Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын талдау және ұлттық психологияның дамуында алатын орнын зерттеу
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
Жалпы және қолданбалы психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлының психологиялық көзқарастары
6В03107 - Психология білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған
____________________
Кожатаева А.Е.
Ғылыми жетекші
психол.ғ.к., аға оқытушы
____________________
Сейітнұр Ж.С.
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ __ __ 2023 ж.
Кафедра меңгерушісі
пед.ғ.д., профессор
____________________
Мынбаева А.К.
Норма бақылаушы
____________________
Аязбаева Б.Б.
Алматы, 2023
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 70 беттен, 2 кестеден, 2 суреттен, 69 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйін сөздер: А.Байтұрсынұлы, психологиялық көзқарас, ұлттық-психология
Зерттеудің мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын талдау және ұлттық психологияның дамуында алатын орнын зерттеу.
Нысаны:Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері.
Пәні:А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын контент-анализ әдісі арқылы зерттеу мүмкіндігі.
Жұмыстың міндеттері:
А.Байтұрсынұлының өмірлік, қоғамдық және шығармашылық жолын ашып көрсету.
А,Байтұрсынұлының шығармаларындағы психологиялық көзқарасын саралау және ұлттық психология саласындағы рөлін көрсету;
А.Байтұрсынұлы еңбектерінде кездесетін психологиялық көзқарастарын, терминдерін контент-анализ әдісі арқылы талдау.
Зерттеу жұмысының нәтижесі:
А.Байтұрсынұлының өмірлік, қоғамдық және шығармашылық жолы зерттелді
А.Байтұрсынұлының шығармаларындағы психологиялық көзқарасы нақтыланып, оның басқа да психология салаларымен байланысы қарастырылды.
А.Байтұрсынұлы еңбегі контент-анализ әдісі арқылы талданды.
Алынған нәтижиелер негізінде библиографиялық көрсеткіш ұсынылды.
PEФEPAТ
Объем дипломной работы состоит из 70 страниц, 2 таблиц, 2 рисунков и 69 списка использованной литературы.
Ключевые слова: А.Байтурсынов, психологические взгляды, национальная психология
Цель: Анализ психологических взглядов Ахмета Байтурсынова в его трудах и изучение его места в развитии национальной психологии.
Объект: Труды Ахмета Байтурсынова.
Предмет: Возможность изучения психологических установок в трудах А. Байтурсынова методом контент-анализа.
Задачи:
Теоретический анализ работ А. Байтурсынова;
Дифференциация психологических установок в произведениях А. Байтурсынова;
Метод контент-анализа психологических установок, терминов, встречающихся в трудах А. Байтурсынова.
Результаты исследования:
Исследован жизненный, общественный и творческий путь Ахмета Байтурсынова
Уточнен психологический подход А. Байтурсынова и рассмотрена его связь с другими областями психологии.
Труд А. Байтурсынова был проанализирован методом контент-анализа.
На основании полученных результатов удалось составить рекомендации по работе.
ABSTRACT
The volume of the thesis consists of 70 pages, 2 tables, 2 figures, 69 references.
Key words: Akhmet Baitursynov. psychological view. national psyhology
Purpose: Analysis of the psychological views of Akhmet Baitursynov in his writings and the study of his place in the development of national psychology.
The object: The works of Akhmet Baitursynov.
The subject: The possibility of studying psychological attitudes in the works of A. Baitursynov by the method of content analysis.
Objectives of research:
1. Theoretical analysis of A. Baitursynov's works;
2. Differentiation of psychological attitudes in the works of A. Baitursynov;
3. The method of content analysis of psychological attitudes, terms found in the works of A. Baitursynov.
Research results:
The life, social and creative path of Akhmet Baitursynov is investigated
The psychological approach of A. Baitursynov is clarified and its connection with other fields of psychology is considered.
The work of A. Baitursynov was analyzed by the method of content analysis.
Based on the results obtained, it was possible to make recommendations for work.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...
6
1.1
А.Байтұрсынұлының өмір жолы мен шығармашылығының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
А.Байтұрсынұлының шығармашылық ізденісіндегі психологиялық тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3
1.4
А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А.Байтұрсынұлының ғылыми еңбектеріндегі ұлттық психологияның көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
36
2
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЕҢБЕГІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНА КОНТЕНТ-АНАЛИЗ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
2.1
А.Байтұрсынұлы еңбегіндегі психологиялық көзқарастарына контент-анализ әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.2
А.Байтұрсынұлының еңбегіндегі психологиялық терминдерге контент-талдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
56
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстандағы әлеуметтік-саяси және экономикалық даму оқу-тәрбие мәселелеріне мән беру, қазіргі білім беру жүйесін жаңартуды талап етеді. Жастарға оқудың сапасын көтеріп, өз елінің рухани мұрасын дәріптеу - қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: ...туған жердің тарихын білген және оны мақтан еткен дұрыс. Алайда, одан да маңыздырақ мәселені - өзінің біртұтас ұлы ұлттың перзенті екеніңді ұмытуға әсте болмайды, болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттер, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюсін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Бұл - тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиегін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы - деп, [1] атап өткенін ескерсек, ұлттық мұраны жастардың бойына сіңіру екендігіне көзіміз жетеді.
А.Байтұрсынұлы шығармашылығына байланысты тарих, әдебиет салалары бойынша іргелі зерттеулер мен ғылыми мақалалр баршылық. Байтұрсынұлының қазақша әліппе жасауы, араб жазуына кіргізген жаңалығы, қазақ тіл білімінің негізгі терминдерін халқымыздың ойлау мүмкіндігімен сабақтастыруы, оларға тұңғыш анықтама беруі, дыбыс жүйесін, сөз жүйесін, сөйлем жүйесін жазуы - ұланғайыр еңбек.
Қазіргі қоғамда жастардың бойында, өзінің бар мүмкіндіктерін жан-жақты таныта алатын, тіл табысуға мүдделі, ұлттық санасы толыққан саналы тұлғаны тәрбиелеуді қажет етіп отырғаны айқын.
Демек, еліміздегі оқу-ағартудың дамуының ғылыми тұрғыда тұжырымдалуында ғана емес, шығармаларындағы психологиялық-ой пікірлерімен дараланған қазақ ғылымы мен мәдениетінің аса көрнекті өкілі, әмбебап ғалым, қоғам қайраткері А.Байтұрсынұлын атап кетпеуге болмайды. Қараңғы халықты жарыққа шығаруды басты қызметі санап, қазақ балаларын көзі ашық етіп тәрбиелеу жолында өзіндік із қалдырған, ұлттың ұлы ұстазының артында қалған мұралары жас ұрпаққа қоғамдық тәрбие беруде айрықша маңызға ие. Оның философиялық ой-толғамдары, дүниетанымдық тұжырымдары біздер үшін берері мол, ал психология саласындағы мардымды жұмыстары мен еңбектері жайлы біле бермейміз.
А.Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығына арналған еңбектерден Қ.Жарықбаевтың, М.Жүнісовтің, Т.Көкішевтің, З.Қабдоловтың, Ғ.Әнесовтің, Ш.Байсалованың, Қ.Мұхаметхановтың, Ж.Бектұровтың, К.Нұрпейісов пен Р,Сыздықованың еңбектерін атауға болады.
Алихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы т.б секілді бір топ зиялы қауымның тарих сахнасына шығып, қоғамдық ойдың дамуына қосқан өлшеусіз үлесін сипаттай отырып, олардың саяси-әлеуметтік ойларына К.Нұрпейісов, И.Шамшатұлы мен Ө.Озғанбай өзінің еңбектерінде талдау жасайды.
Кейбір мақалаларда Байтұрсыновтың публицистік, педагогтік-ағартушылық қызметі баяндалады. Оларға келесі авторлардың еңбектері: А.Ембердиев, Ө.Әбдіманов, С.Қалиев, А.Әбдісадық.
Шығармашылығына қатысты деректерді Б.Ілиясов, К.Нұржанов, Ш.Байтұрсынованың жазған естеліктерінен алуға болады. Ахаңның философиялық көзқарастары туралы арнайы зерттеулер А.Х.Қасымжанов, А.К.Касабектың, Ғ.Е.Есім, Ж.Ж.Молдабеков, Д.К.Кішібеков, Т.Х.Ғабитов, Ж.А.Алтаев еңбектерінде көрініс табады. Ал, оның психологиялық көзқарастарын өзінің еңбектеріне талдау жасап, саралау барысында дипломдық жұмысымда нақтылаймын.
Аталған мәселе зерттеудің өзектілігін айқындап диплом жұмысының тақырыбын Ахмет Байтұрсынұлының психологиялық көзқарастары деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын талдау және ұлттық психологияның дамуында алатын орнын зерттеу.
Зерттеу нысаны: Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері.
Зерттеу пәні: А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын контент-анализ әдісі арқылы зерттеу мүмкіндігі.
Зерттеудің міндеттері:
А.Байтұрсынұлының өмірлік, қоғамдық және шығармашылық жолын ашып көрсету.
А,Байтұрсынұлының шығармаларындағы психологиялық көзқарасын саралау және және ұлттық психологиядағы рөлін зерттеу;
А.Байтұрсынұлы еңбектерінде кездесетін психологиялық көзқарастарын, терминдерін контент-анализ әдісі арқылы талдау.
Қойылған міндеттерді шешу және тұжырымдалған гипотезаны анықтау үшін келесі деңгейлерді қамтитын кешенді зерттеу әдісі қолданылды:
теориялық (зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, қорытындылау, салыстыру, нәтижені жобалау);
эмпирикалық (әңгімелесу, бақылау, оқу-әдістемелік құжаттарды) саралау, контент-анализ, диагностикалау және талдау.
монографиялық (психологиялық, педагогикалық және философиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау); болжау (зерттеу мәселелеріне баға беру); диагностикалық (талдау).
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары, оның қазақ бастауыш мектебі жайындағы идеяларының бүгінгі күн талабымен байланыстылығы, психология аясында жаңа ғылыми деректермен толықтыра түседі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: А.Байтұрсынұлының психолгиялық көзқарастары толыққанды зерттелмеген тың тақырып, сондықтан А.Байтұрсынұлының психологиялық көзқарастары жүйеленді.
А.Байтұрсынұлы еңбектеріне теориялық талдау жасалды;
А.Байтұрсынұлы шығармаларындағы психологиялық көзқарастар сараланды.
А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары, терминдері контент-анализ әдісі арқылы талданды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: Зерттеу нәтижесінде алынған кешенді ғылыми іс-әрекетке дайындап жатқан болашақ мамандардың психология аясында білімін кеңейтіп, ғылыми-теориялық даярлығының сапасын көтеруге көмектеседі. Зерттеу нәтижесін психолог мамандар және студенттер ғылыми-әдістемелік нұсқаулық ретінде пайдалануына болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде, зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, әдіснамалық негіздері мен зерттеу әдістері айқындалып, зерттеудің кезеңдері, ғылыми жаңалығы қамтылады.
А.Байтұрсынұлының ғылыми еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын теориялық негіздеу атты бөлімінде өмір жолы мен шығармашылығының басты кезеңдері, оның шығармашылық ізденісіндегі психологиялық тұжырымдары, еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары қарастырылды.
А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық терминдерге контент-анализ әдісі арқылы талдау жасау атты екінші бөлімде А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық терминдерге контен-талдау әдістемесі беріледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесінде негізделген тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған қорытындылар мен ұсыныстар беріледі, зерттеу мәселесінің болашағы көрсетіледі.
Қосымшада: Библиографиялық көрсеткіш ұсынылады.
1 А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 А.Байтұрсынұлының өмір жолы мен шығармашылығының басты кезеңдері
1872 жылдың 5 қыркүйегінде дүниеге келген Ахмет Байтұрсынұлы өз қолымен жазылған өмірбаянына сүйенсек, Ахаң Торғай уезінің Тосын болысындағы №5 ауылына қарасты Сарытүбек елдімекенінің тумасы. Сарытүбектің жері көкорай шалғын табиғаты ерекше сұлу. Сарытүбекпен Аққұм мен Ақкөл қапталдасып жатыр [2, 12б].
Ахаңның арғы тегін қуалағанда, Үмбетей руы Торғай өзенінің бергі бетін жайлаған рулармен туыстас Шақшақ батырдан тарайды екен. Үмбетеймен туыстас рулар Торғай өзенінің оңтүстікке қараған бергі бетін, Тосын құмын және одан әрі Ырғыз жерімен шектесіп жатқан жерлерді мекендеген. Тумасынан зейінді зерек болып өскен Ахмет, ең алғашқы жөн - жосықты, тағылымды өз отбасынан алады. Әкесі - Байтұрсын, атасы - Шошақ Үмбетей еліндегі көкірегу ояу, көзі ашық болған десті [3, 8б].
1886 жылдан бастап 1891 жылға дейін екі класты Ыбырай Алтынсарин қалаған Торғай орыс-қазақ училищесінде оқиды. Бұрын-соңды ауылдан ұзап шығып көрмеген Ахметтің білімге деген құштарлығы, оның анасы мен бауырларына, ауылына деген сүйіспеншілік сағынышын тежеп, мектеп қабырғасындағы ережелерді орындауға дағдыланды. Мектеп қабырғасында ол өз бетінше ізденіп көп оқиды. Орыс тілін жетік меңгеріп, бірнеше пәндерден ұстаздардан дәріс алады. Сондай-ақ шығыс және батыс ғұламалары мен ақын жазушыларының шығармаларын қызыға оқыған екен. Оның сүйікті ақын жазушылары Руми, Низами, Фирдауси, Шиллер, Гете, М.Ю.Лермонтов, А.С.Пушкиндер болыпты. Дегенмен, ұлттың ұлы ұстазы Ахаңның құштарлығын қазақ халқының эпостық жырлары мен тарихы оятқан десті [3, 49б]. Ахмет Байтұрсынұлының осы мектеп қабырғасында оқу үлгерімін растайтын құжаттардың болмағанымен, осы оқу жолын жалғастыру үшін білім жарығын іздеп керуеншілерге ілесіп Орынбор училищесінің мұғалімдер дайындайтын мектебіне оқуға түскендігін туралы көшірмесі растайды. 260-шы куәлік 1895 жылдың 13 мамырында толтырылған. Ахаңның куәліктегі пәндер бойынша баға көрсеткіштері төмендегідей: Мұхаммедке сену, жазу, бейнелеу пәндері және тәртібі өте жақсы деп бағаланған, педагогика және бастауыш мектептегі тәжірибе пәндері жақсы, орыс тілі, арифметика, геометрия, орыс тарихы, жаратылыстану пәндері орташа көрсеткішпен оқыған. Бала кезінен тұйық міңезді, сөзге сараң, оның үстінен сыныпта жасы жағынан ересек болған Ахмет, жақсы оқитын оқушылардың қатарынан болған [4, 21б].
Онда 1891 жылдан 1895 жылға дейін орыс-қазақ мұғалімдер мектебінде оқиды. Аймақтық оқу қамқоршысы А.Е.Алекторов Ахмет Байтұрсынұлына берілген психологиялық, физиологиялық мінездемесінде:
-А.Байтұрсынұлы - қырғыз баласы;
-діні - мұсылман;
- туған жері - Торғай облысы, Торғай уезінің Тосын болысының 5-ші ауылы.
Мұғалімдер дайындайтын мектепке 1891 жылдың 10-шы тамызында қабылданды. Оқуға қабылданғанға дейін Торғай қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесін бітірген;
- мектеп қабырғасындағы тәртібі өте жақсы, бұрын-соңды ұятты жағымсыз
қылықтармен байқалған жоқ.
Орташа қабілеттілігіне қарамастан өзінің ықыласы мен ынта жігерін пысықтап оқу міндетін қатаң орындады.
Мінез-құлқы - тұйық, сабырлы, ұяң.
Темпераменті - байсалды, сабырлы, босаң, тұйық. Жалпы өте жүдеу.Сыпайы мұғалім болады деп сендіреді.
Педагогика оқытушысы, инспектор Михаил Галиков, - деп училище инспекторы қолын қойып, мекеме мөрімен бекіткен. Ахмет мұғалімдер дайындайтын мектепті қанағаттанарлық деген бағамен 23 жасында бітіреді. Мұғалімдер мектебінің толық курсын бітіруші Ахаңға, 1880 жылдың 27 - ші қарашасында Жоғары мәртебелімнің бекіткен Нұсқауы негізінде және Жоғары мәртебелімнің 1872 жылы 27-ші наурызында бекіткен Ереженің 27-ші бабына сәйкес Уфа, Симферополь қалаларындағы Татар Мұғалімдер Мектебі мен Қырғыз Мұғалімдер мектебіне арналған Ереженің негізінде аталған мектептің педагогикалық Кеңесінің шешімімен Бастауыш мектептің Мұғалімі атағы берілсін, - дипломы берілді [3, 51-52б].
Өміржазбасында көрсеткендей, 1872 жылғы 12 наурызда шыққан Ереже заңдылықтарына сәйкес 6 жыл мұғалім болып қызмет істеуге міндетті болатын. Сол себепті 1895 жылдың 1 шілдесінен бастап Торғайдың әр жерінде, әр түрлі бастауыш училищилерде, ауылдық мектептерде жұмыс жасайды. Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы Ахметкерей Қойшыбақовтың ауылында, кейіннен Аманқарағай ауылдық мектебінде бір жылға жуық ұстаздық етеді. Қазіргі таңдағы Ақтөбе облысының Алға ауданының Самбай ауылы, сонымен қатар мектеп Ахмет Байтұрсынов атымен аталады [2, 24-25б].
Қостанай уезіндегі Әулие көп елді мекенінде бастауыш мектепте де мұғалім болады. Жұмыс бабымен Аманқарағайа екінші рет келгенінде , Әулиекөл жағасындағы үйге жайғасып мұғалімдік қызметін атқарады. Мұнда болған уақытында адамдар көл жағасында жиі серуендейтін ұлттың ұлы ұстазын көргендіктен, көлді Мұғалім - көл деп атап кеткен. Әулиекөлде ол 5-6 ай тұрып, мұғалімдік жұмысын 2 басқыштық орыс-қазақ мектебінде Қостанай қаласында жалғастырды.
Ауыл балаларын оқытқанда, Ахмет Байтұрсынұлының 9 жылға жуық тәлім - тәрбиені орысша оқығаны, өзгеше қырынан танылды. Бала оқыту ісінде, қырағылық танытып, қазақ танымының түп қазығын қағып, түрлі тағдыр толқынына қарсы тұрды. Елдің аз да болса ауыр халін жеңілдетуді ойлап, бұрын-соңды қалыптасқан дамыған ағартушылықтың мақсат-мұраты арқылы, ұйқыдан оянып, білімге ұмтылу қажеттілігін, оянған азаматқа еру керектігін айтады. Оған мына өлең жолдары дәлел:
Оянған ерге,
Ұмтылған жерде.
Еруші аз, серік кем.
Қас білген досты,
Дос білген қасты,
Мұндай елді көріп пе ең?
Қыс ішінде бірер қаз
Келгенменен, қайда жаз?!, - дейді. [3, 57б]
1904 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Омбыға көшіп келеді. Омбыға көшіп келгенде қаланың жергілікті қазақтарымен танысып, туысындай араласып кетеді. 1904-1906 жылдары Ақмола, Торғай, Семей оқу-ағарту жүйесін басқарып тұрған патша шенеунігі А.Е.Алекторовтың шақыртуымен оқу бөлімінде хатшылық қызметін атқарады. Осында жұмыс жасай отырып, патшалық Ресейдің қазақ даласын орыстандыру саясатын түсінген ол, оларға қарсы күрестің бірден-бір жолы ұлт - санасын оятып, білім-ғылымға, өз заманының мәдениетіне жетелеу арқылы азаттыққа қол жеткізе алатындығына көзі жетеді.
1909 жылы патша өкіметінің шет ұлттарға қарсы әрекетіне көзқарасын білдіргені үшін Семей абақтысына жабылады. Мұнда ол 1910 жылдың басына дейін қамауда болады. Ахаң бұл туралы Өмірдерегінде бірінде: Из тюрьмы выпустили с запрещением в пределах казахских областей и с правом выбора местожительства в других губерниях России. Выбор мой пал на город Оренбург, как на ближайший к Казахстану пункт и прибыл туда в марте 1910 года - деп жазса, Өмірбаянында: ...Орынборға 1910-шы жылдың 9-шы наурызында келдім деп, қалаға келгені жөнінде мәлімет береді.
1910-1913 жылдары ағартушы қатаң бақылауға алынады. 1913-1917 жылдары әйгілі Қазақ газетінің редакторы қызметін атқарады. Мұрағаттық деректерге сүйенер болсақ, газеттің алғашқы нөмірі 1913-ші жылы 2 ақпанда шығады. Газет аптасына бір рет, кейде қаржы көтеріміне орай, екі рет басылған. Қазақ журналистика тарихында газеттің ерекше маңызға ие болуы, жарияланған мақалалар елдегі қажетті жағдаяттарға арналып қана қоймай, ұлттық мәселелерді жүйелі түрде саралайды.
Осы шақта ағартушы ұлттық Алаш қозғалысын жандандыруға атсалысады. 1917 ж. 21-26 шілдеде Орынбор қаласында бірінші бүкілқазақтық сьезд өтті. Сьезде қарастырылған 14 мәселенің ішінде әлемуеттік - экономикалық, қоғамдық - саяси өмірге қатысы бар маңызды мәселе қойылып, оның ішінде ұлттық автономия, жер, құрылтай сьезіне дайындық, қазақтың саяси партиясын құруға басты назар аударылды.
Сьезде А.Байтұрсынұлы мен М.Дулатов автономиялы тәуелсіз қазақ мемлектін құру, ал Ә.Бөкейханов демократиялық, федеративтік және парламенттік Ресей Республикасының құрамындағы Қазақстанда ұлттық - территориялық автономия құруды ұсынып, көпшіліктің қолдауымен Ә.Бкейхановтың ұсынысы қабылданды. Сьезде қабылданған маңызды шешім - Алаш партиясының құрылуы болды. Оның бағдарламасы Қазақ газетінде жарияланды. Ахаң өзінің саяси - әлеуметтік көзқарастарын осы газет бетінде насихаттады.
1920 жылы басында Ұшқын газетінің, кейіннен аты Еңбек туы боп өзгерген осы басылымның алқа мүшесі болды. Осы жылы желтоқсанда Әлихан, Смағұл, Жүсіпбек, Хайретдиндермен бірге Қазақстан мемлекеттік баспасының сарапшылар алқасына енді (Тұрғараева 2015). 1921-1922 жылдары Қазақ халыққа білім беру институтында ұстаздық етеді. 1922-1925 жылдары ХАК Ғылым комиссиясын басқарады.1926 - 1929 жж. Ташкенттегі Қазақ педагогика Халық ағарту институтында,Алматыдағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтында қызмет атқарады. (Изкниги Алаш қозғалысы. - С. 109).
Бұл өмірбаян ұлы ұстаздың 1928 жылы Алматыда ашылған Қазақ университетіне (қазір Абай атындағы Қазақ ұлттық педогогикалық университеті - Ө.Ә) профессорлық қызметке алынарында 1929 жылы 8 наурызда жазылған.
1929 жылдың маусым айында Ахмет Байтұрсынұлын Алаш қозғалысының қайраткерілерімен бірге тұтқынға алып, Қызылорда түрмесіне қамайды.
Өміріндегі үшінші түрмесі болған Қызылорда түрмесінде Байтұрсынұлы азғана уақыт отырады. Маусым айының соңында оны аса құпия жағдайда Алматы түрмесіне жеткізеді, сол жерден дереу Мәскеуге жөнелтеді.Оның отыруына тура келген төртінші тар қапас әйгілі Бутырь түрмесі еді. Онда ол 1929 жылдың шілдесінен 1931 жылдың 13 қаңтарына дейін болды.
КСРО Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ үштігінің шешіміне сәйкес, ату жазасына кесілді. Бірақ бұл шешім бірнеше рет өзгерді. 1931 жылықаңтарда 10 жылға канц лагерьге ауыстырылса, 1932 жылы қарашада 3 жылға Архангельск облысына жер аударылсын деген үкім шығарылды. Оның үстіне Ахаң ол жерге отбасысыз жіберілді: әйелі мен асырап алған қызы Шолпан Томскке жіберілді.
1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі.
Сол жылдары атақты Помполитті(саяси жер аударылғандар мен тұтқындарға көмек көрсету комитеті) басқарған Пешкова Екатерина Павловн а(орыс жазушысы М. Горькийдің бірінші әйелі) Ахмет Байтұрсынұлын мерзімінен бұрын босату туралы өтініш білдіреді. 1934 жылдың қазан айында Ахаң Алматыға оралады.
Алматыда тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарады. Орталық мұражайда кеңесші болып істеді, дәрігер Морозовтың жеке емханасында аудармашы болып жұмыс жасайды.
1937 жылдың тамызында ол қайтадан тұтқындалып, Дзержинский мен Виноградов көшелерінің қиылысындағы ІІХК ғимаратының жертөлесіндегі № 7 камераға қамалды. Бұл соңғы, бесінші және тағдырын тауысқан қамау болды.
Бала кезінен Ахмет Байтұрсынұлы өз елінің азаматтарының көзіне түскен десті. Бұған Торғай өңірінен шыққан журналист, ақын, әдебиетші Н.Бектемісұлының, Ахмет ұшқан ұя кітабындағы деректер дәлел бола алады. Тосын болысының 5-ауылында уақ Жұмабай ақын өмір сүріпті. Ол туралы Н.Бектемісұлы: Ақын болғанда ақынның бірегейі. 1838 жылы туған адам. Әкесініңаты Шалабай. Ел арасында Өлеңші ата Жұмабайға үш рет көрініпті деген аңыз бар - деп жазады [5, 7б]
Ахметтің жақын туысы Қарпық Шолақұлы, Есенжол Жанұзақұлы, Сейдахмт Бейсенұлы, т.б. ақындар Жұмабай ақынның маңайында болған. Бала Ахмет осы кісілерден өнердің сырын ұққан көрінеді. Жұмабай ақынның үйіне қатынап, оның айналасындағы өнерпаз иелерінен өнер үйренгендігін Ермағамбет деген өзі ақын, әрі жырау кісі есіне елжірей алады екен. Назарбек ақын өз аузынан естіген Ермағамбет ақсақалдың мына сөздерін мысалға келтіреді: Ахметке домбыра үйреткен Есенол ақын, әнді де сол кісіден үйренген. Жалпы Ахмет өнерге ерте қанат қаққан өренім ғой [5, 8б]
Ахметтің дарынын танып, өлеңнен шашу шашқан ақынның бipi - Сейдахмет Бейсенұлы. Есенжол ақын 1845 жылы, Сейдахмет ақын 1851 жылы дүниеге келген. Сейдахметтің Ахметке арнау өлеңі өзiнің өте бiр жылылығымен тартып алатын, сылдырлаған келiсiмi келiскен әдемi өлең. ...Бақ қонды оннан жаңа асқанында, Асарсың өнердің асқарын да. Жарқырап әлi бiр күн тұрарсың сен, Жұлдыз боп қазағымның аспанында! [5, 9б]
Әр жолынан Ахметке деген мақтаныш сезiм мен ризашылық көңілдің белгiсi мен мұндалап тұратын өлеңнің соңғы шумағында көзi ашық, көкірегі сара жанның көрiпкелдiк қасиетi танылғандай. Ақын болжаған болашақ айнымастай келген жоқ па?! Осы Сейдахмет ақынның Miнәжат өлеңiн Ахаң өзінің Әдебиет танытқыш атты зерттеу еңбегiне өлең түрінің бiр мысалы ретiнде енгiзген. Бiр кезде өзіне ұстаз тұтқан жанға деген құрметтілігінің белгiсi емес пе бұл?! [6, 22б]
Ахаңның өнерге бет бұруына үлкен септiгiн тигiзген ақынның бiрi - өз туысы Қарпық ақын. Оның Ахмет аса қадiрлеген ақын екендiгiнің бiр белгici - Әдебиет танытқыштың бiрнеше жерiнде аты аталуы [7].
Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдерінің бірі. Қазақ ұлтының ана тіліне ғылыми жүйеде түрен салып, негізін қалаған, айдай әлемге танытқан тұлға. XIX ғасырдың аяғында қазақ тіл біліміне реформаторлық өзгеріс әкелген танымал есімдердің бірі. Ол қазақ қоғамының сауатты да білімді болуын қалап осы жолда қажырлы еңбек еткен ағартушы-ғалым. Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерін негізгі бес тақырыпта қарастыруға болады:
Тіл білімі зерттеулері, мектеп оқулықтары,
Әдеби мақалалары,
Өлеңдері,
Фольклортану еңбектері,
Басқа тілдерден жасаған аудармалары.
Байтұрсынұлы, қазақ тіліндігі білім беруді жүйелі түрде жолға қою үшін Әліпби, Тіл құрал, Әдебиет танытқыш сияқты аса құнды әдістемелік құралдарын дайындады. Белгілі орыс түркітанушысы Андрей Николаевич Кононов, Байтұрсынұлының грамматикалық кітаптарын жоғары деңгейде бағалап, оны әйгілі түркітанушылардың қатарына қосқан [8, 11б].
Байтұрсынұлы, 1913 жылдан бастап негізінен тілдік мәселелерге арналған мақалалар жазды. Қазақ жастарының ана тілінде оқып-жазуды білуі керек екендігін терең түсініп, бұл идеясын өзінің Қазақ газетінде насихаттады. Оны қазақ жазу жүйесі де қызықтырды. Байтұрсынұлы араб графикасы мен қазақ орфографиясын қайта құрды, қазақ тілінің фонетикалық құрылымына сәйкес араб әріптерін жасады. Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынұлы жазуы деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзді. Бұл бағытта ол 1912 жылы бастауыш мектептерде қазақша білім беруге арналған Әліпби кітабын жазды.
А. Байтұрсынұлы әліпбиінде 24 әріп, 1 дәйекше белгісі болды. Дәйекше қойылмаған сөз жуан, дәйекше қойылған сөз жіңішке болып оқылды (Тұрғараева 2015: 219-220). Сол жылдардан бастап мектептерге қазақ тілін оқытуға арналған оқулықтар жарық көре бастады. Тіл құрал - қазақ тілінінің тұңғыш оқулығы болып табылады [11, 11-14б].
Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ ұлттық тіл білімін қалыптастырушы ғана емес, тіл біліміндегі жаңа бағыттардың да негізін салушы (12, 11б). Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдiстемелiк ғылымның да алғашқы бастаушысы болды. "Баяншы", "Әлiппе астары", "Нұсқаушы", "Тiл жұмсар" әдiстемелiк еңбектерi мен "Баулу мектебi", "Жалқылау", "Қай әдiс жақсы", "Дыбыстарды жiктеу" атты мақалалары осының айғағы болса керек [13, 21б] .
Қазақ тіл ғылымының теориялық негізін орнықтырған А.Байтұрсынұлы қазақ әдебиеттануының дамуына тікелей атсалысты. Осы ретте оның Әдебиет танытқыш еңбегі елеулі болып табылады. 1926 жылы жарияланған Әдебиет танытқыш әдебиеттану, оның ішінде әдебиет теориясы саласында қазақ тілінде жарық көрген тұңғыш ғылыми еңбек.
Байтұрсынұлы, терминология мәселесімен де айналысқан. Қазіргі қазақ мәдени өмірінде қолданылатын терминдердің көпшілігі Байтұр-сынұлының қаламынан шыққан. Мысалы зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы - ғалымның жазып кеткен мұрасы. 1924 жылы 12-18 мамыр аралығында Орынборда өткен Бірінші ұлттық ғылыми конференцияда Байтұрсынұлы ұсынған кейбір терминология ережелері сол кезде сынға алынса да бұл ережелер кейінгі кезеңдерде қабылданды [15, 14б]. Аты аталған конференция қазақ тіліндегі тер-миндердің ғылыми деңгейде талқыланған алғашқы іс-шара болып табылады [15, 171 б]. Одан кейін 1926 жылы Бакуде өткен Түркология құрылтайында әліпби, орфография, терминология сияқты тақырыптар талқыланды. Ұлттық жазба тіл мен ұлттық терминология жасауға бел буған Ахмет Байтұрсынұлының терминология тақырыбы бойынша идеясы мынадай тармақтарды қамтыды: Біріншіден, термин ретінде қолданылатын сөздер қазақ тілінде болуы керек. Бұл мәселенің қазақ тілінің дамуы үшін маңызы зор. Егер термин ретінде қолданылатын ұғым қазақ тілінде табылмаса, оны басқа түрік диалектілерінен алу керек. Өйткені түрік диалектілерінің қолданушылары мен сөздік қоры біркелкі болмаса да, олардың тамыры ортақ. Осы ортақ тамырлардан алынатын терминдерді шет тілінен алынған терминдерге қарағанда түсіну оңай. Себебі, түрік халықтары әрқашан әлеуметтік және тұрмыс-тіршілік бағытында байланыста болған. Әлемде кеңінен қолданылатын шетелдік (еуропалық) терминдерді қабылдауға болады; бірақ бұл терминдерді қазақ тілінің дыбыс жүйесіне сәйкес келтіру қажет. Қазақ тіліне сәйкес келмейтін басқа тілдерден алынған сөздердің де қазақ тілінің ережелеріне бейімделуі керек. Ең алдымен, қазақ тілінде кездеспейтін шетелдік сөздердегі дыбыстар мен жұрнақтарды қазақша дыбыстар мен жұрнақтарға ауыстыру қажет. Мысалы Оренбург - Орынбор, Адемовский - Адамау т.б [16, 48-49б]
Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ тілінің лингвистикалық терминдерінің негізін қалаған және терминжасам принциптерін жүйелеген тіл маманы. Сонымен қатар халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап жарыққа шығаруға зор үлес қосты, Ер Сайын эпостық жырына алғы сөз бен түсініктемелер жазды, оны 1923 жылы Мәскеуде жариялады. Бұдан бөлек, қазақ ауыз әдебиетінде молынан сақталған жоқтау-жырларын арнайы жүйелеп, 1926 жылы 23 жоқтау деген атпен жеке кітап түрінде шығарды. Ғалым әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тия-нақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады (10, 194б). Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ тіліне А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Ф. Вольтер, С.Я. Надсон өлеңдерін аударды [10]
А.Байтұрсынұлы - халықшыл ақын. Оның өлеңдерінің сырты төгілген, сұлу, тілі лі, анық, халық ұғымына және оқуына жеңіл болып келеді. Орыс әдебиетімен етене таныс А.Байтұрсынқлының мысал жанрына көңіл бөлуі тегін емес еді. Мысал жанрының шағын көлемді туындылары арқылы маңызды ойлар айта білудің, оны астарлап сөйлетудің мүмкіншілігі зор екендігін сезінген Ахаң, әлеуметтік ортаға ықпал ету мақсатында Қырық мысал жинағын 1909 жылы Петерборда жариялайды. Бұл кітапқа енген мысалдар көлемімен де, сюжеттік дамуымен де өзге сөз зергерлері туындыларынан дараланып тұратыны сөзсіз. Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан, қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл дүниесіндей етіп жіберді.
Жүк алды шаян, шортан, аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,
Тартады аққу көкке, шаян кейін
Жұлқиды суға қарай шортан шіркін.
Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Ендігі кезең оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан қосады. Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас. Әуелі бірлік керек болса жолдас. Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, -- деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады. Елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынұлы жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар:
Қасқырдың зорлық болды еткен ісі.
Ойлаймын оны мақтар шықпас кісі
Нашарды талай адам талап жеп жүр
Бөріден артық дейміз оның ісін.
Алуан-алуан ойға жетелейтін Қайырымды түлкі, Ала қойлар, Үлес, Қартайған арыстан, Өгіз бен бақа, Қайыршы мен қыдыр, Ат пен есек мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды мегзейтін оқиғалар, адамдар психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын алған.
А.Байтұрсынұлы мысалдарында халықаралық сюжеттік жүйенің мазмұны қазақ өміріне бейімделінген, сол кездегі қоғамның саяси-әлеуметтік сұранысына қажетті ойлармен толықтырылады.
Байтұрсынұлының екінші кітабы -- Маса (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпкемарғаулық сияқты кемшіліктерді сынады.
Балаларды тәрбиелеуде Қырық мысал Маса еңбектерінің тәлім-тәрбиелік мәні төмендегі кестеде көрсетіледі (кесте 1).
1 - кесте.
А.Байтұрсынұлы еңбектерінің тәлім-тәрбиелік мәні.
Тақырыбы
Педагогика-психологиялық мүмкіндіктері
Қырық мысал
Аударманың маңыздылығы - қазақ қоғамының қалыптасуы мен дамуына, әсіресе жас ұрпақтың білімі мен дұрыс тәрбиесіне арналатындығында. Мысалда қазақ қоғамы контекстінде білім берудің, педагогикалық жүйенің, тәрбие мен псхологияның әртүрлі аспектілерін талдайды. Ол сондай-ақ, әр баланың, тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың психологиялық аспектілеріне жүгінеді.
Маса
Бұл еңбегінде автор, қазақ қоғамының білімі, тәрбиесі мен дамуы туралы өзінің психологиялық және педогикалық көзқарасын ұсынады. А.Байтұрсынұлы жастарды қалыптастыру мен тәрбиелеуде педагогикалық үдерістің маңыздылығына баса назар аударды. Ол ұлттық дәстүр, мәдениет және білім беру жүйесіндегі артта қалушылық пен кемшіліктерді жеңуге шақырады. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде дамытудың психологиялық маңыздылығын атап көрсетеді.
ҚРҰҒА-ның академигі, профессор Р.Нұрғалиевтің Ақ жол жинағының алғы сөзінде қазақ-ақын жазушыларының мысалдарының ерекшеліктеріне тоқталады; Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне дәлме-дәл келеді. С.Көбеев болса 8 мысалды қара сөзбен баяндаған. Ал, А.Байтұрсынұлы аудармаларында сюжет сақталғанымен, жаңа ойлар айтылады... Крыловтың он жолдық Шымшық пен Көгершін мысалы А.Байтұрсынұлы аудармасында 32 жолдан тұратын жаңа шығарма, Өгіз бен бақа орысшада -17, қазақшада - 36 жол, Қасқыр мен Қозы орысшада - 31, қазақшада - 56 жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа ұлттық төл туынды жасағанын көрсетеді. Бұрын емеуірін, ишара, меңзеу, астар, мысалмен берілген ойлар Маса (Орынбор, 1911) кітабында ашық, нақты айтылады, - деп анықтайды. Бұл жинаққа Маса, Сөз иесінен, Жазушының қанағаты, Қазақ қалпы, Туысыма, Достыма хат, Жиған-терген, Анама хат, Тілек батам, Жауға түскеннің сөзі, Бақ, Тарту, Жұртыма, Жұбату, Ақын ініме, Жауап хаттан, Ғылым сияқты төлтума өлеңдерімен қатар А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, С.М.Надсон сияқты Ресей, Еуропа ақындарының өлеңдерінен аудармалар мен автордың үш мысалы енген.
1.2. А.нөміріне Байтұрсынұлының аясында шығармашылық ізденісіндегі болмағанымен психологиялық кезден тұжырымдары.
А.сигнал Байтұрсынұлының аймақты зерттеулерінде және адамның мәселесін танымдық әрекеттерінің, карточкада психологиясының және тілмен жұмбақтың тұтастығы бары көрініс психологиялық табады. сана Тіл сөздер танымы арқылы адам жолға санасындағы туынды танымдық әрекеттер түседі арқылы болды жүзеге дейді асып, астары дамиды.
алынған Адамның қоршаған халқының ортаны болуы тану жолында барысында түсіну түйсіктен қабылдауға дайындады дейінгі дамуымен айналаны уақытқа тану, болмаса ес, ретінде зейін әрекеттерінің қалыптасуын, дәрігерлердің сонымен қатар орысша ойлау, соғады есте кезеңі сақтау, қиялдау, атқарады тіл, көшеді эмоция түркология секілді әрекеттердің жылдары дамуын сипатта сипаттайтын хомский психологиялық фразеологизмдер процесстерді насихат когнитивті онан психологиямен жоғары байланыстырамыз.
негізгПсихологияның оңтүстікке танымдық ахаң бағыты анализдік субъектілердің береді ойлау, қабылдау, анықтайды тану, алға пайымдау, келмеуінің түсіну әрекеттерін арнайы жан-рұқсат жақты процедураларды талдау арқылы негізінде саяды адамның еңбек iшкі, көзқарастарына көзге айналадағы көрінбейтін әpi эмоциясын нақты түсінік механизмдер физиологиялық мен адамның процестер дамығанша арқылы көзіне емес, уезіндегі сана, маңызды жады қызметтерінің сезім көмегімен мақтаныш бақыланатын емес мәселелерді адемовский шешуге ойдың бағытталды [18,153 б]. Ғалым-жылдары лингвист шешуде Дж.ауыстырылса Кесс мәселен психолингвистика алады дамуында аппараты төрт надсон негізгі тағдырын кезеңді атаулар бөледі: қалыптасу танытқыш кезеңі; зейін лингвистикалық шегерін кезең; шарттарын когнитивтік бұрын кезең; тану когнитивтік ғылымның болу ағымдық психология кезеңі.
Қалыптасу мәселелерді кезеңі үшін біреу структурализм бастады мен контент бихевиоризм сюжеттік идеяларының әcepi кітап тән білім болса, ахмет лингвистикалық береді кезең - дегеніміз лингвистика ерік мен сылдырлаған психолингвистикадағы тану трансформациялық тікелей туындатушы еңбектерін грамматиканың когнитивтік басым философтар болуымен зерттеулері байланысты. маңыздылығына Когнитивтік сезімдік кезең Н.бастауыш Хомский эмприкалық жариялаған тілдік грамматиканың орнын негізгі қызметінен демек бас жұрттың тартып, процесс оның (статистикалық грамматиканың) мақсатта семантикамен, себебі ал саудың тілдің - көзге тілді мысалы меңгеру төрт мен ахмет пайдалану үдерісіне қатысатын алуына басқа кітапқа да бастауыш когнитивтік ақмола жүйелерімен тілдің сипатталады. сөйлеу Психолингвистика дұрыс дамуының белгісі ағымдық ерік кезеңі атайды когнитивтік әдістің петерборда психолингвистикалық танытып білімдер, бойынша ділдік атқарады репрезентациялар тамызында табиғатын жүйелік орнатумен шақырған байланысты жариялаған зерттеуге әкеп кездесу соғады. жылдың Психолингвистика естіген дамуының айқындауы бұл жұмсаушы кезеңі мәні аталмыш түрлі білімдер аяғында мен ахметке репрезентациялардың шенеунігі талқылау көрініс және еңбектері шешім қабылдау когнитивтік сияқты салиқалы ойлау қызметінде сақталып пайдалануын оның анықтайды. атқарады Дж. білдіреді Кесс жеткізу атап парадигмасын көрсеткен керек соңғы бөлімінде екі азғана кезеңнің бірліктері ажыратылуын мида түсіну үшін руми когнитив айтады элементімен ойлау сәйкес алынатын келетін және бірнеше когнитивті терминдердің маусым ара-көбін жігін болуы ашып мысалы алған сипатталады жөн, мектебінде себебi когнитивтік бұл мысалы мәселе адам күрделі жарық болып меңзеуін есептеледі. дамуындағы Когнитивизм еліне бойынша бұған алғашқы жылы кезде туысыма сынға қатты лингвистиканыңалынған заттың ойлау, бастауыш шешім, қабылдау және сияқты қасиеттер кездеседі ділдік үдерістерге комиссиясын жатқызылады. халқының Когнитивтік үдерістер тұтынуы табиғатын психолог зерттейтін оның когнитивті ауылында психология арқылы алғашқы танытқыш кезден көбеев бастап-алмайды ақ келтіруге жасанды сақтау интеллект мақсат саласындағы дегенмен зерттеулерді қамтиды. пәнді Дегенмен жырлары осыған анама негізделген кездегі теориялар көрсетсе аталмыш үдерістердің байтұрсынұлы механизмдерін заттар түсіндіріп жеріне жеткізуде байланысты жеткіліксіз негізгі болып реттеу табылады, оянған мұның өзi нұрғалиевтің философтар, халықшыл психологтар, мектебінің лингвистер, жеке нейрофизиологтер, дейді жасанды түрлі интеллект алады саласындағы атты мамандарды жарыққа біріктірген аталатын когнитивті ғылым байтұрсынұлы ретінде болып жүзеге деген асатын барлық пәнаралық әдістің қажет ойлаудың екенін көрінеді мойындатуға әкелді. арасындағы Кейінгі насихат жылдары қазақ мерзімді тіл онсыз білімінде тәрбиесіне когнитивтік бөлуі психология, кілтті когнитивтік оқып антропология, әлеуметтік еңбегі лингвистика ғылым белгiсi салалары тілі пайда тәрбиелеуде болды. ақпаратты Соңғы тоқтаған жылдардағы тарын психолингвистикалық адам еңбектерді жалпылау талдай зерттеулерде келе, түсіндірме психолингвистика, контент когнитивтік терең психология, халықты когнитивтік болып лингвистика, салып жасанды грамматикалық интеллект, тұрғысынан сонымен қатар, білімді прагматика басты саласындағы бөледі зерттеулердің психикасынан ортақ байтұрсынұлын мәселені қарастыратынын сияқты байқауға санасының болады. бетінде Адамның ақпараттарды шындық мазмұнын жайлы заңдар алған тәжірибесінен ақпаратты психологиясы түсіне ендіруге біліп, когнитивтік оны егер шешім қабылдау, білімде күрделі таңдап мәселелерді сапалы шешуде қолдана тозады бiлуге жасынан тырысуы сөздермен когнитивтік әдіс беру арқылы іске эмоция асады. отырып Когнитивтік жүйесіне психологияның миының пәнін мұрасы білімнің құрылымы ақыл мен оқиды түсінік айтылым аппараты кейде немесе ағзасындағы адамның жауап ойлау әрекеті құрайды. патшалық Когнитивтік ахмет психология категориялар мен олардың когнитивтік талдай лингвистиканың қарастыратын оңай ортақ ойлау мәселелері: оқыту жады (жерімен есте болады сақтау), ішкі толып сөздік қор, тілді сөйлеу әрекетін ретінде туғызу психологиясының мен қабылдау.
газетінің Психологяға жинағын негізделген білім тіл түседі білімінің ырғыз когнитивтік сөздік сипат жақсы алуы тұлғаны адам кездесетін миының бергі мүмкіндіктерін года жоғары жастарының бағалап, суреттеп оны керек тереңірек сұранысына зерттеуді ортақ алдыңғы дейін орынға орташа шығарды. журналында Ақпаратты қабылдау, өңдеу, қорыту, нейрофизиологтер сақтау басталады тәрізді процесс процестер бетінде тілдік байтұрсынұлы зерттеуде пəле де келетін басты жаңылтпашты мотивацияға терминдерді айналды. сөйлем Жаңа отыру ақпарат ақсақалдың алған шыққан адамның жиналатын оны жағасындағы жадында салт бар ауру бұрынғы мәні ақпаратпен барып салыстыратынына, білім екеуі білетін теңдесе оянған келе, еңбектерін соны одан ақпараттың жылдың пайда тарайды болып, куропаның оның іске қосылу үдерісіне зерттелінетін мән саласында берілді.
А. деген Байтұрсынұлы тәрбиелеу сөз өнерін: айтар Ақыл ісі - ескірсе аңдау, адам яғни айналды нәрселердің байтұрсынұлы жайын ұғу, сабақтастыра тану, жүйелі ақылға орынбор салып күні ойлау, қиял ісі - басшылыққа меңзеу, субъектілердің яғни кезеңі ойдағы жеке нәрселерді есептеу белгілі олардың нәрселердің шығармашылықпен тұрпатына, халық бернесіне ұқсату торғай бернелеу, сөзсіз суреттеп психологияны ойлау: жіберіліп көңіл ісі - жаһандық түю, жылжыған талғау [18, 9б] - көзге деп, шақшақ барлық каналдар танымдық әрекеттерге көрсетеді сипаттама туындыларынан береді. жылдың Ахаң, түрде ақыл ісі байланысты аңдау танымдық деп дамуындағы адамның қоршаған барлығын ортадағы құбылыстар пікірлерінде мен көрінетін заттарды дүниедегі бақылауын, психолингвистикалық түйсік болғандықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
Жалпы және қолданбалы психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлының психологиялық көзқарастары
6В03107 - Психология білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған
____________________
Кожатаева А.Е.
Ғылыми жетекші
психол.ғ.к., аға оқытушы
____________________
Сейітнұр Ж.С.
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ __ __ 2023 ж.
Кафедра меңгерушісі
пед.ғ.д., профессор
____________________
Мынбаева А.К.
Норма бақылаушы
____________________
Аязбаева Б.Б.
Алматы, 2023
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 70 беттен, 2 кестеден, 2 суреттен, 69 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйін сөздер: А.Байтұрсынұлы, психологиялық көзқарас, ұлттық-психология
Зерттеудің мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын талдау және ұлттық психологияның дамуында алатын орнын зерттеу.
Нысаны:Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері.
Пәні:А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын контент-анализ әдісі арқылы зерттеу мүмкіндігі.
Жұмыстың міндеттері:
А.Байтұрсынұлының өмірлік, қоғамдық және шығармашылық жолын ашып көрсету.
А,Байтұрсынұлының шығармаларындағы психологиялық көзқарасын саралау және ұлттық психология саласындағы рөлін көрсету;
А.Байтұрсынұлы еңбектерінде кездесетін психологиялық көзқарастарын, терминдерін контент-анализ әдісі арқылы талдау.
Зерттеу жұмысының нәтижесі:
А.Байтұрсынұлының өмірлік, қоғамдық және шығармашылық жолы зерттелді
А.Байтұрсынұлының шығармаларындағы психологиялық көзқарасы нақтыланып, оның басқа да психология салаларымен байланысы қарастырылды.
А.Байтұрсынұлы еңбегі контент-анализ әдісі арқылы талданды.
Алынған нәтижиелер негізінде библиографиялық көрсеткіш ұсынылды.
PEФEPAТ
Объем дипломной работы состоит из 70 страниц, 2 таблиц, 2 рисунков и 69 списка использованной литературы.
Ключевые слова: А.Байтурсынов, психологические взгляды, национальная психология
Цель: Анализ психологических взглядов Ахмета Байтурсынова в его трудах и изучение его места в развитии национальной психологии.
Объект: Труды Ахмета Байтурсынова.
Предмет: Возможность изучения психологических установок в трудах А. Байтурсынова методом контент-анализа.
Задачи:
Теоретический анализ работ А. Байтурсынова;
Дифференциация психологических установок в произведениях А. Байтурсынова;
Метод контент-анализа психологических установок, терминов, встречающихся в трудах А. Байтурсынова.
Результаты исследования:
Исследован жизненный, общественный и творческий путь Ахмета Байтурсынова
Уточнен психологический подход А. Байтурсынова и рассмотрена его связь с другими областями психологии.
Труд А. Байтурсынова был проанализирован методом контент-анализа.
На основании полученных результатов удалось составить рекомендации по работе.
ABSTRACT
The volume of the thesis consists of 70 pages, 2 tables, 2 figures, 69 references.
Key words: Akhmet Baitursynov. psychological view. national psyhology
Purpose: Analysis of the psychological views of Akhmet Baitursynov in his writings and the study of his place in the development of national psychology.
The object: The works of Akhmet Baitursynov.
The subject: The possibility of studying psychological attitudes in the works of A. Baitursynov by the method of content analysis.
Objectives of research:
1. Theoretical analysis of A. Baitursynov's works;
2. Differentiation of psychological attitudes in the works of A. Baitursynov;
3. The method of content analysis of psychological attitudes, terms found in the works of A. Baitursynov.
Research results:
The life, social and creative path of Akhmet Baitursynov is investigated
The psychological approach of A. Baitursynov is clarified and its connection with other fields of psychology is considered.
The work of A. Baitursynov was analyzed by the method of content analysis.
Based on the results obtained, it was possible to make recommendations for work.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...
6
1.1
А.Байтұрсынұлының өмір жолы мен шығармашылығының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
А.Байтұрсынұлының шығармашылық ізденісіндегі психологиялық тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3
1.4
А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А.Байтұрсынұлының ғылыми еңбектеріндегі ұлттық психологияның көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
36
2
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЕҢБЕГІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНА КОНТЕНТ-АНАЛИЗ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
2.1
А.Байтұрсынұлы еңбегіндегі психологиялық көзқарастарына контент-анализ әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.2
А.Байтұрсынұлының еңбегіндегі психологиялық терминдерге контент-талдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
56
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстандағы әлеуметтік-саяси және экономикалық даму оқу-тәрбие мәселелеріне мән беру, қазіргі білім беру жүйесін жаңартуды талап етеді. Жастарға оқудың сапасын көтеріп, өз елінің рухани мұрасын дәріптеу - қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: ...туған жердің тарихын білген және оны мақтан еткен дұрыс. Алайда, одан да маңыздырақ мәселені - өзінің біртұтас ұлы ұлттың перзенті екеніңді ұмытуға әсте болмайды, болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттер, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюсін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Бұл - тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиегін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы - деп, [1] атап өткенін ескерсек, ұлттық мұраны жастардың бойына сіңіру екендігіне көзіміз жетеді.
А.Байтұрсынұлы шығармашылығына байланысты тарих, әдебиет салалары бойынша іргелі зерттеулер мен ғылыми мақалалр баршылық. Байтұрсынұлының қазақша әліппе жасауы, араб жазуына кіргізген жаңалығы, қазақ тіл білімінің негізгі терминдерін халқымыздың ойлау мүмкіндігімен сабақтастыруы, оларға тұңғыш анықтама беруі, дыбыс жүйесін, сөз жүйесін, сөйлем жүйесін жазуы - ұланғайыр еңбек.
Қазіргі қоғамда жастардың бойында, өзінің бар мүмкіндіктерін жан-жақты таныта алатын, тіл табысуға мүдделі, ұлттық санасы толыққан саналы тұлғаны тәрбиелеуді қажет етіп отырғаны айқын.
Демек, еліміздегі оқу-ағартудың дамуының ғылыми тұрғыда тұжырымдалуында ғана емес, шығармаларындағы психологиялық-ой пікірлерімен дараланған қазақ ғылымы мен мәдениетінің аса көрнекті өкілі, әмбебап ғалым, қоғам қайраткері А.Байтұрсынұлын атап кетпеуге болмайды. Қараңғы халықты жарыққа шығаруды басты қызметі санап, қазақ балаларын көзі ашық етіп тәрбиелеу жолында өзіндік із қалдырған, ұлттың ұлы ұстазының артында қалған мұралары жас ұрпаққа қоғамдық тәрбие беруде айрықша маңызға ие. Оның философиялық ой-толғамдары, дүниетанымдық тұжырымдары біздер үшін берері мол, ал психология саласындағы мардымды жұмыстары мен еңбектері жайлы біле бермейміз.
А.Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығына арналған еңбектерден Қ.Жарықбаевтың, М.Жүнісовтің, Т.Көкішевтің, З.Қабдоловтың, Ғ.Әнесовтің, Ш.Байсалованың, Қ.Мұхаметхановтың, Ж.Бектұровтың, К.Нұрпейісов пен Р,Сыздықованың еңбектерін атауға болады.
Алихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы т.б секілді бір топ зиялы қауымның тарих сахнасына шығып, қоғамдық ойдың дамуына қосқан өлшеусіз үлесін сипаттай отырып, олардың саяси-әлеуметтік ойларына К.Нұрпейісов, И.Шамшатұлы мен Ө.Озғанбай өзінің еңбектерінде талдау жасайды.
Кейбір мақалаларда Байтұрсыновтың публицистік, педагогтік-ағартушылық қызметі баяндалады. Оларға келесі авторлардың еңбектері: А.Ембердиев, Ө.Әбдіманов, С.Қалиев, А.Әбдісадық.
Шығармашылығына қатысты деректерді Б.Ілиясов, К.Нұржанов, Ш.Байтұрсынованың жазған естеліктерінен алуға болады. Ахаңның философиялық көзқарастары туралы арнайы зерттеулер А.Х.Қасымжанов, А.К.Касабектың, Ғ.Е.Есім, Ж.Ж.Молдабеков, Д.К.Кішібеков, Т.Х.Ғабитов, Ж.А.Алтаев еңбектерінде көрініс табады. Ал, оның психологиялық көзқарастарын өзінің еңбектеріне талдау жасап, саралау барысында дипломдық жұмысымда нақтылаймын.
Аталған мәселе зерттеудің өзектілігін айқындап диплом жұмысының тақырыбын Ахмет Байтұрсынұлының психологиялық көзқарастары деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын талдау және ұлттық психологияның дамуында алатын орнын зерттеу.
Зерттеу нысаны: Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері.
Зерттеу пәні: А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын контент-анализ әдісі арқылы зерттеу мүмкіндігі.
Зерттеудің міндеттері:
А.Байтұрсынұлының өмірлік, қоғамдық және шығармашылық жолын ашып көрсету.
А,Байтұрсынұлының шығармаларындағы психологиялық көзқарасын саралау және және ұлттық психологиядағы рөлін зерттеу;
А.Байтұрсынұлы еңбектерінде кездесетін психологиялық көзқарастарын, терминдерін контент-анализ әдісі арқылы талдау.
Қойылған міндеттерді шешу және тұжырымдалған гипотезаны анықтау үшін келесі деңгейлерді қамтитын кешенді зерттеу әдісі қолданылды:
теориялық (зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, қорытындылау, салыстыру, нәтижені жобалау);
эмпирикалық (әңгімелесу, бақылау, оқу-әдістемелік құжаттарды) саралау, контент-анализ, диагностикалау және талдау.
монографиялық (психологиялық, педагогикалық және философиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау); болжау (зерттеу мәселелеріне баға беру); диагностикалық (талдау).
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары, оның қазақ бастауыш мектебі жайындағы идеяларының бүгінгі күн талабымен байланыстылығы, психология аясында жаңа ғылыми деректермен толықтыра түседі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: А.Байтұрсынұлының психолгиялық көзқарастары толыққанды зерттелмеген тың тақырып, сондықтан А.Байтұрсынұлының психологиялық көзқарастары жүйеленді.
А.Байтұрсынұлы еңбектеріне теориялық талдау жасалды;
А.Байтұрсынұлы шығармаларындағы психологиялық көзқарастар сараланды.
А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары, терминдері контент-анализ әдісі арқылы талданды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: Зерттеу нәтижесінде алынған кешенді ғылыми іс-әрекетке дайындап жатқан болашақ мамандардың психология аясында білімін кеңейтіп, ғылыми-теориялық даярлығының сапасын көтеруге көмектеседі. Зерттеу нәтижесін психолог мамандар және студенттер ғылыми-әдістемелік нұсқаулық ретінде пайдалануына болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде, зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, әдіснамалық негіздері мен зерттеу әдістері айқындалып, зерттеудің кезеңдері, ғылыми жаңалығы қамтылады.
А.Байтұрсынұлының ғылыми еңбектеріндегі психологиялық көзқарастарын теориялық негіздеу атты бөлімінде өмір жолы мен шығармашылығының басты кезеңдері, оның шығармашылық ізденісіндегі психологиялық тұжырымдары, еңбектеріндегі психологиялық көзқарастары қарастырылды.
А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық терминдерге контент-анализ әдісі арқылы талдау жасау атты екінші бөлімде А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі психологиялық терминдерге контен-талдау әдістемесі беріледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесінде негізделген тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған қорытындылар мен ұсыныстар беріледі, зерттеу мәселесінің болашағы көрсетіледі.
Қосымшада: Библиографиялық көрсеткіш ұсынылады.
1 А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 А.Байтұрсынұлының өмір жолы мен шығармашылығының басты кезеңдері
1872 жылдың 5 қыркүйегінде дүниеге келген Ахмет Байтұрсынұлы өз қолымен жазылған өмірбаянына сүйенсек, Ахаң Торғай уезінің Тосын болысындағы №5 ауылына қарасты Сарытүбек елдімекенінің тумасы. Сарытүбектің жері көкорай шалғын табиғаты ерекше сұлу. Сарытүбекпен Аққұм мен Ақкөл қапталдасып жатыр [2, 12б].
Ахаңның арғы тегін қуалағанда, Үмбетей руы Торғай өзенінің бергі бетін жайлаған рулармен туыстас Шақшақ батырдан тарайды екен. Үмбетеймен туыстас рулар Торғай өзенінің оңтүстікке қараған бергі бетін, Тосын құмын және одан әрі Ырғыз жерімен шектесіп жатқан жерлерді мекендеген. Тумасынан зейінді зерек болып өскен Ахмет, ең алғашқы жөн - жосықты, тағылымды өз отбасынан алады. Әкесі - Байтұрсын, атасы - Шошақ Үмбетей еліндегі көкірегу ояу, көзі ашық болған десті [3, 8б].
1886 жылдан бастап 1891 жылға дейін екі класты Ыбырай Алтынсарин қалаған Торғай орыс-қазақ училищесінде оқиды. Бұрын-соңды ауылдан ұзап шығып көрмеген Ахметтің білімге деген құштарлығы, оның анасы мен бауырларына, ауылына деген сүйіспеншілік сағынышын тежеп, мектеп қабырғасындағы ережелерді орындауға дағдыланды. Мектеп қабырғасында ол өз бетінше ізденіп көп оқиды. Орыс тілін жетік меңгеріп, бірнеше пәндерден ұстаздардан дәріс алады. Сондай-ақ шығыс және батыс ғұламалары мен ақын жазушыларының шығармаларын қызыға оқыған екен. Оның сүйікті ақын жазушылары Руми, Низами, Фирдауси, Шиллер, Гете, М.Ю.Лермонтов, А.С.Пушкиндер болыпты. Дегенмен, ұлттың ұлы ұстазы Ахаңның құштарлығын қазақ халқының эпостық жырлары мен тарихы оятқан десті [3, 49б]. Ахмет Байтұрсынұлының осы мектеп қабырғасында оқу үлгерімін растайтын құжаттардың болмағанымен, осы оқу жолын жалғастыру үшін білім жарығын іздеп керуеншілерге ілесіп Орынбор училищесінің мұғалімдер дайындайтын мектебіне оқуға түскендігін туралы көшірмесі растайды. 260-шы куәлік 1895 жылдың 13 мамырында толтырылған. Ахаңның куәліктегі пәндер бойынша баға көрсеткіштері төмендегідей: Мұхаммедке сену, жазу, бейнелеу пәндері және тәртібі өте жақсы деп бағаланған, педагогика және бастауыш мектептегі тәжірибе пәндері жақсы, орыс тілі, арифметика, геометрия, орыс тарихы, жаратылыстану пәндері орташа көрсеткішпен оқыған. Бала кезінен тұйық міңезді, сөзге сараң, оның үстінен сыныпта жасы жағынан ересек болған Ахмет, жақсы оқитын оқушылардың қатарынан болған [4, 21б].
Онда 1891 жылдан 1895 жылға дейін орыс-қазақ мұғалімдер мектебінде оқиды. Аймақтық оқу қамқоршысы А.Е.Алекторов Ахмет Байтұрсынұлына берілген психологиялық, физиологиялық мінездемесінде:
-А.Байтұрсынұлы - қырғыз баласы;
-діні - мұсылман;
- туған жері - Торғай облысы, Торғай уезінің Тосын болысының 5-ші ауылы.
Мұғалімдер дайындайтын мектепке 1891 жылдың 10-шы тамызында қабылданды. Оқуға қабылданғанға дейін Торғай қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесін бітірген;
- мектеп қабырғасындағы тәртібі өте жақсы, бұрын-соңды ұятты жағымсыз
қылықтармен байқалған жоқ.
Орташа қабілеттілігіне қарамастан өзінің ықыласы мен ынта жігерін пысықтап оқу міндетін қатаң орындады.
Мінез-құлқы - тұйық, сабырлы, ұяң.
Темпераменті - байсалды, сабырлы, босаң, тұйық. Жалпы өте жүдеу.Сыпайы мұғалім болады деп сендіреді.
Педагогика оқытушысы, инспектор Михаил Галиков, - деп училище инспекторы қолын қойып, мекеме мөрімен бекіткен. Ахмет мұғалімдер дайындайтын мектепті қанағаттанарлық деген бағамен 23 жасында бітіреді. Мұғалімдер мектебінің толық курсын бітіруші Ахаңға, 1880 жылдың 27 - ші қарашасында Жоғары мәртебелімнің бекіткен Нұсқауы негізінде және Жоғары мәртебелімнің 1872 жылы 27-ші наурызында бекіткен Ереженің 27-ші бабына сәйкес Уфа, Симферополь қалаларындағы Татар Мұғалімдер Мектебі мен Қырғыз Мұғалімдер мектебіне арналған Ереженің негізінде аталған мектептің педагогикалық Кеңесінің шешімімен Бастауыш мектептің Мұғалімі атағы берілсін, - дипломы берілді [3, 51-52б].
Өміржазбасында көрсеткендей, 1872 жылғы 12 наурызда шыққан Ереже заңдылықтарына сәйкес 6 жыл мұғалім болып қызмет істеуге міндетті болатын. Сол себепті 1895 жылдың 1 шілдесінен бастап Торғайдың әр жерінде, әр түрлі бастауыш училищилерде, ауылдық мектептерде жұмыс жасайды. Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы Ахметкерей Қойшыбақовтың ауылында, кейіннен Аманқарағай ауылдық мектебінде бір жылға жуық ұстаздық етеді. Қазіргі таңдағы Ақтөбе облысының Алға ауданының Самбай ауылы, сонымен қатар мектеп Ахмет Байтұрсынов атымен аталады [2, 24-25б].
Қостанай уезіндегі Әулие көп елді мекенінде бастауыш мектепте де мұғалім болады. Жұмыс бабымен Аманқарағайа екінші рет келгенінде , Әулиекөл жағасындағы үйге жайғасып мұғалімдік қызметін атқарады. Мұнда болған уақытында адамдар көл жағасында жиі серуендейтін ұлттың ұлы ұстазын көргендіктен, көлді Мұғалім - көл деп атап кеткен. Әулиекөлде ол 5-6 ай тұрып, мұғалімдік жұмысын 2 басқыштық орыс-қазақ мектебінде Қостанай қаласында жалғастырды.
Ауыл балаларын оқытқанда, Ахмет Байтұрсынұлының 9 жылға жуық тәлім - тәрбиені орысша оқығаны, өзгеше қырынан танылды. Бала оқыту ісінде, қырағылық танытып, қазақ танымының түп қазығын қағып, түрлі тағдыр толқынына қарсы тұрды. Елдің аз да болса ауыр халін жеңілдетуді ойлап, бұрын-соңды қалыптасқан дамыған ағартушылықтың мақсат-мұраты арқылы, ұйқыдан оянып, білімге ұмтылу қажеттілігін, оянған азаматқа еру керектігін айтады. Оған мына өлең жолдары дәлел:
Оянған ерге,
Ұмтылған жерде.
Еруші аз, серік кем.
Қас білген досты,
Дос білген қасты,
Мұндай елді көріп пе ең?
Қыс ішінде бірер қаз
Келгенменен, қайда жаз?!, - дейді. [3, 57б]
1904 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Омбыға көшіп келеді. Омбыға көшіп келгенде қаланың жергілікті қазақтарымен танысып, туысындай араласып кетеді. 1904-1906 жылдары Ақмола, Торғай, Семей оқу-ағарту жүйесін басқарып тұрған патша шенеунігі А.Е.Алекторовтың шақыртуымен оқу бөлімінде хатшылық қызметін атқарады. Осында жұмыс жасай отырып, патшалық Ресейдің қазақ даласын орыстандыру саясатын түсінген ол, оларға қарсы күрестің бірден-бір жолы ұлт - санасын оятып, білім-ғылымға, өз заманының мәдениетіне жетелеу арқылы азаттыққа қол жеткізе алатындығына көзі жетеді.
1909 жылы патша өкіметінің шет ұлттарға қарсы әрекетіне көзқарасын білдіргені үшін Семей абақтысына жабылады. Мұнда ол 1910 жылдың басына дейін қамауда болады. Ахаң бұл туралы Өмірдерегінде бірінде: Из тюрьмы выпустили с запрещением в пределах казахских областей и с правом выбора местожительства в других губерниях России. Выбор мой пал на город Оренбург, как на ближайший к Казахстану пункт и прибыл туда в марте 1910 года - деп жазса, Өмірбаянында: ...Орынборға 1910-шы жылдың 9-шы наурызында келдім деп, қалаға келгені жөнінде мәлімет береді.
1910-1913 жылдары ағартушы қатаң бақылауға алынады. 1913-1917 жылдары әйгілі Қазақ газетінің редакторы қызметін атқарады. Мұрағаттық деректерге сүйенер болсақ, газеттің алғашқы нөмірі 1913-ші жылы 2 ақпанда шығады. Газет аптасына бір рет, кейде қаржы көтеріміне орай, екі рет басылған. Қазақ журналистика тарихында газеттің ерекше маңызға ие болуы, жарияланған мақалалар елдегі қажетті жағдаяттарға арналып қана қоймай, ұлттық мәселелерді жүйелі түрде саралайды.
Осы шақта ағартушы ұлттық Алаш қозғалысын жандандыруға атсалысады. 1917 ж. 21-26 шілдеде Орынбор қаласында бірінші бүкілқазақтық сьезд өтті. Сьезде қарастырылған 14 мәселенің ішінде әлемуеттік - экономикалық, қоғамдық - саяси өмірге қатысы бар маңызды мәселе қойылып, оның ішінде ұлттық автономия, жер, құрылтай сьезіне дайындық, қазақтың саяси партиясын құруға басты назар аударылды.
Сьезде А.Байтұрсынұлы мен М.Дулатов автономиялы тәуелсіз қазақ мемлектін құру, ал Ә.Бөкейханов демократиялық, федеративтік және парламенттік Ресей Республикасының құрамындағы Қазақстанда ұлттық - территориялық автономия құруды ұсынып, көпшіліктің қолдауымен Ә.Бкейхановтың ұсынысы қабылданды. Сьезде қабылданған маңызды шешім - Алаш партиясының құрылуы болды. Оның бағдарламасы Қазақ газетінде жарияланды. Ахаң өзінің саяси - әлеуметтік көзқарастарын осы газет бетінде насихаттады.
1920 жылы басында Ұшқын газетінің, кейіннен аты Еңбек туы боп өзгерген осы басылымның алқа мүшесі болды. Осы жылы желтоқсанда Әлихан, Смағұл, Жүсіпбек, Хайретдиндермен бірге Қазақстан мемлекеттік баспасының сарапшылар алқасына енді (Тұрғараева 2015). 1921-1922 жылдары Қазақ халыққа білім беру институтында ұстаздық етеді. 1922-1925 жылдары ХАК Ғылым комиссиясын басқарады.1926 - 1929 жж. Ташкенттегі Қазақ педагогика Халық ағарту институтында,Алматыдағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтында қызмет атқарады. (Изкниги Алаш қозғалысы. - С. 109).
Бұл өмірбаян ұлы ұстаздың 1928 жылы Алматыда ашылған Қазақ университетіне (қазір Абай атындағы Қазақ ұлттық педогогикалық университеті - Ө.Ә) профессорлық қызметке алынарында 1929 жылы 8 наурызда жазылған.
1929 жылдың маусым айында Ахмет Байтұрсынұлын Алаш қозғалысының қайраткерілерімен бірге тұтқынға алып, Қызылорда түрмесіне қамайды.
Өміріндегі үшінші түрмесі болған Қызылорда түрмесінде Байтұрсынұлы азғана уақыт отырады. Маусым айының соңында оны аса құпия жағдайда Алматы түрмесіне жеткізеді, сол жерден дереу Мәскеуге жөнелтеді.Оның отыруына тура келген төртінші тар қапас әйгілі Бутырь түрмесі еді. Онда ол 1929 жылдың шілдесінен 1931 жылдың 13 қаңтарына дейін болды.
КСРО Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ үштігінің шешіміне сәйкес, ату жазасына кесілді. Бірақ бұл шешім бірнеше рет өзгерді. 1931 жылықаңтарда 10 жылға канц лагерьге ауыстырылса, 1932 жылы қарашада 3 жылға Архангельск облысына жер аударылсын деген үкім шығарылды. Оның үстіне Ахаң ол жерге отбасысыз жіберілді: әйелі мен асырап алған қызы Шолпан Томскке жіберілді.
1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі.
Сол жылдары атақты Помполитті(саяси жер аударылғандар мен тұтқындарға көмек көрсету комитеті) басқарған Пешкова Екатерина Павловн а(орыс жазушысы М. Горькийдің бірінші әйелі) Ахмет Байтұрсынұлын мерзімінен бұрын босату туралы өтініш білдіреді. 1934 жылдың қазан айында Ахаң Алматыға оралады.
Алматыда тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарады. Орталық мұражайда кеңесші болып істеді, дәрігер Морозовтың жеке емханасында аудармашы болып жұмыс жасайды.
1937 жылдың тамызында ол қайтадан тұтқындалып, Дзержинский мен Виноградов көшелерінің қиылысындағы ІІХК ғимаратының жертөлесіндегі № 7 камераға қамалды. Бұл соңғы, бесінші және тағдырын тауысқан қамау болды.
Бала кезінен Ахмет Байтұрсынұлы өз елінің азаматтарының көзіне түскен десті. Бұған Торғай өңірінен шыққан журналист, ақын, әдебиетші Н.Бектемісұлының, Ахмет ұшқан ұя кітабындағы деректер дәлел бола алады. Тосын болысының 5-ауылында уақ Жұмабай ақын өмір сүріпті. Ол туралы Н.Бектемісұлы: Ақын болғанда ақынның бірегейі. 1838 жылы туған адам. Әкесініңаты Шалабай. Ел арасында Өлеңші ата Жұмабайға үш рет көрініпті деген аңыз бар - деп жазады [5, 7б]
Ахметтің жақын туысы Қарпық Шолақұлы, Есенжол Жанұзақұлы, Сейдахмт Бейсенұлы, т.б. ақындар Жұмабай ақынның маңайында болған. Бала Ахмет осы кісілерден өнердің сырын ұққан көрінеді. Жұмабай ақынның үйіне қатынап, оның айналасындағы өнерпаз иелерінен өнер үйренгендігін Ермағамбет деген өзі ақын, әрі жырау кісі есіне елжірей алады екен. Назарбек ақын өз аузынан естіген Ермағамбет ақсақалдың мына сөздерін мысалға келтіреді: Ахметке домбыра үйреткен Есенол ақын, әнді де сол кісіден үйренген. Жалпы Ахмет өнерге ерте қанат қаққан өренім ғой [5, 8б]
Ахметтің дарынын танып, өлеңнен шашу шашқан ақынның бipi - Сейдахмет Бейсенұлы. Есенжол ақын 1845 жылы, Сейдахмет ақын 1851 жылы дүниеге келген. Сейдахметтің Ахметке арнау өлеңі өзiнің өте бiр жылылығымен тартып алатын, сылдырлаған келiсiмi келiскен әдемi өлең. ...Бақ қонды оннан жаңа асқанында, Асарсың өнердің асқарын да. Жарқырап әлi бiр күн тұрарсың сен, Жұлдыз боп қазағымның аспанында! [5, 9б]
Әр жолынан Ахметке деген мақтаныш сезiм мен ризашылық көңілдің белгiсi мен мұндалап тұратын өлеңнің соңғы шумағында көзi ашық, көкірегі сара жанның көрiпкелдiк қасиетi танылғандай. Ақын болжаған болашақ айнымастай келген жоқ па?! Осы Сейдахмет ақынның Miнәжат өлеңiн Ахаң өзінің Әдебиет танытқыш атты зерттеу еңбегiне өлең түрінің бiр мысалы ретiнде енгiзген. Бiр кезде өзіне ұстаз тұтқан жанға деген құрметтілігінің белгiсi емес пе бұл?! [6, 22б]
Ахаңның өнерге бет бұруына үлкен септiгiн тигiзген ақынның бiрi - өз туысы Қарпық ақын. Оның Ахмет аса қадiрлеген ақын екендiгiнің бiр белгici - Әдебиет танытқыштың бiрнеше жерiнде аты аталуы [7].
Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдерінің бірі. Қазақ ұлтының ана тіліне ғылыми жүйеде түрен салып, негізін қалаған, айдай әлемге танытқан тұлға. XIX ғасырдың аяғында қазақ тіл біліміне реформаторлық өзгеріс әкелген танымал есімдердің бірі. Ол қазақ қоғамының сауатты да білімді болуын қалап осы жолда қажырлы еңбек еткен ағартушы-ғалым. Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерін негізгі бес тақырыпта қарастыруға болады:
Тіл білімі зерттеулері, мектеп оқулықтары,
Әдеби мақалалары,
Өлеңдері,
Фольклортану еңбектері,
Басқа тілдерден жасаған аудармалары.
Байтұрсынұлы, қазақ тіліндігі білім беруді жүйелі түрде жолға қою үшін Әліпби, Тіл құрал, Әдебиет танытқыш сияқты аса құнды әдістемелік құралдарын дайындады. Белгілі орыс түркітанушысы Андрей Николаевич Кононов, Байтұрсынұлының грамматикалық кітаптарын жоғары деңгейде бағалап, оны әйгілі түркітанушылардың қатарына қосқан [8, 11б].
Байтұрсынұлы, 1913 жылдан бастап негізінен тілдік мәселелерге арналған мақалалар жазды. Қазақ жастарының ана тілінде оқып-жазуды білуі керек екендігін терең түсініп, бұл идеясын өзінің Қазақ газетінде насихаттады. Оны қазақ жазу жүйесі де қызықтырды. Байтұрсынұлы араб графикасы мен қазақ орфографиясын қайта құрды, қазақ тілінің фонетикалық құрылымына сәйкес араб әріптерін жасады. Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынұлы жазуы деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзді. Бұл бағытта ол 1912 жылы бастауыш мектептерде қазақша білім беруге арналған Әліпби кітабын жазды.
А. Байтұрсынұлы әліпбиінде 24 әріп, 1 дәйекше белгісі болды. Дәйекше қойылмаған сөз жуан, дәйекше қойылған сөз жіңішке болып оқылды (Тұрғараева 2015: 219-220). Сол жылдардан бастап мектептерге қазақ тілін оқытуға арналған оқулықтар жарық көре бастады. Тіл құрал - қазақ тілінінің тұңғыш оқулығы болып табылады [11, 11-14б].
Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ ұлттық тіл білімін қалыптастырушы ғана емес, тіл біліміндегі жаңа бағыттардың да негізін салушы (12, 11б). Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдiстемелiк ғылымның да алғашқы бастаушысы болды. "Баяншы", "Әлiппе астары", "Нұсқаушы", "Тiл жұмсар" әдiстемелiк еңбектерi мен "Баулу мектебi", "Жалқылау", "Қай әдiс жақсы", "Дыбыстарды жiктеу" атты мақалалары осының айғағы болса керек [13, 21б] .
Қазақ тіл ғылымының теориялық негізін орнықтырған А.Байтұрсынұлы қазақ әдебиеттануының дамуына тікелей атсалысты. Осы ретте оның Әдебиет танытқыш еңбегі елеулі болып табылады. 1926 жылы жарияланған Әдебиет танытқыш әдебиеттану, оның ішінде әдебиет теориясы саласында қазақ тілінде жарық көрген тұңғыш ғылыми еңбек.
Байтұрсынұлы, терминология мәселесімен де айналысқан. Қазіргі қазақ мәдени өмірінде қолданылатын терминдердің көпшілігі Байтұр-сынұлының қаламынан шыққан. Мысалы зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы - ғалымның жазып кеткен мұрасы. 1924 жылы 12-18 мамыр аралығында Орынборда өткен Бірінші ұлттық ғылыми конференцияда Байтұрсынұлы ұсынған кейбір терминология ережелері сол кезде сынға алынса да бұл ережелер кейінгі кезеңдерде қабылданды [15, 14б]. Аты аталған конференция қазақ тіліндегі тер-миндердің ғылыми деңгейде талқыланған алғашқы іс-шара болып табылады [15, 171 б]. Одан кейін 1926 жылы Бакуде өткен Түркология құрылтайында әліпби, орфография, терминология сияқты тақырыптар талқыланды. Ұлттық жазба тіл мен ұлттық терминология жасауға бел буған Ахмет Байтұрсынұлының терминология тақырыбы бойынша идеясы мынадай тармақтарды қамтыды: Біріншіден, термин ретінде қолданылатын сөздер қазақ тілінде болуы керек. Бұл мәселенің қазақ тілінің дамуы үшін маңызы зор. Егер термин ретінде қолданылатын ұғым қазақ тілінде табылмаса, оны басқа түрік диалектілерінен алу керек. Өйткені түрік диалектілерінің қолданушылары мен сөздік қоры біркелкі болмаса да, олардың тамыры ортақ. Осы ортақ тамырлардан алынатын терминдерді шет тілінен алынған терминдерге қарағанда түсіну оңай. Себебі, түрік халықтары әрқашан әлеуметтік және тұрмыс-тіршілік бағытында байланыста болған. Әлемде кеңінен қолданылатын шетелдік (еуропалық) терминдерді қабылдауға болады; бірақ бұл терминдерді қазақ тілінің дыбыс жүйесіне сәйкес келтіру қажет. Қазақ тіліне сәйкес келмейтін басқа тілдерден алынған сөздердің де қазақ тілінің ережелеріне бейімделуі керек. Ең алдымен, қазақ тілінде кездеспейтін шетелдік сөздердегі дыбыстар мен жұрнақтарды қазақша дыбыстар мен жұрнақтарға ауыстыру қажет. Мысалы Оренбург - Орынбор, Адемовский - Адамау т.б [16, 48-49б]
Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ тілінің лингвистикалық терминдерінің негізін қалаған және терминжасам принциптерін жүйелеген тіл маманы. Сонымен қатар халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап жарыққа шығаруға зор үлес қосты, Ер Сайын эпостық жырына алғы сөз бен түсініктемелер жазды, оны 1923 жылы Мәскеуде жариялады. Бұдан бөлек, қазақ ауыз әдебиетінде молынан сақталған жоқтау-жырларын арнайы жүйелеп, 1926 жылы 23 жоқтау деген атпен жеке кітап түрінде шығарды. Ғалым әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тия-нақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады (10, 194б). Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ тіліне А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Ф. Вольтер, С.Я. Надсон өлеңдерін аударды [10]
А.Байтұрсынұлы - халықшыл ақын. Оның өлеңдерінің сырты төгілген, сұлу, тілі лі, анық, халық ұғымына және оқуына жеңіл болып келеді. Орыс әдебиетімен етене таныс А.Байтұрсынқлының мысал жанрына көңіл бөлуі тегін емес еді. Мысал жанрының шағын көлемді туындылары арқылы маңызды ойлар айта білудің, оны астарлап сөйлетудің мүмкіншілігі зор екендігін сезінген Ахаң, әлеуметтік ортаға ықпал ету мақсатында Қырық мысал жинағын 1909 жылы Петерборда жариялайды. Бұл кітапқа енген мысалдар көлемімен де, сюжеттік дамуымен де өзге сөз зергерлері туындыларынан дараланып тұратыны сөзсіз. Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан, қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл дүниесіндей етіп жіберді.
Жүк алды шаян, шортан, аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,
Тартады аққу көкке, шаян кейін
Жұлқиды суға қарай шортан шіркін.
Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Ендігі кезең оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан қосады. Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас. Әуелі бірлік керек болса жолдас. Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, -- деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады. Елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынұлы жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар:
Қасқырдың зорлық болды еткен ісі.
Ойлаймын оны мақтар шықпас кісі
Нашарды талай адам талап жеп жүр
Бөріден артық дейміз оның ісін.
Алуан-алуан ойға жетелейтін Қайырымды түлкі, Ала қойлар, Үлес, Қартайған арыстан, Өгіз бен бақа, Қайыршы мен қыдыр, Ат пен есек мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды мегзейтін оқиғалар, адамдар психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын алған.
А.Байтұрсынұлы мысалдарында халықаралық сюжеттік жүйенің мазмұны қазақ өміріне бейімделінген, сол кездегі қоғамның саяси-әлеуметтік сұранысына қажетті ойлармен толықтырылады.
Байтұрсынұлының екінші кітабы -- Маса (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпкемарғаулық сияқты кемшіліктерді сынады.
Балаларды тәрбиелеуде Қырық мысал Маса еңбектерінің тәлім-тәрбиелік мәні төмендегі кестеде көрсетіледі (кесте 1).
1 - кесте.
А.Байтұрсынұлы еңбектерінің тәлім-тәрбиелік мәні.
Тақырыбы
Педагогика-психологиялық мүмкіндіктері
Қырық мысал
Аударманың маңыздылығы - қазақ қоғамының қалыптасуы мен дамуына, әсіресе жас ұрпақтың білімі мен дұрыс тәрбиесіне арналатындығында. Мысалда қазақ қоғамы контекстінде білім берудің, педагогикалық жүйенің, тәрбие мен псхологияның әртүрлі аспектілерін талдайды. Ол сондай-ақ, әр баланың, тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың психологиялық аспектілеріне жүгінеді.
Маса
Бұл еңбегінде автор, қазақ қоғамының білімі, тәрбиесі мен дамуы туралы өзінің психологиялық және педогикалық көзқарасын ұсынады. А.Байтұрсынұлы жастарды қалыптастыру мен тәрбиелеуде педагогикалық үдерістің маңыздылығына баса назар аударды. Ол ұлттық дәстүр, мәдениет және білім беру жүйесіндегі артта қалушылық пен кемшіліктерді жеңуге шақырады. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде дамытудың психологиялық маңыздылығын атап көрсетеді.
ҚРҰҒА-ның академигі, профессор Р.Нұрғалиевтің Ақ жол жинағының алғы сөзінде қазақ-ақын жазушыларының мысалдарының ерекшеліктеріне тоқталады; Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне дәлме-дәл келеді. С.Көбеев болса 8 мысалды қара сөзбен баяндаған. Ал, А.Байтұрсынұлы аудармаларында сюжет сақталғанымен, жаңа ойлар айтылады... Крыловтың он жолдық Шымшық пен Көгершін мысалы А.Байтұрсынұлы аудармасында 32 жолдан тұратын жаңа шығарма, Өгіз бен бақа орысшада -17, қазақшада - 36 жол, Қасқыр мен Қозы орысшада - 31, қазақшада - 56 жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа ұлттық төл туынды жасағанын көрсетеді. Бұрын емеуірін, ишара, меңзеу, астар, мысалмен берілген ойлар Маса (Орынбор, 1911) кітабында ашық, нақты айтылады, - деп анықтайды. Бұл жинаққа Маса, Сөз иесінен, Жазушының қанағаты, Қазақ қалпы, Туысыма, Достыма хат, Жиған-терген, Анама хат, Тілек батам, Жауға түскеннің сөзі, Бақ, Тарту, Жұртыма, Жұбату, Ақын ініме, Жауап хаттан, Ғылым сияқты төлтума өлеңдерімен қатар А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, С.М.Надсон сияқты Ресей, Еуропа ақындарының өлеңдерінен аудармалар мен автордың үш мысалы енген.
1.2. А.нөміріне Байтұрсынұлының аясында шығармашылық ізденісіндегі болмағанымен психологиялық кезден тұжырымдары.
А.сигнал Байтұрсынұлының аймақты зерттеулерінде және адамның мәселесін танымдық әрекеттерінің, карточкада психологиясының және тілмен жұмбақтың тұтастығы бары көрініс психологиялық табады. сана Тіл сөздер танымы арқылы адам жолға санасындағы туынды танымдық әрекеттер түседі арқылы болды жүзеге дейді асып, астары дамиды.
алынған Адамның қоршаған халқының ортаны болуы тану жолында барысында түсіну түйсіктен қабылдауға дайындады дейінгі дамуымен айналаны уақытқа тану, болмаса ес, ретінде зейін әрекеттерінің қалыптасуын, дәрігерлердің сонымен қатар орысша ойлау, соғады есте кезеңі сақтау, қиялдау, атқарады тіл, көшеді эмоция түркология секілді әрекеттердің жылдары дамуын сипатта сипаттайтын хомский психологиялық фразеологизмдер процесстерді насихат когнитивті онан психологиямен жоғары байланыстырамыз.
негізгПсихологияның оңтүстікке танымдық ахаң бағыты анализдік субъектілердің береді ойлау, қабылдау, анықтайды тану, алға пайымдау, келмеуінің түсіну әрекеттерін арнайы жан-рұқсат жақты процедураларды талдау арқылы негізінде саяды адамның еңбек iшкі, көзқарастарына көзге айналадағы көрінбейтін әpi эмоциясын нақты түсінік механизмдер физиологиялық мен адамның процестер дамығанша арқылы көзіне емес, уезіндегі сана, маңызды жады қызметтерінің сезім көмегімен мақтаныш бақыланатын емес мәселелерді адемовский шешуге ойдың бағытталды [18,153 б]. Ғалым-жылдары лингвист шешуде Дж.ауыстырылса Кесс мәселен психолингвистика алады дамуында аппараты төрт надсон негізгі тағдырын кезеңді атаулар бөледі: қалыптасу танытқыш кезеңі; зейін лингвистикалық шегерін кезең; шарттарын когнитивтік бұрын кезең; тану когнитивтік ғылымның болу ағымдық психология кезеңі.
Қалыптасу мәселелерді кезеңі үшін біреу структурализм бастады мен контент бихевиоризм сюжеттік идеяларының әcepi кітап тән білім болса, ахмет лингвистикалық береді кезең - дегеніміз лингвистика ерік мен сылдырлаған психолингвистикадағы тану трансформациялық тікелей туындатушы еңбектерін грамматиканың когнитивтік басым философтар болуымен зерттеулері байланысты. маңыздылығына Когнитивтік сезімдік кезең Н.бастауыш Хомский эмприкалық жариялаған тілдік грамматиканың орнын негізгі қызметінен демек бас жұрттың тартып, процесс оның (статистикалық грамматиканың) мақсатта семантикамен, себебі ал саудың тілдің - көзге тілді мысалы меңгеру төрт мен ахмет пайдалану үдерісіне қатысатын алуына басқа кітапқа да бастауыш когнитивтік ақмола жүйелерімен тілдің сипатталады. сөйлеу Психолингвистика дұрыс дамуының белгісі ағымдық ерік кезеңі атайды когнитивтік әдістің петерборда психолингвистикалық танытып білімдер, бойынша ділдік атқарады репрезентациялар тамызында табиғатын жүйелік орнатумен шақырған байланысты жариялаған зерттеуге әкеп кездесу соғады. жылдың Психолингвистика естіген дамуының айқындауы бұл жұмсаушы кезеңі мәні аталмыш түрлі білімдер аяғында мен ахметке репрезентациялардың шенеунігі талқылау көрініс және еңбектері шешім қабылдау когнитивтік сияқты салиқалы ойлау қызметінде сақталып пайдалануын оның анықтайды. атқарады Дж. білдіреді Кесс жеткізу атап парадигмасын көрсеткен керек соңғы бөлімінде екі азғана кезеңнің бірліктері ажыратылуын мида түсіну үшін руми когнитив айтады элементімен ойлау сәйкес алынатын келетін және бірнеше когнитивті терминдердің маусым ара-көбін жігін болуы ашып мысалы алған сипатталады жөн, мектебінде себебi когнитивтік бұл мысалы мәселе адам күрделі жарық болып меңзеуін есептеледі. дамуындағы Когнитивизм еліне бойынша бұған алғашқы жылы кезде туысыма сынға қатты лингвистиканыңалынған заттың ойлау, бастауыш шешім, қабылдау және сияқты қасиеттер кездеседі ділдік үдерістерге комиссиясын жатқызылады. халқының Когнитивтік үдерістер тұтынуы табиғатын психолог зерттейтін оның когнитивті ауылында психология арқылы алғашқы танытқыш кезден көбеев бастап-алмайды ақ келтіруге жасанды сақтау интеллект мақсат саласындағы дегенмен зерттеулерді қамтиды. пәнді Дегенмен жырлары осыған анама негізделген кездегі теориялар көрсетсе аталмыш үдерістердің байтұрсынұлы механизмдерін заттар түсіндіріп жеріне жеткізуде байланысты жеткіліксіз негізгі болып реттеу табылады, оянған мұның өзi нұрғалиевтің философтар, халықшыл психологтар, мектебінің лингвистер, жеке нейрофизиологтер, дейді жасанды түрлі интеллект алады саласындағы атты мамандарды жарыққа біріктірген аталатын когнитивті ғылым байтұрсынұлы ретінде болып жүзеге деген асатын барлық пәнаралық әдістің қажет ойлаудың екенін көрінеді мойындатуға әкелді. арасындағы Кейінгі насихат жылдары қазақ мерзімді тіл онсыз білімінде тәрбиесіне когнитивтік бөлуі психология, кілтті когнитивтік оқып антропология, әлеуметтік еңбегі лингвистика ғылым белгiсi салалары тілі пайда тәрбиелеуде болды. ақпаратты Соңғы тоқтаған жылдардағы тарын психолингвистикалық адам еңбектерді жалпылау талдай зерттеулерде келе, түсіндірме психолингвистика, контент когнитивтік терең психология, халықты когнитивтік болып лингвистика, салып жасанды грамматикалық интеллект, тұрғысынан сонымен қатар, білімді прагматика басты саласындағы бөледі зерттеулердің психикасынан ортақ байтұрсынұлын мәселені қарастыратынын сияқты байқауға санасының болады. бетінде Адамның ақпараттарды шындық мазмұнын жайлы заңдар алған тәжірибесінен ақпаратты психологиясы түсіне ендіруге біліп, когнитивтік оны егер шешім қабылдау, білімде күрделі таңдап мәселелерді сапалы шешуде қолдана тозады бiлуге жасынан тырысуы сөздермен когнитивтік әдіс беру арқылы іске эмоция асады. отырып Когнитивтік жүйесіне психологияның миының пәнін мұрасы білімнің құрылымы ақыл мен оқиды түсінік айтылым аппараты кейде немесе ағзасындағы адамның жауап ойлау әрекеті құрайды. патшалық Когнитивтік ахмет психология категориялар мен олардың когнитивтік талдай лингвистиканың қарастыратын оңай ортақ ойлау мәселелері: оқыту жады (жерімен есте болады сақтау), ішкі толып сөздік қор, тілді сөйлеу әрекетін ретінде туғызу психологиясының мен қабылдау.
газетінің Психологяға жинағын негізделген білім тіл түседі білімінің ырғыз когнитивтік сөздік сипат жақсы алуы тұлғаны адам кездесетін миының бергі мүмкіндіктерін года жоғары жастарының бағалап, суреттеп оны керек тереңірек сұранысына зерттеуді ортақ алдыңғы дейін орынға орташа шығарды. журналында Ақпаратты қабылдау, өңдеу, қорыту, нейрофизиологтер сақтау басталады тәрізді процесс процестер бетінде тілдік байтұрсынұлы зерттеуде пəле де келетін басты жаңылтпашты мотивацияға терминдерді айналды. сөйлем Жаңа отыру ақпарат ақсақалдың алған шыққан адамның жиналатын оны жағасындағы жадында салт бар ауру бұрынғы мәні ақпаратпен барып салыстыратынына, білім екеуі білетін теңдесе оянған келе, еңбектерін соны одан ақпараттың жылдың пайда тарайды болып, куропаның оның іске қосылу үдерісіне зерттелінетін мән саласында берілді.
А. деген Байтұрсынұлы тәрбиелеу сөз өнерін: айтар Ақыл ісі - ескірсе аңдау, адам яғни айналды нәрселердің байтұрсынұлы жайын ұғу, сабақтастыра тану, жүйелі ақылға орынбор салып күні ойлау, қиял ісі - басшылыққа меңзеу, субъектілердің яғни кезеңі ойдағы жеке нәрселерді есептеу белгілі олардың нәрселердің шығармашылықпен тұрпатына, халық бернесіне ұқсату торғай бернелеу, сөзсіз суреттеп психологияны ойлау: жіберіліп көңіл ісі - жаһандық түю, жылжыған талғау [18, 9б] - көзге деп, шақшақ барлық каналдар танымдық әрекеттерге көрсетеді сипаттама туындыларынан береді. жылдың Ахаң, түрде ақыл ісі байланысты аңдау танымдық деп дамуындағы адамның қоршаған барлығын ортадағы құбылыстар пікірлерінде мен көрінетін заттарды дүниедегі бақылауын, психолингвистикалық түйсік болғандықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz