Әлеуметтанудағы маргиналдылық тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстандағы маргиналдылықтың әлеуметтік-мәдени аспектісі
5В020400 - Мәдениеттану
Орындаған:
4 курс студенті _______________________ Азатқызы А.
Ғылыми жетекші:
филос.ғ.д., профессор _______________________ Аликбаева М.Б
Қорғауға жіберілді
№__ хаттама __ ______ 2022 ж.
Дінтану және мәдениеттану
кафедрасының меңгерушісі
филос.ғ.д., профессор ______________________ А.Д. Құрманалиева
Норма бақылаушы:
аға оқытушы, магистр ______________________ Кудайбергенов С.Е
Алматы, 2024
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Азатқызы А.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАРГИНАЛДЫЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ АСПЕКТІСІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020400 - Мәдениеттану
Алматы, 2022
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 66 бет, 51 дереккөз, 35 cурет, 7 сызба, 3 кесте, 11 диаграмма, 1 қосымша.
Тақырыбы: СТРИТ-АРТ: МУРАЛДАР
Түйін сөздер: стрит-арт, өнер, мурал, қала мәдениеті, қала өнері, эстетика, көркем талғам, заманауи мәдениет, субмәдениет.
Жұмыстың мақсаты: Стрит-арт пен оның түрлерінің, бағыттарының құндылығын айқындау қазіргі заманауи қоғамда өмір сүріп жатқан әрбір азаматтың мақсатына айналып отыр. Себебі, бұл мәселе тек өнерге қызығушылық танытқандар мен өнермен айналысқандарға ғана емес, барлық адамдарға қатысты болып табылады. Біз, азаматтар, қала мәдениеті мен көпқырлы көше өнерін сақтау мен дамытуды, ұрпақтан-ұрпаққа мәдени мұра етіп жеткізуді асыл мақсат етіп тұтуымыз қажет.
Зерттеу нысаны: Қала өнерінің ең жаңашыл үлгісі ретінде танылған стрит-арт өнері мен оның түрлері, көше өнеріндегі муралдардың атқаратын қызметі, қала тұрғындарына әсері, заманауи жастардың өнерге деген құлшынысы.
Зерттеудің әдістері мен әдістемесі: зерттеу жұмысы барысында ғылыми жүйелеу әдістері, тарихи сараптама, контент, компаративисттік талдау, бақылау, сауалнама және т.б. әдістер мен тәсілдер қолданылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы: зерттеу жұмысы жастарды өнерге баулып, көше өнері мен муралдардың өзектілігін, маңыздылығын ұғындырады.
Нәтижелері:
Стрит-арт пен муралдардың құндылығы анықталды.
Көше өнерінің қала мәдениетіне әсері қарастырылды.
Стрит-арт туындылары мен олардың жаңа бейнесі болып табылатын муралдардың жастар мен ересектер арасында басымдылық танытатынына орай шетелдік және жергілікті Қазақстан муралдарына талдау жасап, әлемдік аренадағы орнын анықтауға, оларға деген жаңашыл көзқарасты қалыптастыруға мүмкіндік пайда болды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы: 66 страниц, 51 источника, 35 рисунков, 7 схем, 3 таблицы, 11 диаграмм, 1 приложение.
Тема: СТРИТ-АРТ: МУРАЛЫ
Ключевые слова: стрит-арт, искусство, мурал, городская культура, городское искусство, эстетика, художественный вкус, современная культура, субкультура.
Цель работы: Определение ценности стрит-арта и его видов, направлений становится целью каждого гражданина, живущего в современном обществе. Потому что этот вопрос касается не только тех, кто интересуется и занимается искусством, но и всего общества. Мы, граждане, должны стремиться к сохранению и развитию городской культуры и многогранного уличного искусства, передаче культурного наследия из поколения в поколение.
Объект исследования: искусство стрит-арт и его виды, роль муралов в уличном искусстве, влияние на жителей города, стремление современной молодежи к искусству.
Методы и методика исследования: в ходе исследовательской работы были использованы методы и приемы научной систематизации, исторической экспертизы, контент, компаративистический анализ, наблюдение, анкетирование.
Теоретическая и практическая значимость работы: исследовательская работа приобщает молодежь к искусству, прививает актуальность, значимость стрит-арта и муралов.
Результаты:
Определена ценность стрит-арта и муралов.
Рассмотрено влияние уличного искусства на культуру города.
В связи с тем, что муралы, являющиеся произведениями стрит-арта и их новым воплощением, имеют приоритет среди молодежи и взрослых, появилась возможность провести анализ зарубежных и местных казахстанских муралов, определить их место на мировой арене, выработать к ним новаторское отношение.
ABSTRACT
The volume of the work: 66 pages, 51 sources, 35 figures, 7 schemes, 3 tables, 11 diagrams, 1 appendix.
Theme: STREET ART: MURALS
Key words: street art, art, mural, urban culture, urban art, aesthetics, artistic taste, modern culture, subculture.
The purpose of the work: Тo determine the value of street art and its types and directions is becoming the goal of every citizen living in modern society. This is because this question concerns all people, not just those who are interested in art and those who are engaged in art. We, citizens, must strive for the preservation and development of urban culture and multi-faceted street art, passing it on as a cultural heritage from generation to generation.
Object of research: street art and its types, recognized as the most innovative example of Urban Art, the function of murals in street art, the impact on the population of the city, the enthusiasm of modern youth for art.
Methods and methods of research: in the course of the research, methods and techniques of scientific systematization, historical expertise, content, comparative analysis, observation, survey, etc.were used.
Theoretical and practical significance of the work: the research work introduces young people to art, reveals the relevance and importance of street art and murals.
Results:
The value of street art and murals was determined.
The influence of street art on urban culture was considered.
Due to the fact that street art works and murals, which are a new image of them, are a priority among young people and adults, it was possible to analyze foreign and local murals of Kazakhstan, determine their place on the world stage, and form an innovative attitude to them.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ӘЛЕУМЕТТАНУДАҒЫ МАРГИНАЛИЗМ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Әлеуметтанудағы маргиналдылық тұжырымдамасы ... ... ... ... ...
1.2 Маргиналдылық және әлеуметтік мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Маргиналдылық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ МАРГИНАЛДЫ ТОПТАР
2.1 Маргинализация және аномия қазіргі қоғамның әлеуметтік мәдениеттің тенденциясы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Кедейлік пен жұмыссыздықтың өсуі - халықтың маргиналдануының негізгі факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Маргинализация процесінің халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайы мен денсаулығына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қоғамның маргинализациясы жастар арасындағы девиантты мінез құлықтың негізгі себептерінің бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі
Маргиналдылық мәселесі бірнеше себептерге байланысты қазіргі қоғам контекстінде өзекті бола түсуде. Біріншіден, жаһандану халықаралық байланыстар мен өзара әрекеттесулердің артуына әкеледі, бұл әртүрлі топтар мен тұлғалар үшін жаңа қиындықтар тудырады. Екінші фактор-бұл жеке адамдар мен топтарды қоғамның шетіне ығыстырылып, оларға толық қатысу мүмкіндігінен айыратын әлеуметтік дағдарыстар. Бұл факторлар қуғын-сүргін мен апатия сезімін тудыруы мүмкін, сонымен қатар қоғамға жат мінез-құлыққа ықпал етуі мүмкін. Осылайша, маргинализм жеке адамдардың да, жалпы қоғамның да әлеуметтік байланысы мен әл-ауқатына теріс әсер етеді.
Екіншіден, салыстырмалы саяси тұрақтылық жағдайында да маргиналды проблемалар өзекті болып қала береді. Жаһандық көші-қон ағындары, мәдени өзара әрекеттестіктің кеңеюі және әртүрлі ақпаратқа қол жеткізу әртүрлі мәдениеттердің қиылысында орналасқан маргиналды тұлғаның қалыптасуына әкелуі мүмкін. Мұндай тұлға көбінесе өзінің болмысының мәдени және әлеуметтік аспектілері арасындағы қайшылықтарға байланысты ішкі алауыздықты сезінеді. Бұл өзін-өзі анықтауда және қоршаған әлеммен қарым-қатынаста қиындықтарға әкелуі мүмкін. Мұндай тұлғалар түсініспеушілік пен сақтықпен де, қоғам тарапынан қатыгез қудалаумен де бетпе-бет келуі мүмкін. Нәтижесінде әртүрлі мәдени және әлеуметтік салалар арасындағы шекарада тұрған адамдардың саны артып келеді, бұл қоғамдық тұрақтылық пен үйлесімділікке айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Үшіншіден, қазіргі қоғамдағы объективті өзгерістерден басқа, маргиналдылықты зерттеу әлеуметтану үшін әлеуметтік дамудың заманауи мәселелерін талдай алатын жаңа тұжырымдамалар мен теориялық модельдерді әзірлеу қажеттілігі тұрғысынан маңызды болып табылады. Алайда, маргиналдылықтың анықтамасы бірқатар қиындықтарға тап болады: терминге қатысты әртүрлі жіктеу тәсілдері бар, бұл оған кең сипат береді; маргиналдылықтың әртүрлі аспектілеріне қатысты көптеген мағыналар; және тұжырымдаманың бұлыңғырлығы, оны әлеуметтік процестерде өлшеу мен талдауды қиындатады. Сондықтан терминнің тарихын, оны қолданудың әртүрлі тәсілдерін және оның мазмұнын нақтылау және оны қолдануды жүйелеу үшін Батыс әлеуметтануында қалыптасқан маргиналдылықтың әртүрлі түрлері мен анықтамаларын талдау маңызды.
Г.С.Әбдірайымова, Г.О.Әбдікерова, М.С.Аженов, Қ.Ө.Биекенов, З.Ж.Жаназарова, М.Садырова және басқалары сияқты зерттеушілер қазақстандық қоғамдағы қазіргі әлеуметтік-демографиялық процестерге назар аударады [1-6].
Зерттеу объектісі-қоғамдағы құрылымдық маргинализм.
Зерттеу пәні - қазіргі қоғам жағдайындағы құрылымдық маргиналдылықтың мәні мен мазмұнын теориялық және әдіснамалық талдау.
Зерттеудің мақсаты - қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеу үшін маргиналдылықтың теориялық және эмпирикалық тұжырымдамасын негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- жаңа әлеуметтік құрылымды қалыптастыру және қарым-қатынастың жаңа түрлерін дамыту тетіктерін талдау. Бұл тәсіл әр түрлі мәртебелік позицияларды, соның ішінде өтпелі, аралық және маргиналды позицияларды қалыптастыруды қоса алғанда, ең терең деңгейлерді зерттеуді қамтиды, мұнда әлеуметтік қасиеттердің ең қарқынды жаңаруы орын алады және әлеуметтік процестердің сипаты мен бағыты, сондай-ақ әлеуметтік тәжірибелердің жаңа түрлері айқын көрінеді;
- әлеуметтік жағдайдың өзгеруі нәтижесінде топтық және жеке деңгейлердегі бейімделу процестерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Практикалық маңыздылығы. Бұл зерттеудің негізгі тұжырымдары практикалық тұрғыдан қызығушылық тудырады, өйткені олар қазіргі қоғамдағы әлеуметтік құрылым мен процестерді талдаудың жаңа тәсілдерін ұсынады. Алынған нәтижелер әлеуметтанушылардың, әлеуметтік қызметкерлердің, әлеуметтік педагогтардың, психологтардың жұмысында, сондай-ақ заңнаманы әзірлеу кезінде қолданылуы мүмкін. Бұл зерттеудің материалдары маргиналдылықтың жағымсыз салдарын болдырмау шараларын әзірлеуде де пайдалы болуы мүмкін.
Жұмыстың теориялық негізі мәдени маргиналдылықтың негізгі тұжырымдамаларын, соның ішінде Р.Парк, Э.Стоунквист, Е.Хьюз, А.Антоновский және Дж.Манчини, сондай-ақ А.Фарш, А.Турен, Я.Штумсси және Дж.Леви-Странж ұсынған құрылымдық маргинализм теориясының негізгі принциптері.
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі 2 тараудан, кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І. ӘЛЕУМЕТТАНУДАҒЫ МАРГИНАЛИЗМ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Әлеуметтанудағы маргиналдылық тұжырымдамасы
Маргиналдылық ұғымын зерттеуге кіріскен кезде, тұжырымдаманың өзі уақыт өте келе кең және көп мағыналы контекстке ие болғанын ескеру қажет. Бұл маргиналдылықты әмбебап анықтауды дамыту міндетін қиындатады. Әр түрлі аспектілерді біріктіретін бір анықтамамен шектелуге тырысу көбінесе жеткіліксіз. Бүгінгі таңда әлеуметтануда терминді анықтауға және маргиналдылық мәселесін зерттеуге жалпы қабылданған тәсіл жоқ. Зерттеу контекстіне байланысты бұл термин әртүрлі әлеуметтік құбылыстар мен объектілерді көрсете отырып, әртүрлі мағыналар мен әртүрлілікке ие болады.
Тұжырымдаманың белгілі бір мағынасын таңдау көбінесе зерттеу мазмұнымен, тақырыбымен, проблемасымен алдын-ала анықталады. Маргинализм ұғымымен жұмыс істейтін зерттеуші оны өз жұмысының бағыты мен тақырыбына сәйкес әмбебап етуге тырысуы керек. Біріншіден, бұл осы анықтамаға сәйкес оның мазмұнын алмастырмай қолдануға мүмкіндік береді. Екіншіден, тұжырымдамалық анықтамалар индикаторлар мен айнымалылар жүйесі арқылы зерттеуші белгілі бір эмпирикалық жағдайды және ондағы зерттелетін белгінің ауырлығын анықтай алатындай етіп анализ жасауды қажет етеді [7]. Үшіншіден, бұл маргинализм ұғымының метафоризация элементін алып тастауға мүмкіндік береді, егер ол нақты анықталған семантикалық кеңістігі бар ғылыми термин ретінде емес, метафора ретінде қолданылса.
Әлеуметтанулық әдебиеттерде маргиналдылықты жеке адам немесе топ ішінара әлеуметтік топқа жататын және ішінара одан тыс болатын жағдай ретінде анықтау жиі кездеседі [8].
И. Попова маргиналдылықтың неғұрлым егжей-тегжейлі анықтамасын ұсынады, оны жалпы қоғамдағы күрт әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени өзгерістерге байланысты сыртқы факторлар оларды әлеуметтік жағдайын өзгертуге мәжбүр ететін жағдайға тап болған топтар мен адамдардың жағдайы ретінде сипаттайды. Бұл өзгеріс бұрынғы әлеуметтік мәртебенің, әлеуметтік байланыстардың, қоршаған ортаның және құндылық бағдарлары жүйесінің айтарлықтай өзгеруіне немесе жоғалуына әкелуі мүмкін [9].
Бұл диссертация тек әлеуметтанулық мәселелерге назар аударады, сондықтан философиялық немесе мәдени көзқарастарды тереңдетпей, маргиналдылықтың тек әлеуметтанулық аспектілері қарастырылады. Осы зерттеу контекстінде маргиналдылық әлеуметтік топтар арасында немесе қоғамнан шектетіліп қалған жеке адамның немесе топтың жағдайы ретінде түсініледі. Бұл жағдай әлеуметтік құрылымдарға ішінара және толық емес қосылуға, бұрынғы әлеуметтік мәртебенің өзгеруіне немесе жоғалуына әкеледі, сонымен қатар жеке тұлғаның құндылық-нормативтік бағыты мен мінез-құлқының өзгеруімен бірге жүреді.
Әр қоғамда маргиналдық құбылыстар, соның ішінде маргиналды топтар, тұлғалар, әлеуметтік рөлдер, сана мен мінез-құлық бар. Маргиналдылықты зерттеуге арналған әдебиеттер осы құбылыстың әртүрлі түрлерін ажыратады: экологиялық (географиялық), әлеуметтік, экономикалық, мәдени, саяси, діни, идеологиялық, экзистенциалды және т.б. олар келесі ірі топтарға біріктіріледі: құрылымдық (әлеуметтік) маргиналдылық, мәдени (этномәдени) маргиналдылық және әлеуметтік рөлдердің маргиналдылығы.
Маргинализм тұжырымдамасы әлеуметтанулық ойға айтарлықтай әсер етті, бірақ осы тұжырымдаманың мазмұнын анықтауда әлі де белгілі бір қиындықтар бар. Біріншіден, терминнің өзі әртүрлі тәртіптік тәсілдерде (әлеуметтану, әлеуметтік психология, мәдениеттану, саясаттану, экономика) қолданылады, бұл оған жалпы, пәнаралық сипат береді. Екіншіден, тұжырымдаманың дамуы маргиналдылықтың әртүрлі түрлеріне қолданылатын бірнеше мағыналардың қалыптасуына әкелді. Үшіншіден, тұжырымдаманың бұлыңғырлығы оны әлеуметтік процестерді түсіну мен талдауды қиындатады. Осыған қарамастан, терминді кеңінен және жиі қолдану оның мазмұнын нақтылау және оған көзқарастарды жүйелеу қажеттілігін көрсетеді. Осы мақсатта біз терминнің тарихын, оны қолданудың әртүрлі тәсілдерін және Батыс әлеуметтануында қалыптасқан маргиналдылықтың әртүрлі түрлерінің сипаттамаларын қарастыруға тырысамыз.
Маргинализм терминінің пайда болуы мен даму тарихын білу оның мән-мағынасын түсіну үшін маңызды. Бұл үрдіс қысқа болса да, интеллектуалды ізденістер мен қызықты мәліметтерге толы. Бір қызығы, түсіну оның тарихын білуге байланысты болатын басқа ғылыми терминді сирек кездестіруге болады. Маргинализм өзінің әдіснамалық әмбебаптығы мен әртүрлі әлеуметтік процестерге қолданылуының арқасында әртүрлі контексттерде мағынаның жаңа тұсы мен мәніне ие болды. Маргиналды терминінің өзі ұзақ уақыт бойы өрістердегі жазбаларға, сондай-ақ экономикалық контексте шығын шегіне жақын кәсіпорындарға сілтеме жасау үшін қолданылған [10, c.95].
Маргинализм ұғымының тұжырымдамасы 1928 жылы Чикаго мектебінің негізін қалаушылардың бірі американдық әлеуметтанушы Роберт Эзра Парктің арқасында басталды. Парк өзінің Адам көші-қоны және маргиналды адам эссесінде бұл терминді алғаш рет иммигранттар ортасындағы процестерді зерттеу кезінде қолданды. Алайда, терминнің пайда болу тарихы 1927 жылы Чикаго мектебінің басқа зерттеушісі қаладағы иммигранттар топтарының әлеуметтік ұйымын зерттеу кезінде қолданған аралық элемент (interstital element) термині деп санауға болатындығын атап өткен жөн [24, 25].
Роберт Парк, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы американдық әлеуметтанудың қайраткері, маргиналдылық пен әлеуметтік процестерді түсінуге айтарлықтай үлес қосты. Оның зерттеулері, әсіресе Чикаго әлеуметтану мектебінің бөлігі ретінде, қалаларда болып жатқан күрделі әлеуметтік динамикаларға, әсіресе көші-қон мен мәдени байланыстарға байланысты ізденістер жүргізді.
Парк маргиналдылықты жеке адам немесе топ әртүрлі әлеуметтік, мәдени немесе экономикалық салалардың шекарасында немесе қиылысында болатын жағдай ретінде қарастырды. Ол үшін маргиналды адам мәдени қиылыстар мен қақтығыстардың өзіндік индикаторына, сондай-ақ жаңа мәдени формалар мен сәйкестіктердің қайнар көзіне айналды.
Оның экологиялық әлеуметтану тұжырымдамасы әлеуметтік құбылыстар қаланың кеңістіктік ортасында қалыптасатынын және көші-қон бұл процесте шешуші рөл атқаратынын атап өтті. Ол әлеуметтік аспектілерді ғана емес, сонымен қатар халықтың кеңістікте таралуын және қалалық ортаның әлеуметтік құрылымдар мен қатынастардың қалыптасуына әсерін талдады.
Парк сонымен қатар әртүрлі этникалық және нәсілдік топтардың, әсіресе қалалық ортада өзара әрекеттесуін зерттеді. Ол осы топтар арасындағы қақтығыстар мен ынтымақтастық қала өмірі мен мәдениетін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады деп сенді. Бұл тұрғыда маргиналдылық әртүрлі әлеуметтік тұлғалар арасындағы күрделі бейімделу және өзара әрекеттесу процестерінің нәтижесі ретінде қарастырылды.
Осылайша, Парктың маргиналдылық пен әлеуметтік процестерді зерттеуі қала өмірі, көші-қон, мәдени байланыстар мен қақтығыстар, сондай-ақ кеңістіктік ортаның әлеуметтік қатынастар мен құрылымдарға әсері туралы түсінігімізді арттыруға көмектесті [11].
Роберт Парктің теориясында маргиналды адам өмірінің біраз кезеңін белгілі бір күрделі әлеуметтік топтың символдық өкілі ретінде сезінеді. Бұл тұжырымдаманың басты ерекшелігі - моральдық дихотомия, бөліну және қақтығыс сезімі, ол адамның ауысу, көшу немесе дағдарыс кезеңінде бастан кешеді.
Парк маргиналды адамдардың өміріндегі дағдарыс кезеңдерін басқа елге көшкен кездегі иммигранттармен салыстыруға болатындығын көрсетеді. Алайда, маргиналды адам үшін дағдарыстың бұл кезеңі көбінесе үздіксіз болып табылады, бұл оны психологиялық тұрғыдан әлсіз және жеке тұлғаның жаңа түрін қалыптастыруға бейім етеді.
Мәдени байланыстардан туындаған моральдық дүрбелең маргиналды адамда айқын түрде көрінетінін атап өткен жөн. Парктың пікірінше, бұл құбылыстарды мәдени өзгерістер мен бірігу контекстінде зерттей отырып, біз өркениет пен прогресс процестерін жақсырақ түсіне аламыз. Осылайша, оның теориясындағы маргинализм тұжырымдамасы әлеуметтік динамика мен эволюцияны түсінудің кілті болып табылады [12].
Роберт Парктің маргиналды адам тұжырымдамасын талдауда оның шығармаларында жиі кездесетін психологиялық аспектілер ерекшеленеді. Американдық психолог Т. Шибутани Парк сипаттаған маргиналды адамның жеке қасиеттерінің кешенін байқады. Осы белгілердің ішінде мыналар ерекшеленеді: өз құндылығына қатты күмәндану, басқалармен қарым-қатынастағы белгісіздік және үнемі бас тартудан қорқу, түсініспеушілік тудыратын әрекеттер болмас үшін белгісіз жағдайлардан аулақ болу, қоғамдағы шамадан тыс ұялшақтық, жалғыздық сезімі және шамадан тыс армандау, болашаққа шамадан тыс алаңдаушылық және өзіне деген сенімділіктің болмауы, сондай-ақ айналасындағылардың өзіне деген қарым-қатынасындағы әділетсіздік сезімдері [13].
Парк маргиналды адам тұжырымдамасын жеке типке емес, әлеуметтік процестерге байланыстырады. Ол маргиналды адамды аккультурация процесінің нәтижесі ретінде қарастырады, ол әртүрлі мәдениеттер мен нәсілдердің бірге өмір сүру үшін жақындастыру жағдайында болады. Парк бұл процесті жеке тұлға тұрғысынан емес, сол адам қатысатын қоғам тұрғысынан зерттеуді жөн көреді [14].
Парк маргиналды тұлға жаһандық этноәлеуметтік процестер нәтижесінде этникалық және әлеуметтік-мәдени қақтығыстар аясында қалыптасатын мәдени қатынастардың жаңа түрін білдіреді деген қорытындыға келеді.
Тұлғаның бұл түрі әртүрлі нәсілдер мен мәдениеттердің байланысынан жаңа қауымдастықтар, ұлттар мен мәдениеттер пайда болған сәтте пайда болады. Маргиналды тұлға бір уақытта екі әлемде өмір сүруге мәжбүр болады және ол екі әлемде де космополит пен бөтен адамның рөлін алады. Мұндай адамдар қоршаған мәдени ортамен салыстырғанда кең көкжиекке, дамыған интеллектке және тәуелсіз және ұтымды көзқарастарға ие.
Демек, маргиналды тұлға әрқашан өркениетті тұлға болып табылады [15].
Осылайша, маргиналдылық мәселесін алғашқы рет зерделеу Роберт Парктің мәдениеттану тәсілімен байланысты, ол қазіргі заманғы зерттеулерге негіз болған идеялардың дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Эверетт Стоунквист, американдық әлеуметтанушы, өзінің Маргиналды адам монографиясында (1937) Парк идеяларын дамытып, қайта түсіндірді, бұл әлеуметтанудағы маргинализм тұжырымдамасын түпкілікті бекітуге және заңдастыруға әкелді.
Әйгілі американдық әлеуметтанушы Роберт Мертон ұсынған девиантты әрекеттердің жіктелуін қарастырсақ. Ол кез-келген әрекетті қоғамдағы маргиналды элементтердің мінез-құлқының бір түрі деп санауға болады деп сенді, өйткені олардың негізінде адамның немесе әлеуметтік топтың мақсаттары мен оларға жету жолдарын жоққа шығарумен байланысты айқын немесе жасырын қақтығыс бар. Мәселен, инновация, адам шектеулі қол жетімділікке тап болған кезде пайда болатын девиантты мінез-құлықтың бір түрі ретінде бір жағынан ресурстарға, ал екінші жағынан қоғам алдында табысты көрінуге деген күшті ниет. Инновация қоғамның мақсаттарымен келісуді білдіреді, бірақ оларға қол жеткізудің әлеуметтік мақұлданған құралдарын (шантаж, алаяқтық, тонау және т.б.) жоққа шығарады.
Девиантты мінез - құлықтың тағы бір түрі (Роберт Мертонның айтуы бойынша) - ритуализм, керісінше, алға қойған мақсаттарды жоққа шығаруға мүмкіндік береді, бірақ сонымен бірге қоғам мақұлдаған оларға жету жолдарын қабылдаумен сипатталады. Барлық тармақтар бойынша ритуализм мигранттардың жағдайын көрсетеді. Оларды "классикалық маргиналдар"деп жіктеуге болады. Адамдардың бұл санаты екі әлеуметтік-мәдени жүйенің арасында орналасқан және сыртқы жағынан олар өздерінің мінез-құлқының мақсаттары мен нормалары әлі белгісіз болған кезде олар үшін жаңа ортаға жататындығын көрсете алады.
Егер адам қоғаммен қақтығысып, мақсаттар мен оларға жету жолдарын жоққа шығарса, біз ретризм туралы айтамыз. Мінез-құлықтың бұл түрі саналы және сыртқы жағдайлардың нәтижесі болуы мүмкін. Бұл мінез-құлық қоғамда маргинал деп аталатын адамдарға тән (үйсіздер, нашақорлар, маскүнемдер және т.б.) [25].
Дики-Кларктың маргиналдылықты зерттеуге деген көзқарасы оның бұрын айтылғандай тек мәдени қақтығыспен шектелмейтінін түсінуге негізделген. Ол бағынышты топтар көбінесе басым топтардың мәдени стандарттарына бейімделетінін атап өтті. Дики-Кларк шекті жағдай топтың немесе жеке тұлғаның әлеуметтік жағдайы мен олардың мәдени сәйкестігі арасында диспропорция болған кезде пайда болады деп санайды. Мысалы, этникалық азшылықтар басым топтың мәдени нормаларын белсенді түрде қабылдауы мүмкін, бірақ әлеуметтік қатынастар жүйесінен шығарылуы немесе оған толық қосылмауы мүмкін. Бұл олардың шекті жағдайға тап болуына әкеледі [26]. Осылайша, Дики-Кларк маргиналды қақтығыстың құрылымы туралы түсінігімізді кеңейтеді және маргиналды жағдайды тудыратын әртүрлі факторларды, соның ішінде әртүрлі деңгейлер мен өлшемдерді бөліп көрсетеді.
Маргиналдылық мәселесінің теориялық дамуындағы маңызды қадам маргиналды мәртебені анықтау болды. А.С.Керхофф және Т.С.МакКормик қоғам құрылымындағы әлеуметтік позиция мен осы позицияны иеленетін адамда көрінуі мүмкін психологиялық сипаттамалар жиынтығын ажырату қажеттілігін атап өтті. Олардың көзқарастары маргиналдылықты одан әрі талқылау үшін объективті негіз бола алады [17].
Американдық әлеуметтанушылар Алан С.Керхофф пен Томас МакКормик маргиналды тұлғаның мәртебесі мен оның жеке ерекшеліктері арасындағы байланысты қарастырды [27].
Өзінен бұрынғылардың шығармаларындағы маргинализм ұғымын талдай отырып, бұл авторлар қолданылатын терминдерді қайта қарау қажеттілігі туралы қорытындыға келді. Олар көзқарасына жүгінуді ұсынды, ол адамның әлеуметтік мәртебесі мен жеке ерекшеліктерін ғана емес, сонымен бірге оның әлеуметтік көзқарастары мен жағдайға деген көзқарасын қарастырудың маңыздылығын атап өтті. Баланың пікірінше, маргиналдылық дәрежесі үш негізгі факторға байланысты: нақты әлеуметтік жағдай, әлеуметтік көзқарастар және тұлғаның психологиялық сипаттамалары.
Алан Керхофф пен Томас МакКормик кез-келген маргиналды жағдайда үстем топ бағынышты топ үшін дұрыс позицияны белгілейді деген болжам жасады [27, c.50].
Бұл бағынышты топтың әл-ауқаты мен психологиялық жайлылығы олардың психологиялық және мінез-құлық көзқарастары басым топтың көзқарастары мен мүдделеріне сәйкес келетін дәрежеде қамтамасыз етілетінін білдіреді.
Шын мәнінде, маргиналды тұлға, біздің анықтамамыз бойынша, ол мүшелеріне жатпайтын топқа бағдарланған, оны қабылдауға және тануға ұмтылатын эталон ретінде сипатталады [27]. Екінші жағынан, маргиналды адам әлеуметтенуі оны әлеуметтік салада оның нақты жағдайына сәйкес рөл ойнауға дайындамаған адам ретінде анықталуы мүмкін. Жеке тұлғаның өзіне сілтеме жасайтын топқа кіруіне кедергі болатын күштер мен жағдайлар бар. Бұл позицияда адамның әртүрлі өмірлік жағдайлардағы рөлі оны қалай қабылдайтынына және басқа адамдардың оған қалай қарайтынына байланысты әр түрлі позицияларды үнемі таңдауды қамтиды. Нәтижесінде ол белгісіздікке, екіұштылыққа және кемсітушілік пен бас тартуды көруге бейімділікке ие болуы мүмкін.
А.Керхоф пен Т.Маккормиктің пікірінше, ішкі психологиялық маргиналдылықтың күші екі факторға байланысты: бір жағынан ұмтылыс пен сәйкестендіру деңгейіне, екінші жағынан қабылдамау мен қабылдамау деңгейіне байланысты. Бұл факторлардың арасында тікелей байланыс жоқ екенін ескеру маңызды.
Негізінен, маргиналдылық психологиясы үш негізгі фактордың әсерінен қалыптасады: маргиналды мәртебе, әлеуметтік қатынастар және сәйкестендіру, сондай-ақ анықтамалық топпен қарым-қатынас. Керхофф жеке адам мен қалаған топ арасындағы тосқауылдың өткізгіштігінің әртүрлі деңгейлерін зерттейді, оларды әртүрлі жағдайларда психологиялық маргинализация деңгейімен салыстырады. Нәтижесінде ол алты позицияны анықтайды, бірақ негізгі тұжырымдар: барлық шекті мәртебелер қоғамдағы әртүрлі беделге ие екі топтың арасында; ең беделді топ маргиналды мәртебелерді төменгі беделді топтарға немесе беделді аралық топқа жатады деп санайды; жеке тұлға мен төменгі беделді топ арасында іс жүзінде ешқандай кедергі жоқ. Сонымен қатар, Керхофф бұл тұжырымдар маргиналды мәртебеден туындаған көптеген жеке мәселелер жеке тұлғаның беделі төмен топпен өзара әрекеттесуінен туындауы мүмкін екенін жоққа шығармайды деп атап көрсетеді [27, c.54].
Осылайша, американдық әлеуметтанулық әдебиетте маргиналды тұлғаны өмірдің екі немесе одан да көп қарама-қайшы салаларына жататындығына байланысты ішкі бифуркацияны сезінетін адам ретінде түсіну қалыптасты. Бұл шекаралық күй дисгармония және өзін-өзі танудың жоғалуы сияқты әлеуметтік-психологиялық салдардың тұтас кешенін тудырады.
Тағы бір американдық зерттеуші М.Голдберг Р.Парк пен Э.Стоунквист ұсынған шекті тұлғаның анықтамасы тым кең деп есептеп, бұл ұғымды түсіндіруді ұсынды [28].
Ол кейбір жағдайларда жеке тұлғаны бір уақытта екі мәдениетке жататынына және оның қосарланған әлеуметтік жағдайға ие болғанына қарамастан, оны маргиналды деп санауға болмайтынын жазды. Жеке тұлға мынадай жағдайларда шекті болып табылады: 1) Егер жеке тұлға туғаннан бастап екі мәдениеттің шекарасында болса; 2) егер ол өз позициясын өзі сияқты жеке тұлғалар тобымен бөліссе; 3) егер бұл топ институттандырылған қызметті жүзеге асырса; 4) егер жеке тұлғаның шекті позициясы оның негізгі үміттері мен қажеттіліктерін бұзуға әкелмесе.
Голдберг шекті аумақ және шекті мәдениет терминдерін енгізу арқылы шекті тұлға ұғымын нақтылауды ұсынады. Оның анықтамасы бойынша, шекті аймақ-бұл екі мәдениет ішінара байланысатын және халық екеуінен де ерекшеліктерді айыра алатын аймақ. Маргиналды мәдениет, өз кезегінде, екі түрлі мәдениеттің элементтерінің синтезі болып табылады.
Голдбергтің пікірінше, маргиналды территорияда туылған және маргиналды мәдениетте өскен адам маргиналды емес, өйткені ол маргиналды тұлғаның негізгі белгілерін - мәдениеттер арасындағы ауыр бифуркацияны сезінбейді. Ол үшін маргиналды мәдениет ішкі қайшылықтарға қарамастан туған және тұтас болады. Ол мәдениеттің барлық функцияларын орындайды, жеке адамды мінез-құлық нормалары мен стандарттарымен қамтамасыз етеді, оның жағдайын кез-келген дәстүрлі мәдениет сияқты анықтайды.
Жеке тұлғаның маргинализациясы ерте балалық шақта қалыптасқан алғашқы ұғымдар мен көзқарастар басқа мәдениеттің құндылықтарымен қақтығыса бастағанда ғана пайда болады.
А. Антоновский М. Голдбергтің мақаласын жариялағаннан кейін ұсынған шекті жағдай ұғымы келесі аспектілер мен процестерді қамтитын жағдайды анықтайды:
1) ұзақ мерзімді сипаттағы екі мәдениеттің өзара әрекеттесуі.
2) мәдениеттердің бірі басым болып, орасан күш пен беделге ие болған жағдайда ғана маргинализацияға ұшырамайды.
3) бағынышты мәдениет өкілдері үстем мәдениетке еркін қол жеткізе алады.
4) байланысатын мәдениеттер өкілдерінің өмір салты мен ойлауы бір бірімен байланысты емес.
5) маргиналды топтың мүшелері үстем мәдениетке қабылдауға ұмтылып, оның өкілдері тарапынан қолдау мен тануға үміттенеді.
6) екі мәдени топ арасындағы бар кедергілер бір жағынан кемсітушілікпен және екінші жағынан бұрынғы әлеуметтік - мәдени шеңбердегі ұстап қалу факторларымен қамтамасыз етіледі.
7) ұрпақтан-ұрпаққа берілетін жанжал шекті жағдайды күшейтеді және бекітеді [29].
Антоновскийдің пікірінше, маргиналды жағдай: а) мәдени өзара әрекеттесу осы мәдениеттердің салыстырмалы түрде тәуелсіз өкілдері арасында жүреді; б) этникалық шекаралар негізінен өзгеріссіз қалады; в) бір мәдениеттің екіншісінің тез және толық ассимиляциясы орын алады.
Көзқарастары көрсетілген барлық аталған әлеуметтанушылар маргиналдылықты, оның себептері мен мәнін анықтау негізінде бір топқа біріктіріледі. Олар зерттеудің негізгі нысаны екі түрлі нәсіл мен олардың мәдениеттерінің соқтығысуының нәтижесі екендігімен келіседі.
Басқа зерттеушілер маргиналдылық мәселесін кеңірек қарастыруға тырысты, оны және оның себептерін көп қырлы түрде анықтады. Мұндай зерттеушілердің қатарына Д.Головенский кіреді, ол мәдениет - бұл күрделі және көп мағыналы құбылыс, оның ішінде жеке тұлғаның санасында көптеген қарама-қайшы элементтер бар деген көзқарасты ұстанды. Бұл әсіресе американдық мәдениетте байқалады, бұл әртүрлі шығу тегі әртүрлі элементтердің бірігуі және өзара әрекеттесуі. Бұл фактор адамның ұмтылыстарының, құмарлықтарының, құндылықтары мен мақсаттарының ішкі қайшылықтарында көрінетін қазіргі әлеуметтік өмірге әсер етеді. Головенскийдің пікірінше, маргиналды тұлға міндетті түрде екі түрлі мәдениеттің соқтығысуының нәтижесі емес, ол бір күрделі мәдениеттің әсерінен туындауы мүмкін. Ол сондай-ақ әлеуметтік қарама-қайшылық пен ішкі шиеленістің көзі ретінде әлеуметтік факторлардың маңыздылығына назар аударды. Көбінесе жеке тұлға мәдениеттер арасында емес, әлеуметтік күштер арасында болады. Головенский әлеуметтік теңсіздік пен әлеуметтік қақтығыстарды маргиналды жағдай мен маргиналды тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін маңызды факторлар ретінде атап өтті - бұл жағдайда әртүрлі құндылықтары, мақсаттары мен өмір сүру деңгейлері бар екі түрлі әлеуметтік топқа жатады [30].
Алайда кейінірек бұл тезисті антропологтар мұқият сынға алды, олар оның негізгі ережелерін қайта қарады. Мысалы, француз антропологы Роджер Бастид Бразилияның қара тұрғындарын, әсіресе Баия аймағында зерттеп, шекті жағдайға қарамастан, қара нәсілділер өзіндік және біртұтас мәдени және әлеуметтік өмірді сақтай алатынын көрсетті. Ол екі принципке негізделген тұжырымдаманы жасады: ажырасу принципі және қатысу принципі.
Ажырасу принципі мінез-құлықта көрінеді. Мысалы, қара адам қоршаған ортаға байланысты өзін басқаша ұстайды. Үйде ол өз мәдениетіне тән ұстанымдарды, ал жұмыста ақ нәсілділерге тән мінез -- құлықты ұстанады. Бастид мұндай қос стандарт жеке тұлғаның бөлінуіне әкелмейтінін, бірақ мәдени синкретизмнің пайда болуына ықпал ететінін атап өтті.
Р. Бастид екі маңызды аспектіні атап көрсетеді: мәдени маргинализм және психологиялық маргинализм, біріншісі әрқашан екіншісіне әкелмейтінін баса айтады. Ол адам екі бөлікке бөлінбейді деп санайды, бірақ өзі әрекет ете алатын еркіндік кеңістігін құра отырып, әртүрлі жағдайларда өзін қалай ұстау керектігін таңдайды. Негізінде, ол әр мәдени жүйеден өзіне пайдалы деп санайтын нәрсені алады.
Сонымен, Бастидпен тұжырымымен бірге адам осы кеңістікте және сол жердегі кеңістікте болуы мүмкін, яғни бір уақытта екі мәдени салада, өзінің әлеуметтік және мәдени бірегейлігін сақтап, психологиялық тұрғыдан теңдестірілген бола алады деген қорытындыға келуге болады.
Мэри Дуглас әрқашан әлеуметтік құбылыстарды белгілі бір қоғамдар мен мәдениеттер контекстінде қарастырудың маңыздылығын атап өтті. Оның әдіснамалық принциптері қоғамдарды өзара байланысты элементтері бар жүйелер ретінде зерттеуге функционалды көзқарасты анықтады.
Мэри Дугластың өз жұмысында дамытқан маргиналдылығын түсіну осы тәсілдің логикасына сәйкес келеді. Ол бұл тұжырымдаманы 1966 жылы шыққан алғашқы және ең танымал болған Тазалық пен қауіп шығармасында қолданды. Оның теориялық көзқарасы мен кейінгі еңбектері Клод Леви-Стросс, Эмиль Дюркгейм және Марсель Мосстың ойларының әсерін анық көрсетеді. Бұл ғалымдар ғұрыптар мен әлеуметтік қатынастарда көрініс тапқан әлемнің символдық реттелуінің әртүрлі жүйелері қарабайыр халықтарды қазіргі адамнан ажыратады деген болжам жасады. Олардың пікірінше, қарабайыр классификациялар дамыған мәдениеттерде қолданылатын классификациялардан ерекше айырмашылықтарға ие емес, керісінше, олар алғашқы ғылыми классификацияларға жақындауға бейім.
Мэри Дуглас ауытқуларды мәдени бақылаудың әртүрлі әдістерін қарастырады.
Бірінші әдіс - оқиғаларды бұрмалайтын бұрыннан бар жіктеу схемаларына сәйкес оқиғаларды түсіндіру.
Екінші әдіс - физикалық бақылауды қолдану.
Үшінші әдіс - қолайлы мінез-құлық шекараларын растау үшін ауытқулардың алдын алу.
Төртінші әдіс - ауытқуларды қауіпті нәрсе ретінде анықтау. Осы әдістен түбегейлі бас тартып оны мойындамау, оның шиеленісуіне алып келуі мүмкін.
Бесінші әдіс - қарама-қарсы категорияларды үйлестіру үшін салт-жораларда, поэзияда немесе мифологияда екіұштылықты қолдану.
Мэри Дуглас маргиналдылықтың нақты анықтамасын ұсынбайды, бірақ оның жұмысы толығымен осы құбылысқа бағытталған, өйткені ол жеке және жалпы жіктеу жүйелеріндегі шеткі, шекаралық секторларды қарастырады. Бұл секторлар алаңдаушылық туғызады және сонымен бірге жалпы құрылымды қолдайды.
Батыс әлеуметтануындағы маргинализм терминінің тарихы мен эволюциясын қарастыру келесі тұжырымдарға мүмкіндік береді. 1930 жылдары АҚШ-та екі немесе одан да көп этникалық топтар арасындағы мәдени қақтығыстың ерекшеліктерін талдаудың теориялық құралы ретінде пайда болған маргинализм тұжырымдамасы әлеуметтанулық әдебиеттерде кең таралды, ал кейінгі онжылдықтарда оны түсіндірудің әртүрлі тәсілдері пайда болды.
Маргиналдылық тек мәдениетаралық этникалық байланыстардың нәтижесі ретінде ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-саяси процестердің салдары ретінде де қарастырыла бастады. Бұл маргиналдылықты және онымен байланысты себеп-салдарлық процестерді түсінудің әртүрлі бұрыштарын анықтауға әкелді, оларды кілт сөздермен белгілеуге болады: аралық, шеткі, шекаралық, олардың әрқайсысы маргиналдылықты зерттеудің белгілі бір аспектілеріне назар аударады.
Маргиналдылықты зерттеуді екі негізгі тәсілге бөлуге болады:
1. Маргиналдылықты топты немесе жеке адамды бір күйден екінші күйге ауыстыру процесі ретінде қарастыру.
2. Маргиналдылықты осы процестің салдары ретінде әлеуметтік құрылымдағы ерекше маргиналды (шеткі, аралық, оқшауланған) жағдайдағы әлеуметтік топтардың жағдайы ретінде зерттеу.
Маргиналдылықты зерттеуге және оны түсінуге деген көзқарастардың әртүрлілігі көбінесе белгілі бір әлеуметтік шындықтың ерекшеліктеріне және ондағы құбылыстың формаларына байланысты.
Батыс еуропалық әлеуметтануда маргинализм тұжырымдамасы негізінен құрылымдық (әлеуметтік) ретінде қарастырылады. Ол әлеуметтік ұтқырлыққа байланысты әлеуметтік құрылымдағы өзгерістерге байланысты құбылыстарды белгілеу үшін, сондай-ақ әлеуметтік еңбек бөлінісі жүйесінен шығарылған және қоғамның шетінде орналасқан әлеуметтік топтарды талдау үшін қолданылады. Бұл әлеуметтік құрылымдардың белгілі бір тұрақтылығы мен сабақтастығына байланысты, бұл маргиналдылықты дәстүрлі түрде мемлекеттің әлеуметтік бақылауына ұшыраған айқын шеткі әлеуметтік топтар түрінде оқшаулауға мүмкіндік береді.
1.2 Маргиналдылық және әлеуметтік мәдениет
Әлеуметтік өзгерістер ең алдымен әлеуметтік процестермен сипатталады (лат. processus - өту, жылжыту) - қоғамның немесе оның әртүрлі жүйелерінің күйлерінің дәйекті өзгерістері. Процесс субъектілері адамдар және оларды біріктірудің әртүрлі формалары болып табылатын бірқатар оқиғалар кезіндегі қозғалыс ретінде әрекет етеді. Негізгі әлеуметтік процестерге әлеуметтік ұтқырлық, әлеуметтік көбею жатады.
Әлеуметтік ұтқырлық мәселелерін зерттеудің ғылыми басымдығы қазіргі әлеуметтанулық білімде П. А. Сорокиннің есімімен байланысты, ол "әлеуметтік ұтқырлық дегеніміз-жеке тұлғаның немесе әлеуметтік объектінің (құндылықтың) кез-келген бір әлеуметтік позициядан екіншісіне ауысуы.
Қазіргі әлеуметтанулық білімдегі әлеуметтік позицияны белгілеу үшін әлеуметтік қатынастар иерархиясындағы жеке тұлғаның, қауымдастықтың жағдайын сипаттайтын әлеуметтік мәртебе термині қолданылады.
П.А.Сорокиннің айтуынша әлеуметтік ұтқырлықтың екі негізгі түрі бар: көлденең және тік. Көлденең ұтқырлықпен әлеуметтік мәртебе өзгермейді. Адам беделі немесе жалақы деңгейіне ұқсас бір топтан екінші топқа ауысады, бір шағын қаладан екінші қалаға ауысады, бірақ сол лауазымда қала береді. Мысал: сату менеджері бір жарнама агенттігінен шығып, екінші дәл сондай жұмысқа орналасты.
Көлденең ұтқырлықтың бірнеше түрлері бар:
жеке-топты өз бетінше өзгерту;
ұжымдық-бірнеше адамға қатысты, мысалы, бүкіл өндіріс саласы жойылған кезде;
географиялық-көшу кезіндегі әлеуметтік мәртебе сақталады, мысалы, қашықтан жұмыс істейтін программист Азияға қыстауға баруды шешті.
Бұл тік ұтқырлық көлденең ұтқырлыққа қарағанда әлеуметтік мәртебенің өзгеруіне әкеледі. Бұл тек оң салдарға ғана емес (ең қарапайымы -- жоғарылату), сонымен қатар жағымсыз салдарға да әкелуі мүмкін (мәртебені жоғалту және төменгі позицияға ауысу). Мұнда екі түрі бар:
1 .жоғары -- мысалы, сатушы менеджер болды;
2. төмендеу-мысалы, менеджер сатушы болды.
Тік ұтқырлық бір адамға немесе бүкіл топқа да әсер етуі мүмкін. Мысалы, бүкіл бөлімді жоғары лауазымдарға ауыстыруға болады.
Жеке ұтқырлық-жеке тұлға әлеуметтік кеңістікте бір бағытта немесе басқа бағытта қозғалады.
Топтық ұтқырлық-бүкіл әлеуметтік топтар мен таптардың әлеуметтік құрылымдағы әлеуметтік жағдайы өзгереді. Мысалы, бұрынғы шаруалар жалдамалы жұмысшылар санатына ауысады; шахталарда тұрақты жұмыс істеп жүрген кеншілер басқа салалардың жұмысшылары болады.
Әлеуметтік позицияларды (мәртебелерді) өзгерту жеке адамнан (топтан) көп күш жұмсауды талап етеді. Жаңа мәртебе, жаңа рөл, жаңа әлеуметтік-мәдени орта өз шарттарын, ойын ережелерін белгілейді. Жаңа жағдайларға бейімделу көбінесе өмірлік бағдарды түбегейлі қайта құрумен байланысты. Сонымен қатар, жаңа әлеуметтік ортаның өзінде өз адамдарын бөтен адамдардан бөлетін өзіндік сүзгілері (фильр) бар. Соның салдарынан бейсауат адам өзінің әлеуметтік-мәдени ортасын жоғалтып, жаңасына бейімделе алмайды. Содан кейін ол екі әлеуметтік қабаттың арасында, екі мәдениеттің арасында тұрып қалады. Мысалы, бай бұрынғы шағын кәсіпкер жағдайынан қоғамның жоғары деңгейіне жетуге тырысады. Ол өзінің ескі ортасынан шыққан сияқты, бірақ жаңа орта үшін ол бөтен яғни дворян болып қалады. Тағы бір мысал: жүк көлігімен немесе шағын кәсіпкерлікпен күн көруге мәжбүр болған бұрынғы ғылыми қызметкер өзінің жағдайына қарап өзінің жағдайына ауыртпалық түсіреді; ол үшін жаңа орта бөтен. Көбінесе ол аз білімді, бірақ қоршаған ортаның жағдайына бейімделген "жұмыстағы әріптестер" тарапынан мазақ ету мен қорлаудың объектісіне айналады. Маргиналдылық (франц маргинал -- экстремалды) -- әлеуметтік-психологиялық ұғым. Бұл адамның әлеуметтік құрылымдағы белгілі бір аралық позициясы ғана емес, сонымен бірге оның өзін-өзі қабылдауы, өзін-өзі сезінуі. Егер үйсіз адам өзінің әлеуметтік ортасында өзін жайлы сезінсе, онда ол маргинал емес. Маргинал-бұл қазіргі жағдайды уақытша немесе кездейсоқ деп санайтын адам. Қызмет түрін, кәсібін, әлеуметтік-мәдени ортасын, тұрғылықты жерін және т.б. өзгертуге мәжбүр болған адамдар (мысалы, босқындар) өздерінің маргиналдылығын бастан кешіруде.
Маргиналдылықты табиғи әлеуметтік ұтқырлықтың ажырамас бөлігі ретінде және үлкен әлеуметтік топтар үшін трагедияға айналатын дағдарыс қоғамында туындаған процесс деп ажырату қажет. "Табиғи" маргиналдылық жаппай және ұзақ мерзімді сипатқа ие емес және қоғамның тұрақты дамуына қауіп төндірмейді. Ұзақ мерзімді сипатқа ие "мәжбүрлі" жаппай маргиналдылық қоғамның дағдарыстық жағдайын көрсетеді.
1-сурет.
1.3 Маргиналдылық мәртебесі
Маргиналдылық тұжырымдама ретінде әлеуметтануда қолдану мен түсіндірудің кең спектріне ие. Ол периферияда немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстандағы маргиналдылықтың әлеуметтік-мәдени аспектісі
5В020400 - Мәдениеттану
Орындаған:
4 курс студенті _______________________ Азатқызы А.
Ғылыми жетекші:
филос.ғ.д., профессор _______________________ Аликбаева М.Б
Қорғауға жіберілді
№__ хаттама __ ______ 2022 ж.
Дінтану және мәдениеттану
кафедрасының меңгерушісі
филос.ғ.д., профессор ______________________ А.Д. Құрманалиева
Норма бақылаушы:
аға оқытушы, магистр ______________________ Кудайбергенов С.Е
Алматы, 2024
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Азатқызы А.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАРГИНАЛДЫЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ АСПЕКТІСІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020400 - Мәдениеттану
Алматы, 2022
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 66 бет, 51 дереккөз, 35 cурет, 7 сызба, 3 кесте, 11 диаграмма, 1 қосымша.
Тақырыбы: СТРИТ-АРТ: МУРАЛДАР
Түйін сөздер: стрит-арт, өнер, мурал, қала мәдениеті, қала өнері, эстетика, көркем талғам, заманауи мәдениет, субмәдениет.
Жұмыстың мақсаты: Стрит-арт пен оның түрлерінің, бағыттарының құндылығын айқындау қазіргі заманауи қоғамда өмір сүріп жатқан әрбір азаматтың мақсатына айналып отыр. Себебі, бұл мәселе тек өнерге қызығушылық танытқандар мен өнермен айналысқандарға ғана емес, барлық адамдарға қатысты болып табылады. Біз, азаматтар, қала мәдениеті мен көпқырлы көше өнерін сақтау мен дамытуды, ұрпақтан-ұрпаққа мәдени мұра етіп жеткізуді асыл мақсат етіп тұтуымыз қажет.
Зерттеу нысаны: Қала өнерінің ең жаңашыл үлгісі ретінде танылған стрит-арт өнері мен оның түрлері, көше өнеріндегі муралдардың атқаратын қызметі, қала тұрғындарына әсері, заманауи жастардың өнерге деген құлшынысы.
Зерттеудің әдістері мен әдістемесі: зерттеу жұмысы барысында ғылыми жүйелеу әдістері, тарихи сараптама, контент, компаративисттік талдау, бақылау, сауалнама және т.б. әдістер мен тәсілдер қолданылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы: зерттеу жұмысы жастарды өнерге баулып, көше өнері мен муралдардың өзектілігін, маңыздылығын ұғындырады.
Нәтижелері:
Стрит-арт пен муралдардың құндылығы анықталды.
Көше өнерінің қала мәдениетіне әсері қарастырылды.
Стрит-арт туындылары мен олардың жаңа бейнесі болып табылатын муралдардың жастар мен ересектер арасында басымдылық танытатынына орай шетелдік және жергілікті Қазақстан муралдарына талдау жасап, әлемдік аренадағы орнын анықтауға, оларға деген жаңашыл көзқарасты қалыптастыруға мүмкіндік пайда болды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы: 66 страниц, 51 источника, 35 рисунков, 7 схем, 3 таблицы, 11 диаграмм, 1 приложение.
Тема: СТРИТ-АРТ: МУРАЛЫ
Ключевые слова: стрит-арт, искусство, мурал, городская культура, городское искусство, эстетика, художественный вкус, современная культура, субкультура.
Цель работы: Определение ценности стрит-арта и его видов, направлений становится целью каждого гражданина, живущего в современном обществе. Потому что этот вопрос касается не только тех, кто интересуется и занимается искусством, но и всего общества. Мы, граждане, должны стремиться к сохранению и развитию городской культуры и многогранного уличного искусства, передаче культурного наследия из поколения в поколение.
Объект исследования: искусство стрит-арт и его виды, роль муралов в уличном искусстве, влияние на жителей города, стремление современной молодежи к искусству.
Методы и методика исследования: в ходе исследовательской работы были использованы методы и приемы научной систематизации, исторической экспертизы, контент, компаративистический анализ, наблюдение, анкетирование.
Теоретическая и практическая значимость работы: исследовательская работа приобщает молодежь к искусству, прививает актуальность, значимость стрит-арта и муралов.
Результаты:
Определена ценность стрит-арта и муралов.
Рассмотрено влияние уличного искусства на культуру города.
В связи с тем, что муралы, являющиеся произведениями стрит-арта и их новым воплощением, имеют приоритет среди молодежи и взрослых, появилась возможность провести анализ зарубежных и местных казахстанских муралов, определить их место на мировой арене, выработать к ним новаторское отношение.
ABSTRACT
The volume of the work: 66 pages, 51 sources, 35 figures, 7 schemes, 3 tables, 11 diagrams, 1 appendix.
Theme: STREET ART: MURALS
Key words: street art, art, mural, urban culture, urban art, aesthetics, artistic taste, modern culture, subculture.
The purpose of the work: Тo determine the value of street art and its types and directions is becoming the goal of every citizen living in modern society. This is because this question concerns all people, not just those who are interested in art and those who are engaged in art. We, citizens, must strive for the preservation and development of urban culture and multi-faceted street art, passing it on as a cultural heritage from generation to generation.
Object of research: street art and its types, recognized as the most innovative example of Urban Art, the function of murals in street art, the impact on the population of the city, the enthusiasm of modern youth for art.
Methods and methods of research: in the course of the research, methods and techniques of scientific systematization, historical expertise, content, comparative analysis, observation, survey, etc.were used.
Theoretical and practical significance of the work: the research work introduces young people to art, reveals the relevance and importance of street art and murals.
Results:
The value of street art and murals was determined.
The influence of street art on urban culture was considered.
Due to the fact that street art works and murals, which are a new image of them, are a priority among young people and adults, it was possible to analyze foreign and local murals of Kazakhstan, determine their place on the world stage, and form an innovative attitude to them.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ӘЛЕУМЕТТАНУДАҒЫ МАРГИНАЛИЗМ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Әлеуметтанудағы маргиналдылық тұжырымдамасы ... ... ... ... ...
1.2 Маргиналдылық және әлеуметтік мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Маргиналдылық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ МАРГИНАЛДЫ ТОПТАР
2.1 Маргинализация және аномия қазіргі қоғамның әлеуметтік мәдениеттің тенденциясы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Кедейлік пен жұмыссыздықтың өсуі - халықтың маргиналдануының негізгі факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Маргинализация процесінің халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайы мен денсаулығына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қоғамның маргинализациясы жастар арасындағы девиантты мінез құлықтың негізгі себептерінің бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі
Маргиналдылық мәселесі бірнеше себептерге байланысты қазіргі қоғам контекстінде өзекті бола түсуде. Біріншіден, жаһандану халықаралық байланыстар мен өзара әрекеттесулердің артуына әкеледі, бұл әртүрлі топтар мен тұлғалар үшін жаңа қиындықтар тудырады. Екінші фактор-бұл жеке адамдар мен топтарды қоғамның шетіне ығыстырылып, оларға толық қатысу мүмкіндігінен айыратын әлеуметтік дағдарыстар. Бұл факторлар қуғын-сүргін мен апатия сезімін тудыруы мүмкін, сонымен қатар қоғамға жат мінез-құлыққа ықпал етуі мүмкін. Осылайша, маргинализм жеке адамдардың да, жалпы қоғамның да әлеуметтік байланысы мен әл-ауқатына теріс әсер етеді.
Екіншіден, салыстырмалы саяси тұрақтылық жағдайында да маргиналды проблемалар өзекті болып қала береді. Жаһандық көші-қон ағындары, мәдени өзара әрекеттестіктің кеңеюі және әртүрлі ақпаратқа қол жеткізу әртүрлі мәдениеттердің қиылысында орналасқан маргиналды тұлғаның қалыптасуына әкелуі мүмкін. Мұндай тұлға көбінесе өзінің болмысының мәдени және әлеуметтік аспектілері арасындағы қайшылықтарға байланысты ішкі алауыздықты сезінеді. Бұл өзін-өзі анықтауда және қоршаған әлеммен қарым-қатынаста қиындықтарға әкелуі мүмкін. Мұндай тұлғалар түсініспеушілік пен сақтықпен де, қоғам тарапынан қатыгез қудалаумен де бетпе-бет келуі мүмкін. Нәтижесінде әртүрлі мәдени және әлеуметтік салалар арасындағы шекарада тұрған адамдардың саны артып келеді, бұл қоғамдық тұрақтылық пен үйлесімділікке айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Үшіншіден, қазіргі қоғамдағы объективті өзгерістерден басқа, маргиналдылықты зерттеу әлеуметтану үшін әлеуметтік дамудың заманауи мәселелерін талдай алатын жаңа тұжырымдамалар мен теориялық модельдерді әзірлеу қажеттілігі тұрғысынан маңызды болып табылады. Алайда, маргиналдылықтың анықтамасы бірқатар қиындықтарға тап болады: терминге қатысты әртүрлі жіктеу тәсілдері бар, бұл оған кең сипат береді; маргиналдылықтың әртүрлі аспектілеріне қатысты көптеген мағыналар; және тұжырымдаманың бұлыңғырлығы, оны әлеуметтік процестерде өлшеу мен талдауды қиындатады. Сондықтан терминнің тарихын, оны қолданудың әртүрлі тәсілдерін және оның мазмұнын нақтылау және оны қолдануды жүйелеу үшін Батыс әлеуметтануында қалыптасқан маргиналдылықтың әртүрлі түрлері мен анықтамаларын талдау маңызды.
Г.С.Әбдірайымова, Г.О.Әбдікерова, М.С.Аженов, Қ.Ө.Биекенов, З.Ж.Жаназарова, М.Садырова және басқалары сияқты зерттеушілер қазақстандық қоғамдағы қазіргі әлеуметтік-демографиялық процестерге назар аударады [1-6].
Зерттеу объектісі-қоғамдағы құрылымдық маргинализм.
Зерттеу пәні - қазіргі қоғам жағдайындағы құрылымдық маргиналдылықтың мәні мен мазмұнын теориялық және әдіснамалық талдау.
Зерттеудің мақсаты - қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеу үшін маргиналдылықтың теориялық және эмпирикалық тұжырымдамасын негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- жаңа әлеуметтік құрылымды қалыптастыру және қарым-қатынастың жаңа түрлерін дамыту тетіктерін талдау. Бұл тәсіл әр түрлі мәртебелік позицияларды, соның ішінде өтпелі, аралық және маргиналды позицияларды қалыптастыруды қоса алғанда, ең терең деңгейлерді зерттеуді қамтиды, мұнда әлеуметтік қасиеттердің ең қарқынды жаңаруы орын алады және әлеуметтік процестердің сипаты мен бағыты, сондай-ақ әлеуметтік тәжірибелердің жаңа түрлері айқын көрінеді;
- әлеуметтік жағдайдың өзгеруі нәтижесінде топтық және жеке деңгейлердегі бейімделу процестерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Практикалық маңыздылығы. Бұл зерттеудің негізгі тұжырымдары практикалық тұрғыдан қызығушылық тудырады, өйткені олар қазіргі қоғамдағы әлеуметтік құрылым мен процестерді талдаудың жаңа тәсілдерін ұсынады. Алынған нәтижелер әлеуметтанушылардың, әлеуметтік қызметкерлердің, әлеуметтік педагогтардың, психологтардың жұмысында, сондай-ақ заңнаманы әзірлеу кезінде қолданылуы мүмкін. Бұл зерттеудің материалдары маргиналдылықтың жағымсыз салдарын болдырмау шараларын әзірлеуде де пайдалы болуы мүмкін.
Жұмыстың теориялық негізі мәдени маргиналдылықтың негізгі тұжырымдамаларын, соның ішінде Р.Парк, Э.Стоунквист, Е.Хьюз, А.Антоновский және Дж.Манчини, сондай-ақ А.Фарш, А.Турен, Я.Штумсси және Дж.Леви-Странж ұсынған құрылымдық маргинализм теориясының негізгі принциптері.
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі 2 тараудан, кіріспеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І. ӘЛЕУМЕТТАНУДАҒЫ МАРГИНАЛИЗМ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Әлеуметтанудағы маргиналдылық тұжырымдамасы
Маргиналдылық ұғымын зерттеуге кіріскен кезде, тұжырымдаманың өзі уақыт өте келе кең және көп мағыналы контекстке ие болғанын ескеру қажет. Бұл маргиналдылықты әмбебап анықтауды дамыту міндетін қиындатады. Әр түрлі аспектілерді біріктіретін бір анықтамамен шектелуге тырысу көбінесе жеткіліксіз. Бүгінгі таңда әлеуметтануда терминді анықтауға және маргиналдылық мәселесін зерттеуге жалпы қабылданған тәсіл жоқ. Зерттеу контекстіне байланысты бұл термин әртүрлі әлеуметтік құбылыстар мен объектілерді көрсете отырып, әртүрлі мағыналар мен әртүрлілікке ие болады.
Тұжырымдаманың белгілі бір мағынасын таңдау көбінесе зерттеу мазмұнымен, тақырыбымен, проблемасымен алдын-ала анықталады. Маргинализм ұғымымен жұмыс істейтін зерттеуші оны өз жұмысының бағыты мен тақырыбына сәйкес әмбебап етуге тырысуы керек. Біріншіден, бұл осы анықтамаға сәйкес оның мазмұнын алмастырмай қолдануға мүмкіндік береді. Екіншіден, тұжырымдамалық анықтамалар индикаторлар мен айнымалылар жүйесі арқылы зерттеуші белгілі бір эмпирикалық жағдайды және ондағы зерттелетін белгінің ауырлығын анықтай алатындай етіп анализ жасауды қажет етеді [7]. Үшіншіден, бұл маргинализм ұғымының метафоризация элементін алып тастауға мүмкіндік береді, егер ол нақты анықталған семантикалық кеңістігі бар ғылыми термин ретінде емес, метафора ретінде қолданылса.
Әлеуметтанулық әдебиеттерде маргиналдылықты жеке адам немесе топ ішінара әлеуметтік топқа жататын және ішінара одан тыс болатын жағдай ретінде анықтау жиі кездеседі [8].
И. Попова маргиналдылықтың неғұрлым егжей-тегжейлі анықтамасын ұсынады, оны жалпы қоғамдағы күрт әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени өзгерістерге байланысты сыртқы факторлар оларды әлеуметтік жағдайын өзгертуге мәжбүр ететін жағдайға тап болған топтар мен адамдардың жағдайы ретінде сипаттайды. Бұл өзгеріс бұрынғы әлеуметтік мәртебенің, әлеуметтік байланыстардың, қоршаған ортаның және құндылық бағдарлары жүйесінің айтарлықтай өзгеруіне немесе жоғалуына әкелуі мүмкін [9].
Бұл диссертация тек әлеуметтанулық мәселелерге назар аударады, сондықтан философиялық немесе мәдени көзқарастарды тереңдетпей, маргиналдылықтың тек әлеуметтанулық аспектілері қарастырылады. Осы зерттеу контекстінде маргиналдылық әлеуметтік топтар арасында немесе қоғамнан шектетіліп қалған жеке адамның немесе топтың жағдайы ретінде түсініледі. Бұл жағдай әлеуметтік құрылымдарға ішінара және толық емес қосылуға, бұрынғы әлеуметтік мәртебенің өзгеруіне немесе жоғалуына әкеледі, сонымен қатар жеке тұлғаның құндылық-нормативтік бағыты мен мінез-құлқының өзгеруімен бірге жүреді.
Әр қоғамда маргиналдық құбылыстар, соның ішінде маргиналды топтар, тұлғалар, әлеуметтік рөлдер, сана мен мінез-құлық бар. Маргиналдылықты зерттеуге арналған әдебиеттер осы құбылыстың әртүрлі түрлерін ажыратады: экологиялық (географиялық), әлеуметтік, экономикалық, мәдени, саяси, діни, идеологиялық, экзистенциалды және т.б. олар келесі ірі топтарға біріктіріледі: құрылымдық (әлеуметтік) маргиналдылық, мәдени (этномәдени) маргиналдылық және әлеуметтік рөлдердің маргиналдылығы.
Маргинализм тұжырымдамасы әлеуметтанулық ойға айтарлықтай әсер етті, бірақ осы тұжырымдаманың мазмұнын анықтауда әлі де белгілі бір қиындықтар бар. Біріншіден, терминнің өзі әртүрлі тәртіптік тәсілдерде (әлеуметтану, әлеуметтік психология, мәдениеттану, саясаттану, экономика) қолданылады, бұл оған жалпы, пәнаралық сипат береді. Екіншіден, тұжырымдаманың дамуы маргиналдылықтың әртүрлі түрлеріне қолданылатын бірнеше мағыналардың қалыптасуына әкелді. Үшіншіден, тұжырымдаманың бұлыңғырлығы оны әлеуметтік процестерді түсіну мен талдауды қиындатады. Осыған қарамастан, терминді кеңінен және жиі қолдану оның мазмұнын нақтылау және оған көзқарастарды жүйелеу қажеттілігін көрсетеді. Осы мақсатта біз терминнің тарихын, оны қолданудың әртүрлі тәсілдерін және Батыс әлеуметтануында қалыптасқан маргиналдылықтың әртүрлі түрлерінің сипаттамаларын қарастыруға тырысамыз.
Маргинализм терминінің пайда болуы мен даму тарихын білу оның мән-мағынасын түсіну үшін маңызды. Бұл үрдіс қысқа болса да, интеллектуалды ізденістер мен қызықты мәліметтерге толы. Бір қызығы, түсіну оның тарихын білуге байланысты болатын басқа ғылыми терминді сирек кездестіруге болады. Маргинализм өзінің әдіснамалық әмбебаптығы мен әртүрлі әлеуметтік процестерге қолданылуының арқасында әртүрлі контексттерде мағынаның жаңа тұсы мен мәніне ие болды. Маргиналды терминінің өзі ұзақ уақыт бойы өрістердегі жазбаларға, сондай-ақ экономикалық контексте шығын шегіне жақын кәсіпорындарға сілтеме жасау үшін қолданылған [10, c.95].
Маргинализм ұғымының тұжырымдамасы 1928 жылы Чикаго мектебінің негізін қалаушылардың бірі американдық әлеуметтанушы Роберт Эзра Парктің арқасында басталды. Парк өзінің Адам көші-қоны және маргиналды адам эссесінде бұл терминді алғаш рет иммигранттар ортасындағы процестерді зерттеу кезінде қолданды. Алайда, терминнің пайда болу тарихы 1927 жылы Чикаго мектебінің басқа зерттеушісі қаладағы иммигранттар топтарының әлеуметтік ұйымын зерттеу кезінде қолданған аралық элемент (interstital element) термині деп санауға болатындығын атап өткен жөн [24, 25].
Роберт Парк, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы американдық әлеуметтанудың қайраткері, маргиналдылық пен әлеуметтік процестерді түсінуге айтарлықтай үлес қосты. Оның зерттеулері, әсіресе Чикаго әлеуметтану мектебінің бөлігі ретінде, қалаларда болып жатқан күрделі әлеуметтік динамикаларға, әсіресе көші-қон мен мәдени байланыстарға байланысты ізденістер жүргізді.
Парк маргиналдылықты жеке адам немесе топ әртүрлі әлеуметтік, мәдени немесе экономикалық салалардың шекарасында немесе қиылысында болатын жағдай ретінде қарастырды. Ол үшін маргиналды адам мәдени қиылыстар мен қақтығыстардың өзіндік индикаторына, сондай-ақ жаңа мәдени формалар мен сәйкестіктердің қайнар көзіне айналды.
Оның экологиялық әлеуметтану тұжырымдамасы әлеуметтік құбылыстар қаланың кеңістіктік ортасында қалыптасатынын және көші-қон бұл процесте шешуші рөл атқаратынын атап өтті. Ол әлеуметтік аспектілерді ғана емес, сонымен қатар халықтың кеңістікте таралуын және қалалық ортаның әлеуметтік құрылымдар мен қатынастардың қалыптасуына әсерін талдады.
Парк сонымен қатар әртүрлі этникалық және нәсілдік топтардың, әсіресе қалалық ортада өзара әрекеттесуін зерттеді. Ол осы топтар арасындағы қақтығыстар мен ынтымақтастық қала өмірі мен мәдениетін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады деп сенді. Бұл тұрғыда маргиналдылық әртүрлі әлеуметтік тұлғалар арасындағы күрделі бейімделу және өзара әрекеттесу процестерінің нәтижесі ретінде қарастырылды.
Осылайша, Парктың маргиналдылық пен әлеуметтік процестерді зерттеуі қала өмірі, көші-қон, мәдени байланыстар мен қақтығыстар, сондай-ақ кеңістіктік ортаның әлеуметтік қатынастар мен құрылымдарға әсері туралы түсінігімізді арттыруға көмектесті [11].
Роберт Парктің теориясында маргиналды адам өмірінің біраз кезеңін белгілі бір күрделі әлеуметтік топтың символдық өкілі ретінде сезінеді. Бұл тұжырымдаманың басты ерекшелігі - моральдық дихотомия, бөліну және қақтығыс сезімі, ол адамның ауысу, көшу немесе дағдарыс кезеңінде бастан кешеді.
Парк маргиналды адамдардың өміріндегі дағдарыс кезеңдерін басқа елге көшкен кездегі иммигранттармен салыстыруға болатындығын көрсетеді. Алайда, маргиналды адам үшін дағдарыстың бұл кезеңі көбінесе үздіксіз болып табылады, бұл оны психологиялық тұрғыдан әлсіз және жеке тұлғаның жаңа түрін қалыптастыруға бейім етеді.
Мәдени байланыстардан туындаған моральдық дүрбелең маргиналды адамда айқын түрде көрінетінін атап өткен жөн. Парктың пікірінше, бұл құбылыстарды мәдени өзгерістер мен бірігу контекстінде зерттей отырып, біз өркениет пен прогресс процестерін жақсырақ түсіне аламыз. Осылайша, оның теориясындағы маргинализм тұжырымдамасы әлеуметтік динамика мен эволюцияны түсінудің кілті болып табылады [12].
Роберт Парктің маргиналды адам тұжырымдамасын талдауда оның шығармаларында жиі кездесетін психологиялық аспектілер ерекшеленеді. Американдық психолог Т. Шибутани Парк сипаттаған маргиналды адамның жеке қасиеттерінің кешенін байқады. Осы белгілердің ішінде мыналар ерекшеленеді: өз құндылығына қатты күмәндану, басқалармен қарым-қатынастағы белгісіздік және үнемі бас тартудан қорқу, түсініспеушілік тудыратын әрекеттер болмас үшін белгісіз жағдайлардан аулақ болу, қоғамдағы шамадан тыс ұялшақтық, жалғыздық сезімі және шамадан тыс армандау, болашаққа шамадан тыс алаңдаушылық және өзіне деген сенімділіктің болмауы, сондай-ақ айналасындағылардың өзіне деген қарым-қатынасындағы әділетсіздік сезімдері [13].
Парк маргиналды адам тұжырымдамасын жеке типке емес, әлеуметтік процестерге байланыстырады. Ол маргиналды адамды аккультурация процесінің нәтижесі ретінде қарастырады, ол әртүрлі мәдениеттер мен нәсілдердің бірге өмір сүру үшін жақындастыру жағдайында болады. Парк бұл процесті жеке тұлға тұрғысынан емес, сол адам қатысатын қоғам тұрғысынан зерттеуді жөн көреді [14].
Парк маргиналды тұлға жаһандық этноәлеуметтік процестер нәтижесінде этникалық және әлеуметтік-мәдени қақтығыстар аясында қалыптасатын мәдени қатынастардың жаңа түрін білдіреді деген қорытындыға келеді.
Тұлғаның бұл түрі әртүрлі нәсілдер мен мәдениеттердің байланысынан жаңа қауымдастықтар, ұлттар мен мәдениеттер пайда болған сәтте пайда болады. Маргиналды тұлға бір уақытта екі әлемде өмір сүруге мәжбүр болады және ол екі әлемде де космополит пен бөтен адамның рөлін алады. Мұндай адамдар қоршаған мәдени ортамен салыстырғанда кең көкжиекке, дамыған интеллектке және тәуелсіз және ұтымды көзқарастарға ие.
Демек, маргиналды тұлға әрқашан өркениетті тұлға болып табылады [15].
Осылайша, маргиналдылық мәселесін алғашқы рет зерделеу Роберт Парктің мәдениеттану тәсілімен байланысты, ол қазіргі заманғы зерттеулерге негіз болған идеялардың дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Эверетт Стоунквист, американдық әлеуметтанушы, өзінің Маргиналды адам монографиясында (1937) Парк идеяларын дамытып, қайта түсіндірді, бұл әлеуметтанудағы маргинализм тұжырымдамасын түпкілікті бекітуге және заңдастыруға әкелді.
Әйгілі американдық әлеуметтанушы Роберт Мертон ұсынған девиантты әрекеттердің жіктелуін қарастырсақ. Ол кез-келген әрекетті қоғамдағы маргиналды элементтердің мінез-құлқының бір түрі деп санауға болады деп сенді, өйткені олардың негізінде адамның немесе әлеуметтік топтың мақсаттары мен оларға жету жолдарын жоққа шығарумен байланысты айқын немесе жасырын қақтығыс бар. Мәселен, инновация, адам шектеулі қол жетімділікке тап болған кезде пайда болатын девиантты мінез-құлықтың бір түрі ретінде бір жағынан ресурстарға, ал екінші жағынан қоғам алдында табысты көрінуге деген күшті ниет. Инновация қоғамның мақсаттарымен келісуді білдіреді, бірақ оларға қол жеткізудің әлеуметтік мақұлданған құралдарын (шантаж, алаяқтық, тонау және т.б.) жоққа шығарады.
Девиантты мінез - құлықтың тағы бір түрі (Роберт Мертонның айтуы бойынша) - ритуализм, керісінше, алға қойған мақсаттарды жоққа шығаруға мүмкіндік береді, бірақ сонымен бірге қоғам мақұлдаған оларға жету жолдарын қабылдаумен сипатталады. Барлық тармақтар бойынша ритуализм мигранттардың жағдайын көрсетеді. Оларды "классикалық маргиналдар"деп жіктеуге болады. Адамдардың бұл санаты екі әлеуметтік-мәдени жүйенің арасында орналасқан және сыртқы жағынан олар өздерінің мінез-құлқының мақсаттары мен нормалары әлі белгісіз болған кезде олар үшін жаңа ортаға жататындығын көрсете алады.
Егер адам қоғаммен қақтығысып, мақсаттар мен оларға жету жолдарын жоққа шығарса, біз ретризм туралы айтамыз. Мінез-құлықтың бұл түрі саналы және сыртқы жағдайлардың нәтижесі болуы мүмкін. Бұл мінез-құлық қоғамда маргинал деп аталатын адамдарға тән (үйсіздер, нашақорлар, маскүнемдер және т.б.) [25].
Дики-Кларктың маргиналдылықты зерттеуге деген көзқарасы оның бұрын айтылғандай тек мәдени қақтығыспен шектелмейтінін түсінуге негізделген. Ол бағынышты топтар көбінесе басым топтардың мәдени стандарттарына бейімделетінін атап өтті. Дики-Кларк шекті жағдай топтың немесе жеке тұлғаның әлеуметтік жағдайы мен олардың мәдени сәйкестігі арасында диспропорция болған кезде пайда болады деп санайды. Мысалы, этникалық азшылықтар басым топтың мәдени нормаларын белсенді түрде қабылдауы мүмкін, бірақ әлеуметтік қатынастар жүйесінен шығарылуы немесе оған толық қосылмауы мүмкін. Бұл олардың шекті жағдайға тап болуына әкеледі [26]. Осылайша, Дики-Кларк маргиналды қақтығыстың құрылымы туралы түсінігімізді кеңейтеді және маргиналды жағдайды тудыратын әртүрлі факторларды, соның ішінде әртүрлі деңгейлер мен өлшемдерді бөліп көрсетеді.
Маргиналдылық мәселесінің теориялық дамуындағы маңызды қадам маргиналды мәртебені анықтау болды. А.С.Керхофф және Т.С.МакКормик қоғам құрылымындағы әлеуметтік позиция мен осы позицияны иеленетін адамда көрінуі мүмкін психологиялық сипаттамалар жиынтығын ажырату қажеттілігін атап өтті. Олардың көзқарастары маргиналдылықты одан әрі талқылау үшін объективті негіз бола алады [17].
Американдық әлеуметтанушылар Алан С.Керхофф пен Томас МакКормик маргиналды тұлғаның мәртебесі мен оның жеке ерекшеліктері арасындағы байланысты қарастырды [27].
Өзінен бұрынғылардың шығармаларындағы маргинализм ұғымын талдай отырып, бұл авторлар қолданылатын терминдерді қайта қарау қажеттілігі туралы қорытындыға келді. Олар көзқарасына жүгінуді ұсынды, ол адамның әлеуметтік мәртебесі мен жеке ерекшеліктерін ғана емес, сонымен бірге оның әлеуметтік көзқарастары мен жағдайға деген көзқарасын қарастырудың маңыздылығын атап өтті. Баланың пікірінше, маргиналдылық дәрежесі үш негізгі факторға байланысты: нақты әлеуметтік жағдай, әлеуметтік көзқарастар және тұлғаның психологиялық сипаттамалары.
Алан Керхофф пен Томас МакКормик кез-келген маргиналды жағдайда үстем топ бағынышты топ үшін дұрыс позицияны белгілейді деген болжам жасады [27, c.50].
Бұл бағынышты топтың әл-ауқаты мен психологиялық жайлылығы олардың психологиялық және мінез-құлық көзқарастары басым топтың көзқарастары мен мүдделеріне сәйкес келетін дәрежеде қамтамасыз етілетінін білдіреді.
Шын мәнінде, маргиналды тұлға, біздің анықтамамыз бойынша, ол мүшелеріне жатпайтын топқа бағдарланған, оны қабылдауға және тануға ұмтылатын эталон ретінде сипатталады [27]. Екінші жағынан, маргиналды адам әлеуметтенуі оны әлеуметтік салада оның нақты жағдайына сәйкес рөл ойнауға дайындамаған адам ретінде анықталуы мүмкін. Жеке тұлғаның өзіне сілтеме жасайтын топқа кіруіне кедергі болатын күштер мен жағдайлар бар. Бұл позицияда адамның әртүрлі өмірлік жағдайлардағы рөлі оны қалай қабылдайтынына және басқа адамдардың оған қалай қарайтынына байланысты әр түрлі позицияларды үнемі таңдауды қамтиды. Нәтижесінде ол белгісіздікке, екіұштылыққа және кемсітушілік пен бас тартуды көруге бейімділікке ие болуы мүмкін.
А.Керхоф пен Т.Маккормиктің пікірінше, ішкі психологиялық маргиналдылықтың күші екі факторға байланысты: бір жағынан ұмтылыс пен сәйкестендіру деңгейіне, екінші жағынан қабылдамау мен қабылдамау деңгейіне байланысты. Бұл факторлардың арасында тікелей байланыс жоқ екенін ескеру маңызды.
Негізінен, маргиналдылық психологиясы үш негізгі фактордың әсерінен қалыптасады: маргиналды мәртебе, әлеуметтік қатынастар және сәйкестендіру, сондай-ақ анықтамалық топпен қарым-қатынас. Керхофф жеке адам мен қалаған топ арасындағы тосқауылдың өткізгіштігінің әртүрлі деңгейлерін зерттейді, оларды әртүрлі жағдайларда психологиялық маргинализация деңгейімен салыстырады. Нәтижесінде ол алты позицияны анықтайды, бірақ негізгі тұжырымдар: барлық шекті мәртебелер қоғамдағы әртүрлі беделге ие екі топтың арасында; ең беделді топ маргиналды мәртебелерді төменгі беделді топтарға немесе беделді аралық топқа жатады деп санайды; жеке тұлға мен төменгі беделді топ арасында іс жүзінде ешқандай кедергі жоқ. Сонымен қатар, Керхофф бұл тұжырымдар маргиналды мәртебеден туындаған көптеген жеке мәселелер жеке тұлғаның беделі төмен топпен өзара әрекеттесуінен туындауы мүмкін екенін жоққа шығармайды деп атап көрсетеді [27, c.54].
Осылайша, американдық әлеуметтанулық әдебиетте маргиналды тұлғаны өмірдің екі немесе одан да көп қарама-қайшы салаларына жататындығына байланысты ішкі бифуркацияны сезінетін адам ретінде түсіну қалыптасты. Бұл шекаралық күй дисгармония және өзін-өзі танудың жоғалуы сияқты әлеуметтік-психологиялық салдардың тұтас кешенін тудырады.
Тағы бір американдық зерттеуші М.Голдберг Р.Парк пен Э.Стоунквист ұсынған шекті тұлғаның анықтамасы тым кең деп есептеп, бұл ұғымды түсіндіруді ұсынды [28].
Ол кейбір жағдайларда жеке тұлғаны бір уақытта екі мәдениетке жататынына және оның қосарланған әлеуметтік жағдайға ие болғанына қарамастан, оны маргиналды деп санауға болмайтынын жазды. Жеке тұлға мынадай жағдайларда шекті болып табылады: 1) Егер жеке тұлға туғаннан бастап екі мәдениеттің шекарасында болса; 2) егер ол өз позициясын өзі сияқты жеке тұлғалар тобымен бөліссе; 3) егер бұл топ институттандырылған қызметті жүзеге асырса; 4) егер жеке тұлғаның шекті позициясы оның негізгі үміттері мен қажеттіліктерін бұзуға әкелмесе.
Голдберг шекті аумақ және шекті мәдениет терминдерін енгізу арқылы шекті тұлға ұғымын нақтылауды ұсынады. Оның анықтамасы бойынша, шекті аймақ-бұл екі мәдениет ішінара байланысатын және халық екеуінен де ерекшеліктерді айыра алатын аймақ. Маргиналды мәдениет, өз кезегінде, екі түрлі мәдениеттің элементтерінің синтезі болып табылады.
Голдбергтің пікірінше, маргиналды территорияда туылған және маргиналды мәдениетте өскен адам маргиналды емес, өйткені ол маргиналды тұлғаның негізгі белгілерін - мәдениеттер арасындағы ауыр бифуркацияны сезінбейді. Ол үшін маргиналды мәдениет ішкі қайшылықтарға қарамастан туған және тұтас болады. Ол мәдениеттің барлық функцияларын орындайды, жеке адамды мінез-құлық нормалары мен стандарттарымен қамтамасыз етеді, оның жағдайын кез-келген дәстүрлі мәдениет сияқты анықтайды.
Жеке тұлғаның маргинализациясы ерте балалық шақта қалыптасқан алғашқы ұғымдар мен көзқарастар басқа мәдениеттің құндылықтарымен қақтығыса бастағанда ғана пайда болады.
А. Антоновский М. Голдбергтің мақаласын жариялағаннан кейін ұсынған шекті жағдай ұғымы келесі аспектілер мен процестерді қамтитын жағдайды анықтайды:
1) ұзақ мерзімді сипаттағы екі мәдениеттің өзара әрекеттесуі.
2) мәдениеттердің бірі басым болып, орасан күш пен беделге ие болған жағдайда ғана маргинализацияға ұшырамайды.
3) бағынышты мәдениет өкілдері үстем мәдениетке еркін қол жеткізе алады.
4) байланысатын мәдениеттер өкілдерінің өмір салты мен ойлауы бір бірімен байланысты емес.
5) маргиналды топтың мүшелері үстем мәдениетке қабылдауға ұмтылып, оның өкілдері тарапынан қолдау мен тануға үміттенеді.
6) екі мәдени топ арасындағы бар кедергілер бір жағынан кемсітушілікпен және екінші жағынан бұрынғы әлеуметтік - мәдени шеңбердегі ұстап қалу факторларымен қамтамасыз етіледі.
7) ұрпақтан-ұрпаққа берілетін жанжал шекті жағдайды күшейтеді және бекітеді [29].
Антоновскийдің пікірінше, маргиналды жағдай: а) мәдени өзара әрекеттесу осы мәдениеттердің салыстырмалы түрде тәуелсіз өкілдері арасында жүреді; б) этникалық шекаралар негізінен өзгеріссіз қалады; в) бір мәдениеттің екіншісінің тез және толық ассимиляциясы орын алады.
Көзқарастары көрсетілген барлық аталған әлеуметтанушылар маргиналдылықты, оның себептері мен мәнін анықтау негізінде бір топқа біріктіріледі. Олар зерттеудің негізгі нысаны екі түрлі нәсіл мен олардың мәдениеттерінің соқтығысуының нәтижесі екендігімен келіседі.
Басқа зерттеушілер маргиналдылық мәселесін кеңірек қарастыруға тырысты, оны және оның себептерін көп қырлы түрде анықтады. Мұндай зерттеушілердің қатарына Д.Головенский кіреді, ол мәдениет - бұл күрделі және көп мағыналы құбылыс, оның ішінде жеке тұлғаның санасында көптеген қарама-қайшы элементтер бар деген көзқарасты ұстанды. Бұл әсіресе американдық мәдениетте байқалады, бұл әртүрлі шығу тегі әртүрлі элементтердің бірігуі және өзара әрекеттесуі. Бұл фактор адамның ұмтылыстарының, құмарлықтарының, құндылықтары мен мақсаттарының ішкі қайшылықтарында көрінетін қазіргі әлеуметтік өмірге әсер етеді. Головенскийдің пікірінше, маргиналды тұлға міндетті түрде екі түрлі мәдениеттің соқтығысуының нәтижесі емес, ол бір күрделі мәдениеттің әсерінен туындауы мүмкін. Ол сондай-ақ әлеуметтік қарама-қайшылық пен ішкі шиеленістің көзі ретінде әлеуметтік факторлардың маңыздылығына назар аударды. Көбінесе жеке тұлға мәдениеттер арасында емес, әлеуметтік күштер арасында болады. Головенский әлеуметтік теңсіздік пен әлеуметтік қақтығыстарды маргиналды жағдай мен маргиналды тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін маңызды факторлар ретінде атап өтті - бұл жағдайда әртүрлі құндылықтары, мақсаттары мен өмір сүру деңгейлері бар екі түрлі әлеуметтік топқа жатады [30].
Алайда кейінірек бұл тезисті антропологтар мұқият сынға алды, олар оның негізгі ережелерін қайта қарады. Мысалы, француз антропологы Роджер Бастид Бразилияның қара тұрғындарын, әсіресе Баия аймағында зерттеп, шекті жағдайға қарамастан, қара нәсілділер өзіндік және біртұтас мәдени және әлеуметтік өмірді сақтай алатынын көрсетті. Ол екі принципке негізделген тұжырымдаманы жасады: ажырасу принципі және қатысу принципі.
Ажырасу принципі мінез-құлықта көрінеді. Мысалы, қара адам қоршаған ортаға байланысты өзін басқаша ұстайды. Үйде ол өз мәдениетіне тән ұстанымдарды, ал жұмыста ақ нәсілділерге тән мінез -- құлықты ұстанады. Бастид мұндай қос стандарт жеке тұлғаның бөлінуіне әкелмейтінін, бірақ мәдени синкретизмнің пайда болуына ықпал ететінін атап өтті.
Р. Бастид екі маңызды аспектіні атап көрсетеді: мәдени маргинализм және психологиялық маргинализм, біріншісі әрқашан екіншісіне әкелмейтінін баса айтады. Ол адам екі бөлікке бөлінбейді деп санайды, бірақ өзі әрекет ете алатын еркіндік кеңістігін құра отырып, әртүрлі жағдайларда өзін қалай ұстау керектігін таңдайды. Негізінде, ол әр мәдени жүйеден өзіне пайдалы деп санайтын нәрсені алады.
Сонымен, Бастидпен тұжырымымен бірге адам осы кеңістікте және сол жердегі кеңістікте болуы мүмкін, яғни бір уақытта екі мәдени салада, өзінің әлеуметтік және мәдени бірегейлігін сақтап, психологиялық тұрғыдан теңдестірілген бола алады деген қорытындыға келуге болады.
Мэри Дуглас әрқашан әлеуметтік құбылыстарды белгілі бір қоғамдар мен мәдениеттер контекстінде қарастырудың маңыздылығын атап өтті. Оның әдіснамалық принциптері қоғамдарды өзара байланысты элементтері бар жүйелер ретінде зерттеуге функционалды көзқарасты анықтады.
Мэри Дугластың өз жұмысында дамытқан маргиналдылығын түсіну осы тәсілдің логикасына сәйкес келеді. Ол бұл тұжырымдаманы 1966 жылы шыққан алғашқы және ең танымал болған Тазалық пен қауіп шығармасында қолданды. Оның теориялық көзқарасы мен кейінгі еңбектері Клод Леви-Стросс, Эмиль Дюркгейм және Марсель Мосстың ойларының әсерін анық көрсетеді. Бұл ғалымдар ғұрыптар мен әлеуметтік қатынастарда көрініс тапқан әлемнің символдық реттелуінің әртүрлі жүйелері қарабайыр халықтарды қазіргі адамнан ажыратады деген болжам жасады. Олардың пікірінше, қарабайыр классификациялар дамыған мәдениеттерде қолданылатын классификациялардан ерекше айырмашылықтарға ие емес, керісінше, олар алғашқы ғылыми классификацияларға жақындауға бейім.
Мэри Дуглас ауытқуларды мәдени бақылаудың әртүрлі әдістерін қарастырады.
Бірінші әдіс - оқиғаларды бұрмалайтын бұрыннан бар жіктеу схемаларына сәйкес оқиғаларды түсіндіру.
Екінші әдіс - физикалық бақылауды қолдану.
Үшінші әдіс - қолайлы мінез-құлық шекараларын растау үшін ауытқулардың алдын алу.
Төртінші әдіс - ауытқуларды қауіпті нәрсе ретінде анықтау. Осы әдістен түбегейлі бас тартып оны мойындамау, оның шиеленісуіне алып келуі мүмкін.
Бесінші әдіс - қарама-қарсы категорияларды үйлестіру үшін салт-жораларда, поэзияда немесе мифологияда екіұштылықты қолдану.
Мэри Дуглас маргиналдылықтың нақты анықтамасын ұсынбайды, бірақ оның жұмысы толығымен осы құбылысқа бағытталған, өйткені ол жеке және жалпы жіктеу жүйелеріндегі шеткі, шекаралық секторларды қарастырады. Бұл секторлар алаңдаушылық туғызады және сонымен бірге жалпы құрылымды қолдайды.
Батыс әлеуметтануындағы маргинализм терминінің тарихы мен эволюциясын қарастыру келесі тұжырымдарға мүмкіндік береді. 1930 жылдары АҚШ-та екі немесе одан да көп этникалық топтар арасындағы мәдени қақтығыстың ерекшеліктерін талдаудың теориялық құралы ретінде пайда болған маргинализм тұжырымдамасы әлеуметтанулық әдебиеттерде кең таралды, ал кейінгі онжылдықтарда оны түсіндірудің әртүрлі тәсілдері пайда болды.
Маргиналдылық тек мәдениетаралық этникалық байланыстардың нәтижесі ретінде ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-саяси процестердің салдары ретінде де қарастырыла бастады. Бұл маргиналдылықты және онымен байланысты себеп-салдарлық процестерді түсінудің әртүрлі бұрыштарын анықтауға әкелді, оларды кілт сөздермен белгілеуге болады: аралық, шеткі, шекаралық, олардың әрқайсысы маргиналдылықты зерттеудің белгілі бір аспектілеріне назар аударады.
Маргиналдылықты зерттеуді екі негізгі тәсілге бөлуге болады:
1. Маргиналдылықты топты немесе жеке адамды бір күйден екінші күйге ауыстыру процесі ретінде қарастыру.
2. Маргиналдылықты осы процестің салдары ретінде әлеуметтік құрылымдағы ерекше маргиналды (шеткі, аралық, оқшауланған) жағдайдағы әлеуметтік топтардың жағдайы ретінде зерттеу.
Маргиналдылықты зерттеуге және оны түсінуге деген көзқарастардың әртүрлілігі көбінесе белгілі бір әлеуметтік шындықтың ерекшеліктеріне және ондағы құбылыстың формаларына байланысты.
Батыс еуропалық әлеуметтануда маргинализм тұжырымдамасы негізінен құрылымдық (әлеуметтік) ретінде қарастырылады. Ол әлеуметтік ұтқырлыққа байланысты әлеуметтік құрылымдағы өзгерістерге байланысты құбылыстарды белгілеу үшін, сондай-ақ әлеуметтік еңбек бөлінісі жүйесінен шығарылған және қоғамның шетінде орналасқан әлеуметтік топтарды талдау үшін қолданылады. Бұл әлеуметтік құрылымдардың белгілі бір тұрақтылығы мен сабақтастығына байланысты, бұл маргиналдылықты дәстүрлі түрде мемлекеттің әлеуметтік бақылауына ұшыраған айқын шеткі әлеуметтік топтар түрінде оқшаулауға мүмкіндік береді.
1.2 Маргиналдылық және әлеуметтік мәдениет
Әлеуметтік өзгерістер ең алдымен әлеуметтік процестермен сипатталады (лат. processus - өту, жылжыту) - қоғамның немесе оның әртүрлі жүйелерінің күйлерінің дәйекті өзгерістері. Процесс субъектілері адамдар және оларды біріктірудің әртүрлі формалары болып табылатын бірқатар оқиғалар кезіндегі қозғалыс ретінде әрекет етеді. Негізгі әлеуметтік процестерге әлеуметтік ұтқырлық, әлеуметтік көбею жатады.
Әлеуметтік ұтқырлық мәселелерін зерттеудің ғылыми басымдығы қазіргі әлеуметтанулық білімде П. А. Сорокиннің есімімен байланысты, ол "әлеуметтік ұтқырлық дегеніміз-жеке тұлғаның немесе әлеуметтік объектінің (құндылықтың) кез-келген бір әлеуметтік позициядан екіншісіне ауысуы.
Қазіргі әлеуметтанулық білімдегі әлеуметтік позицияны белгілеу үшін әлеуметтік қатынастар иерархиясындағы жеке тұлғаның, қауымдастықтың жағдайын сипаттайтын әлеуметтік мәртебе термині қолданылады.
П.А.Сорокиннің айтуынша әлеуметтік ұтқырлықтың екі негізгі түрі бар: көлденең және тік. Көлденең ұтқырлықпен әлеуметтік мәртебе өзгермейді. Адам беделі немесе жалақы деңгейіне ұқсас бір топтан екінші топқа ауысады, бір шағын қаладан екінші қалаға ауысады, бірақ сол лауазымда қала береді. Мысал: сату менеджері бір жарнама агенттігінен шығып, екінші дәл сондай жұмысқа орналасты.
Көлденең ұтқырлықтың бірнеше түрлері бар:
жеке-топты өз бетінше өзгерту;
ұжымдық-бірнеше адамға қатысты, мысалы, бүкіл өндіріс саласы жойылған кезде;
географиялық-көшу кезіндегі әлеуметтік мәртебе сақталады, мысалы, қашықтан жұмыс істейтін программист Азияға қыстауға баруды шешті.
Бұл тік ұтқырлық көлденең ұтқырлыққа қарағанда әлеуметтік мәртебенің өзгеруіне әкеледі. Бұл тек оң салдарға ғана емес (ең қарапайымы -- жоғарылату), сонымен қатар жағымсыз салдарға да әкелуі мүмкін (мәртебені жоғалту және төменгі позицияға ауысу). Мұнда екі түрі бар:
1 .жоғары -- мысалы, сатушы менеджер болды;
2. төмендеу-мысалы, менеджер сатушы болды.
Тік ұтқырлық бір адамға немесе бүкіл топқа да әсер етуі мүмкін. Мысалы, бүкіл бөлімді жоғары лауазымдарға ауыстыруға болады.
Жеке ұтқырлық-жеке тұлға әлеуметтік кеңістікте бір бағытта немесе басқа бағытта қозғалады.
Топтық ұтқырлық-бүкіл әлеуметтік топтар мен таптардың әлеуметтік құрылымдағы әлеуметтік жағдайы өзгереді. Мысалы, бұрынғы шаруалар жалдамалы жұмысшылар санатына ауысады; шахталарда тұрақты жұмыс істеп жүрген кеншілер басқа салалардың жұмысшылары болады.
Әлеуметтік позицияларды (мәртебелерді) өзгерту жеке адамнан (топтан) көп күш жұмсауды талап етеді. Жаңа мәртебе, жаңа рөл, жаңа әлеуметтік-мәдени орта өз шарттарын, ойын ережелерін белгілейді. Жаңа жағдайларға бейімделу көбінесе өмірлік бағдарды түбегейлі қайта құрумен байланысты. Сонымен қатар, жаңа әлеуметтік ортаның өзінде өз адамдарын бөтен адамдардан бөлетін өзіндік сүзгілері (фильр) бар. Соның салдарынан бейсауат адам өзінің әлеуметтік-мәдени ортасын жоғалтып, жаңасына бейімделе алмайды. Содан кейін ол екі әлеуметтік қабаттың арасында, екі мәдениеттің арасында тұрып қалады. Мысалы, бай бұрынғы шағын кәсіпкер жағдайынан қоғамның жоғары деңгейіне жетуге тырысады. Ол өзінің ескі ортасынан шыққан сияқты, бірақ жаңа орта үшін ол бөтен яғни дворян болып қалады. Тағы бір мысал: жүк көлігімен немесе шағын кәсіпкерлікпен күн көруге мәжбүр болған бұрынғы ғылыми қызметкер өзінің жағдайына қарап өзінің жағдайына ауыртпалық түсіреді; ол үшін жаңа орта бөтен. Көбінесе ол аз білімді, бірақ қоршаған ортаның жағдайына бейімделген "жұмыстағы әріптестер" тарапынан мазақ ету мен қорлаудың объектісіне айналады. Маргиналдылық (франц маргинал -- экстремалды) -- әлеуметтік-психологиялық ұғым. Бұл адамның әлеуметтік құрылымдағы белгілі бір аралық позициясы ғана емес, сонымен бірге оның өзін-өзі қабылдауы, өзін-өзі сезінуі. Егер үйсіз адам өзінің әлеуметтік ортасында өзін жайлы сезінсе, онда ол маргинал емес. Маргинал-бұл қазіргі жағдайды уақытша немесе кездейсоқ деп санайтын адам. Қызмет түрін, кәсібін, әлеуметтік-мәдени ортасын, тұрғылықты жерін және т.б. өзгертуге мәжбүр болған адамдар (мысалы, босқындар) өздерінің маргиналдылығын бастан кешіруде.
Маргиналдылықты табиғи әлеуметтік ұтқырлықтың ажырамас бөлігі ретінде және үлкен әлеуметтік топтар үшін трагедияға айналатын дағдарыс қоғамында туындаған процесс деп ажырату қажет. "Табиғи" маргиналдылық жаппай және ұзақ мерзімді сипатқа ие емес және қоғамның тұрақты дамуына қауіп төндірмейді. Ұзақ мерзімді сипатқа ие "мәжбүрлі" жаппай маргиналдылық қоғамның дағдарыстық жағдайын көрсетеді.
1-сурет.
1.3 Маргиналдылық мәртебесі
Маргиналдылық тұжырымдама ретінде әлеуметтануда қолдану мен түсіндірудің кең спектріне ие. Ол периферияда немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz