ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының пайда болуы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.тарау. ХХ ғасырдың 20.30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының пайда болуы
1.1 Фашизм идеологиясы және оның ерекшелік сипаттары ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Еуропада фашистердің саяси билік басына келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Жаппай қарулану және Еуропа орталығындағы милитаризм ... ... ... ... ... .16
2.тарау 30.жылдарда Еуропадағы Халық майданы және соғысқа қарсы күрес
2.1 Франция мен Испаниядағы Халық майданының жеңісі ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Испаниядағы азамат соғысы және оның халықаралық саясаттағы салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.тарау Соғыс қарсаңындағы саяси дағдарыстардың сипаты мен салдары
3.1 Аншлюс және Орталық Еуропадағы герман агрессиясының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.2 «Чехословак мәселесі» немесе Мюнхен келісімінің мәні мен салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 1939 жылғы кеңес.герман келісімінің сипаты, оның тарихи маңызы ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.тарау. ХХ ғасырдың 20.30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының пайда болуы
1.1 Фашизм идеологиясы және оның ерекшелік сипаттары ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Еуропада фашистердің саяси билік басына келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Жаппай қарулану және Еуропа орталығындағы милитаризм ... ... ... ... ... .16
2.тарау 30.жылдарда Еуропадағы Халық майданы және соғысқа қарсы күрес
2.1 Франция мен Испаниядағы Халық майданының жеңісі ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Испаниядағы азамат соғысы және оның халықаралық саясаттағы салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.тарау Соғыс қарсаңындағы саяси дағдарыстардың сипаты мен салдары
3.1 Аншлюс және Орталық Еуропадағы герман агрессиясының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.2 «Чехословак мәселесі» немесе Мюнхен келісімінің мәні мен салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 1939 жылғы кеңес.герман келісімінің сипаты, оның тарихи маңызы ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр адамзаттың ғылыми, әлеуметтік және ұлттық прогресс жолында ғаламат табыстарға жетуімен есте қалды. Сонымен қатар, бұрын белгісіз болған фашизм және әлемдік соғыстар сияқты жойқын құбылыстарды да атап өтпеске болмайды. Бұл құбылыстардың экономикалық, саяси және идеологиялық түп-тамыры әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Капиталистік дамудың біртекті болмауы мемлекетаралық қатынастарға да әсер етті. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында ұлттық монополистік топтардың капитал салу аймағы, шикізат көздері мен
жұмыс күші үшін бәсекелестік күресі қарқынды жүре бастады. Осындай жағдайда аса белсенділік көрсеткендер әлемді бөлісуден құр қалған мемлекеттер болды. «Күн шуағы астындағы жер» үшін ірі державалардың бәсекелестігі тек экономикалық және дипломатиялық жолмен ғана емес, таза әскери тәсілдер арқылы жүрді.Осыған байланысты ол мемлекеттердің экономикасы мен қоғамдық өмірінің милитаризациялануы қарқынды жүрді,соғыс пен зорлықты ақтайтын түрлі идеялар мен теориялардың таралуы басталды.
1914-1918 жылдары болған Бірінші дүние жүзілік соғыс және ол аяқталған соң әділетсіз жасалған Версаль-Вашингтон жүйесі әлемді реттеудің орнына, халықаралық қатынастарды одан ары шиеленістіре түсті және Екінші дүние жүзілік соғысқа себеп боларлық тарихи алғышарттарды қалыптастырып берді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін, оның аяқталмағандығы салдарынын, Еуропаны ұлтшылдықтың жаңа бір толқындары торлай бастады. Шекараның осы заманғы бейнелері, бейтарап алап, ұлттық диаспора, виза, кеден дегендер тұңғыш рет пайда болды. Еуропа мен Америка экономикасының үйлестірілмеген, келісімсіз өсуі салдарынан болған экономикалық торығу, нарықтың сыртқы экономика үшін жабықтығы, экономикалық томаға-тұйықтық, елдердің өздерін өздері қамтамасыз ету үрдістерінің етек алуы – осының барлығы жиналып, өмірге ұлтшылдықтың жаңа бір түрлерін алып келді. Германиядағы экономикалық құлдырау, Бірінші дүние жүзілік соғыстың нәтижелеріне наразы болған герман басшылығының кекшілдік кеудемсоқтығы жағдайында билік басына Гитлердің фашистік режимі келді де, Екінші дүние жүзілік соғысты бастады /1. 262/.
Бірінші дүние жүзілік соғыс пен Екінші дүние жүзілік аралығында тыныштықты сақтау жөніндегі келісімдердің көп жасалғандығы соншалық олардың санынан жаңылысасың. Алайда бір қарағанда бітімгершілік туралы салиқалы оңды қорытынды шығаруға жетелейтіндей көрінетін осы бір «келісім-шарттар торы» өрмекшінің торынан да әлсіз, үлбіреп тұрган бір нәрседей еді. Осындай келісімдер 115-ке жеткеннен кейін де Еуропа бейбітшіліктің камтамасыз етілгенін сезіне алмады. Ол — ол ма, ешқашан үмітсіздікке душар болып кермеген Еуропа тығырықтан шығудың жаңа жолдарын іздеп аласұрды. Бұдан кейін де талай келісімдер жасалынды. Бірақ онымен Еуропа бейбітшілігі нығайды ма?
«Бітімгершілік келісімдері» санының артуымен бірге соғыс туу қаупі де артып барады деп пайымдаушылардың жорамалы дұрысқа шықты.
Бейбітшілікті сақтайды деген Ұлттар Лигасы өз дәрменсіздігін танытып алды. Онымен ешбір ел санаспайтын халге жетті. Қарусыздану турасында өткен конференциялар да ештеңе өндіре алмады. Мемлекет басшылары сөз жүзінде қарусыздануды жақтаған болып көрінгендерімен, іс жүзінде жанталаса қаруланумен шұғылданды. Бір жағынан бітімгершілікті жақтап, екінші жағынан қаруланудың екі түрлі себебі болды. Біріншісі: Версаль келісіміне келген мемлекеттер бір-біріне ешқашан сенбеді. Олар бітімге қол қойғанымен: өзара көз алартуларынан ешқашан бас тартпады. Бір топ мемлекеттер Версаль келісімі арқылы өзінің қүқығынан айырылғанына наразы болып, оны бұзуға ұмтылғвн болса, екінші жақ оны сақтап қалуға мүдделі болды.
Тағы бір жағьшан жер жүзінің едәуір бөлігін басып алып, дүние жүзілік төңкеріс ұранын тастап, миллиондаған орыс емес халықтарды құлдық бұғауында ұстап келген кеңестік Ресейдің арандатушылығы болды. Еуропа мемлекеттері тіпті өзара татуласып алды деген күннің өзінде де, кеңестік Ресейдің өмір сүріп тұруының және күш ала бастауының өзі оларды да еріксіз қарулануға мәжбүр етті /2. 145/.
Соңғы жылдары Екінші дүние жүзілік соғыс тарихының кейбір мәселелерін қайта қарауға ниеттенушілер көбірек бой көрсетуде.
КСРО мемлекеті тарих сахнасынан түскен соң Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихынан мағлұмат беретін дәлелдер мен дәйектер жұртшылыққа белгілі бола бастады. Магистрлік диссертацияның тарихи өзектілігі талас тудырмайды деп білеміз.
Бұл тақырыптың өзектілігі сонда адамзат тарихындағы аса жойқын, адам шығыны 60 миллионнан асқан Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық саяси дағдарысты бейбіт жолмен шешудің тығырыққа тіреліп, еуропалық дипломатияның амалсыздан фашистік диктаторлармен келісімге баруы, бүкіл әлемге социализм кемесін аттандырмақ болған Сталиннің Гитлермен ауыз жаласу арқылы Еуропаны бөліске салуы сияқты мәселелердің қарстырылуы біздің диплом жұмысының өзектілігін арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихы Қазақстандық тарихнаманың кенже қалған саласы болып табылады. Кеңес үкіметі кезінде ресми идеология негізінде және ұлы орыстық көзқарас тұрғысынан түсіндірілген Екінші дүние жүзілік соғыс тарихы баламасыз тарихқа айналды. Қазақ тарихшыларының бұл тақырыпқа қалам тартып, ұлттық көзқарас тұрғысынан зерттей бастауы енді ғана жүзеге асып келеді. Бірақ, қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Екінші дүние жүзілік соғыс тарихына қатысты ортақ көзқарасын білдіретін тарихи баға әлі күнге беріле қойған жоқ.
Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихы мен соғыстың тарихи алғышарттарын сол кездің өзінде жан-жақты талдауға алған алғашқы қазақ – Мұстафа Шоқай болатын. Сондықтан да біз осы жұмысымызда Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі деректер мен тұжырымдарды және соңғы жылдары ғылыми айналымға енген тарихи құжаттар мен зерттеу жұмыстарының нәтижелерін кеңінен пайдалана отырып Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар негізінде соғыстың себептерін обьективті көрсетуге тырысамыз.
Екінші дүние жүзілік соғыстың тарихи алғышарттарына қалам тартқан ғалымдардың көбісі өз мемлекеттерінің мүддесі тұрғысынан сөйледі.
50-70 жылдары шыққан кітаптарда орыс авторлары Қызыл әскердің фашизмді жеңудегі рөлін тым әсірелеп жіберсе, 80-90 жылғы авторлар бұл тақырыпқа шын нақты фактілер арқылы келген. Г.Н.Реутов «Правда и вымысел о второй мировой войне» (1970) еңбегінде Черчилль, Иден және тағы басқа ағылшын авторларының жазған соғыс қарсаңындағы дағдарыстар сипаты жөнінде аңыздардың ақиқатқа қайшы келетінін келтірген. Сондай-ақ, бұл еңбекте КСРО-ның рөлі тым көтеріліп әсіреленген. Волков пен Емельяновтың «До и после секретных протоколов» (1990) еңбегінде 1939 жылғы Кеңес-герман келісімінің мәні ашып көрсетілгенімен, Польшаны бөлшектеуде КСРО-ның герман фашизмімен ауыз жаласқаны туралы айтылмайды да. Волковтың «1939 год: Уроки истории» еңбегінде 1939 жылғы Молотов-Риббентроп келісімінің құпия хаттамасы жария етілген. Мұнда бұрынғы авторларға қарағанда оқиғаға тәуелсіз көзқарас тұрғысынан қарау байқалады.
Сондай-ақ, ағылшын халқының атақты мемлекет қайраткері Уинстон Спенсер Черчилльдің «Екінші дүние жүзілік соғыс» атты мемуарларында да 1919-1940 жылдар аралығындағы маңызды оқиғалар, көпшілікке белгісіз болып келген тарихи дерек-дәйектер, белгілі мемлекеттік және әскери тұлғалардың мінездемелері барынша ашық берілген.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Адамзат тарихында елеулі орны бар ғаламдық соғыстар мен фашизм сияқты бұрын байқалмаған құбылыстың, Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы Еуропада орын алған саяси дағдарыстың алғышарттары мен себептерін ашып көрсету– магистрлік диссертациямның басты мақсаты болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше мәселелерді анықтау талабы қойылды. Біріншіден, Екінші дүние жүзілік соғысқа алғышарт болған фашизмнің туындауына сипаттама жасау, екіншіден, соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастардың ушығуы мен ірі державалардың соғысқа алып келген басқыншыны «қолпаштау» саясатының тиімсіз болғанын ашып көрсету, үшіншіден, жаттанды қағида болып қалған Кеңес үкіметінің «азат етуші» ретіндегі рөлін нақты айқындау және КСРО саясатын ұлттық мүдде көзқарасы тұрғысынан қарастыру.
Бірінші тарауда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының пайда болуы, фашизм идеологиясы және фашистердің билік басына келуі туралы жазып, оған алғышарт болған мәселелерді анықтауды мақсат еттім.
Екінші тарауда Кеңес үкіметінің Еуропа елдеріне ұсынған «ұжымдық қауіпсіздік» жобасының жай-жапсарын, бірқатар елдерде антифашистік бағыт ұстанған Халықтық майданның жеңіске жетуі мен Испаниядағы азамат соғысының халықаралық саясаттағы салдарын қарастырдым.
Үшінші тарауда гитлерлік Германияның Орталық Еуропадағы алғашқы құрбандары болған Австрия мен Чехословакияның басқыншылыққа ұшырау мәселелері мен Молотов-Риббентроп пактісі атына ие болған 1939 жылғы кеңес-герман келісімінің мәні мен тарихи маңызына тоқталдым.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы – ұлттық мүдде тұрғысынан жазылған Мұстафа Шоқайдың 30-40 жылдары Еуропадағы саяси халықаралық қатынастар турасында жазған естеліктері мен «Яш Түркістан» журналында жазылған мақалалары пайдаланылған. Сондай-ақ, соңғы кездері жарық көрген тың деректер мен дәйектер жарияланған еңбектер де магистрлік диссертация жазу барысында қолданылды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр адамзаттың ғылыми, әлеуметтік және ұлттық прогресс жолында ғаламат табыстарға жетуімен есте қалды. Сонымен қатар, бұрын белгісіз болған фашизм және әлемдік соғыстар сияқты жойқын құбылыстарды да атап өтпеске болмайды. Бұл құбылыстардың экономикалық, саяси және идеологиялық түп-тамыры әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Капиталистік дамудың біртекті болмауы мемлекетаралық қатынастарға да әсер етті. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында ұлттық монополистік топтардың капитал салу аймағы, шикізат көздері мен
жұмыс күші үшін бәсекелестік күресі қарқынды жүре бастады. Осындай жағдайда аса белсенділік көрсеткендер әлемді бөлісуден құр қалған мемлекеттер болды. «Күн шуағы астындағы жер» үшін ірі державалардың бәсекелестігі тек экономикалық және дипломатиялық жолмен ғана емес, таза әскери тәсілдер арқылы жүрді.Осыған байланысты ол мемлекеттердің экономикасы мен қоғамдық өмірінің милитаризациялануы қарқынды жүрді,соғыс пен зорлықты ақтайтын түрлі идеялар мен теориялардың таралуы басталды.
1914-1918 жылдары болған Бірінші дүние жүзілік соғыс және ол аяқталған соң әділетсіз жасалған Версаль-Вашингтон жүйесі әлемді реттеудің орнына, халықаралық қатынастарды одан ары шиеленістіре түсті және Екінші дүние жүзілік соғысқа себеп боларлық тарихи алғышарттарды қалыптастырып берді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін, оның аяқталмағандығы салдарынын, Еуропаны ұлтшылдықтың жаңа бір толқындары торлай бастады. Шекараның осы заманғы бейнелері, бейтарап алап, ұлттық диаспора, виза, кеден дегендер тұңғыш рет пайда болды. Еуропа мен Америка экономикасының үйлестірілмеген, келісімсіз өсуі салдарынан болған экономикалық торығу, нарықтың сыртқы экономика үшін жабықтығы, экономикалық томаға-тұйықтық, елдердің өздерін өздері қамтамасыз ету үрдістерінің етек алуы – осының барлығы жиналып, өмірге ұлтшылдықтың жаңа бір түрлерін алып келді. Германиядағы экономикалық құлдырау, Бірінші дүние жүзілік соғыстың нәтижелеріне наразы болған герман басшылығының кекшілдік кеудемсоқтығы жағдайында билік басына Гитлердің фашистік режимі келді де, Екінші дүние жүзілік соғысты бастады /1. 262/.
Бірінші дүние жүзілік соғыс пен Екінші дүние жүзілік аралығында тыныштықты сақтау жөніндегі келісімдердің көп жасалғандығы соншалық олардың санынан жаңылысасың. Алайда бір қарағанда бітімгершілік туралы салиқалы оңды қорытынды шығаруға жетелейтіндей көрінетін осы бір «келісім-шарттар торы» өрмекшінің торынан да әлсіз, үлбіреп тұрган бір нәрседей еді. Осындай келісімдер 115-ке жеткеннен кейін де Еуропа бейбітшіліктің камтамасыз етілгенін сезіне алмады. Ол — ол ма, ешқашан үмітсіздікке душар болып кермеген Еуропа тығырықтан шығудың жаңа жолдарын іздеп аласұрды. Бұдан кейін де талай келісімдер жасалынды. Бірақ онымен Еуропа бейбітшілігі нығайды ма?
«Бітімгершілік келісімдері» санының артуымен бірге соғыс туу қаупі де артып барады деп пайымдаушылардың жорамалы дұрысқа шықты.
Бейбітшілікті сақтайды деген Ұлттар Лигасы өз дәрменсіздігін танытып алды. Онымен ешбір ел санаспайтын халге жетті. Қарусыздану турасында өткен конференциялар да ештеңе өндіре алмады. Мемлекет басшылары сөз жүзінде қарусыздануды жақтаған болып көрінгендерімен, іс жүзінде жанталаса қаруланумен шұғылданды. Бір жағынан бітімгершілікті жақтап, екінші жағынан қаруланудың екі түрлі себебі болды. Біріншісі: Версаль келісіміне келген мемлекеттер бір-біріне ешқашан сенбеді. Олар бітімге қол қойғанымен: өзара көз алартуларынан ешқашан бас тартпады. Бір топ мемлекеттер Версаль келісімі арқылы өзінің қүқығынан айырылғанына наразы болып, оны бұзуға ұмтылғвн болса, екінші жақ оны сақтап қалуға мүдделі болды.
Тағы бір жағьшан жер жүзінің едәуір бөлігін басып алып, дүние жүзілік төңкеріс ұранын тастап, миллиондаған орыс емес халықтарды құлдық бұғауында ұстап келген кеңестік Ресейдің арандатушылығы болды. Еуропа мемлекеттері тіпті өзара татуласып алды деген күннің өзінде де, кеңестік Ресейдің өмір сүріп тұруының және күш ала бастауының өзі оларды да еріксіз қарулануға мәжбүр етті /2. 145/.
Соңғы жылдары Екінші дүние жүзілік соғыс тарихының кейбір мәселелерін қайта қарауға ниеттенушілер көбірек бой көрсетуде.
КСРО мемлекеті тарих сахнасынан түскен соң Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихынан мағлұмат беретін дәлелдер мен дәйектер жұртшылыққа белгілі бола бастады. Магистрлік диссертацияның тарихи өзектілігі талас тудырмайды деп білеміз.
Бұл тақырыптың өзектілігі сонда адамзат тарихындағы аса жойқын, адам шығыны 60 миллионнан асқан Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық саяси дағдарысты бейбіт жолмен шешудің тығырыққа тіреліп, еуропалық дипломатияның амалсыздан фашистік диктаторлармен келісімге баруы, бүкіл әлемге социализм кемесін аттандырмақ болған Сталиннің Гитлермен ауыз жаласу арқылы Еуропаны бөліске салуы сияқты мәселелердің қарстырылуы біздің диплом жұмысының өзектілігін арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихы Қазақстандық тарихнаманың кенже қалған саласы болып табылады. Кеңес үкіметі кезінде ресми идеология негізінде және ұлы орыстық көзқарас тұрғысынан түсіндірілген Екінші дүние жүзілік соғыс тарихы баламасыз тарихқа айналды. Қазақ тарихшыларының бұл тақырыпқа қалам тартып, ұлттық көзқарас тұрғысынан зерттей бастауы енді ғана жүзеге асып келеді. Бірақ, қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Екінші дүние жүзілік соғыс тарихына қатысты ортақ көзқарасын білдіретін тарихи баға әлі күнге беріле қойған жоқ.
Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихы мен соғыстың тарихи алғышарттарын сол кездің өзінде жан-жақты талдауға алған алғашқы қазақ – Мұстафа Шоқай болатын. Сондықтан да біз осы жұмысымызда Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі деректер мен тұжырымдарды және соңғы жылдары ғылыми айналымға енген тарихи құжаттар мен зерттеу жұмыстарының нәтижелерін кеңінен пайдалана отырып Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар негізінде соғыстың себептерін обьективті көрсетуге тырысамыз.
Екінші дүние жүзілік соғыстың тарихи алғышарттарына қалам тартқан ғалымдардың көбісі өз мемлекеттерінің мүддесі тұрғысынан сөйледі.
50-70 жылдары шыққан кітаптарда орыс авторлары Қызыл әскердің фашизмді жеңудегі рөлін тым әсірелеп жіберсе, 80-90 жылғы авторлар бұл тақырыпқа шын нақты фактілер арқылы келген. Г.Н.Реутов «Правда и вымысел о второй мировой войне» (1970) еңбегінде Черчилль, Иден және тағы басқа ағылшын авторларының жазған соғыс қарсаңындағы дағдарыстар сипаты жөнінде аңыздардың ақиқатқа қайшы келетінін келтірген. Сондай-ақ, бұл еңбекте КСРО-ның рөлі тым көтеріліп әсіреленген. Волков пен Емельяновтың «До и после секретных протоколов» (1990) еңбегінде 1939 жылғы Кеңес-герман келісімінің мәні ашып көрсетілгенімен, Польшаны бөлшектеуде КСРО-ның герман фашизмімен ауыз жаласқаны туралы айтылмайды да. Волковтың «1939 год: Уроки истории» еңбегінде 1939 жылғы Молотов-Риббентроп келісімінің құпия хаттамасы жария етілген. Мұнда бұрынғы авторларға қарағанда оқиғаға тәуелсіз көзқарас тұрғысынан қарау байқалады.
Сондай-ақ, ағылшын халқының атақты мемлекет қайраткері Уинстон Спенсер Черчилльдің «Екінші дүние жүзілік соғыс» атты мемуарларында да 1919-1940 жылдар аралығындағы маңызды оқиғалар, көпшілікке белгісіз болып келген тарихи дерек-дәйектер, белгілі мемлекеттік және әскери тұлғалардың мінездемелері барынша ашық берілген.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Адамзат тарихында елеулі орны бар ғаламдық соғыстар мен фашизм сияқты бұрын байқалмаған құбылыстың, Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы Еуропада орын алған саяси дағдарыстың алғышарттары мен себептерін ашып көрсету– магистрлік диссертациямның басты мақсаты болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше мәселелерді анықтау талабы қойылды. Біріншіден, Екінші дүние жүзілік соғысқа алғышарт болған фашизмнің туындауына сипаттама жасау, екіншіден, соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастардың ушығуы мен ірі державалардың соғысқа алып келген басқыншыны «қолпаштау» саясатының тиімсіз болғанын ашып көрсету, үшіншіден, жаттанды қағида болып қалған Кеңес үкіметінің «азат етуші» ретіндегі рөлін нақты айқындау және КСРО саясатын ұлттық мүдде көзқарасы тұрғысынан қарастыру.
Бірінші тарауда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының пайда болуы, фашизм идеологиясы және фашистердің билік басына келуі туралы жазып, оған алғышарт болған мәселелерді анықтауды мақсат еттім.
Екінші тарауда Кеңес үкіметінің Еуропа елдеріне ұсынған «ұжымдық қауіпсіздік» жобасының жай-жапсарын, бірқатар елдерде антифашистік бағыт ұстанған Халықтық майданның жеңіске жетуі мен Испаниядағы азамат соғысының халықаралық саясаттағы салдарын қарастырдым.
Үшінші тарауда гитлерлік Германияның Орталық Еуропадағы алғашқы құрбандары болған Австрия мен Чехословакияның басқыншылыққа ұшырау мәселелері мен Молотов-Риббентроп пактісі атына ие болған 1939 жылғы кеңес-герман келісімінің мәні мен тарихи маңызына тоқталдым.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы – ұлттық мүдде тұрғысынан жазылған Мұстафа Шоқайдың 30-40 жылдары Еуропадағы саяси халықаралық қатынастар турасында жазған естеліктері мен «Яш Түркістан» журналында жазылған мақалалары пайдаланылған. Сондай-ақ, соңғы кездері жарық көрген тың деректер мен дәйектер жарияланған еңбектер де магистрлік диссертация жазу барысында қолданылды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы, «Атамұра», 1999.-296 б.
2. Шоқай М. Таңдамалы. I том, Алматы, «Қайнар», 1998. -512 б.
3. Шоқай М. Таңдамалы. IІ том, Алматы, «Қайнар», 1999. -520 б.
4. Реутов Г.Н. Правда и вымысел о второй мировой войне. Москва, «Международные отношения», 1970. -303 с.
5. Черчилль У. Вторая мировая война. Москва, Воениздат, 1991. -592 с.
6. Волков С.В., Емельянов Ю.В. До и после секретных протоколов. Москва, Воениздат, 1990. -222 с.
7. Волков Ф.Д. Взлет и падение Сталина. Москва, «Спектр», 1992. -336 с.
8. Волков В.К. 1939 год. Уроки истории. Москва, «Мысль», 1990. -508 с.
9. Безыменский Л.А. Разгаданные загадки третьего рейха. Москва, 1981.
-278 с.
10. Самсонов А.М. Крах фашистской агрессии. Москва, «Наука», 1975. - 325 с.
11. Сергеев Ф. Тайные операции нацистской разведки, 1933-1945. Москва, Политиздат, 1991.-415 с.
12. The Encyclopedia Americana. USA, 1982.- p 620.
13. Encyclopedia Ana Britannica. Chicago, 1992. - p 123.
14. Всемирная история: Вторая мировая война. Москва, АСТ, 2001
15. Великая Отечественная война, 1941-1945. Москва, «Советская энциклопедия», 1985.-321 c.
16. Дж. Греквилл. История ХХ века. Аквариум, 1999. -365 с.
17. Хью Т. Гражданская война в Испании. 1936-1939 гг. Москва, Олма-Пресс, 2005, -479 с.
18. Данилов С. Гражданская война в Испании. Москва, Вече, -352 с.
19. Красиков А.А. Испания и мировая политика. Москва, 1989, -236 с.
20. Прицкер Д.П. Подвиг Испанской республики. 1936-1939 гг. Москва, 1962, -369 с.
21. Сориа Ж. Война и революция в Испании. 1936-1939 гг. Москва, 1987, -421 с.
22. Волкогонов Д.А. Трмумф и трагедия. Политический портрет И. В. Сталина. Москва, 1989. -308 с.
23. Дашичев В.И. Банкротство стратегии германского фашизма. Москва, 1973, -289 с.
24. Волков В.К. Мюнхенский сговор и Балканские страны. Москва, 1978, 196 с.
25. Колкер В.М. Румынское правительство и Мюнхенский сговор. Кишинев, 1968, -248 с.
1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы, «Атамұра», 1999.-296 б.
2. Шоқай М. Таңдамалы. I том, Алматы, «Қайнар», 1998. -512 б.
3. Шоқай М. Таңдамалы. IІ том, Алматы, «Қайнар», 1999. -520 б.
4. Реутов Г.Н. Правда и вымысел о второй мировой войне. Москва, «Международные отношения», 1970. -303 с.
5. Черчилль У. Вторая мировая война. Москва, Воениздат, 1991. -592 с.
6. Волков С.В., Емельянов Ю.В. До и после секретных протоколов. Москва, Воениздат, 1990. -222 с.
7. Волков Ф.Д. Взлет и падение Сталина. Москва, «Спектр», 1992. -336 с.
8. Волков В.К. 1939 год. Уроки истории. Москва, «Мысль», 1990. -508 с.
9. Безыменский Л.А. Разгаданные загадки третьего рейха. Москва, 1981.
-278 с.
10. Самсонов А.М. Крах фашистской агрессии. Москва, «Наука», 1975. - 325 с.
11. Сергеев Ф. Тайные операции нацистской разведки, 1933-1945. Москва, Политиздат, 1991.-415 с.
12. The Encyclopedia Americana. USA, 1982.- p 620.
13. Encyclopedia Ana Britannica. Chicago, 1992. - p 123.
14. Всемирная история: Вторая мировая война. Москва, АСТ, 2001
15. Великая Отечественная война, 1941-1945. Москва, «Советская энциклопедия», 1985.-321 c.
16. Дж. Греквилл. История ХХ века. Аквариум, 1999. -365 с.
17. Хью Т. Гражданская война в Испании. 1936-1939 гг. Москва, Олма-Пресс, 2005, -479 с.
18. Данилов С. Гражданская война в Испании. Москва, Вече, -352 с.
19. Красиков А.А. Испания и мировая политика. Москва, 1989, -236 с.
20. Прицкер Д.П. Подвиг Испанской республики. 1936-1939 гг. Москва, 1962, -369 с.
21. Сориа Ж. Война и революция в Испании. 1936-1939 гг. Москва, 1987, -421 с.
22. Волкогонов Д.А. Трмумф и трагедия. Политический портрет И. В. Сталина. Москва, 1989. -308 с.
23. Дашичев В.И. Банкротство стратегии германского фашизма. Москва, 1973, -289 с.
24. Волков В.К. Мюнхенский сговор и Балканские страны. Москва, 1978, 196 с.
25. Колкер В.М. Румынское правительство и Мюнхенский сговор. Кишинев, 1968, -248 с.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркістан гуманитарлық ғылымдар және бизнес институты
Тарих-педагогика факультетінің магистратурасы
Жалпы тарих кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы:
ІІ дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы Батыс Еуропадағы саяси
ахуал
Орындаған:
А.Молдадосова.
Ғылыми жетекші:
Қ.Жұмағұлов
Тарих ғылымдарының
докторы, профессор
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі т.ғ.к.,доцент
Э.Зулпыхарова
_______________2007
Түркістан–2007
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1-тарау. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының
пайда болуы
1.1 Фашизм идеологиясы және оның ерекшелік
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ...7
1.2 Еуропада фашистердің саяси билік басына
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12
1.3 Жаппай қарулану және Еуропа орталығындағы
милитаризм ... ... ... ... ... .16
2-тарау 30-жылдарда Еуропадағы Халық майданы және соғысқа қарсы күрес
2.1 Франция мен Испаниядағы Халық майданының
жеңісі ... ... ... ... ... ... ... . ..20
2.2 Испаниядағы азамат соғысы және оның халықаралық саясаттағы
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3-тарау Соғыс қарсаңындағы саяси дағдарыстардың сипаты мен салдары
3.1 Аншлюс және Орталық Еуропадағы герман агрессиясының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Чехословак мәселесі немесе Мюнхен келісімінің мәні мен
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 1939 жылғы кеңес-герман келісімінің сипаты, оның тарихи
маңызы ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр адамзаттың ғылыми, әлеуметтік
және ұлттық прогресс жолында ғаламат табыстарға жетуімен есте
қалды. Сонымен қатар, бұрын белгісіз болған фашизм және әлемдік
соғыстар сияқты жойқын құбылыстарды да атап өтпеске болмайды. Бұл
құбылыстардың экономикалық, саяси және идеологиялық түп-тамыры әлі
толық зерттеліп болған жоқ.
Капиталистік дамудың біртекті болмауы мемлекетаралық
қатынастарға да әсер етті. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
басында ұлттық монополистік топтардың капитал салу аймағы, шикізат
көздері мен
жұмыс күші үшін бәсекелестік күресі қарқынды жүре бастады. Осындай
жағдайда аса белсенділік көрсеткендер әлемді бөлісуден құр қалған
мемлекеттер болды. Күн шуағы астындағы жер үшін ірі державалардың
бәсекелестігі тек экономикалық және дипломатиялық жолмен ғана емес,
таза әскери тәсілдер арқылы жүрді.Осыған байланысты ол
мемлекеттердің экономикасы мен қоғамдық өмірінің милитаризациялануы
қарқынды жүрді,соғыс пен зорлықты ақтайтын түрлі идеялар мен
теориялардың таралуы басталды.
1914-1918 жылдары болған Бірінші дүние жүзілік соғыс және ол
аяқталған соң әділетсіз жасалған Версаль-Вашингтон жүйесі әлемді
реттеудің орнына, халықаралық қатынастарды одан ары шиеленістіре түсті
және Екінші дүние жүзілік соғысқа себеп боларлық тарихи
алғышарттарды қалыптастырып берді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін, оның аяқталмағандығы
салдарынын, Еуропаны ұлтшылдықтың жаңа бір толқындары торлай бастады.
Шекараның осы заманғы бейнелері, бейтарап алап, ұлттық диаспора, виза,
кеден дегендер тұңғыш рет пайда болды. Еуропа мен Америка экономикасының
үйлестірілмеген, келісімсіз өсуі салдарынан болған экономикалық торығу,
нарықтың сыртқы экономика үшін жабықтығы, экономикалық томаға-тұйықтық,
елдердің өздерін өздері қамтамасыз ету үрдістерінің етек алуы – осының
барлығы жиналып, өмірге ұлтшылдықтың жаңа бір түрлерін алып келді.
Германиядағы экономикалық құлдырау, Бірінші дүние жүзілік соғыстың
нәтижелеріне наразы болған герман басшылығының кекшілдік кеудемсоқтығы
жағдайында билік басына Гитлердің фашистік режимі келді де, Екінші дүние
жүзілік соғысты бастады 1. 262.
Бірінші дүние жүзілік соғыс пен Екінші дүние жүзілік аралығында
тыныштықты сақтау жөніндегі келісімдердің көп жасалғандығы соншалық олардың
санынан жаңылысасың. Алайда бір қарағанда бітімгершілік туралы салиқалы
оңды қорытынды шығаруға жетелейтіндей көрінетін осы бір келісім-шарттар
торы өрмекшінің торынан да әлсіз, үлбіреп тұрган бір нәрседей еді. Осындай
келісімдер 115-ке жеткеннен кейін де Еуропа бейбітшіліктің камтамасыз
етілгенін сезіне алмады. Ол — ол ма, ешқашан үмітсіздікке душар болып
кермеген Еуропа тығырықтан шығудың жаңа жолдарын іздеп аласұрды. Бұдан
кейін де талай келісімдер жасалынды. Бірақ онымен Еуропа бейбітшілігі
нығайды ма?
Бітімгершілік келісімдері санының артуымен бірге соғыс туу қаупі де
артып барады деп пайымдаушылардың жорамалы дұрысқа шықты.
Бейбітшілікті сақтайды деген Ұлттар Лигасы өз дәрменсіздігін танытып
алды. Онымен ешбір ел санаспайтын халге жетті. Қарусыздану турасында өткен
конференциялар да ештеңе өндіре алмады. Мемлекет басшылары сөз жүзінде
қарусыздануды жақтаған болып көрінгендерімен, іс жүзінде жанталаса
қаруланумен шұғылданды. Бір жағынан бітімгершілікті жақтап, екінші жағынан
қаруланудың екі түрлі себебі болды. Біріншісі: Версаль келісіміне келген
мемлекеттер бір-біріне ешқашан сенбеді. Олар бітімге қол қойғанымен: өзара
көз алартуларынан ешқашан бас тартпады. Бір топ мемлекеттер Версаль
келісімі арқылы өзінің қүқығынан айырылғанына наразы болып, оны бұзуға
ұмтылғвн болса, екінші жақ оны сақтап қалуға мүдделі болды.
Тағы бір жағьшан жер жүзінің едәуір бөлігін басып алып, дүние жүзілік
төңкеріс ұранын тастап, миллиондаған орыс емес халықтарды құлдық бұғауында
ұстап келген кеңестік Ресейдің арандатушылығы болды. Еуропа мемлекеттері
тіпті өзара татуласып алды деген күннің өзінде де, кеңестік Ресейдің өмір
сүріп тұруының және күш ала бастауының өзі оларды да еріксіз қарулануға
мәжбүр етті 2. 145.
Соңғы жылдары Екінші дүние жүзілік соғыс тарихының кейбір
мәселелерін қайта қарауға ниеттенушілер көбірек бой көрсетуде.
КСРО мемлекеті тарих сахнасынан түскен соң Екінші дүние
жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихынан мағлұмат
беретін дәлелдер мен дәйектер жұртшылыққа белгілі бола бастады. Магистрлік
диссертацияның тарихи өзектілігі талас тудырмайды деп білеміз.
Бұл тақырыптың өзектілігі сонда адамзат тарихындағы аса жойқын,
адам шығыны 60 миллионнан асқан Екінші дүние жүзілік соғыс
қарсаңындағы халықаралық саяси дағдарысты бейбіт жолмен шешудің
тығырыққа тіреліп, еуропалық дипломатияның амалсыздан фашистік
диктаторлармен келісімге баруы, бүкіл әлемге социализм кемесін
аттандырмақ болған Сталиннің Гитлермен ауыз жаласу арқылы Еуропаны
бөліске салуы сияқты мәселелердің қарстырылуы біздің диплом жұмысының
өзектілігін арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы
халықаралық қатынастар тарихы Қазақстандық тарихнаманың кенже қалған саласы
болып табылады. Кеңес үкіметі кезінде ресми идеология негізінде және ұлы
орыстық көзқарас тұрғысынан түсіндірілген Екінші дүние жүзілік соғыс тарихы
баламасыз тарихқа айналды. Қазақ тарихшыларының бұл тақырыпқа қалам тартып,
ұлттық көзқарас тұрғысынан зерттей бастауы енді ғана жүзеге асып келеді.
Бірақ, қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Екінші дүние жүзілік соғыс
тарихына қатысты ортақ көзқарасын білдіретін тарихи баға әлі күнге беріле
қойған жоқ.
Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихы
мен соғыстың тарихи алғышарттарын сол кездің өзінде жан-жақты талдауға
алған алғашқы қазақ – Мұстафа Шоқай болатын. Сондықтан да біз осы
жұмысымызда Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі деректер мен тұжырымдарды және
соңғы жылдары ғылыми айналымға енген тарихи құжаттар мен зерттеу
жұмыстарының нәтижелерін кеңінен пайдалана отырып Екінші дүние жүзілік
соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар негізінде соғыстың себептерін
обьективті көрсетуге тырысамыз.
Екінші дүние жүзілік соғыстың тарихи алғышарттарына қалам тартқан
ғалымдардың көбісі өз мемлекеттерінің мүддесі тұрғысынан сөйледі.
50-70 жылдары шыққан кітаптарда орыс авторлары Қызыл әскердің фашизмді
жеңудегі рөлін тым әсірелеп жіберсе, 80-90 жылғы авторлар бұл тақырыпқа шын
нақты фактілер арқылы келген. Г.Н.Реутов Правда и вымысел о второй мировой
войне (1970) еңбегінде Черчилль, Иден және тағы басқа ағылшын авторларының
жазған соғыс қарсаңындағы дағдарыстар сипаты жөнінде аңыздардың ақиқатқа
қайшы келетінін келтірген. Сондай-ақ, бұл еңбекте КСРО-ның рөлі тым
көтеріліп әсіреленген. Волков пен Емельяновтың До и после секретных
протоколов (1990) еңбегінде 1939 жылғы Кеңес-герман келісімінің мәні ашып
көрсетілгенімен, Польшаны бөлшектеуде КСРО-ның герман фашизмімен ауыз
жаласқаны туралы айтылмайды да. Волковтың 1939 год: Уроки истории
еңбегінде 1939 жылғы Молотов-Риббентроп келісімінің құпия хаттамасы жария
етілген. Мұнда бұрынғы авторларға қарағанда оқиғаға тәуелсіз көзқарас
тұрғысынан қарау байқалады.
Сондай-ақ, ағылшын халқының атақты мемлекет қайраткері Уинстон Спенсер
Черчилльдің Екінші дүние жүзілік соғыс атты мемуарларында да 1919-1940
жылдар аралығындағы маңызды оқиғалар, көпшілікке белгісіз болып келген
тарихи дерек-дәйектер, белгілі мемлекеттік және әскери тұлғалардың
мінездемелері барынша ашық берілген.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Адамзат тарихында
елеулі орны бар ғаламдық соғыстар мен фашизм сияқты бұрын байқалмаған
құбылыстың, Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы Еуропада орын алған
саяси дағдарыстың алғышарттары мен себептерін ашып көрсету– магистрлік
диссертациямның басты мақсаты болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше мәселелерді анықтау талабы
қойылды. Біріншіден, Екінші дүние жүзілік соғысқа алғышарт болған фашизмнің
туындауына сипаттама жасау, екіншіден, соғыс қарсаңындағы халықаралық
қатынастардың ушығуы мен ірі державалардың соғысқа алып келген басқыншыны
қолпаштау саясатының тиімсіз болғанын ашып көрсету, үшіншіден, жаттанды
қағида болып қалған Кеңес үкіметінің азат етуші ретіндегі рөлін нақты
айқындау және КСРО саясатын ұлттық мүдде көзқарасы тұрғысынан қарастыру.
Бірінші тарауда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс
ошақтарының пайда болуы, фашизм идеологиясы және фашистердің билік басына
келуі туралы жазып, оған алғышарт болған мәселелерді анықтауды мақсат
еттім.
Екінші тарауда Кеңес үкіметінің Еуропа елдеріне ұсынған ұжымдық
қауіпсіздік жобасының жай-жапсарын, бірқатар елдерде антифашистік бағыт
ұстанған Халықтық майданның жеңіске жетуі мен Испаниядағы азамат соғысының
халықаралық саясаттағы салдарын қарастырдым.
Үшінші тарауда гитлерлік Германияның Орталық Еуропадағы алғашқы
құрбандары болған Австрия мен Чехословакияның басқыншылыққа ұшырау
мәселелері мен Молотов-Риббентроп пактісі атына ие болған 1939 жылғы кеңес-
герман келісімінің мәні мен тарихи маңызына тоқталдым.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыстың ғылыми
жаңалығы – ұлттық мүдде тұрғысынан жазылған Мұстафа Шоқайдың 30-40 жылдары
Еуропадағы саяси халықаралық қатынастар турасында жазған естеліктері мен
Яш Түркістан журналында жазылған мақалалары пайдаланылған. Сондай-ақ,
соңғы кездері жарық көрген тың деректер мен дәйектер жарияланған еңбектер
де магистрлік диссертация жазу барысында қолданылды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Магистрлік диссертация
кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1-тарау. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының
пайда болуы
1. Фашизм идеологиясы және оның ерекшелік сипаттары
Фашизм идеологиясы адамдардың санасынан демократиялық дәстүрлермен,
гуманизммен, бостандыққа деген махаббатпен, рухани құндылықтарға талпыныс
сезімдерімен байланысты нәрсенің бәрін сызып тастауға әсер еткен ерекше
жүйе болды.
Ұлы жазушы, ақын және сазгерлердің шығармаларына тыйым салынды.
Тәрбие және үгіт-насихат құралдарының бәрі нәсілдік теория, геосаясат,
антисемитизм және антикоммунизм сияқты ұлтшылдық концепцияларды тарату үшін
қолданылды.
Фашистік геосаясат, өмір кеңістігі теориясы үшінші рейх
идеологиясында маңызды рөл алды. Фашистік теоретиктер Розенберг, Штрейхер,
Геббельс неміс халқын соғысқа шақырып отырды.
Неміс фашистері лидерлерінің теориялары Гитлердің Менің күресім
(Майн кампф) кітабында жазылған.
Менің күресім кітабында геосаясат нәсілдік теория, антисемитизм,
әлеуметтік демагогиямен бірге ресми идеологиялық доктрина ретінде
қарастырылды.
Ұлтшылдықтың негізгі идеяларының бірі – фюрерлік идеясы фюрерді бүкіл
неміс халқын билеу-басқару құқығын жариялады. Бұл доктрина нәсілдік
теориямен тығыз байланысты болды.
Нәсілдік теория Гитлердің қолындағы нақты қару болды. Әсіресе
антисемитизм. Раушнингпен әңгімесінде Гитлер Германияда еврейлер
болмағанда, оларды ойлап табу керек болар еді, анисемитизм – бұл менің
қолымдағы насихаттық қарудың ең күштісі деген екен.
Гитлер өз идеологиясының негізіне арийлік нәсіл бәрінен де жоғары!
деген тезисті қойды. Нәсілдің мүддесі үшін ешнәрседен де тайсалмау керек.
Гуманистік дүниетанымды бүгінгі күні қан мен нәсілдің түсіністігі жеңіп
отыр ... Бұл –бүкіл әлемге жайылып келе жатқан ірі толқындай жеңіске
жеткізгіш идея ,- деген еді ол Зонтхофенде сөйлеген сөзінде 9. 56.
Ұлтшылдар нәсілдік теорияны бүкіл саясат пен идеологияның
негіздерінің негізі деп жариялады. Нәсіл мәселесі, олардың айтуынша,
дүниетаным, саясат және экономика мәселелерін шешуде үлкен маңызға ие.
Герман нәсілі (арийлік-нордикалық) ар мен намысқа адалдық, ерлік пен
батылдық, ұйымшылдық пен шығармашылық потенциал сияқты адамзаттың барлық
жақсы қасиеттерінің иегері деп жарияланды.
Халық нәсілдік жағынан неғұрлым таза болса жоғарыдағы қасиеттерді
соғұрлым толық көрсете алады. Герман нәсілі сияқты жер шарында бірде-бір
халық мұндай қасиеттерге ие емес. Басқа нәсілдер төмен сатыда, өйткені олар
бөгде нәсілдермен араласу арқылы бүлінген. Немістерден төмінгі сатыда
–скандинавтар мен ағылшындар, тағы да төмен – француздар мен испандар,
сосын – итальяндар мен румындар, ең төменгісі– славяндар.
Азия халықтарының ішінде таңдаулы нәсіл– жапондар, одан кейін– үнділер,
сосын– корейлер, одан төменгілер – қытайлар. Азиялықтардан төменгі сатыда
орналасқандар – негрлер. Нәсілдік пирамиданың төменгі жағында – арабтар,
содан соң – сығандар, ал ең астында, гитлерлік терминология бойынша өмір
сүруге жарамсыз нәсілдер қатарында бүлінген және де онымен қоймай өмір
сүруге қабілетті нәсілдерді де бүлдіріп келе жатқан нәсіл–еврейлер тұрды
10. 58.
Ұлтшылдық ілім бойынша жоғарғы нәсілдің міндеті өз тазалығы үшін,
жат нәсілдік элементтерді шеттету үшін, бүкіл жер бетінде ұшар басында
германдық ядросы бар арийлік-нордикалық нәсіл тұратын нәсілдік-иерархиялық
құрылымды құру үшін күресу болып табылды.
Толыққанды емес нәсілдер бұл құрылымда бағыныштылықта болуы керек-тін.
Мысалы, славяндардың көп бөлігінің жойылып, аштық пен құлдықтың нәтижесінде
саны азайтылуы керек болды. Тірі қалғандарын құлақкесті, тілалғыш құлдарға
айналдыру көзделді. Еврейлерге келер болсақ, олар үшін жоғарыда көрсетілген
нәсілдік-иерархиялық құрылымда мүлдем орын болмады. Еврейлерді қырып-жоюдан
басқа еврей мәселесін шешудің басқа жолдарын мойындамайтын антисемитизм
нәсілдік теорияның бөлінбес бір бөлшегі болды.
Нәсілдік тазалық ұраны жылдар өте геноцидпен дамытылып, 12 миллиондай
төменгі нәсіл өкілдерін қырып-жоюға әкелді.
Ұлтшылдық дүниетанымның маңызды бір бөлігі– нағыз гитлершіл немістің
жеке өмірінің принциптерін анықтап берген фашистік этика болды. Ар, намыс,
бақыт, ұят сияқты қасиеттердің этикалық категориялары фашистік идеологияның
негізгі қағидалары ретінде құрылған-тын. Ақиқаттың критериі нәсілдік
түсініктер – нәсілдік рух, нәсіл мүддесі болды. Этикалық категориялар тек
нәсілдің ішінде ғана жүрді. Мысалы, фюрермен, ұлтпен ар-намыс борышымен
байланысты болған арийлік неміс басқа нәсіл мен халық өкілдерімен
қатынаста бұл этиканы сақтамауға тиісті болды.
Гитлерлік үгіт-насихаттың ең басты мақсатының бірі әлемдік үстемдік
үшін болатын соғысты ақтау еді.
Гитлер билікке келе салысымен насихат аппаратын өз қолына алды. 1933
жылы 13 наурызда Геббельс басқаратын Насихат және халық ағарту министрлігі
құрылды.
Гитлершілдер 1933 жылы ақпанда-ақ 60 коммунистік және 5 социал-
демократтық газет-журналды жауып тастады. Геббельстің одан арғы міндеті
кітапханаларды зиянкес әдебиеттен тазарту болды.
1933 жылы 10 мамырда Берлинде университет алдындағы алаңда барша
кітаптар өртелді. Маркс, Гейне, Цвейг, Эйнштейн, Спиноза, Манн, Ремарк
сияқты ғалым-жазушылардың еңбектері өртке жағылды.
Насихаттың негізгі міндеті Гитлерді мадақтау болатын. Әрбір
студентке, фашистік партия мүшесіне фюрердің суретін жанында алып жүру
міндеттелді. Мемлекеттік мекемелерде жаңа немісше сәлемдесу түрі – оң
қолды көтеру енгізілді. Бұған қоса Хайль Гитлер! деу керек болды.
Әрбір жанұя свастикалы ту иеленуге міндетті болды. Мейлінше
свастиканы үй иесінің әйелі тігуі керек болды. Мысалы Геббельстің әйелі
Магда Геббельс үйдегі туын өзі тіккен.
Германия-Австрия футбол матчінде жеңілген неміс командасын радио
арқылы жариялауды ұсынған Липпе қаласы радиосының редакторы қатаң жазаға
ілікті.
Фашизмге, милитаризмге және соғысқа қарсы күрескер ретінде әлемге
танылған Осецкий концлагерьге жабылды.
1936 жылы Осецкийге Нобель сыйлығы берілді. Бүкіл әлем оның
босатылуын талап етті. Фашистер Осецкийді Нобель сыйлығын алудан бас
тартуға көндірмекші болып, әбден қинады. Осецкий әрқалай да келіспей, 1938
жылы Берлин - Норден санаторийінде қайтыс болды.
Гитлер өзін ірі архитектор немесе суретші, әдебиетші, өнертанушы
санаған. Егер соғыс болмағанда мен Германиядағы ең атақты архитектор болар
едім – деп 1942 жылы өзі айтқан екен 4. 69. Мамандығы деген жолға
кейбір анкеталарда Гитлер кәсіби суретші немесе жазушы деп жазатын
болған.
Өнерді Гитлер өзінше сүйген: жастарды ұлтшылдық көзқарастарда
тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарған.
Осылайша, мәдениет фашистер үшін шайқас алаңы болса, жазушылар мен
суретшілер – әскер немесе идеологиялық мергендер болды.
Кез келген фашистік экспозицияның орталығында Гитлердің фигурасы
тұратын. Көптеген кештерде, жиналыстарда, мейрамдарда Гитлердің, кейде
Геринг, Гиммлер, Геббельстің портреттері тұратын.
Екінші мәдени акция Геббельстің ойынан туындап, Гитлерге ұнады.
1937 жылы фашистік министр Геббельс әлемдік атаққа ие импрессионистердің,
атап айтқанда Ренуар, Гоген, Ван Гог, Либерман және т.б. 736 картинасын
көрмеге қойды. Картиналарға Геббельс Музейшілер мұны неміс өнері дейді
немесе Неміс шаруасы еврейлер көзімен деген сияқты табличкалар ілгізді.
Алдын ала дайындалған көрмеге келуші көрермендер сілесі қатқанша күліп,
суретшілерді мазақтай бастады. Алайда қызығушылардың көптігіне байланысты
көрме жабылды 11. 356.
1937 жылы Гитлер мұндай өнер туындыларын тәркілеу заңын шығарды.
Мұражайлардан 13 мың картина мен скульптура тәркіленді. Сатылғанын шет елге
сатып, қалғанын өртеп жіберуге бұйрық берілді.
1939 жылы 20 наурызда Берлинде фашистер 5 мыңдай картина мен суретті
өртеп жіберді.
Репресиялық органдарсыз фашистік режим өмір сүре алмас еді. Мұндай
орган фашистік Германияда гестапо болды.
1936 жылы 10 ақпанда Пруссияның премьер-министрі ретінде Геринг
кейіннен гестапоның негізгі заңы деп аталған заңға қол қойды. Ол бойынша
гестапоға ел территориясындағы мемлекетке жау күштердің әрекетін тексеру
тапсырылды; гестапоның бұйрықтары мен істері әкімшілік соттарда қаралмайтын
болды. Оның 1-бабында Гестапоға мемлекеттік тенденцияға қарсы қауіпті
жауларды әшкерелеу және оларға қарсы күресу, тергеу нәтижелерін жинауға,
мемлекетке бұлар жайында хабар беруге құқық берілді делінген 12. 159.
Бұл бап гестапоның шын мәніндегі рөлін айқындап берген еді. Гестапо
агенттері ұлы инквизиторлардың рөлін ойнап, мемлекетке жауларды табуға және
оларды мемлекетке хабарлау арқылы әшкерелеуге міндетті болды.
Заңның бір параграфы Гейдрихтің айтуымен қабылданды. Онда гестапо
концлагерлерді басқарады делінген еді. Гейдрих бұдан пайда тапқысы келді.
Бірақ Гиммлер бұл міндтті СС-ке жүктеп берді.
Осылайша Гиммлер герман полициясының жоғарғы билеушісіне айналды.
17 маусымнан бастап гестапо Рейхтің ішкі министрлігіне берілді.
Бірақ, сол күні-ақ Гиммлер нағыз полиция министрі болып, тек фюрерге ғана
бағынатын болды.
Гиммлер рейх кабинетінің жиналыстарнда полицияға қатысты мәселе
қозғалғанда қатысып отыратын.
Рейхтің полициясының бас қожайыны Гиммлер барлық қызметті біріктіріп,
екі тармаққа бөлді: орпо – тәртіп полициясы, сипо – қауіпсіздік полициясы.
Бұл полицияның басына Гиммлер ең сенімді, тексеруден өткендерді
қойды.
Орпоның басшылығына СС обергруппенфюрері Далюгені қойды. Бұл тармақ
қалалық полиция – шупоны, жандармерияны, жағалаулық, су полицияларын
біріктірді.
Сипо басшылығына Гейдрих қойылды. Бұл тармақ гестапоны, құпия
полицияны, криминалдық полиция – крипоны біріктірді.
Гестапо басшылығына Гейдрих 1935жылдан бері жетекшісі болған, өзінің
орынбасары Генрих Мюлерді қойды.
СД-ны Гейдрих өзіне қалдырып, сипо және СД шефы болып қала берді.
Фашистік партия мен репресиялық аппарат бір-бірімен тығыз байланысты болды.
Гестапо тек фашистік үкіметке бағындырылып, фашистік диктатураны нығайтуға
қызмет етті.
Фашистік режимнің негізгі тірегі–НСДАП-фашистік партия болды.
1935жылы НСДАП съезінде мына үш мәселе негізгі деп саналды: партия
бөлімшелерін әр жерде құру, халықты ұлтшылдық идеяда тәрбиелеу,
мемлекеттегі партияның абсолюттік билігін нығайту.
НСДАП 1933 жылы Германиядағы жалғыз партия болды. Партия
аппаратында 824 мың қызметкер болды. НСДАП партиялық съезд өткізіп тұрды.
Гитлер билікке келгенге дейін төрт, фашистік диктатура орнаған соң алты
съезд өтті. НСДАП-тың соңғы съезі 1938 жылы өтті.
Партияның қосалқы бөлімшелері – шабуылдаушы отрядтар –СА (1921-
1945жж.), күзет отрядтары–СС(1923-1945жж.), ұлттық-социалистік моторлы
корпус (1931-1945жж.).
Гитлершілдер жастарды тәрбиелеуге көп көңіл бөлді: Германдық
жас халық (Юнгфольк) ұйымы 10-нан 15 жасқа дейінгі неміс балаларын,
Гитлерюгенд- 14-тен 18 жасқа дейінгі жасөспірімдерді біріктірді.
(1938жылы 8,7 млн. адам болды). Неміс қыздарының одағына 15-тен 21 жасқа
дейінгі қыздар енді.
Әрбір неміс партия бақылауында болып, рейх пен фюрердің жауларын
анықтауда көмектесуге міндетті болды.
Ұлтшылдық насихат Германиядағы фашизмнің нығаюына жағдай жасады.
Фашистер әлеуметтік жағдайға көңіл бөле бастады. Олар билікке
келмес бұрын-ақ әлемдік дағдарыс кезінде ашыққандарға тамақ,
баспанасыздарға киім-кешек беріп, халық көңілін аулады. Қарапайым немістер
үшін Фольксваген автокөлігін несиеге берді.
Фашистік диктатура антисемистік саясат ұстанып, 1933 жылы
наурызда еврейлерге тиесілі дүкендер, кәсіпорындар, дәріханалар тәркіленіп,
еврейлер мемлекеттік, ғылыми, мәдени мекемелерден қуылды, еврейлер неміс
азаматтығынан айрылды. СС әскерінің 1938 жылғы 9-10 қарашада он мыңдай
еврейлерді өлтіріп, соққыға жығуы фашизмнің ең сұрқия ісі болды.
Еврейлерден тәркіленген қаражат жалпыұлттық шараларға
жұмсалды. Фашистер осылайша ұлтты біріктіріп, өз артынан ерткісі келді.
1.2 Еуропада фашистердің саяси билік басына келуі
1919 жылы наурызда Миланда алғашқы фашистік ұйым құрылды. Әскери
одақтар (фаши ди комбаттименто) қара көйлек киетін жауынгерлерімен
толықты. Фашистердің әрекеті:
1) сыртқы саясаттың жаулаушы ұлтшылдық сипатын тұтандыру;
2) жұмысшы қозғалысы мен партиясына қарсы күрес;
3) монополистік орта мен әскер басшыларын іздеу.
Фашистердің лидері Бенито Муссолини болды. Ол итальян монополистерінің,
банкирлердің, әскердің, Ватиканның қолдауына ие болды.
1920 жылы 200 фашистік одақ болса, бір жыл өткенде 10 есе
көбейді. 1921 жылы қарашада Римде Ұлттық фашистік партия құрылды.
Компартия мен Социалистік партия олардың жолында кедергі болды.
Фашистердің терроры басталды: жұмысшы митингілері үзілді, басшылары
соққыға жығылды.
1922 жылы 27 қазанда Муссолини Римге жорық бастады. 25 мың қара
көйлектілер Римге бет алып, 30 қазанда “мәңгі қалаға” жетті. Бұл қансыз
революция болды. Король Муссолиниді үкімет басшысы етті.
1922 жылы қазанда фашистер коалициялық үкіметте көп орын иеленді. 1926
жылға дейін фашистер заң шығарушы және атқарушы билікті иелене бастады.
1924 жылы сайлау террорлық жағдайда өтті. Социалист Джакомо Маттеотти
фашистердің махинациясын әшкерелеп, сол үшін өлтірілді. Оппозициялық
партиялардың комитеті корольден Муссолинидің отставкасын талап етті.
Маттеотти дағдарысы диктатураның орнауын тездетті.
1925 жылы үкімет толық фашистік болды. Муссолини парламент алдында
жауап бермеді. Оны король ғана сайлайтын болды.
1926 жылы Муссолиниге жасалған сәтсіз қастандықтан соң үкімет бар
билікті алды, фашистік емес ұйымдар таратылды, мемлекет жаулары жер
аударылып, сотсыз өлтірілді.
1927 жылы стачкалар мен ереуілдер қылмыс деп табылды.
1929 жылы Муссолини Ватикан мен Италияны өзара тәуелсіз деп тану туралы
Рим папасымен Латеран конкордатына қол қойды. Шіркеу мектеп білім беруі
мен жанұя заңына ықпалын сақтады.
Дуче культі құралып, террор басталды. Коммунистер мен социалистер
шетелге қашты. Мыңдаған антифашистер түрмелер мен лагерьлерге жіберілді.
Бас коммунист Антонио Грамши тұтқындалып, 10 жылдан кейін өледі.
Өндіріс пен қаржыға қатаң бақылау орнады. Экономикаға тікелей
араласуымен фашистер елдің дамуын тездетті.
1938 жылы нәсілдік заңдар шығып, 1939 жылы депутаттарды таратып, Фаши
палатасын құрды.
Фашистер Қасиетті Рим империясын құру принципін ұстанды. Гитлерлік
Германия ықпалымен нәсілшілдік идеялары енді. Алайда Германиядағыдай
шиеленіспеді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі қабылданған Веймар
конституциясының демократиялық баптары бойынша рейхстагқа сайлау екі жылда
бір рет өтіп тұруы керек болатын. Бұл бап герман халқына өз парламентіне
толық та тұрақты бақылау орнатуға мүмкіндік береді деп күтілген еді. Ал шын
мәнінде халық саяси дағдарыстар мен үздіксіз сайлау кампаниялары
атмосферасы жағдайында өмір сүрді. Гитлердің ұлтшыл-социалистік партиясының
да танымалдылығы арта бастады; еврейлерді ұрып-соғу, ғайбаттау және қорқыту
сияқты әрекеттер кең тарала бастады.
Республикалық үкімет пен демократиялық институттардан басқа
Германиядағы нақты саяси күш әрі соғыстан кейінгі мемлекеттің тұрақты
элементі болған рейхсвердің бас штабы еді. Президенттер мен кабинеттерді
орнынан алып, басқасын тағайындайтын осы бас штаб болатын. Олардың еркін
орындайтын президент Гинденбург 1930 жылы 83 жасқа келген еді. Генералдар
оның орнына басқа адам іздеу керектігін баяғыда-ақ білген. Осы уақытта
қарай ұлтшылдық-социалистік қозғалыс өсіп нығая бастады. Оның СА және СС
отрядтарының күші мен санының өскені соншалық рейхсвердің алаңдаушылығын
тудырды.
Елдегі оқиғаларды есепке алған рейхсвердің Гитлермен санаспасқа лажы
қалмады. Гитлер де өзінің билікке жетуі жолында рейхсвердің басшылығымен
одақтасу керектігін жақсы білді. Жоғарғы әскер басшылары Гинденбургті
рейхтің канцлері қызметіне Гитлерді үміткер ретінде қарастыруға көндірмек
болды. Адольф Гитлер Германиядағы ең ықпалды күштердің қолдауына ие болды
5. 44.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан әлсіреген экономикасын қайта түлету
мақсатымен шетелдерден 26 миллиард марка көлемінде инвестиция ала білген
Германия экономикасы 1924-1928 жылдары орасан зор қарқынмен дамыды. Осы
жылдары кек алу идеясына негізделіп, нәсілшілдікпен ұштасқан фашизм қанат
жая бастады. 1929-1933 жылдардағы дүниежүзілік ауыр экономикалық дағдарыс
жылдарында немістің монополистік буржуазиясы фюрерге сөзсіз бағыну
негізінде құрылған Неміс ұлтшыл-социалистік жұмысшы партиясын барынша
қаржыландырып, таза қанды арийліктер үстемдігі орнатылатын жаңа тәртіп
құруды мақсат еткен Адольф Гитлерге билік беруді өкіметтен ашық талап ете
бастады. Нәтижесінде, 1933 жылы 30-қаңтарда президент Гинденбург Гитлерді
рейхканцлер етіп тағайындады.
Гитлер жаппай террор жүргізе отырып 1933 жылдың жазында толық фашистік
диктатура орнатты. Диктатура жағдайында Гитлер өзі заңдар шығаруға құқық
алды. Экономиканы мемлекеттік тұрғыдан реттеуге қол жеткізіп, ұлттық
социализмнің неізін салды. Гитлер өзі күш алғанға дейін Англия, Франция
сияқты елдерді Еуропаны большевизм қаупінен құтқарамын деген жалған
ұранмен алдаусыратып, Ұлттар Лигасының билігіне бағынудан бас тарта
бастады. Ал ірі мемлекеттер болғанына қарамастан АҚШ, Кеңес одағы сияқты
елдердің Ұлттар Лигасы құрамында болмауы оған қолайлы жағдай туғызды.
Италия бүкіл Жерорта теңізіне билік құруды жоспарлап, Ежелгі Рим
дәуірінен қалған тарихи құқықтарын алға тартты. Балқанда Албанияны
бағындырғанымен қоймай, басқа елдердің жеріне шүйліге бастады. Италияның
фашистері Дунай алабында, әсіресе Австрия мен Венгрияда өз ықпалын
нығайтқысы келді. 1934 жылы Гитлердің Австрияны Германияға күштеп қосуы
(аншлюс) кезіндегі Муссолинидің наразылығы осыған дәлел бола алады. Алайда
бұл аймақта Италия көп кедергілерге тап болды. Англия мен Франция бұған жол
бермеді, кейіннен Югославия, Грекия, Румыния және Түркия құрамына кірген
Балқандық Антанта блогын құруға араласты. Бұл блок мақсаты шекараларды
ревизиялау (қайта қарау) ісіне қарсы, сондай-ақ итальяндық саясатқа қарсы
күрес болды. Гитлерлік Германия Италияның Жерорта теңізі мен Балқанға
қатысты жоспарына қолдау білдіргенімен, Дунай алабына келгенде итальян және
герман саясаты екіге жарылды.
Еуропадағы экспансияның болашағы шектеулі болғанына көз жеткізген
Италия Африкадағы отарларын кеңейтуге бел шеше кірісті. Ілгеріде жауланған
Ливия, Сомали, Эритрея метрополияға мардымсыз пайда әкелді. Қатал отарлық
режим жергілікті халықты титықтатып жіберді. Ауыл шаруашылығы аз ғана
аймақта өрістеді. Өнеркәсіп деген тіпті болмады. Италияның үлесіне ливиялық
экспорттың үштен екісі және импорттың төрттен үші келді. Алайда нарық
аймағы және шикізат көзі ретінде Ливия Италияны қызықтырмады. Бұл үш отар
Тунис, Египет және Эфиопияға жорық жасауға тірек болатын еді. Франция мен
Англияға тиесілі Тунис пен Египетті басып алу арман еді. Алайда Эфиопияны
басып алып, 1896 жылғы Адуа түбіндегі жеңілістің есесін қайтару мүмкіндігін
Итальян фашистері қолдан жібергісі келмеді.
Францияның саяси өміріндегі негізгі орынды фашизммен күрес алды.
Француз фашизмінің өкілдері француз әскерінің бұрынғы капитаны
М.Бюкар бастаған франсистер болды. 20-жылдардың соңында ол фашистердің
қамқоршысы, мультимиллионер Ф.Котидің хатшысы болған. 1932 жылдарға қарай
олардың арасы суығанымен, Коти оған саясатқа енуі үшін 2 миллион франк
берген.
Франсистер кейбір өнеркәсіпшілерден қаржы алып отырған.
Негізгі қаржы көзі фашистік Италия болды. Франсистер саны 30 мыңға,
белсенділері 8 мың адамға жетті. Олардан әскерилендірілген отрядтар көк
жейделілер құрылады. Тағы бір фашистік ұйым Француз ынтымағы болды.
Құрушысы Коти, ал лидері Ж. Рено болды. Француз фашизмі бұқаралық сипатқа
ие болмады.
1934 жылы профашистік ұйымдар парламенттік құрылымға қарсы
күрес бастады. Олар радикал Эдуард Даладье бастаған үкіметтің отставкаға
кетуін талап етті.
1934 жылы 6 ақпанда 20 мың қаруланған фашист депутаттар
палатасына кіруге тырысты. Даладье үкіметі полицияға бұйрық беріп , олар
фашистерді қуып тастады. Үкімет отставкаға кетіп , орнына Думерг бастаған
ұлттық бірігу үкіметі келді. Оның құрамына Петен мен Лаваль да енді.
Ағылшын фашизмінің негізін қалаушы О. Мосли күшті мемлекет құруға
тырысқан , бұрынғы лейбористік партияның басты мүшесі.
1932 жылы қазанда Освальд Мосли лорд Неффилд пен Ротермир
сияқты қаржы магнаттарының қолдауына сүйенді.
Британдық фашистердің насихаты корпоративизм мәселесіне
тоқталды. Корпоративті мемлекет фашистік мемлекеттерге тән саяси режимнің
бір түрі. Ағылшындардың санасында бекіген конституциялық-парламенттік
нормаларға деген құрметін ескерген Мосли 1933 жылғы сөзінде Біз фашистік
революцияны бейбіт және конституциялық жолмен іске асырамыз деген еді 13.
45.
Мосли шетелден де, атап айтқанда итальяндық фашистерден қаржы
алып отырған . Ішкі және сыртқы көмекке қарамастан Фашистік британдық одағы
бұқаралық ұйымға айнала алмады. Мүшелерінің саны 40 мыңға жетті. Мосли
Гитлермен де байланысқа түсіп, неміс ұлтшылдарын қандас бауырларымыз
деді. 1936 жылы ұйымның аты өзгеріп, ол фашистермен национал-
социалистердің британдық одағы деп аталатын болды.
Корпоративтік мемлекет насихаты тоқтап , бірінші кезекке саяси
антисемитизм шыға бастады. Ағылшын фашистерінің белсенділік орталығы Ист-
Эндке ауысты.
1936 жылы 4 қазанда Мосли өтпейді деген лозунгпен компартия
мен тәуелсіз жұмысшы партиясы 100 мыңдық ереуіл ұйымдастырды. Мосли тек
қана өзінің қаракөйлектілерінің сыртынан қараумен шектелді және дайындалып
жатқан маршқа тоқтау салды.
3. Жаппай қарулану және Еуропа орталығындағы милитаризм
Милитаризация (лат.militaris-әскери)-мемлекеттің соғысқа дайындық
мақсатында әскери күшті арттыруы. Милитаризм экономика, саясат және
идеологияда да көрініс тапты.
1919 жылы Версаль бейбіт келісіміне сай Германияға танк әскерін
және әскери-әуе флотын иеленуге тыйым салынды.
1933 жылы 3 ақпандағы Гитлердің генералдар алдында сөйлеген
сөзінде өз саясатының саяси үстемдікті жаулап алуға бағытталғанын
айтты. Осы сөзінде ол өз бағдарламасын қысқаша жариялады:
1. Ел ішінде: Пацифизм мен марксизмді түбірімен жою. Жастарды
күресу ғана мақсатқа жеткізетінін түсіндіре тәрбиелеу.Мемлекет пен
халыққа сатқындық жасағандарға өлім жазасы кесілсін. Қатал
авторитарлық мемлекет. Демократияны жою.
2. Сыртқы саяси қатынаста. Версаль келісіміне қарсы күрес.
Женевадағы теңқұқылық. Одақтас табу.
3. Экономика! Шаруаны құтқару керек! Отарлық саясат!
4. Жалпыға бірдей әскери міндеткерлік. Бірақ әскерилердің
пацифизм, марксизм, большевизм сияқты ауруларды жұқтырмауын қадағалау
қажет. Шығыста өмір кеңістігін жаулап алып, оны германизациялау
(немістендіру) керек 10. 103.
Фашистік диктатура орнаған соң Германия экономикасы қайта
құруға ұшырады. Фашистік Германия соғысқа дайындала бастады.
Германия қару-жараққа үлкен қаражат жұмсай бастады. Халықтан
алым-салық көптеп жиналды.
1936 жылы Гитлер Германия большевиктер шабуылын тойтаратын
Батыстың негізгі орталығы ретінде қарастырылды және Еуропада
большевизмге қарсы тұратын екі-ақ мемлекет–Германия мен Италия бар.
Германия мен Италиядан басқа Жапонияны әлемдік қатерге қарсы тұра
алады деп есептеуге болады деп мәлімдеді.
Версаль бейбіт келісімі рейхсвердің (1919-1935 жылдары Германияның
қарулы күштері) құрамы мен санын шектеді. 1935 жылы фашистік Германия
Версаль келісімінің шектеу заңдарын мойындамай, вермахт құра бастады.
1934 жылы гитлершілдер әскери министр Бломберг дайындаған әскерді
300 мыңға дейін жеткізу жөніндегі құпия жоспарды іске асыра бастады. Жыл
соңына қарай рейхсверде 240 мың сарбаз болды. Ал СС бөлімшелерін қосқанда
әскер саны 480 мыңға жетті.
1935 жылы 13 наурызда Геринг герман авиациясын құру туралы заңды
жария етіп, 16 наурызда Гитлер жалпыға бірдей әскери міндеткерлікті енгізу
және 500 мыңдық әскер құру жөніндегі заңға қол қойды.
1935 жылы маусымда неміс әскери-теңіз күштерінің көбеюі жөнінде
ағылшын-американ келісімі жасалды.
1936 жылы көктемде Гитлер үкіметі демилитаризацияланған Рейн
зонасына әскер кіргізді. Италияның Эфиопияға әскер кіргізуіне Англияның,
Франция және АҚШ-тың көз жұма қарауы гитлершілдердің ісінің
жазаланбайтынына көз жеткізді.
1936 жылы 7 наурызда Гитлер Рейн зонасына немістердің кіруі туралы
бұйрық беріп, Локарн келісімінің жойылғанын жария етті.
1936 жылы қазанда Берлин-Рим осі ресми түрде жария етілді. 25
қарашада Германия мен Жапонияның Антикоминтерндік пакті деп аталатын
болшевизмге қарсы күресуге бағытталған келісімі жасалды.
1937 жылы 6 қарашада Антикоминтерндік пактіге фашистік Италия
қосылды. Германия Орталық Еуропа мен Балқан түбегінде еркін қимылдауға
келіссе, Италия Жерорта теңізі бассейнінде өз жоспарын іске асыруда
Германия тарапынан қолдауға ие болатын болды.
Гитлер әскери басшылар Бломберг, Фрич, Редер, Геринг және сыртқы
істер министрі Нейратты қабылдап, Австрия мен Чехословакияны басып алу
жөнінде нақты директивалар талқыланды.
Гитлерлік Германия ашық әскери агрессияға көшті. Фашистік
Германияның тыңшылық жүйесі мықты болды. 1934 жылы 25 шілдеде австриялық
ұлтшылдар Венада бүлік шығаруға тырысты. Бүлікшілер жоспары іске
аспағанымен, австриялық канцлердің өмірі қиылды. Жаралы Энгельберт
Дольфуске ешбір медициналық көмек көрсетілмей, ол өліп кетті. Бұл іске
Гитлердің қатысы бар екені айқын еді. Неміс национал-социализмі қай елде
болмасын кез келген немістен сөзсіз бағынуды талап етті. Германиядан тыс
өмір сүрген немістер неміс мәдениеті белгілерін сақтады. Берлин үкіметі
оларды volksdeutsche деп атады.
Версаль келісімі нәтижесінде айырылған шекаралас аудандарда национал-
социализм кең таралды. 1935 жылы Саар аймағында национал-социалистер Кері,
Германияға лозунгімен өз жағына сайлаушыларды тартты.
1933 жылы Чехословакия үкіметі ел ішінде неміс национал-социалистік
партиясының әрекетіне тыйым салды. Венгрия, Румыния, Югославия үкіметтері
национал-социалистердің өсіп бара жатқан ықпалын байқады.
Оңтүстік-Батыс Африкадағы бұрынғы неміс отарларындағы, Австралия
мен Жаңа Зеландиядағы немістер Гитлерге бағыныштылығын мойындады.
Национал-социализм мен фашизм басқа халықтарда да болды. Швеция,
Голландия, Франция, Англия, Латвия, Венгрия, Румыния елдерінің де өз
фашистері болды. Голландияда Антон Муссерт, Бельгияда Леон Дегрель,
Англияда Освалдь Мосли, Францияда де ля Рок бастаған фашистердің әрекеті
қоғамды алаңдатты.
Оңтүстік Африка Одағының мандаттық территориясы болып табылатын
Оңтүстік-Батыс Африкадағы немістер бұрынғы отарлардың Германияға
қайтарылуын мақсат етіп, национал-социализм үлгісінде ұйымдасқаны
анықталды. 1934 жылы жазда олардың іс-әрекетіне тыйым салынды. Төрт айдан
кейін Оңтүстік-Батыс Африка территориясында неміс ұлттық партиясының
әрекеті заңсыз деп табылды.
Литвалықтар да қауіптің алдын сезе бастады. 1923 жылы негізінен
немістер мекендеген Мемель (Клайпеда) ауданын Литва аннексиялады. 1933
жылы мұнда бір-бірімен бәсекелескен екі ұйым құрылды. Бірі христиан-
социалистік ұйым, екіншісі социалистік халықтық қауымдастық (Sovog) деп
аталды. Екіншісі неғұрлым күштірек болды. Олардың СА отрядтары болды.
Мүшелері Германияда арнайы дайындықтан өтті.
1934 жылы Литва үкіметі Каунастағы сот процесінде Sovog-тың
әрекеті әшкереленді. Екі ұйымға тиесілі мүшелерден қару тәркіленіп алынды.
Германияда бұл іс үлкен наразылық туғызды. Шет ел территориясындағы Неміс
арнайы қызметінің және национал-социалистік ұйымдардың әрекеттері фашисттік
Германияның агрессорлық саясатының бір бөлігі болды. Бұл әрекеттердің
негізгі мақсаты әлемдік үстемдік үшін соғысқа дайындық еді.
Фашистік Италияның соғысқа қарқынды түрде дайындала бастауы көрші
елдерді шошытты. Италияның әскери-теңіз флоты, әскери-теңіз және әскери-әуе
базалары күшейтілді. Пантеллерия, Сицилия аралардарында, Триполиде,
Тобрукта, Родос пен Додеканес аралдарында ірі әскери объектілер салынды.
1933 -1934 жылдары әскери шығында мемлекеттік бюджеттің 18,7 процентін
құрады.
1934 жылы Итальян ұлтын әскерилендіру заңы қабылданды. 18-ден 55-ке
дейінгі азаматтар әскери қызметтен өтуге міндетті болды. Орта мектеп
аттестатын алу үшін офицерлік шенге емтихан тапсыру керек болды. Жастарға
шовинизм, басқа халықтарды жек көру, күштеу көрсетуді үйрете бастады.
Экономиканың милитаризациялануы мүддесіне автаркия саясаты жауап
берді. Ол үлкен капиталды қажет етті және халық шаруашылығына кесірін
тигізді. Мемлекет ірі банкілерді өз бақылауына алып, өнеркәсіптің әскери
салаларын қаржыландырудың жаңа органдарын құрды. Маңызды мемлекеттік-
монополиялық ұйым 1933 жылы құрылған Өнеркәсіптік реконструкция институты
болды.
Соғысқа дайындық мақсатында фашистік Италия шикізат қорын жинай
бастады. Милитаризациялануға 1934 жылы қабылданған Корпоративтік
мемлекетті нығайту жөніндегі заң да әсерін тигізбей қоймады. Фашистік
режимнің алғашқы жылдарында айтылған корпоративтік құрылым идеясы Ұлттық
корпорация кеңесі құрылған 30-жылдары қайта көтерілді. Әрбір корпорацияға
кәсіпкерлер федерациясының өкілдері мен фашистік партия мүшелері кірді.
Бүкіл ұйымды Корпорация министрлігін қолына алған Муссолини басқарды. Ірі
монополиялар корпорациялар арқылы мемлекеттік бюджеттен субсидиялар алып,
еңбекшілердің құқығын таптау үшін осы корпоративтік жүйені пайдаланды.
Корпорациялар соғысқа идеологиялық дайындық жасауға, тылды нығайтуға ықпалы
етуі керек болған еді.
1935 жылы 3 қазанда Италияның әскері соғыс жарияламастан шекаралық
Мареб өзенін кесіп өтіп, Эфиопияға басып кірді. Басты соққыны олар Эритрея
арқылы Адиграт-Адуа-Аксун-Маркале-Дессие-А ддис Абеба қалаларына берді.
Мұнда генерал де Боно басқаруындағы итальян әскері шоғырланды. Оңтүсіктен,
Сомали арқылы генерал Грациани әскері шабуылға шықты.
Эфиопия императоры Хайле Селасие жалпыға бірдей мобилизация жариялады.
Эфиоп әскерінің саны 350 мың адамға жететін. Әскерді қолбасшылар-растар
басқарды. Олар императорға тәуелді болмады, тек өздерінің иеліктерін ғана
қорғап қалғысы келді. Рас Сеиум бастаған Эфиоп әскерінің негізгі күштері
Адуа ауданында орналасты. Оған бағынышты рас Гукса Тигре провинциясының бас
қаласы Макалла қорғанысына жауап берді. Тигренің солтүстік-батысында,
Эритреяға басып кіруге тиіс болған рас Айюелу Бурру әскерімен орналасты.
Эфиопияның оңтүстік аймағында рас Несибу мен Деста әскері орналасты.
Соғыс басталған соң рас Сейум Адуаны тастап кетті, ал Гукса
итальяндардың жағына шығып кетті. Қарашаның басында Аддис Абебаға рас
Мулугета, Аксумға рас Имру, Адуаға рас Касс әскерлері келді. Бұл
қолбасшылар өзара келіспей, соғыс жүргізгенде біріне-бірі қолдау
көрсетпеді. Алайда эфиоптар жаулаушыларға үлкен қарсылық көрсетті.
Соғыс тым ұзаққа созылып кетті. 1936 жылы ақпанда, соғыстың бесінші
айында итальян әскері шекарадан ішкері қарай небары 100 километр ғана кіре
алды.
2-тарау 30-жылдарда Еуропадағы Халық майданы және соғысқа қарсы күрес
2.1 Франция мен Испаниядағы Халық майданының жеңісі
30-жылдары халықаралық қатынастардың дамуы қиын жағдайда өтті.
Капиталистік әлем 1929-1932 жылдардағы экономикалық дағдарыстан тұралап
қалды. Дағдарыс ішкі қайшылықтардың ушығуына әкелді, ірі империалистік
державалардың арасындағы экономикалық және саяси бәсекелестікті күшейтті.
Билік басына ұлтшылдардың келуі Еуропа құрлығының саяси климатының
өзгеруіне үлкен әсерін тигізді. Фашистік режимдердің агрессивті
милитаристік бағыты, олардың антибольшевиктік және антикеңестік насихаты
еуропалық мемлекеттердің сыртқы саяси бағдарын жасауға ықпал жасады.
Бірінші дүниежүзілік соғыста жеңген мемлекеттерге де қатер төніп, Лондон
мен Париждің ұлтшылдық режимді большевизмге қарсы бекініс ретінде
пайдалану ойлары да беки түсті.
Еуропада халықаралық жағдай соңғы кезде қатты шиеленісіп кетті. Еуропа
өз жолбастаушыларының шолақ ой, тар көзқарасынан туған осы тақырыптан шығар
жол іздеп жанталасуда. Бұл күнде күллі Еуропа Соғысты болдырмауға болады
ма? деген сауалдың алдында тұр 3. 285
7 қаңтарда Румыния, Италия және Франция үкіметтері өкілдері арасында, 3
ақпанда Лондонда Англия мен Франция үкіметтері арасында келіссөз өткен соң,
осы мемлекеттер өзара тіл табысып, тығырықтан шығу жолдарын бірге
қарастыруға ниет еткендей еді. Кейбіреулер сонымен қатар, Еуропаны
сауықтырып, бейбітшілікті қамтамасыз етудің бірден-бір жолы деп саналып
келген Шығыс Еуропа шартын жасау жолындағы кедергілерді де жою туралы
айтуда. Аталған Шығыс шарты женінде Германия үкіметінің басшысы Адольф
Гитлермен жолығып маглұматтар жинап қайту үшін Англияның екі бірдей
министрі Саймон мен Иден Берлинге сапар шекпек. Осы сапардың қарсаңында
Англия үкімегі қарулануды күшейте түсу туралы шешім қабылдағанын да
білдіріп қойды. Ол өзінің мұндай шешім жасауға бару себебін Германияның
жанталаса қаруланып жатқанына жауап ретінде түсіндірді. Сол себепті енді
Англия мен Германия арасында өтуге тиіс келіссөздердің жағдайы қиындай
түсті. Ағылшын министрлерінің сапары, міне, осындай қажеттіліктерден туды.
Наурыз айының бас шенінде жасалуға тиіс сапар айдың соңына қалдырылды. Осы
аралықта 16 наурызда Германия үкіметі Версаль шарты бойынша тиым салынган
жалпы әскери қызметке шақыру мәселесін қайтадан қалпына келтіру туралы
қаулы алғанын жариялады 3. 89.
Германия үкіметі өзінің Версаль шартына қарсы осы қаулысын бетке ұстап,
басқалар шартқа құлақ аспай жанталаса қаруланып жатқанын, Германия жаппай
қаруланып жатқан елдердің арасында алаңсыз отыра алмайтынын, әсіресе, Ресей
тарапынан болыпевиктік қауіп төніп отырғанын көре тұра қарусыз қала
алмайтынын мәлімдеді. Германияның Версаль шарты бойынша өз мойнына алған
міндеттемелерден бас тартуына басқа бір бейбіт жағдайда болғавда, оған
былайғы мүдделі елдер, бәлкім, жол берме-ген де болар еді. Ал қазіргі
жагдайда олай ете алмай қалды. Олай етуі мүмкін де емес еді.
Қазіргі Еуропада келісті, бірлесті делініп жүрген мемлекеттер
арасында да шын мәніндегі ішкі бірлік жоқ. Кез келген мәселені алсаңыз,
оған әр топ, әр одақ (мәселен, Үлкен Антанта, кіші Антанта, Балқан одағы)
әр мемлекет өз мүдделері тұрғысынан қарап баға береді. Рас, бұл одақтар мен
елдер сөз жүзінде татулықты сақтау қажеттілігін, ол үшін өз тараптарынан
болатын барлық мүмкіндіктерді жұмсайтынын кеп айтады. Ал татулықты
сақтаудың нақтылы істерін атқаруға келгенде әрқайсысы тек өздерінің
мүдделерін алға тартып, сол тұрғыдан өлшеп-кесуге кіріседі. Мұндай жарамсыз
қылықтар халықаралық татулық саясаты сахнасына Шығыс шартының ең басты
жақтаушысы кеңестік Ресей келген соң тіпті күшейді 2. 369.
Бұл шартты, біріншіден, Полыпа, екіншіден, Германия үшін қабылдауға
болмайтыны анық. Соғыс бола қалған жағдайда Еуропа әскерлерінің кеңестік
Ресейге, кірісінше, кеңестік Ресей әскерлерінің Еуропаға жөңкілуі Польша
аумағы арқылы жүргізілетіні себепті, Польша үкіметі бұл шартты мойындаудан
бас тартты.
Германия (ұлттық социалистері) национал-социалист үкіметі большевиктік
Ресей мен Кеңес үкіметінің өмір сүріп отыруы өзін алаңсыз етпей қоймайтын
фактор деп біледі. Сол себепті де қауіпті тұзаққа мойын сұққысы келмейді.
Польша мен Германия кірмеген соң, Шығыс Еуропа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түркістан гуманитарлық ғылымдар және бизнес институты
Тарих-педагогика факультетінің магистратурасы
Жалпы тарих кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы:
ІІ дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы Батыс Еуропадағы саяси
ахуал
Орындаған:
А.Молдадосова.
Ғылыми жетекші:
Қ.Жұмағұлов
Тарих ғылымдарының
докторы, профессор
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі т.ғ.к.,доцент
Э.Зулпыхарова
_______________2007
Түркістан–2007
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1-тарау. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының
пайда болуы
1.1 Фашизм идеологиясы және оның ерекшелік
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ...7
1.2 Еуропада фашистердің саяси билік басына
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12
1.3 Жаппай қарулану және Еуропа орталығындағы
милитаризм ... ... ... ... ... .16
2-тарау 30-жылдарда Еуропадағы Халық майданы және соғысқа қарсы күрес
2.1 Франция мен Испаниядағы Халық майданының
жеңісі ... ... ... ... ... ... ... . ..20
2.2 Испаниядағы азамат соғысы және оның халықаралық саясаттағы
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3-тарау Соғыс қарсаңындағы саяси дағдарыстардың сипаты мен салдары
3.1 Аншлюс және Орталық Еуропадағы герман агрессиясының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Чехословак мәселесі немесе Мюнхен келісімінің мәні мен
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 1939 жылғы кеңес-герман келісімінің сипаты, оның тарихи
маңызы ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр адамзаттың ғылыми, әлеуметтік
және ұлттық прогресс жолында ғаламат табыстарға жетуімен есте
қалды. Сонымен қатар, бұрын белгісіз болған фашизм және әлемдік
соғыстар сияқты жойқын құбылыстарды да атап өтпеске болмайды. Бұл
құбылыстардың экономикалық, саяси және идеологиялық түп-тамыры әлі
толық зерттеліп болған жоқ.
Капиталистік дамудың біртекті болмауы мемлекетаралық
қатынастарға да әсер етті. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
басында ұлттық монополистік топтардың капитал салу аймағы, шикізат
көздері мен
жұмыс күші үшін бәсекелестік күресі қарқынды жүре бастады. Осындай
жағдайда аса белсенділік көрсеткендер әлемді бөлісуден құр қалған
мемлекеттер болды. Күн шуағы астындағы жер үшін ірі державалардың
бәсекелестігі тек экономикалық және дипломатиялық жолмен ғана емес,
таза әскери тәсілдер арқылы жүрді.Осыған байланысты ол
мемлекеттердің экономикасы мен қоғамдық өмірінің милитаризациялануы
қарқынды жүрді,соғыс пен зорлықты ақтайтын түрлі идеялар мен
теориялардың таралуы басталды.
1914-1918 жылдары болған Бірінші дүние жүзілік соғыс және ол
аяқталған соң әділетсіз жасалған Версаль-Вашингтон жүйесі әлемді
реттеудің орнына, халықаралық қатынастарды одан ары шиеленістіре түсті
және Екінші дүние жүзілік соғысқа себеп боларлық тарихи
алғышарттарды қалыптастырып берді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін, оның аяқталмағандығы
салдарынын, Еуропаны ұлтшылдықтың жаңа бір толқындары торлай бастады.
Шекараның осы заманғы бейнелері, бейтарап алап, ұлттық диаспора, виза,
кеден дегендер тұңғыш рет пайда болды. Еуропа мен Америка экономикасының
үйлестірілмеген, келісімсіз өсуі салдарынан болған экономикалық торығу,
нарықтың сыртқы экономика үшін жабықтығы, экономикалық томаға-тұйықтық,
елдердің өздерін өздері қамтамасыз ету үрдістерінің етек алуы – осының
барлығы жиналып, өмірге ұлтшылдықтың жаңа бір түрлерін алып келді.
Германиядағы экономикалық құлдырау, Бірінші дүние жүзілік соғыстың
нәтижелеріне наразы болған герман басшылығының кекшілдік кеудемсоқтығы
жағдайында билік басына Гитлердің фашистік режимі келді де, Екінші дүние
жүзілік соғысты бастады 1. 262.
Бірінші дүние жүзілік соғыс пен Екінші дүние жүзілік аралығында
тыныштықты сақтау жөніндегі келісімдердің көп жасалғандығы соншалық олардың
санынан жаңылысасың. Алайда бір қарағанда бітімгершілік туралы салиқалы
оңды қорытынды шығаруға жетелейтіндей көрінетін осы бір келісім-шарттар
торы өрмекшінің торынан да әлсіз, үлбіреп тұрган бір нәрседей еді. Осындай
келісімдер 115-ке жеткеннен кейін де Еуропа бейбітшіліктің камтамасыз
етілгенін сезіне алмады. Ол — ол ма, ешқашан үмітсіздікке душар болып
кермеген Еуропа тығырықтан шығудың жаңа жолдарын іздеп аласұрды. Бұдан
кейін де талай келісімдер жасалынды. Бірақ онымен Еуропа бейбітшілігі
нығайды ма?
Бітімгершілік келісімдері санының артуымен бірге соғыс туу қаупі де
артып барады деп пайымдаушылардың жорамалы дұрысқа шықты.
Бейбітшілікті сақтайды деген Ұлттар Лигасы өз дәрменсіздігін танытып
алды. Онымен ешбір ел санаспайтын халге жетті. Қарусыздану турасында өткен
конференциялар да ештеңе өндіре алмады. Мемлекет басшылары сөз жүзінде
қарусыздануды жақтаған болып көрінгендерімен, іс жүзінде жанталаса
қаруланумен шұғылданды. Бір жағынан бітімгершілікті жақтап, екінші жағынан
қаруланудың екі түрлі себебі болды. Біріншісі: Версаль келісіміне келген
мемлекеттер бір-біріне ешқашан сенбеді. Олар бітімге қол қойғанымен: өзара
көз алартуларынан ешқашан бас тартпады. Бір топ мемлекеттер Версаль
келісімі арқылы өзінің қүқығынан айырылғанына наразы болып, оны бұзуға
ұмтылғвн болса, екінші жақ оны сақтап қалуға мүдделі болды.
Тағы бір жағьшан жер жүзінің едәуір бөлігін басып алып, дүние жүзілік
төңкеріс ұранын тастап, миллиондаған орыс емес халықтарды құлдық бұғауында
ұстап келген кеңестік Ресейдің арандатушылығы болды. Еуропа мемлекеттері
тіпті өзара татуласып алды деген күннің өзінде де, кеңестік Ресейдің өмір
сүріп тұруының және күш ала бастауының өзі оларды да еріксіз қарулануға
мәжбүр етті 2. 145.
Соңғы жылдары Екінші дүние жүзілік соғыс тарихының кейбір
мәселелерін қайта қарауға ниеттенушілер көбірек бой көрсетуде.
КСРО мемлекеті тарих сахнасынан түскен соң Екінші дүние
жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихынан мағлұмат
беретін дәлелдер мен дәйектер жұртшылыққа белгілі бола бастады. Магистрлік
диссертацияның тарихи өзектілігі талас тудырмайды деп білеміз.
Бұл тақырыптың өзектілігі сонда адамзат тарихындағы аса жойқын,
адам шығыны 60 миллионнан асқан Екінші дүние жүзілік соғыс
қарсаңындағы халықаралық саяси дағдарысты бейбіт жолмен шешудің
тығырыққа тіреліп, еуропалық дипломатияның амалсыздан фашистік
диктаторлармен келісімге баруы, бүкіл әлемге социализм кемесін
аттандырмақ болған Сталиннің Гитлермен ауыз жаласу арқылы Еуропаны
бөліске салуы сияқты мәселелердің қарстырылуы біздің диплом жұмысының
өзектілігін арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы
халықаралық қатынастар тарихы Қазақстандық тарихнаманың кенже қалған саласы
болып табылады. Кеңес үкіметі кезінде ресми идеология негізінде және ұлы
орыстық көзқарас тұрғысынан түсіндірілген Екінші дүние жүзілік соғыс тарихы
баламасыз тарихқа айналды. Қазақ тарихшыларының бұл тақырыпқа қалам тартып,
ұлттық көзқарас тұрғысынан зерттей бастауы енді ғана жүзеге асып келеді.
Бірақ, қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Екінші дүние жүзілік соғыс
тарихына қатысты ортақ көзқарасын білдіретін тарихи баға әлі күнге беріле
қойған жоқ.
Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар тарихы
мен соғыстың тарихи алғышарттарын сол кездің өзінде жан-жақты талдауға
алған алғашқы қазақ – Мұстафа Шоқай болатын. Сондықтан да біз осы
жұмысымызда Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі деректер мен тұжырымдарды және
соңғы жылдары ғылыми айналымға енген тарихи құжаттар мен зерттеу
жұмыстарының нәтижелерін кеңінен пайдалана отырып Екінші дүние жүзілік
соғыс қарсаңындағы халықаралық қатынастар негізінде соғыстың себептерін
обьективті көрсетуге тырысамыз.
Екінші дүние жүзілік соғыстың тарихи алғышарттарына қалам тартқан
ғалымдардың көбісі өз мемлекеттерінің мүддесі тұрғысынан сөйледі.
50-70 жылдары шыққан кітаптарда орыс авторлары Қызыл әскердің фашизмді
жеңудегі рөлін тым әсірелеп жіберсе, 80-90 жылғы авторлар бұл тақырыпқа шын
нақты фактілер арқылы келген. Г.Н.Реутов Правда и вымысел о второй мировой
войне (1970) еңбегінде Черчилль, Иден және тағы басқа ағылшын авторларының
жазған соғыс қарсаңындағы дағдарыстар сипаты жөнінде аңыздардың ақиқатқа
қайшы келетінін келтірген. Сондай-ақ, бұл еңбекте КСРО-ның рөлі тым
көтеріліп әсіреленген. Волков пен Емельяновтың До и после секретных
протоколов (1990) еңбегінде 1939 жылғы Кеңес-герман келісімінің мәні ашып
көрсетілгенімен, Польшаны бөлшектеуде КСРО-ның герман фашизмімен ауыз
жаласқаны туралы айтылмайды да. Волковтың 1939 год: Уроки истории
еңбегінде 1939 жылғы Молотов-Риббентроп келісімінің құпия хаттамасы жария
етілген. Мұнда бұрынғы авторларға қарағанда оқиғаға тәуелсіз көзқарас
тұрғысынан қарау байқалады.
Сондай-ақ, ағылшын халқының атақты мемлекет қайраткері Уинстон Спенсер
Черчилльдің Екінші дүние жүзілік соғыс атты мемуарларында да 1919-1940
жылдар аралығындағы маңызды оқиғалар, көпшілікке белгісіз болып келген
тарихи дерек-дәйектер, белгілі мемлекеттік және әскери тұлғалардың
мінездемелері барынша ашық берілген.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Адамзат тарихында
елеулі орны бар ғаламдық соғыстар мен фашизм сияқты бұрын байқалмаған
құбылыстың, Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы Еуропада орын алған
саяси дағдарыстың алғышарттары мен себептерін ашып көрсету– магистрлік
диссертациямның басты мақсаты болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін бірнеше мәселелерді анықтау талабы
қойылды. Біріншіден, Екінші дүние жүзілік соғысқа алғышарт болған фашизмнің
туындауына сипаттама жасау, екіншіден, соғыс қарсаңындағы халықаралық
қатынастардың ушығуы мен ірі державалардың соғысқа алып келген басқыншыны
қолпаштау саясатының тиімсіз болғанын ашып көрсету, үшіншіден, жаттанды
қағида болып қалған Кеңес үкіметінің азат етуші ретіндегі рөлін нақты
айқындау және КСРО саясатын ұлттық мүдде көзқарасы тұрғысынан қарастыру.
Бірінші тарауда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс
ошақтарының пайда болуы, фашизм идеологиясы және фашистердің билік басына
келуі туралы жазып, оған алғышарт болған мәселелерді анықтауды мақсат
еттім.
Екінші тарауда Кеңес үкіметінің Еуропа елдеріне ұсынған ұжымдық
қауіпсіздік жобасының жай-жапсарын, бірқатар елдерде антифашистік бағыт
ұстанған Халықтық майданның жеңіске жетуі мен Испаниядағы азамат соғысының
халықаралық саясаттағы салдарын қарастырдым.
Үшінші тарауда гитлерлік Германияның Орталық Еуропадағы алғашқы
құрбандары болған Австрия мен Чехословакияның басқыншылыққа ұшырау
мәселелері мен Молотов-Риббентроп пактісі атына ие болған 1939 жылғы кеңес-
герман келісімінің мәні мен тарихи маңызына тоқталдым.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыстың ғылыми
жаңалығы – ұлттық мүдде тұрғысынан жазылған Мұстафа Шоқайдың 30-40 жылдары
Еуропадағы саяси халықаралық қатынастар турасында жазған естеліктері мен
Яш Түркістан журналында жазылған мақалалары пайдаланылған. Сондай-ақ,
соңғы кездері жарық көрген тың деректер мен дәйектер жарияланған еңбектер
де магистрлік диссертация жазу барысында қолданылды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Магистрлік диссертация
кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1-тарау. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында фашистік жаңа соғыс ошақтарының
пайда болуы
1. Фашизм идеологиясы және оның ерекшелік сипаттары
Фашизм идеологиясы адамдардың санасынан демократиялық дәстүрлермен,
гуманизммен, бостандыққа деген махаббатпен, рухани құндылықтарға талпыныс
сезімдерімен байланысты нәрсенің бәрін сызып тастауға әсер еткен ерекше
жүйе болды.
Ұлы жазушы, ақын және сазгерлердің шығармаларына тыйым салынды.
Тәрбие және үгіт-насихат құралдарының бәрі нәсілдік теория, геосаясат,
антисемитизм және антикоммунизм сияқты ұлтшылдық концепцияларды тарату үшін
қолданылды.
Фашистік геосаясат, өмір кеңістігі теориясы үшінші рейх
идеологиясында маңызды рөл алды. Фашистік теоретиктер Розенберг, Штрейхер,
Геббельс неміс халқын соғысқа шақырып отырды.
Неміс фашистері лидерлерінің теориялары Гитлердің Менің күресім
(Майн кампф) кітабында жазылған.
Менің күресім кітабында геосаясат нәсілдік теория, антисемитизм,
әлеуметтік демагогиямен бірге ресми идеологиялық доктрина ретінде
қарастырылды.
Ұлтшылдықтың негізгі идеяларының бірі – фюрерлік идеясы фюрерді бүкіл
неміс халқын билеу-басқару құқығын жариялады. Бұл доктрина нәсілдік
теориямен тығыз байланысты болды.
Нәсілдік теория Гитлердің қолындағы нақты қару болды. Әсіресе
антисемитизм. Раушнингпен әңгімесінде Гитлер Германияда еврейлер
болмағанда, оларды ойлап табу керек болар еді, анисемитизм – бұл менің
қолымдағы насихаттық қарудың ең күштісі деген екен.
Гитлер өз идеологиясының негізіне арийлік нәсіл бәрінен де жоғары!
деген тезисті қойды. Нәсілдің мүддесі үшін ешнәрседен де тайсалмау керек.
Гуманистік дүниетанымды бүгінгі күні қан мен нәсілдің түсіністігі жеңіп
отыр ... Бұл –бүкіл әлемге жайылып келе жатқан ірі толқындай жеңіске
жеткізгіш идея ,- деген еді ол Зонтхофенде сөйлеген сөзінде 9. 56.
Ұлтшылдар нәсілдік теорияны бүкіл саясат пен идеологияның
негіздерінің негізі деп жариялады. Нәсіл мәселесі, олардың айтуынша,
дүниетаным, саясат және экономика мәселелерін шешуде үлкен маңызға ие.
Герман нәсілі (арийлік-нордикалық) ар мен намысқа адалдық, ерлік пен
батылдық, ұйымшылдық пен шығармашылық потенциал сияқты адамзаттың барлық
жақсы қасиеттерінің иегері деп жарияланды.
Халық нәсілдік жағынан неғұрлым таза болса жоғарыдағы қасиеттерді
соғұрлым толық көрсете алады. Герман нәсілі сияқты жер шарында бірде-бір
халық мұндай қасиеттерге ие емес. Басқа нәсілдер төмен сатыда, өйткені олар
бөгде нәсілдермен араласу арқылы бүлінген. Немістерден төмінгі сатыда
–скандинавтар мен ағылшындар, тағы да төмен – француздар мен испандар,
сосын – итальяндар мен румындар, ең төменгісі– славяндар.
Азия халықтарының ішінде таңдаулы нәсіл– жапондар, одан кейін– үнділер,
сосын– корейлер, одан төменгілер – қытайлар. Азиялықтардан төменгі сатыда
орналасқандар – негрлер. Нәсілдік пирамиданың төменгі жағында – арабтар,
содан соң – сығандар, ал ең астында, гитлерлік терминология бойынша өмір
сүруге жарамсыз нәсілдер қатарында бүлінген және де онымен қоймай өмір
сүруге қабілетті нәсілдерді де бүлдіріп келе жатқан нәсіл–еврейлер тұрды
10. 58.
Ұлтшылдық ілім бойынша жоғарғы нәсілдің міндеті өз тазалығы үшін,
жат нәсілдік элементтерді шеттету үшін, бүкіл жер бетінде ұшар басында
германдық ядросы бар арийлік-нордикалық нәсіл тұратын нәсілдік-иерархиялық
құрылымды құру үшін күресу болып табылды.
Толыққанды емес нәсілдер бұл құрылымда бағыныштылықта болуы керек-тін.
Мысалы, славяндардың көп бөлігінің жойылып, аштық пен құлдықтың нәтижесінде
саны азайтылуы керек болды. Тірі қалғандарын құлақкесті, тілалғыш құлдарға
айналдыру көзделді. Еврейлерге келер болсақ, олар үшін жоғарыда көрсетілген
нәсілдік-иерархиялық құрылымда мүлдем орын болмады. Еврейлерді қырып-жоюдан
басқа еврей мәселесін шешудің басқа жолдарын мойындамайтын антисемитизм
нәсілдік теорияның бөлінбес бір бөлшегі болды.
Нәсілдік тазалық ұраны жылдар өте геноцидпен дамытылып, 12 миллиондай
төменгі нәсіл өкілдерін қырып-жоюға әкелді.
Ұлтшылдық дүниетанымның маңызды бір бөлігі– нағыз гитлершіл немістің
жеке өмірінің принциптерін анықтап берген фашистік этика болды. Ар, намыс,
бақыт, ұят сияқты қасиеттердің этикалық категориялары фашистік идеологияның
негізгі қағидалары ретінде құрылған-тын. Ақиқаттың критериі нәсілдік
түсініктер – нәсілдік рух, нәсіл мүддесі болды. Этикалық категориялар тек
нәсілдің ішінде ғана жүрді. Мысалы, фюрермен, ұлтпен ар-намыс борышымен
байланысты болған арийлік неміс басқа нәсіл мен халық өкілдерімен
қатынаста бұл этиканы сақтамауға тиісті болды.
Гитлерлік үгіт-насихаттың ең басты мақсатының бірі әлемдік үстемдік
үшін болатын соғысты ақтау еді.
Гитлер билікке келе салысымен насихат аппаратын өз қолына алды. 1933
жылы 13 наурызда Геббельс басқаратын Насихат және халық ағарту министрлігі
құрылды.
Гитлершілдер 1933 жылы ақпанда-ақ 60 коммунистік және 5 социал-
демократтық газет-журналды жауып тастады. Геббельстің одан арғы міндеті
кітапханаларды зиянкес әдебиеттен тазарту болды.
1933 жылы 10 мамырда Берлинде университет алдындағы алаңда барша
кітаптар өртелді. Маркс, Гейне, Цвейг, Эйнштейн, Спиноза, Манн, Ремарк
сияқты ғалым-жазушылардың еңбектері өртке жағылды.
Насихаттың негізгі міндеті Гитлерді мадақтау болатын. Әрбір
студентке, фашистік партия мүшесіне фюрердің суретін жанында алып жүру
міндеттелді. Мемлекеттік мекемелерде жаңа немісше сәлемдесу түрі – оң
қолды көтеру енгізілді. Бұған қоса Хайль Гитлер! деу керек болды.
Әрбір жанұя свастикалы ту иеленуге міндетті болды. Мейлінше
свастиканы үй иесінің әйелі тігуі керек болды. Мысалы Геббельстің әйелі
Магда Геббельс үйдегі туын өзі тіккен.
Германия-Австрия футбол матчінде жеңілген неміс командасын радио
арқылы жариялауды ұсынған Липпе қаласы радиосының редакторы қатаң жазаға
ілікті.
Фашизмге, милитаризмге және соғысқа қарсы күрескер ретінде әлемге
танылған Осецкий концлагерьге жабылды.
1936 жылы Осецкийге Нобель сыйлығы берілді. Бүкіл әлем оның
босатылуын талап етті. Фашистер Осецкийді Нобель сыйлығын алудан бас
тартуға көндірмекші болып, әбден қинады. Осецкий әрқалай да келіспей, 1938
жылы Берлин - Норден санаторийінде қайтыс болды.
Гитлер өзін ірі архитектор немесе суретші, әдебиетші, өнертанушы
санаған. Егер соғыс болмағанда мен Германиядағы ең атақты архитектор болар
едім – деп 1942 жылы өзі айтқан екен 4. 69. Мамандығы деген жолға
кейбір анкеталарда Гитлер кәсіби суретші немесе жазушы деп жазатын
болған.
Өнерді Гитлер өзінше сүйген: жастарды ұлтшылдық көзқарастарда
тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарған.
Осылайша, мәдениет фашистер үшін шайқас алаңы болса, жазушылар мен
суретшілер – әскер немесе идеологиялық мергендер болды.
Кез келген фашистік экспозицияның орталығында Гитлердің фигурасы
тұратын. Көптеген кештерде, жиналыстарда, мейрамдарда Гитлердің, кейде
Геринг, Гиммлер, Геббельстің портреттері тұратын.
Екінші мәдени акция Геббельстің ойынан туындап, Гитлерге ұнады.
1937 жылы фашистік министр Геббельс әлемдік атаққа ие импрессионистердің,
атап айтқанда Ренуар, Гоген, Ван Гог, Либерман және т.б. 736 картинасын
көрмеге қойды. Картиналарға Геббельс Музейшілер мұны неміс өнері дейді
немесе Неміс шаруасы еврейлер көзімен деген сияқты табличкалар ілгізді.
Алдын ала дайындалған көрмеге келуші көрермендер сілесі қатқанша күліп,
суретшілерді мазақтай бастады. Алайда қызығушылардың көптігіне байланысты
көрме жабылды 11. 356.
1937 жылы Гитлер мұндай өнер туындыларын тәркілеу заңын шығарды.
Мұражайлардан 13 мың картина мен скульптура тәркіленді. Сатылғанын шет елге
сатып, қалғанын өртеп жіберуге бұйрық берілді.
1939 жылы 20 наурызда Берлинде фашистер 5 мыңдай картина мен суретті
өртеп жіберді.
Репресиялық органдарсыз фашистік режим өмір сүре алмас еді. Мұндай
орган фашистік Германияда гестапо болды.
1936 жылы 10 ақпанда Пруссияның премьер-министрі ретінде Геринг
кейіннен гестапоның негізгі заңы деп аталған заңға қол қойды. Ол бойынша
гестапоға ел территориясындағы мемлекетке жау күштердің әрекетін тексеру
тапсырылды; гестапоның бұйрықтары мен істері әкімшілік соттарда қаралмайтын
болды. Оның 1-бабында Гестапоға мемлекеттік тенденцияға қарсы қауіпті
жауларды әшкерелеу және оларға қарсы күресу, тергеу нәтижелерін жинауға,
мемлекетке бұлар жайында хабар беруге құқық берілді делінген 12. 159.
Бұл бап гестапоның шын мәніндегі рөлін айқындап берген еді. Гестапо
агенттері ұлы инквизиторлардың рөлін ойнап, мемлекетке жауларды табуға және
оларды мемлекетке хабарлау арқылы әшкерелеуге міндетті болды.
Заңның бір параграфы Гейдрихтің айтуымен қабылданды. Онда гестапо
концлагерлерді басқарады делінген еді. Гейдрих бұдан пайда тапқысы келді.
Бірақ Гиммлер бұл міндтті СС-ке жүктеп берді.
Осылайша Гиммлер герман полициясының жоғарғы билеушісіне айналды.
17 маусымнан бастап гестапо Рейхтің ішкі министрлігіне берілді.
Бірақ, сол күні-ақ Гиммлер нағыз полиция министрі болып, тек фюрерге ғана
бағынатын болды.
Гиммлер рейх кабинетінің жиналыстарнда полицияға қатысты мәселе
қозғалғанда қатысып отыратын.
Рейхтің полициясының бас қожайыны Гиммлер барлық қызметті біріктіріп,
екі тармаққа бөлді: орпо – тәртіп полициясы, сипо – қауіпсіздік полициясы.
Бұл полицияның басына Гиммлер ең сенімді, тексеруден өткендерді
қойды.
Орпоның басшылығына СС обергруппенфюрері Далюгені қойды. Бұл тармақ
қалалық полиция – шупоны, жандармерияны, жағалаулық, су полицияларын
біріктірді.
Сипо басшылығына Гейдрих қойылды. Бұл тармақ гестапоны, құпия
полицияны, криминалдық полиция – крипоны біріктірді.
Гестапо басшылығына Гейдрих 1935жылдан бері жетекшісі болған, өзінің
орынбасары Генрих Мюлерді қойды.
СД-ны Гейдрих өзіне қалдырып, сипо және СД шефы болып қала берді.
Фашистік партия мен репресиялық аппарат бір-бірімен тығыз байланысты болды.
Гестапо тек фашистік үкіметке бағындырылып, фашистік диктатураны нығайтуға
қызмет етті.
Фашистік режимнің негізгі тірегі–НСДАП-фашистік партия болды.
1935жылы НСДАП съезінде мына үш мәселе негізгі деп саналды: партия
бөлімшелерін әр жерде құру, халықты ұлтшылдық идеяда тәрбиелеу,
мемлекеттегі партияның абсолюттік билігін нығайту.
НСДАП 1933 жылы Германиядағы жалғыз партия болды. Партия
аппаратында 824 мың қызметкер болды. НСДАП партиялық съезд өткізіп тұрды.
Гитлер билікке келгенге дейін төрт, фашистік диктатура орнаған соң алты
съезд өтті. НСДАП-тың соңғы съезі 1938 жылы өтті.
Партияның қосалқы бөлімшелері – шабуылдаушы отрядтар –СА (1921-
1945жж.), күзет отрядтары–СС(1923-1945жж.), ұлттық-социалистік моторлы
корпус (1931-1945жж.).
Гитлершілдер жастарды тәрбиелеуге көп көңіл бөлді: Германдық
жас халық (Юнгфольк) ұйымы 10-нан 15 жасқа дейінгі неміс балаларын,
Гитлерюгенд- 14-тен 18 жасқа дейінгі жасөспірімдерді біріктірді.
(1938жылы 8,7 млн. адам болды). Неміс қыздарының одағына 15-тен 21 жасқа
дейінгі қыздар енді.
Әрбір неміс партия бақылауында болып, рейх пен фюрердің жауларын
анықтауда көмектесуге міндетті болды.
Ұлтшылдық насихат Германиядағы фашизмнің нығаюына жағдай жасады.
Фашистер әлеуметтік жағдайға көңіл бөле бастады. Олар билікке
келмес бұрын-ақ әлемдік дағдарыс кезінде ашыққандарға тамақ,
баспанасыздарға киім-кешек беріп, халық көңілін аулады. Қарапайым немістер
үшін Фольксваген автокөлігін несиеге берді.
Фашистік диктатура антисемистік саясат ұстанып, 1933 жылы
наурызда еврейлерге тиесілі дүкендер, кәсіпорындар, дәріханалар тәркіленіп,
еврейлер мемлекеттік, ғылыми, мәдени мекемелерден қуылды, еврейлер неміс
азаматтығынан айрылды. СС әскерінің 1938 жылғы 9-10 қарашада он мыңдай
еврейлерді өлтіріп, соққыға жығуы фашизмнің ең сұрқия ісі болды.
Еврейлерден тәркіленген қаражат жалпыұлттық шараларға
жұмсалды. Фашистер осылайша ұлтты біріктіріп, өз артынан ерткісі келді.
1.2 Еуропада фашистердің саяси билік басына келуі
1919 жылы наурызда Миланда алғашқы фашистік ұйым құрылды. Әскери
одақтар (фаши ди комбаттименто) қара көйлек киетін жауынгерлерімен
толықты. Фашистердің әрекеті:
1) сыртқы саясаттың жаулаушы ұлтшылдық сипатын тұтандыру;
2) жұмысшы қозғалысы мен партиясына қарсы күрес;
3) монополистік орта мен әскер басшыларын іздеу.
Фашистердің лидері Бенито Муссолини болды. Ол итальян монополистерінің,
банкирлердің, әскердің, Ватиканның қолдауына ие болды.
1920 жылы 200 фашистік одақ болса, бір жыл өткенде 10 есе
көбейді. 1921 жылы қарашада Римде Ұлттық фашистік партия құрылды.
Компартия мен Социалистік партия олардың жолында кедергі болды.
Фашистердің терроры басталды: жұмысшы митингілері үзілді, басшылары
соққыға жығылды.
1922 жылы 27 қазанда Муссолини Римге жорық бастады. 25 мың қара
көйлектілер Римге бет алып, 30 қазанда “мәңгі қалаға” жетті. Бұл қансыз
революция болды. Король Муссолиниді үкімет басшысы етті.
1922 жылы қазанда фашистер коалициялық үкіметте көп орын иеленді. 1926
жылға дейін фашистер заң шығарушы және атқарушы билікті иелене бастады.
1924 жылы сайлау террорлық жағдайда өтті. Социалист Джакомо Маттеотти
фашистердің махинациясын әшкерелеп, сол үшін өлтірілді. Оппозициялық
партиялардың комитеті корольден Муссолинидің отставкасын талап етті.
Маттеотти дағдарысы диктатураның орнауын тездетті.
1925 жылы үкімет толық фашистік болды. Муссолини парламент алдында
жауап бермеді. Оны король ғана сайлайтын болды.
1926 жылы Муссолиниге жасалған сәтсіз қастандықтан соң үкімет бар
билікті алды, фашистік емес ұйымдар таратылды, мемлекет жаулары жер
аударылып, сотсыз өлтірілді.
1927 жылы стачкалар мен ереуілдер қылмыс деп табылды.
1929 жылы Муссолини Ватикан мен Италияны өзара тәуелсіз деп тану туралы
Рим папасымен Латеран конкордатына қол қойды. Шіркеу мектеп білім беруі
мен жанұя заңына ықпалын сақтады.
Дуче культі құралып, террор басталды. Коммунистер мен социалистер
шетелге қашты. Мыңдаған антифашистер түрмелер мен лагерьлерге жіберілді.
Бас коммунист Антонио Грамши тұтқындалып, 10 жылдан кейін өледі.
Өндіріс пен қаржыға қатаң бақылау орнады. Экономикаға тікелей
араласуымен фашистер елдің дамуын тездетті.
1938 жылы нәсілдік заңдар шығып, 1939 жылы депутаттарды таратып, Фаши
палатасын құрды.
Фашистер Қасиетті Рим империясын құру принципін ұстанды. Гитлерлік
Германия ықпалымен нәсілшілдік идеялары енді. Алайда Германиядағыдай
шиеленіспеді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі қабылданған Веймар
конституциясының демократиялық баптары бойынша рейхстагқа сайлау екі жылда
бір рет өтіп тұруы керек болатын. Бұл бап герман халқына өз парламентіне
толық та тұрақты бақылау орнатуға мүмкіндік береді деп күтілген еді. Ал шын
мәнінде халық саяси дағдарыстар мен үздіксіз сайлау кампаниялары
атмосферасы жағдайында өмір сүрді. Гитлердің ұлтшыл-социалистік партиясының
да танымалдылығы арта бастады; еврейлерді ұрып-соғу, ғайбаттау және қорқыту
сияқты әрекеттер кең тарала бастады.
Республикалық үкімет пен демократиялық институттардан басқа
Германиядағы нақты саяси күш әрі соғыстан кейінгі мемлекеттің тұрақты
элементі болған рейхсвердің бас штабы еді. Президенттер мен кабинеттерді
орнынан алып, басқасын тағайындайтын осы бас штаб болатын. Олардың еркін
орындайтын президент Гинденбург 1930 жылы 83 жасқа келген еді. Генералдар
оның орнына басқа адам іздеу керектігін баяғыда-ақ білген. Осы уақытта
қарай ұлтшылдық-социалистік қозғалыс өсіп нығая бастады. Оның СА және СС
отрядтарының күші мен санының өскені соншалық рейхсвердің алаңдаушылығын
тудырды.
Елдегі оқиғаларды есепке алған рейхсвердің Гитлермен санаспасқа лажы
қалмады. Гитлер де өзінің билікке жетуі жолында рейхсвердің басшылығымен
одақтасу керектігін жақсы білді. Жоғарғы әскер басшылары Гинденбургті
рейхтің канцлері қызметіне Гитлерді үміткер ретінде қарастыруға көндірмек
болды. Адольф Гитлер Германиядағы ең ықпалды күштердің қолдауына ие болды
5. 44.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан әлсіреген экономикасын қайта түлету
мақсатымен шетелдерден 26 миллиард марка көлемінде инвестиция ала білген
Германия экономикасы 1924-1928 жылдары орасан зор қарқынмен дамыды. Осы
жылдары кек алу идеясына негізделіп, нәсілшілдікпен ұштасқан фашизм қанат
жая бастады. 1929-1933 жылдардағы дүниежүзілік ауыр экономикалық дағдарыс
жылдарында немістің монополистік буржуазиясы фюрерге сөзсіз бағыну
негізінде құрылған Неміс ұлтшыл-социалистік жұмысшы партиясын барынша
қаржыландырып, таза қанды арийліктер үстемдігі орнатылатын жаңа тәртіп
құруды мақсат еткен Адольф Гитлерге билік беруді өкіметтен ашық талап ете
бастады. Нәтижесінде, 1933 жылы 30-қаңтарда президент Гинденбург Гитлерді
рейхканцлер етіп тағайындады.
Гитлер жаппай террор жүргізе отырып 1933 жылдың жазында толық фашистік
диктатура орнатты. Диктатура жағдайында Гитлер өзі заңдар шығаруға құқық
алды. Экономиканы мемлекеттік тұрғыдан реттеуге қол жеткізіп, ұлттық
социализмнің неізін салды. Гитлер өзі күш алғанға дейін Англия, Франция
сияқты елдерді Еуропаны большевизм қаупінен құтқарамын деген жалған
ұранмен алдаусыратып, Ұлттар Лигасының билігіне бағынудан бас тарта
бастады. Ал ірі мемлекеттер болғанына қарамастан АҚШ, Кеңес одағы сияқты
елдердің Ұлттар Лигасы құрамында болмауы оған қолайлы жағдай туғызды.
Италия бүкіл Жерорта теңізіне билік құруды жоспарлап, Ежелгі Рим
дәуірінен қалған тарихи құқықтарын алға тартты. Балқанда Албанияны
бағындырғанымен қоймай, басқа елдердің жеріне шүйліге бастады. Италияның
фашистері Дунай алабында, әсіресе Австрия мен Венгрияда өз ықпалын
нығайтқысы келді. 1934 жылы Гитлердің Австрияны Германияға күштеп қосуы
(аншлюс) кезіндегі Муссолинидің наразылығы осыған дәлел бола алады. Алайда
бұл аймақта Италия көп кедергілерге тап болды. Англия мен Франция бұған жол
бермеді, кейіннен Югославия, Грекия, Румыния және Түркия құрамына кірген
Балқандық Антанта блогын құруға араласты. Бұл блок мақсаты шекараларды
ревизиялау (қайта қарау) ісіне қарсы, сондай-ақ итальяндық саясатқа қарсы
күрес болды. Гитлерлік Германия Италияның Жерорта теңізі мен Балқанға
қатысты жоспарына қолдау білдіргенімен, Дунай алабына келгенде итальян және
герман саясаты екіге жарылды.
Еуропадағы экспансияның болашағы шектеулі болғанына көз жеткізген
Италия Африкадағы отарларын кеңейтуге бел шеше кірісті. Ілгеріде жауланған
Ливия, Сомали, Эритрея метрополияға мардымсыз пайда әкелді. Қатал отарлық
режим жергілікті халықты титықтатып жіберді. Ауыл шаруашылығы аз ғана
аймақта өрістеді. Өнеркәсіп деген тіпті болмады. Италияның үлесіне ливиялық
экспорттың үштен екісі және импорттың төрттен үші келді. Алайда нарық
аймағы және шикізат көзі ретінде Ливия Италияны қызықтырмады. Бұл үш отар
Тунис, Египет және Эфиопияға жорық жасауға тірек болатын еді. Франция мен
Англияға тиесілі Тунис пен Египетті басып алу арман еді. Алайда Эфиопияны
басып алып, 1896 жылғы Адуа түбіндегі жеңілістің есесін қайтару мүмкіндігін
Итальян фашистері қолдан жібергісі келмеді.
Францияның саяси өміріндегі негізгі орынды фашизммен күрес алды.
Француз фашизмінің өкілдері француз әскерінің бұрынғы капитаны
М.Бюкар бастаған франсистер болды. 20-жылдардың соңында ол фашистердің
қамқоршысы, мультимиллионер Ф.Котидің хатшысы болған. 1932 жылдарға қарай
олардың арасы суығанымен, Коти оған саясатқа енуі үшін 2 миллион франк
берген.
Франсистер кейбір өнеркәсіпшілерден қаржы алып отырған.
Негізгі қаржы көзі фашистік Италия болды. Франсистер саны 30 мыңға,
белсенділері 8 мың адамға жетті. Олардан әскерилендірілген отрядтар көк
жейделілер құрылады. Тағы бір фашистік ұйым Француз ынтымағы болды.
Құрушысы Коти, ал лидері Ж. Рено болды. Француз фашизмі бұқаралық сипатқа
ие болмады.
1934 жылы профашистік ұйымдар парламенттік құрылымға қарсы
күрес бастады. Олар радикал Эдуард Даладье бастаған үкіметтің отставкаға
кетуін талап етті.
1934 жылы 6 ақпанда 20 мың қаруланған фашист депутаттар
палатасына кіруге тырысты. Даладье үкіметі полицияға бұйрық беріп , олар
фашистерді қуып тастады. Үкімет отставкаға кетіп , орнына Думерг бастаған
ұлттық бірігу үкіметі келді. Оның құрамына Петен мен Лаваль да енді.
Ағылшын фашизмінің негізін қалаушы О. Мосли күшті мемлекет құруға
тырысқан , бұрынғы лейбористік партияның басты мүшесі.
1932 жылы қазанда Освальд Мосли лорд Неффилд пен Ротермир
сияқты қаржы магнаттарының қолдауына сүйенді.
Британдық фашистердің насихаты корпоративизм мәселесіне
тоқталды. Корпоративті мемлекет фашистік мемлекеттерге тән саяси режимнің
бір түрі. Ағылшындардың санасында бекіген конституциялық-парламенттік
нормаларға деген құрметін ескерген Мосли 1933 жылғы сөзінде Біз фашистік
революцияны бейбіт және конституциялық жолмен іске асырамыз деген еді 13.
45.
Мосли шетелден де, атап айтқанда итальяндық фашистерден қаржы
алып отырған . Ішкі және сыртқы көмекке қарамастан Фашистік британдық одағы
бұқаралық ұйымға айнала алмады. Мүшелерінің саны 40 мыңға жетті. Мосли
Гитлермен де байланысқа түсіп, неміс ұлтшылдарын қандас бауырларымыз
деді. 1936 жылы ұйымның аты өзгеріп, ол фашистермен национал-
социалистердің британдық одағы деп аталатын болды.
Корпоративтік мемлекет насихаты тоқтап , бірінші кезекке саяси
антисемитизм шыға бастады. Ағылшын фашистерінің белсенділік орталығы Ист-
Эндке ауысты.
1936 жылы 4 қазанда Мосли өтпейді деген лозунгпен компартия
мен тәуелсіз жұмысшы партиясы 100 мыңдық ереуіл ұйымдастырды. Мосли тек
қана өзінің қаракөйлектілерінің сыртынан қараумен шектелді және дайындалып
жатқан маршқа тоқтау салды.
3. Жаппай қарулану және Еуропа орталығындағы милитаризм
Милитаризация (лат.militaris-әскери)-мемлекеттің соғысқа дайындық
мақсатында әскери күшті арттыруы. Милитаризм экономика, саясат және
идеологияда да көрініс тапты.
1919 жылы Версаль бейбіт келісіміне сай Германияға танк әскерін
және әскери-әуе флотын иеленуге тыйым салынды.
1933 жылы 3 ақпандағы Гитлердің генералдар алдында сөйлеген
сөзінде өз саясатының саяси үстемдікті жаулап алуға бағытталғанын
айтты. Осы сөзінде ол өз бағдарламасын қысқаша жариялады:
1. Ел ішінде: Пацифизм мен марксизмді түбірімен жою. Жастарды
күресу ғана мақсатқа жеткізетінін түсіндіре тәрбиелеу.Мемлекет пен
халыққа сатқындық жасағандарға өлім жазасы кесілсін. Қатал
авторитарлық мемлекет. Демократияны жою.
2. Сыртқы саяси қатынаста. Версаль келісіміне қарсы күрес.
Женевадағы теңқұқылық. Одақтас табу.
3. Экономика! Шаруаны құтқару керек! Отарлық саясат!
4. Жалпыға бірдей әскери міндеткерлік. Бірақ әскерилердің
пацифизм, марксизм, большевизм сияқты ауруларды жұқтырмауын қадағалау
қажет. Шығыста өмір кеңістігін жаулап алып, оны германизациялау
(немістендіру) керек 10. 103.
Фашистік диктатура орнаған соң Германия экономикасы қайта
құруға ұшырады. Фашистік Германия соғысқа дайындала бастады.
Германия қару-жараққа үлкен қаражат жұмсай бастады. Халықтан
алым-салық көптеп жиналды.
1936 жылы Гитлер Германия большевиктер шабуылын тойтаратын
Батыстың негізгі орталығы ретінде қарастырылды және Еуропада
большевизмге қарсы тұратын екі-ақ мемлекет–Германия мен Италия бар.
Германия мен Италиядан басқа Жапонияны әлемдік қатерге қарсы тұра
алады деп есептеуге болады деп мәлімдеді.
Версаль бейбіт келісімі рейхсвердің (1919-1935 жылдары Германияның
қарулы күштері) құрамы мен санын шектеді. 1935 жылы фашистік Германия
Версаль келісімінің шектеу заңдарын мойындамай, вермахт құра бастады.
1934 жылы гитлершілдер әскери министр Бломберг дайындаған әскерді
300 мыңға дейін жеткізу жөніндегі құпия жоспарды іске асыра бастады. Жыл
соңына қарай рейхсверде 240 мың сарбаз болды. Ал СС бөлімшелерін қосқанда
әскер саны 480 мыңға жетті.
1935 жылы 13 наурызда Геринг герман авиациясын құру туралы заңды
жария етіп, 16 наурызда Гитлер жалпыға бірдей әскери міндеткерлікті енгізу
және 500 мыңдық әскер құру жөніндегі заңға қол қойды.
1935 жылы маусымда неміс әскери-теңіз күштерінің көбеюі жөнінде
ағылшын-американ келісімі жасалды.
1936 жылы көктемде Гитлер үкіметі демилитаризацияланған Рейн
зонасына әскер кіргізді. Италияның Эфиопияға әскер кіргізуіне Англияның,
Франция және АҚШ-тың көз жұма қарауы гитлершілдердің ісінің
жазаланбайтынына көз жеткізді.
1936 жылы 7 наурызда Гитлер Рейн зонасына немістердің кіруі туралы
бұйрық беріп, Локарн келісімінің жойылғанын жария етті.
1936 жылы қазанда Берлин-Рим осі ресми түрде жария етілді. 25
қарашада Германия мен Жапонияның Антикоминтерндік пакті деп аталатын
болшевизмге қарсы күресуге бағытталған келісімі жасалды.
1937 жылы 6 қарашада Антикоминтерндік пактіге фашистік Италия
қосылды. Германия Орталық Еуропа мен Балқан түбегінде еркін қимылдауға
келіссе, Италия Жерорта теңізі бассейнінде өз жоспарын іске асыруда
Германия тарапынан қолдауға ие болатын болды.
Гитлер әскери басшылар Бломберг, Фрич, Редер, Геринг және сыртқы
істер министрі Нейратты қабылдап, Австрия мен Чехословакияны басып алу
жөнінде нақты директивалар талқыланды.
Гитлерлік Германия ашық әскери агрессияға көшті. Фашистік
Германияның тыңшылық жүйесі мықты болды. 1934 жылы 25 шілдеде австриялық
ұлтшылдар Венада бүлік шығаруға тырысты. Бүлікшілер жоспары іске
аспағанымен, австриялық канцлердің өмірі қиылды. Жаралы Энгельберт
Дольфуске ешбір медициналық көмек көрсетілмей, ол өліп кетті. Бұл іске
Гитлердің қатысы бар екені айқын еді. Неміс национал-социализмі қай елде
болмасын кез келген немістен сөзсіз бағынуды талап етті. Германиядан тыс
өмір сүрген немістер неміс мәдениеті белгілерін сақтады. Берлин үкіметі
оларды volksdeutsche деп атады.
Версаль келісімі нәтижесінде айырылған шекаралас аудандарда национал-
социализм кең таралды. 1935 жылы Саар аймағында национал-социалистер Кері,
Германияға лозунгімен өз жағына сайлаушыларды тартты.
1933 жылы Чехословакия үкіметі ел ішінде неміс национал-социалистік
партиясының әрекетіне тыйым салды. Венгрия, Румыния, Югославия үкіметтері
национал-социалистердің өсіп бара жатқан ықпалын байқады.
Оңтүстік-Батыс Африкадағы бұрынғы неміс отарларындағы, Австралия
мен Жаңа Зеландиядағы немістер Гитлерге бағыныштылығын мойындады.
Национал-социализм мен фашизм басқа халықтарда да болды. Швеция,
Голландия, Франция, Англия, Латвия, Венгрия, Румыния елдерінің де өз
фашистері болды. Голландияда Антон Муссерт, Бельгияда Леон Дегрель,
Англияда Освалдь Мосли, Францияда де ля Рок бастаған фашистердің әрекеті
қоғамды алаңдатты.
Оңтүстік Африка Одағының мандаттық территориясы болып табылатын
Оңтүстік-Батыс Африкадағы немістер бұрынғы отарлардың Германияға
қайтарылуын мақсат етіп, национал-социализм үлгісінде ұйымдасқаны
анықталды. 1934 жылы жазда олардың іс-әрекетіне тыйым салынды. Төрт айдан
кейін Оңтүстік-Батыс Африка территориясында неміс ұлттық партиясының
әрекеті заңсыз деп табылды.
Литвалықтар да қауіптің алдын сезе бастады. 1923 жылы негізінен
немістер мекендеген Мемель (Клайпеда) ауданын Литва аннексиялады. 1933
жылы мұнда бір-бірімен бәсекелескен екі ұйым құрылды. Бірі христиан-
социалистік ұйым, екіншісі социалистік халықтық қауымдастық (Sovog) деп
аталды. Екіншісі неғұрлым күштірек болды. Олардың СА отрядтары болды.
Мүшелері Германияда арнайы дайындықтан өтті.
1934 жылы Литва үкіметі Каунастағы сот процесінде Sovog-тың
әрекеті әшкереленді. Екі ұйымға тиесілі мүшелерден қару тәркіленіп алынды.
Германияда бұл іс үлкен наразылық туғызды. Шет ел территориясындағы Неміс
арнайы қызметінің және национал-социалистік ұйымдардың әрекеттері фашисттік
Германияның агрессорлық саясатының бір бөлігі болды. Бұл әрекеттердің
негізгі мақсаты әлемдік үстемдік үшін соғысқа дайындық еді.
Фашистік Италияның соғысқа қарқынды түрде дайындала бастауы көрші
елдерді шошытты. Италияның әскери-теңіз флоты, әскери-теңіз және әскери-әуе
базалары күшейтілді. Пантеллерия, Сицилия аралардарында, Триполиде,
Тобрукта, Родос пен Додеканес аралдарында ірі әскери объектілер салынды.
1933 -1934 жылдары әскери шығында мемлекеттік бюджеттің 18,7 процентін
құрады.
1934 жылы Итальян ұлтын әскерилендіру заңы қабылданды. 18-ден 55-ке
дейінгі азаматтар әскери қызметтен өтуге міндетті болды. Орта мектеп
аттестатын алу үшін офицерлік шенге емтихан тапсыру керек болды. Жастарға
шовинизм, басқа халықтарды жек көру, күштеу көрсетуді үйрете бастады.
Экономиканың милитаризациялануы мүддесіне автаркия саясаты жауап
берді. Ол үлкен капиталды қажет етті және халық шаруашылығына кесірін
тигізді. Мемлекет ірі банкілерді өз бақылауына алып, өнеркәсіптің әскери
салаларын қаржыландырудың жаңа органдарын құрды. Маңызды мемлекеттік-
монополиялық ұйым 1933 жылы құрылған Өнеркәсіптік реконструкция институты
болды.
Соғысқа дайындық мақсатында фашистік Италия шикізат қорын жинай
бастады. Милитаризациялануға 1934 жылы қабылданған Корпоративтік
мемлекетті нығайту жөніндегі заң да әсерін тигізбей қоймады. Фашистік
режимнің алғашқы жылдарында айтылған корпоративтік құрылым идеясы Ұлттық
корпорация кеңесі құрылған 30-жылдары қайта көтерілді. Әрбір корпорацияға
кәсіпкерлер федерациясының өкілдері мен фашистік партия мүшелері кірді.
Бүкіл ұйымды Корпорация министрлігін қолына алған Муссолини басқарды. Ірі
монополиялар корпорациялар арқылы мемлекеттік бюджеттен субсидиялар алып,
еңбекшілердің құқығын таптау үшін осы корпоративтік жүйені пайдаланды.
Корпорациялар соғысқа идеологиялық дайындық жасауға, тылды нығайтуға ықпалы
етуі керек болған еді.
1935 жылы 3 қазанда Италияның әскері соғыс жарияламастан шекаралық
Мареб өзенін кесіп өтіп, Эфиопияға басып кірді. Басты соққыны олар Эритрея
арқылы Адиграт-Адуа-Аксун-Маркале-Дессие-А ддис Абеба қалаларына берді.
Мұнда генерал де Боно басқаруындағы итальян әскері шоғырланды. Оңтүсіктен,
Сомали арқылы генерал Грациани әскері шабуылға шықты.
Эфиопия императоры Хайле Селасие жалпыға бірдей мобилизация жариялады.
Эфиоп әскерінің саны 350 мың адамға жететін. Әскерді қолбасшылар-растар
басқарды. Олар императорға тәуелді болмады, тек өздерінің иеліктерін ғана
қорғап қалғысы келді. Рас Сеиум бастаған Эфиоп әскерінің негізгі күштері
Адуа ауданында орналасты. Оған бағынышты рас Гукса Тигре провинциясының бас
қаласы Макалла қорғанысына жауап берді. Тигренің солтүстік-батысында,
Эритреяға басып кіруге тиіс болған рас Айюелу Бурру әскерімен орналасты.
Эфиопияның оңтүстік аймағында рас Несибу мен Деста әскері орналасты.
Соғыс басталған соң рас Сейум Адуаны тастап кетті, ал Гукса
итальяндардың жағына шығып кетті. Қарашаның басында Аддис Абебаға рас
Мулугета, Аксумға рас Имру, Адуаға рас Касс әскерлері келді. Бұл
қолбасшылар өзара келіспей, соғыс жүргізгенде біріне-бірі қолдау
көрсетпеді. Алайда эфиоптар жаулаушыларға үлкен қарсылық көрсетті.
Соғыс тым ұзаққа созылып кетті. 1936 жылы ақпанда, соғыстың бесінші
айында итальян әскері шекарадан ішкері қарай небары 100 километр ғана кіре
алды.
2-тарау 30-жылдарда Еуропадағы Халық майданы және соғысқа қарсы күрес
2.1 Франция мен Испаниядағы Халық майданының жеңісі
30-жылдары халықаралық қатынастардың дамуы қиын жағдайда өтті.
Капиталистік әлем 1929-1932 жылдардағы экономикалық дағдарыстан тұралап
қалды. Дағдарыс ішкі қайшылықтардың ушығуына әкелді, ірі империалистік
державалардың арасындағы экономикалық және саяси бәсекелестікті күшейтті.
Билік басына ұлтшылдардың келуі Еуропа құрлығының саяси климатының
өзгеруіне үлкен әсерін тигізді. Фашистік режимдердің агрессивті
милитаристік бағыты, олардың антибольшевиктік және антикеңестік насихаты
еуропалық мемлекеттердің сыртқы саяси бағдарын жасауға ықпал жасады.
Бірінші дүниежүзілік соғыста жеңген мемлекеттерге де қатер төніп, Лондон
мен Париждің ұлтшылдық режимді большевизмге қарсы бекініс ретінде
пайдалану ойлары да беки түсті.
Еуропада халықаралық жағдай соңғы кезде қатты шиеленісіп кетті. Еуропа
өз жолбастаушыларының шолақ ой, тар көзқарасынан туған осы тақырыптан шығар
жол іздеп жанталасуда. Бұл күнде күллі Еуропа Соғысты болдырмауға болады
ма? деген сауалдың алдында тұр 3. 285
7 қаңтарда Румыния, Италия және Франция үкіметтері өкілдері арасында, 3
ақпанда Лондонда Англия мен Франция үкіметтері арасында келіссөз өткен соң,
осы мемлекеттер өзара тіл табысып, тығырықтан шығу жолдарын бірге
қарастыруға ниет еткендей еді. Кейбіреулер сонымен қатар, Еуропаны
сауықтырып, бейбітшілікті қамтамасыз етудің бірден-бір жолы деп саналып
келген Шығыс Еуропа шартын жасау жолындағы кедергілерді де жою туралы
айтуда. Аталған Шығыс шарты женінде Германия үкіметінің басшысы Адольф
Гитлермен жолығып маглұматтар жинап қайту үшін Англияның екі бірдей
министрі Саймон мен Иден Берлинге сапар шекпек. Осы сапардың қарсаңында
Англия үкімегі қарулануды күшейте түсу туралы шешім қабылдағанын да
білдіріп қойды. Ол өзінің мұндай шешім жасауға бару себебін Германияның
жанталаса қаруланып жатқанына жауап ретінде түсіндірді. Сол себепті енді
Англия мен Германия арасында өтуге тиіс келіссөздердің жағдайы қиындай
түсті. Ағылшын министрлерінің сапары, міне, осындай қажеттіліктерден туды.
Наурыз айының бас шенінде жасалуға тиіс сапар айдың соңына қалдырылды. Осы
аралықта 16 наурызда Германия үкіметі Версаль шарты бойынша тиым салынган
жалпы әскери қызметке шақыру мәселесін қайтадан қалпына келтіру туралы
қаулы алғанын жариялады 3. 89.
Германия үкіметі өзінің Версаль шартына қарсы осы қаулысын бетке ұстап,
басқалар шартқа құлақ аспай жанталаса қаруланып жатқанын, Германия жаппай
қаруланып жатқан елдердің арасында алаңсыз отыра алмайтынын, әсіресе, Ресей
тарапынан болыпевиктік қауіп төніп отырғанын көре тұра қарусыз қала
алмайтынын мәлімдеді. Германияның Версаль шарты бойынша өз мойнына алған
міндеттемелерден бас тартуына басқа бір бейбіт жағдайда болғавда, оған
былайғы мүдделі елдер, бәлкім, жол берме-ген де болар еді. Ал қазіргі
жагдайда олай ете алмай қалды. Олай етуі мүмкін де емес еді.
Қазіргі Еуропада келісті, бірлесті делініп жүрген мемлекеттер
арасында да шын мәніндегі ішкі бірлік жоқ. Кез келген мәселені алсаңыз,
оған әр топ, әр одақ (мәселен, Үлкен Антанта, кіші Антанта, Балқан одағы)
әр мемлекет өз мүдделері тұрғысынан қарап баға береді. Рас, бұл одақтар мен
елдер сөз жүзінде татулықты сақтау қажеттілігін, ол үшін өз тараптарынан
болатын барлық мүмкіндіктерді жұмсайтынын кеп айтады. Ал татулықты
сақтаудың нақтылы істерін атқаруға келгенде әрқайсысы тек өздерінің
мүдделерін алға тартып, сол тұрғыдан өлшеп-кесуге кіріседі. Мұндай жарамсыз
қылықтар халықаралық татулық саясаты сахнасына Шығыс шартының ең басты
жақтаушысы кеңестік Ресей келген соң тіпті күшейді 2. 369.
Бұл шартты, біріншіден, Полыпа, екіншіден, Германия үшін қабылдауға
болмайтыны анық. Соғыс бола қалған жағдайда Еуропа әскерлерінің кеңестік
Ресейге, кірісінше, кеңестік Ресей әскерлерінің Еуропаға жөңкілуі Польша
аумағы арқылы жүргізілетіні себепті, Польша үкіметі бұл шартты мойындаудан
бас тартты.
Германия (ұлттық социалистері) национал-социалист үкіметі большевиктік
Ресей мен Кеңес үкіметінің өмір сүріп отыруы өзін алаңсыз етпей қоймайтын
фактор деп біледі. Сол себепті де қауіпті тұзаққа мойын сұққысы келмейді.
Польша мен Германия кірмеген соң, Шығыс Еуропа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz