Қазақ журналистикасындағы шешендік сөз бен шешенсөз

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКACЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНE ЖОҒАРЫ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛIГI

ӘЛ-ФAРAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВEРCИТEТI

Журнaлиcтикa фaкультeтi

Баспасөз және электронды БАҚ кaфeдрacы

Кaфeдрa мeңгeрушiciнiң

рұқcaтымeн қoрғaуғa жiбeрiлдi

ф. ғ. д., прoфeccoр

Диплoм жұмыcы

тaқырыбы:

Қазақ журналистикасындағы шешендік сөз бен шешенсөз

Oрындaғaн 4-курc cтудeнтi

Ахунбай А.

(қолы, күні)

Ғылыми жeтeкшi

Аға оқытушы

Сағатбек Медеубек

(қoлы, күнi)

Нoрмa бaқылaушы

PhD., аға оқытушы

Ш. Нұржанова

(қoлы, күнi)

Aлмaты, 2024

МAЗМҰНЫ:

КIРICПE . . .

I ТAРAУ ЗАМАНСӨЗ БЕН ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІҢ ДАМУ АСПЕКТІЛЕРІ

1. 1 «Шешендік өнердің» даму ерекшеліктері

1. 2 Шешенсөз бен көсемсөздің сөз өнерімен байлыныса қалыптасуы

1. 3 Шешенсөз түрлеріне айқындама беру тәсілдері

II ТAРAУ. ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНДАҒЫ ШЕШЕНСӨЗ БЕН ШЕШЕНДІК СӨЗ

2. 1 Тележурналистикадағы шешенсөз қолданысы;

2. 2 Радиожурналистикадағы шешенсөз қолданысы;

2. 3 Шешендік сөздердің заман келбетіндегі трансформациясы

ҚOРЫТЫНДЫ .

ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEР

РЕФЕРАТ

Зерттеу жұмысының тақырыбы: «Қазақ журналистикасындағы шешендік сөз бен шешенсөз бен»

Зерттеу жұмысының бет саны: 25

ГЛОССАРИЙ

ДЕСКРИПТИВТІ:латын тілінен аударғанда «баяндау» деген мағынаны білдіреді. Мұнда нақты деректерге сүйене отырып хабар баяндалады.
ПРЕСКРИПТИВТІ-«көзқарастық» ақпарат яғни, мұнда белгілі бір жайт туралы журналист көзқарасы, болжамы баяндалады.
ВАЛЮАТИВТІ-латын тілінен «баға», «құн» деп аударылады. Журналистің белгілі бір жайтқа берген бағасы.
НОРМАТИВТІ-«іскерлік» ақпарат. Тексте: «не істеу керек?» деген сұраққа жауап беріледі.
СЕМАНТИКА-Грек тілінен «маңызды», «көрсететін» деген мағынаны білдіреді . Яғни, негізгі маңызды ақпарат.
СИНТАКТИКА- Мәтіннің синтактикасы - текстің ішкі құрылымы.
ПРАГМАТИКА-Мәтіннің прагматикасы-«пайда, іс» деген мағына. Берілген мәліметтің пайдалылық коэффициенті

Жұмыcтың жaлпы cипaттaмacы. Сөйлеу шеберлігін меңгермеген адам ешқандай салада карьера жасай алмайды», -деп Напалеон Бонопарт айтқандай, бүгінде дұрыс сөйлеуді меңгермеген адам олжалы жерде үлесінен қағылып жатады. Ұтқыр да ұтымды ойлар айту-тек БАҚ өкілі үшін маңызды емес. Сондықтан кез келген мамандық иесі тіл шеберлігін игеріп, ақпаратқа деген сауаттылықты білгені абзал. Жаһандану заманында тауарды өткізу үшін де, балаңыздың тілін табу үшін де тіл шеберлігі ауадай қажет. Бір қызығы ғаламтор желісінен «сөйлеу машығы» тақырыбында 90 млн ақпарат алуға болады екен. Ал, сол шеберлікті зерттейтін «шешенсөз» және «шешендік сөз» салалалырының қызметі қандай деңгейде? Журналиске «ораторлық өнерді» игеру-мамандығын қалыптастыру жолында маңызды болмақ. Бернард Шок айтқандай, «иә» немесе «жоқ» сөздерін жазудың бір ғана тәсілі бар, ал айтудың 50 түрі бар. Журналист кез келген мәтінді-ауа-райы болжамынан бастап, елең еткізер оқиғаларға дейін-ресми түрде яки селқос баяндауға болады. Немесе тыңдаушыны толғандырып, әрі кеуде сарайын байытатындай, мақамымен көркем жеткізуіне де болады. Десек те, 21 ғасырды ғалымдар атағандай «мағынасыз ғасыр» дәуірінде нигилизм салдары көрініс бере бастады. Тарихқа көз жүгіртіп қаншалықты бақытты ғұмыр кешіп жатқанын түсінгенмен, кеудедегі қуыс сезім бәріне маза бермейді. Нигилизмнің көрінісі ретінде адамдардың тарихи фонын дұрыс көрмеуін айтады. Ал, осы ақаумен күресу, әрине БАҚ маманының да мойнына жүктелмек. «Күпірлік шығар, бірақ расы-сол. Жасаған ием журналистердің пешенесіне халықтың мұңын түсініп, бірге болуды жазды» деп Кәкен Хамзин айтқандай-ақ, журналистикамыз қилы кезеңдердің бәрінде де елімен бірге болды. Сондықтан, «жұмысымыздың» бұл бағыта жазылуы, осы мәселені шешеуге деген ұмтылыстан туындап отыр. Дипломдық жұмыста «сөз өнерін» жетілдіру арқылы қандай мәселелердің алдын алуымызға болатыны баяндалады.

Зeрттeу жұмыcының мaқcaты мeн мiндeттeрi.

Дипломдық жұмыстың басты міндеттеріне:

«Шешенсөз» бен «Көсемсөздің» «сөз өнері» сапындағы қызметіне көз жүгірту;
Журналистиканың даму кезеңдеріне тоқтала отырып, «сөз өнерімен» байланысын сипаттау;
Қазақ журналистикасының телеөнімдерінің хабар тарату тіліне компрамативті талдау;

- Жас, кәсіби журналистердің сөйлеу машығы мен шығармашылық жолын қарастыру;

̶ Шешенсөздің заман келбетіндегі трансформациялық қолданысына тоқталу.

Зeрттeу жұмыcының ғылыми жaңaлығы. 21 ғасырдың табалдырығын аттағалы бері адамзаттан маза кетті. 2000 жылдары «Жаңа ғасыр» бізге таныштық пен бақытты молынан беретін сияқты көрінді. Уақыт өте келе бір нәрсенің мүлт кеткенін анық сезе бастадық. Ең жаманы ол нәрсе жай ғана көп мұқтаждықтың бірі емес, адам болмысы үшін аса маңызды, ең керекті, ең шешуші рухани құбылыс еді. Осы мәселе төңірегінде жазушы Санжар Керімбайдың басшылығында «Отбасы хрестоматиясы» баспасы белсене жұмыс атқаруда. Түйткілдің түйіні ретінде бірқатар шаралар ұйымдастырып, шығармаларын көпке ұсынып жүр. Жазушы «балық басынан шірігенімен, құйрығынан тазаланады» деген түсінікті тілге тиек ете отырып, «нигилизмдік» әрі «қуыскеуделік» дертінен арылу үшін тамыры терең халқымыздың фольклорлық мұраларын оқытып, түсіндіруден бастағанымыз жөн дейді. Кейбір теоретиктердің айтуынша, ақпарат дегеніміз- хабардың ғана сипаты емес, хабар мен оны тұтынушының арасындағы қарым-қатынас сипаты . Сондықтан, ақпарат тұтынушысына, өз оқырманы мен көрерменіне жанашыр БАҚ өкілі осындай дерттің дендеуіне жол бермейді. Аталмыш мәселелерді назарға ала отырып, «тілшінің сөздігі» қойындәптерін жарыққа шығаруды басты жаңалық ретінде қарастырамыз.

Зeрттeу тәciлдeрi. Журналист Ардақ Құлтай: «Шешен, оратор болу - қанатты сөзі таусылмайтын, дерегі аз қызыл сөз емес» деген еді. Десек те, мұқым ел БАҚ өкілінен өтімді де, өткір сөздер күтеді. «Журналист деген кім?» деген тақырыпта сауалнама алдық. Сіздің ойыңызша "нағыз журналист кім?" деген сауалға 45 адамның 96% -ы

«Сөз саптауы анық, қоғам мәселесін көтеретін БАҚ өкілі» деген жауапты таңдаған.

«Журналист үшін көркем сөйлеу қаншалықты маңызды?» деген сауалға 80% адам :

«Маңызды, құлаққа тұрпайы тиетін сөздерден қашып, көркем сөйлегені абзал» деп жауап берген. Тақырыпты зерттеу барысында сауалнама алу тәсілі; сарапшы пікірілері қолданылды.

; Зе

Зeрттeу пәнi. Сөз өнері-публицистика мен әдебиеттің негізгі құралы. Екі әдістемелік саланы бірге қарастырдық.

Зeрттeу жұмыcының дeрeккөздeрi: Т ақырыпты зерттеу барысында сөз өнері мен шешенсөзге қатысты әдеби оқулықтар мен мақалаларды сараптадық.

Жұмыcтың тeoриялық жәнe прaктикaлық мaңызы:

Кейбір баспасөз мәліметтеріне сүйенер болсақ, адам уақытының 70 пайызы сөйлеуге, әңгімелесуге кетеді екен. Ал, сөйлеу қызметін қолдану барысы былай жүйеленеді:

оқу - 16%;

жазу - 9%;

сөйлеу 30%;

тындау, есту 45%

Байқап отырғанымыздай, адам баласының есту мен тыңдауға уақыты көбірек кетеді. Дегенмен, сол уақытта естіген ақпараты, тыңдаған мәліметі құнды ма, өзіне пайдасы бар ма? Күнделікті күйбеңге кететін уақыты онсыз да сылдыр сөзге кетіп жатқандықтан, БАҚ-ты, медианы, экранды қосу кезінде оқырман-көрермен біздіңше, өрелі сөз, мәуелі ақпаратқа ие болғаны абзал.

Зeрттeу жұмыcының құрылымы. Диплом жұмыcы 2 тараудан тұрады. Әр тарау бірнеше бөлімдерге бөлінген. І тарауда: 1. 1 «Шешендік өнердің» даму ерекшеліктері ; 1. 2 Шешенсөз бен көсемсөздің сөз өнерімен байлыныса қалыптасуы ; 1. 3 Шешенсөз түрлеріне айқындама беру тәсілдері ; ІІ тарауда:

2. 1 Тележурналистикадағы шешенсөз түрлері ; 2. 2 Радиожурналистикадағы шешенсөз қолданысы ; 2. 3 Шешендік сөздердің заман келбетіндегі трансформациясы.

Зерттеу жұмысымның соңында қорытынды бөлімде өз ұсынысымды жазып өтемін. Қорытынды бөлімінен соң, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер қатары тізіліп жазылады.

Кіріспе

Шешенсөз яғни «устная публицистика», шешендік сөз «ораторское слово» екі діңі бөлек бірақ тамыры бір ұғымдар. Дәлірек айтар болсақ, сөз өнерінің пұшпағын илейтін, атқарар функциялары бір баламалар. Екеуінің аражігі: біреуі шығармашылықтың көркем түріне, біреуі публицистикалық түріне жатады. Орыс тілінен тікелей аударып «ауызша публицистика» деп жүрген «устная публицистика» ұғымына Ахмет Байтұрсынұлы «шешенсөз» деген анықтама берген. Ұлт ұстазы: «егер сөз әлеуметке дегенін істету үшін ауызша айтылса-шешенсөз, жазбаша айтылса-көсемсөз» деп публицистиканың екі түрін бөліп береді. [11, 12] Ал, публицистиканың өзін журналистика факультетінің аға оқутышысы Сағатбек Медеубекұлынша «замансөз» деп қарастырамыз. Сөйтіп, замансөз: жазбаша айтылса-көсемсөз, ауызша айтылса-шешенсөз. Десек те екеуі де қоғамдық санаға ой салу, бұқара санасын қозғау мақсатында қызмет етеді. Біздің қарастыратын нысанымыз-ол шешенсөз яғни, устная публицистика. Сондай-ақ, шешендік сөздің (ораторское слова) шешенсөзбен(устная публицистика) байланысы, аталмыш салалардың журналистикадағы маңызы. Шешендік сөз де, шешенсөз бен көсемсөз де белгілі бір тіл арқылы дүниеге келеді. Қаруы да, құралы да сол. Шешендік сөз-көркем ойлау жемісі, замансөз-нақты ойлау нәтижесі. Профессор Бауыржан Жақыптың: «Публицистика БАҚ-сыз да өз міндетін атқара алатындығын биік мінберден қоғам алдында тұрған елеулі мәселелерді оңынан шешу жолын ту еткен ел басқарушылардың баяндамасы- саясатсөз, академиктің ғалымдар алдында немесе, тіпті, оқытушының студент, жастар ортасында ауызекі айтқан ойы- білімірсөз, жиындарда, шапада белгілі бір ойды қолдау үшін айтылған қошеметсөз, сот залында әлдекімді айыптау немесе ақтау үшін айтылған биліксөз, жиналған жамағат алдында дін ақидаларын тарқата түсіндірген уағызсөз дәлелдейді. Аталмыш барлық сөзжинақтар-замансөздің өз функциясы. Яғни, журналистика араласпаса да жүзеге аса береді», -деген пікірінен «сөз өнерінің» қай шақта болмасын, өз қызметін әртүрлі формада атқарғанын байқаймыз. [2, 27] Байқап отырғанымыздай, замансөздің тамыры өте тереңде жатыр. Шешенсөз көсемсөзден де бұрын пайда болып, шешендік сөздермен біте қайнасып өз міндетін әлдеқашаннан атқарып келе жатыр деп айтуға болады.

Шешендік өнердің қалыптасуы

Сөйлеу мәдениетінің ең жоғарғы формасы шешендік. «Өнер алды қызыл тіл» екенін білген адам сол шешендік өнерді үйренуге ұмтылады, бірақ жұрттың бәрі даңқты шешен бола алмайды. Әркімнің білім дәрежесі, ақыл-ойы, парасаты әр түрлі болатыны, жалпы тіл мәдениетінің, әсіресе шешендік өнерінің өзі де түрлі болады. Соның өзінде ел бастайтын көсем де, аузына қарататын шешен де бола алмаспын деген сауатты, мәдениетті кісінің де қоғамда атқаратын қызметіне сәйкес шешендік өнері болуға тиіс. Сөйлеушілердің өздеріне тән тілдік қатынасының болуымен қатар, ол бүкіл халыққа ортақ әдеби тілдің де байлықтарын бойына сіңіруі тиіс. Кез келген адам да ойын дұрыс әрі жатық, әсерлі жеткізуге тырысады. Себебі, сол арқылы басқалармен оң қарым-қатынас орнатып, көздеген мақсатына жетуге мүдделі болады. Нақтырақ айтсақ, мәнсіз, мағынасыз сөздің өзі оны тиісті жерінде мәнерлеп, әсерлеп жеткізе білгенде ғана құдіретті күшке айналады. Сөз байлығы сөз сапасының аса маңызды белгілерінің бірі. Бұл қасиет шешеннің жалпы мәдениетіне, біліміне, оқыған-тоқығаны мен топ алдында сөз сөйлеу тәжірибесіне тікелей байланысты. М. Балақаевтың пікірінше, қазақ тілінде 100 мыңдай сөз болуы керек. «Әрбір тілдің сөз байлығына сол халықтың өміріне, тіршілігіне, тұрмысына керекті, солардың негізінде танымал болған заттардың аттары енеді де, іс-әрекет, тіршілігінде керек болмаған, танылмаған заттардың аты бола бермейді», -дейді. Сондай-ақ, ғалым шешендік сөздерді «публицистиканың сөйлеу» ретіндегі түрі, - деп айкын көрсетіп кеткен. [4, 64] Қай заманды алып қарасақ та, сөз қан төгуді болдырмаған. Сөз - бейбіт өмірдің берекесін кіргізген. Сөз - тәрбие құралы болған. Ағылып айтқан, екпіндеп айтқан, сынап айтқан, мінеп айтқан, түйіп айтқан, жығып айтқан, қауып айтқан, тауып айтқан бабалардың інжу-маржан сөздерінде - жалпы қазақ сөз өнерінің таусылмас кені жатыр. Сондықтан да бүгінгі қазақ публицистикасының нәр алар бір бастау бұлағы да сол би-шешендерден қалған сөздер. Яғни, тіл шеберлігін зерттейтін ғылым саласы-риторика деп аталады. Риторика-ол шешендік сөз. Ал, шешендік сөз қазаққа таңсық ұғым емес. «Сөйлей, сөйлей шешен боласың» деген дана халқымыз үшін «асыл сөз» алтын табаққа жеткізген. Мысалы, «тілі мірдің оғындай» болған Қазыбек бидің жау қолынан тоқсан туысын құтқарғанын асқан ерлік ретінде айтып жатамыз. Яғни, қай дәуірде де, қай ұлт өкілі болмасын бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ екенін жете түсінген. Сондай-ақ, шешенсөз яғни публицистиканың да негізгі нысаны қоғам санасына сөз қаруы арқылы ой салу, ойды қозғау болғандықтан тамыры бір бірақ діңі бөлек екі ұғымның БАҚ саласындағы маңызын айқындау маңызды. Шешендіктану (риторика) ең көне замандарда қалыптасқан ғылым саласы. Жазба әдебиеттер оның мыңдаған жылдарға созылған тарихы бар екенін көрсетеді. Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде бұл сала бірде жоғарылап, бірде бәсеңдеп өмірден өшпей, ұдайы даму үстінде болды. Шешендіктануда басқа ғылым салаларына қарағанда, дәстүрлер жалғастығы, тарихилық, ұлттық ерекшеліктерді қамту, сонымен бірге әлемдік рухани құндылықтарға үлес қосу сияқты ерекшеліктер айқын байқалады. Қазіргі кезде қазақ білім беру салаларында шешендік өнерге баса көңіл бөлінуде. Бүл заңды құбылыс. Себебі, кез келген қоғамдық жүйенің еркіндікке бет бұруына байланысты адам құқығына, оның бас бостандығына, оның ішінде сөз еркіндігіне де ерекше назар аударылады. Тіл өнерін меңгеру қай кезде де қажет болған. «Ертедегі шешендікті ел басқару ісіне араласа алатын билердің, әкімдердің, ақсақалдардың ғана өнері деп түсінсек, енді шешендікті көпке ортақ қасиет деп түсінеміз», - дейді ғалым М. Балақаев. [12, 4] Яғни, бүгінгі заман келбеті «коммуниккация» негізіне құрылатынын елей отырып, ойды дамыту, сөзді байыту осы аталмыш мәселелерді ортақтастырып, адамның рухани әлеміне әсер ету мақсатында шешендік қабілетті шыңдауды қолға алғанымыз бек маңызды деп санаймыз.

Шешендіктанудың негізі қайдан басталады деп білеміз?

Тарих фактілері шешендік өнердің шарықтап дамуын көне Грек және Рим империяларының гүлденген кезеңімен байланыстырып көрсетеді. Риториканың гүлденуі афиналық құл иеленуші демократияның даму кезеңіне тура келді. Бұл кезде Афина мемлекетінде жетекші рөлді үш мекеме: халық жиналысы, бес жүздік кеңесі, халық соты атқаратын. Осы үш мекеменің үшеуінде де шешендік өнердің маңызы жоғары болды: істің мәнісін ашу және оны ойдағыдай шешу үшін әсерлі сөздің ықпалы, күші пайдаланылды, ал сотта ділмарлық арқылы қажетті үкімге қол жеткізуге болатын еді. [12, 56] Софистер (б. д. д. V ғасыр) өздерінің теориялық және практикалық дәрістерінің мақсатын жастарды шешендікке баулу оларды қоғамдық өмірге әзірлеу деп білді де, кәсіпқой шешендерді, риторларды дайындады. Олар пікірталас өткізуді өрбіту арқылы дәлелдер құруды дамытты, қисынды ойлау мәдениетін көтерді. Қисынды ойлау, яғни логикалық ойлауды дамытудың ең негізгі аспектісі ретінде пікірталас сайыстарының алатын орны ерекше екенін түсінді. Әсіресе, шешендік теориясының дамуына Аристотель еңбектерінің алатын орны ерекше. Ол риториканы ғылым ретінде дамыта отырып, өзіне дейінгі көзқарастарды жаңа белеске көтерді. Аристотельдің айтуынша, риторика жеке пән ретінде тұйықталып қалмайды. Ол барлық басқа пәннің мүддесі үшін кез келген пәннің ережесін дәлелдеуге жұмсалады. Оның өзге пәндерден, мәселен арифметика, геометрия, т. б. айырмашылығы да осында. [12, 57] Яғни, Аристотель риториканың мақсатын айқындап және оның жалпылама сипатын көрсетіп, шешен мақсатына жету үшін нені пайдалану керек екенін атап айтады. Дәлелдеу әдістеріне қарай риториканы үш бөлімге бөледі: бірінші бөлімде шешеннің тыңдау арқылы әлденеге итермелеу (иліктіру), көндіру принциперіне талдау жасайды. Екінші бөлімде шешен тыңдаушылардың сеніміне кіріп, сол арқылы өз мүддесіне қол жеткізуге себін тигізетін жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді сипаттайды. Үшінші бөлімде ол риториканы техникалық жағына, яғни сөйлеу кезінде пайдалануға болатын сөйлеу әдістері мен сөз құрылымдарына көңіл бөледі. Сондай-ақ, Аристотель сөйлеудің төрт бөлігін атап көрсетеді, олар: алғы сөз, әңгімелеу, дәлелдеу, шешім. Сөйленген сөздің тиянақты болуы үшін бұлардың әрқайсысының мән-маңызына тоқталады. Мұнда шешендік қабілеттің де тыңдау сатысынан басталанытын, Сағатбек Медеубекұлы атаған оратордың «айтушы» сатысына көтерілу үшін өткеретін алғышарттарының ұқсастығын байқауға болады. Аталмыш сатылардың маңызы ретінде Аристотель «көңілге түюді», Сағатбек Медеубекұлы ақпаратты түйсігіне бекемдеу үшін «тыңдаушының» құлшынысының маңыздылығын атайды. Римдіктер сөз өнерінің серкелерін: шешендер, философтар, ақындар, тарихшылар деп төрт топқа бөлген. Яғни, аталмыш саланың мамандары, сөздің асыл уытын қанып ішкен зергер иелері болған. Сондай-ақ, жалпы шешендікті: материал іздеп табу, ақпаратты орналастыру, сөзбен киіндіру, дайын ақпарды есте сақтау мен оны көпшілікке жеткізе білу шеберлігі деген сатыларға жүйелеген. [18, 7] Ежелгі замандағы шешендік қағидаттары, бүгінгі заманның БАҚ өкілдері игеріп, атқарып жүрген қызметтік қабілетіне дәлме-дәл келіп тұр.

Инвенция бұл бөлімнің негізгі мақсаты тақырып таңдап анықтау, шешен сөзге материал жинау.

Инвенция бұл бөлімнің негізгі мақсаты тақырып таңдап анықтау, шешен сөзге материал жинау.:

Диспозиция бұл бөлімде материалды жүйелеу принциптері мен шешен сөздің құрылысы қарастырылады.

Инвенция бұл бөлімнің негізгі мақсаты тақырып таңдап анықтау, шешен сөзге материал жинау.:

Элокуция - бұл бөлім шешен сөзді әшекейлендіреді.

Инвенция бұл бөлімнің негізгі мақсаты тақырып таңдап анықтау, шешен сөзге материал жинау.:

Мемория - бұл бөлімнің негізгі мақсаты сөйлеушінің есте сақтау қабілетін жаттықтыру және есінде сақталған ақпаратты пайдалану.

Инвенция бұл бөлімнің негізгі мақсаты тақырып таңдап анықтау, шешен сөзге материал жинау.:

Акция - бұл сөздің айтылуы мен оны сан түрлі дене қимылдарымен толықтыру (жест, мимика, позаны қолдану) .

Инвенция бұл бөлімнің негізгі мақсаты тақырып таңдап анықтау, шешен сөзге материал жинау.: [18, 45б]

Ежелгі грек шешендік өнерінің тағы бір көрнекті өкілі Демосфен (б. д. д. 384-322) болып есептеледі. Демосфен шешен болуды мақсат тұтып, өз бойындағы табиғи кемшілік тұтықпадан арылуға әрекет етеді. Ол сөйлеу мүкістігінен арылу үшін аузына ұсақ тастарды толтыра салып, күнде екі сағат теңіз жағасында жүруі арқылы танылды. Табандылығының арқасында оның тұтықпалығы кетіп, Демосфен шешен деңгейіне дейін жетті. Бұл кімге болса да ғибрат аларлық өнеге. [12, 56] Демосфеннен 170 қолжазба, 60 шешендік сөз, 56 жазба сөз, 6 хат сақталған. Алғашқы шешендер, философтар, саясаткерлер, қолбасшылар, қоғам қайраткерлері, атақты мемлекет қайраткерлерінің арасынан шыққан. Шешендік өнер Грециядан кейін Рим мемлекетінде дамыған, онда Крас, Анатия, Кортенция бастаған атақты шешен қолбасшылары болған.

Цицерон ескірген немесе жаңадан енген сөздерге, фи- лософия мен риториканың ара-қатынасына, ырғақ келісіміне ой жарығын түсіреді. Айтулы шешен сондай-ақ жан-дүниенің қозғалыстары дене қимылымен ұштасуы ке- рек деп жазады. Әрине, мұндағы қимыл сахналық болмау керек, ойды, пікірді, сөзді мазмұн жағынан ишаратпен, тұспалмен, түсіндіріп, толықтыру қажет. Денемен бұрылғанда сахнадағы ойыншыныкіндей болмау керек, со- ндай нағыз ерге тән сенімді қимыл болуға тиісті, яғни қару ұстаған жауынгердей қолдың саусағы тым ойнақшымағаны дұрыс, сөзге демеу болғаны жөн, қолдың алға ұсталуы, шешендіктің жебесіндей, табанның жерді соққылауы құлшыныспен сөйлеген тұстардың не басында, не аяғында болғаны қонымды. Мәселенің мәселесі адамның жүзінде. Барша қуаттың ұясы - көз. Орындаудың қозғаушы күші жан дүниесі болса, жанның бейнесі бет, оның ішіндегі ерекшесі - көз. Бұл дененің бірегей, ең жалқы үздік мүшесі. Үйткені ол көңіл-күй толқындарын, өзгерістерін, елеусіз реңктерін мейлінше то- лық, жетік, жан-жақты жеткізетін құдіретті мүше.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.