Фольклор және топонимика

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

I.КІРІСПЕ
Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің есімі қалың жұртшылыққа әйгілі керемет талант иесі, кемеңгер жазушы ғана емес еді, ол энциклопедиялық білімі бар ғажап ғалым, өте көрнекті қайраткер ретінде де әйгілі. Оның осындай әр жақты жазушылық және ғылыми педагогтік шығармашылығына арналған ірі монографиялық зерттеулерден бастап баспасөз бетіне әр жылдары жарияланған мақалалардың жалпы саны қазірдің өзінде бес мыңның үстінде.
М.О.Әуезовтің ұзақ жылғы жемісті әдеби мұрасына зер салсақ, оның екі үлкен арнасы зерттеушілердің назарын ерекше аударады.
Дегенмен, М. Әуезовтің жазушылық және ғылыми шығармашылықтарындағы фольклортанушылық мәселесі зерттеушілердің назарынан тыс қалды деуге болмайды.
Ғұламаның фольклор саласындағы еңбектері туралы ең алғаш пікір айтқан ғалым, белгілі сыншы: Ғ.Тоқжанов. Ол 1927 ж. Әдебиет тарихына бір жақты бағамен сын айтқан. Бұрын жазба әдебиет дамымай тұрған кезде, қазақ-кеңес әдебиетінің алғашқы дәуірлерінде, алдымен халқымыздың бай мұрасы фольклордан үйренуіміз керек, соған сүйеніп жазба әдебиет жасауымыз керек деп жиырмасыншы жылдардың бас кезінде айтқан М.Әуезовтің орынды пікірін Ғ.Тоқжанов: Мұхтар бүгінгі қазақ жігіттеріне Біржанның салдығын, Ақанның серілігін, қарияларға Асанның қайғысын үлгі етеді. Үлгіні ертегі әңгімелерден, батырлық жырлардан алу керек екенін үгіттейді - деп өрескел бұрмалайды (29). Тұрпайы социологиялық сын тұрғысынан келе етіп, мін тағады. Сол кездерде ресми жағынан үстем болған пролеткульттік әдеби сынның бір белгісі осындай еді. Бұдан кейін ұзақ уақыт бойы М.Әуезовтің фольклорлық еңбектері жайлы мәселе қозғалып сөз болмады. Кейін 50 жылдары Абай жолы эпопеясы арқылы аты дүние жүзіне әйгілі болған кезде ғана М.Әуезовтің жазушылық шығармашылығы ішінара ғылыми еңбектері арнайы мақала очерктердің объектісіне айналды. Соның өзінде, жазушылық жағы басымырақ қаралып, фольклортанушылығы тиіп-қашты ғана айтылды. Әуезұлы Мұхтардың 1932 жылғы 10 маусымда Социалистік Қазақстан газетіндегі ашық хатынан кейін ғалымның 20-шы жылдардағы еңбегі мүлде айтылмай, жабылып қалған болатын. Бұл жағдай М.О.Әуезовтің фольклортанушылық қырының осы уақытқа дейін жете зерттелмей, көпшілік танылмай келуінің басты себебі еді.
Әсіресе, 60 - жылдары М.О.Әуезовтің мұрасын зерттеудегі олқылықтардың орны толтырылды.
М.О.Әуезовпен ұзақ жылдар қызметтес болып келген, қазақ әдебиеттану ғылымында әр жылдары бірге жемісті еңбек етіп, осы ғылымды кеңес дәуірінде ілгері дамытқан ғалымдар: Ә.Қоңыратбаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайлов тағы басқалары әдебиеттің өз тараптарын қарастырып отырған әр жақты проблемаларының түйінін шешуде Әуезовтің айтқан ғылыми қағидаларына әрқашан иық тіреп отырды.
Алғашқы жылдары М.Әуезовтің қазақ эпостарын алғашқылардың бірі болып зерттелген қажырлы да жемісті еңбектеріне баға берудің орнына М.Ғабдуллин, оны автордың жіберген қателіктері ретінде айтқан еді.
Ал кейінгі жылдары М.Ғабдуллин студенттерге сабақ бергенде зерттеушінің теориялық қағидаларын басшылыққа алады.
зерттеу тақырыбының өзектілігі;
зерттеу мақсаты;
зерттеу міндеттері; Біріншіден, М.Әуезовтің фольклоршылық еңбегі кеңестік дәуірде, яғни Қазан төңкерісінен кейінгі кездерде басталды, сондықтан М.Әуезов еңбегімен тұспалдас қазақ фольклорының 20-30жылдардағы даму ерекшеліктерін ашу.
Екіншіден, фольклортанушы ғалымның 20-жылдардағы фольклорлық еңбектері, фольклортану ғылымында мүлде аталмай ақтаңдақтар күйін кешкен болатын. Ғалымдардың көпшілігі фольклортанушы ғалымның қырқыншы, елуінші, алпысыншы жылдардағы еңбектерін сөз етсе, дипломда 20-30 жылдары жазылған қазақ фольклортану ғылымын қалыптастыру дамытуға байланысты мақалалар мен еңбектері Әдебиет тарихы еңбегі және 1939 жылғы М.Әуезов пен Л.Соболевтің бірігіп жазған очеркіндегі қазақ фольклорын жанрлық жағынан қарастыруы сөз етілмек.
Демек Мұхтар Әуезов - фольклортанушы мәселесін бүгінгі жаңа заман талабы тұрғысынан зерттеп, көпшілік оқырманға таныстыру.

II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 М.Әуезовтің өмір жолы
Мұхтар Омарханұлы Әуезов - қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері, ғұлама ғалым, Қазақстан ғылым академиясының академигі (1946), филология ғылымдарының докторы, профессор (1946), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1957).
Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы жерінде 1897 жылы жиырма сегізінші қыркүйекте туған. Алғашқыда 1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға түсіп, соңғы класында оқып жүргенде Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады.
Туған халқын төрткүл дүниеге мәшһүр еткен ұлы суреткер Мұхтар - кемел ойдың кеніші, кенен сөздің өрісі. Қазақ әдебиетінің барлық жанрына тұңғыш рет қалам тартып, бәрін игеріп, сол арқылы тіліміздің шырайын танытқан қаламгер, дарынды ғалым. Ұлы жазушы, данышпан ойшыл, ғұлама ғалым,асыл ерлі қазақтың ойшыл да академик ерен азаматы.
Дүниеге қазақ перзенті болып туып, адамзат перзенті болып аттанған М.О.Әуезов тағдыры - талай ақиқатқа қапысыз көз жеткізетін тағылым мектебі. Заманмен бірге тебіреніп, мәңгілікпен үндесе білудің айқын өнегесі.
Ол талай жер теңселтіп, ел елеңдеткен әлеуметтік сілкіністердің, қиялды қысыратып, сананы тоқыратқан түбегейлі өзгерістердің жаппай теңдікке ұмтылып, елдікке құлшынған рухани буырқаныстар кезеңі болып, тарих қойнауына аттанғалы отырған жиырмасыншы ғасырмен жарық дүниеге бірге келді.
1897 - 28 қыркүйекте Семей уезі, Шыңғыс болысы, Бөріліде дүниеге келген.
1908 - Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1919 - Семейдегі мұғалімдер семинариясын бітіріп, Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің қызметкері, кейіннен бөлім меңгерушісі қызметін атқарады.
1915 - қалалық училищені бітіріп, Семейдегі мұғалімдер семинариясына оқуға түседі.
1922 - күзде Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетіне еркін тыңдаушы болып түседі де содан Шолпан және Сана журналдарында еңбектері жарық көреді.
1930 - 16 қыркүйекте ұлтшыл, буржуазияшыл деген айыппен тергеуге алынып, тұтқындалады.
1942 - Абай жолы жарық көріп, сынға ұшырайды.

2.2 М.О. Әуезовтің алғашқы әдебиеттанушылық ізденістері
М.Әуезов - ауыз әдебиеті мен классикалық әдебиеттің, батыс пен шығыс көркем сөз мұрасының озық дәстүрін жете меңгеріп, қазіргі дәуірдегі қазақ әдебиетінің реалистік сапасын артттыруға, әдеби тілді байытуға ерен еңбек сіңірген жазушы.
Жастайынан қазақ ауыз әдебиетiнiң iнжу-маржандарынан сусындап, әрiсi Асан қайғы, Ақтамбердi, Бұхар жырау, Дулат, Махамбет жырларынан тәлiм алған, бесiгiнде жатып, ұлы Абай өлеңдерiмен көкiрегiн тербеген бала Мұхтардың өсе келе Шығыс пен батыс мектептерiн бойына қатар сiңiрген дана Мұхтарға айналуы заңды құбылыс едi.
Әуезов ұлттық таным-түсінік пен талғамға мүлдем жаңа леп әкелді. Оның Қорғансыздың күні, Қаралы сұлу, Қилы заман, Көксерек сияқты алғашқы шығармаларының өзі қазақ сөз өнері мен көркем ойлау жүйесін жаңа сапалық биікке көтерді.
М.О.Әуезовтің көп қырлы ғылыми творчествосының iшiнде көрнектi орын алатын ең бiр көлемдiсi - фольклор туралы зерттеулерi. Ауыз әдебиетiн зерттеуге 20-жылдардан бастап кiрiскен ол, фольклорды зерттеудiң түбiрлi мәселелерiне тынбай араласып отырды. Әр кезеңдердегi фольклортану ғылымының талабына сай үлкендi-кiшiлi қыруар ғылыми еңбектер жазды. Бұл саладағы қырық жылға жуық ғылыми қызметi iшiнде қазiргi фольклортану ғылымының көшбасшысы ретiнде оның алғаш рет iрге тасын қаласып, бұрын бетi ашылмаған көптеген тың мәселелерiн дер кезiнде көтерiп отырды. Қазақ фольклорын зерттеудегi әрбiр жаңа бастаманың үнемi басы-қасында болып, оларды ғылыми тұрғыда зерттеуге мол бiлiмiн, күш-қуатын аямай жұмсады.
Зерттеушi Ә.Молдаханов М.Әуезовтiң фольклор жайлы ұзақ жылғы ғылыми еңбектерiн, ғалымның ғылыми көзқарасындағы эволюцияға байланысты үш кезеңге бөлiп қарастырады. Олар:
20-жылдардағы зерттеулерi - iзденiс жылдары.
30-жылдардағы зерттеулерi - кемелдену кезеңi.
40-жылдардан өмiрiнiң соңында дейiн - ғұламалықтың шыңы (7).
Ғұлама зерттеушi Әуезовтiң алғашқы iзденiс жылдары 20-жылдардағы жүргiзген еңбектерiн айтпас бұрын, оның сол фольклорға келуге әсер еткен әлеуметтiк ортасын сөз еткенiмiз абзал.
М.Әуезов, сөз жоқ, бiртуар табиғи талант. Әуезов ұлылығының бiр қыры - оның тумысынан бiткен ақылдылығы мен зерделiлiгiнде. Ал екiншi жағы - қазақ халқының аса бай фольклорлық дәстүрдiң молдығы, онымен жастайынан жете қанық болып, бойына мол сiңiрiп, осы дәстүрдi ерекше құрметтеушi, сақтаушы, дамытушы ортада ер жетуi, тәрбие алуы.
Әңгiме-жырдың дүкенi болған Абай ауылында туып, ержеткен жас Мұхтардың қазақ фольклорына деген құштарлығы ерте оянады. Сол себептi оның фольклоршыл өмiртанымын сөз еткенде, ұлы Абай дәстүрiн сол топырақтың құдiретiн, сол ортаның тәлiм-тәрбиесiн әрқашан естен шығармаған жөн. Абай 6 жастағы Мұхтардың басынан сипап батасын берген.
Бала Мұхтардың Абай дәстүрiне, сол арқылы халық фольклорына шексiз сүйiспеншiлiгiн алғаш оятып, оны оқып бiлуге, құрметтеуге бiрiншi баулыған ұстазы өз атасы Әуез қарт Абаймен рухани жағынан көңiлдес, әрi ескi әдебиеттен мағлұматы көп адам болған. Жас немересiнiң тумысынан зеректiгiн, зерделiгiн жете байқаған атасы Әуездiң көп немерелерiнiң iшiнде кiшкентай Мұхтарға деген ықыласы ерекше болады. Оны бес жасынан Абай өлеңдерiнiң қолжазбасы арқылы оқытып, сауатын ашып, бiлiмге тартады.
Бұл мәселе туралы М.Әуезов өз өмiрбаянында атасы Әуездiң таң атқаннан күн батқанға дейiн кiтаптан бас алғызбай Абай өлеңдерiнiң бәрiн жаттатқанын айтады (8).
Дiни мағлұматы мол, мұсылманша сауатты атасы Әуез құран кiтаптары арқылы өз немересiнiң сауатын ашып қоймай, ауыз әдебиетiнiң небiр көркем үлгiлерiнен де мол мәлiметтер берiп отырған. Осы жайында М.Әуезовтiң тетелес iнiсi Ахмет Әуезов естелiк кiтабында төмендегi деректердi келтiредi:
"Атамыз ескiше оқумен ғана шектелмей, халық ауыз әдебиетiнiң жар-жар, көрiсу, қоштасу, естiрту, сыңсу жаңылтпаш жұмбақтарының небiр үлгiсiн, "Күн астындағы Күнекей қыздан" таратып салт-дәстүр, қиял-ғажайып ертегiлердi, "Қобыланды", "Алпамыс", "Едiге", "Ер Қосай", "Көрғұлы", "Айман-Шолпан" дастандарын, күнi кеше ғана өткен "Еңлiк-Кебек", "Қалқаман-Мамыр", "Сабалақ" оқиғаларын сабақ ретiнде өтедi" - дейді (9).
Осындай қабiлеттi жастың естiп бiлгендерi жадында берiк сақталып, ой-қиялына ерiк бередi. Кейiнiрек кезде балалық шағынан етене жақын, рухани дос болған сүйiктi ақын-жыршыларға елiктеп, өзi де өлең жазады. Бiрақ бұл өлеңдерi сақталмаған. Оны тек жазушының естелегiнен ғана көремiз (36).
Мұхтар әрқашан үлкен кiсiлердiң қасынан шықпай, солардың сөзiн тыңдап қана қоймай, жазып алып отыратындығын, сондықтан достары қалжыңдап оны "қара шал" деп атайды екен (9).
Семейдегi бес кластық училищенiң оқушысы жазға каникулда ауылына келiп, ақын-жыршылардың, әңгiмешiлердiң ауызынан естiген қазақ халқының өрнектi сөз үлгiлерiн дәптерiне жазып алып, ауыз әдебиет нұсқаларын жинай бастайды. Жазу дәптерiнде кездесетiн мынадай мәтелдер бар: "Қара күш ақылға төтеп бере алмас", "Ар-ұят ақшадан қымат", және т.б.
Адамды әлеуметтiк орта тәрбиелейдi, билейдi, тағылым бередi. М.Әуезовтiң табиғи дарындылығымен туған, өскен ортасының осылай тоғысып келуi болашық фольклортанушы ғалымға ықпал еткен басты себеп болады.
М.Әуезовтiң фольклорды зерттеудегi алғашқы iзденiстерi 20-жылдардың басынан Ташкент, Ленинград университеттерiнде оқып жүрген шағынан бастау алады. Оның жоғары оқу орындардағы алғашқы студенттiк дәуiрi 1922 жылы Ташкент, Орта Азия университетi қабырғасында басталғаны белгiлi. Осы алғашқы студентiк қадамынан-ақ ол бiр ғана оқумен шектелмей, ғылыми зерттеу жұмыстарымен де айналыса бастайды. Бұл жөнiндi ол өзiнiң өмiрбаянында: "Жазушылық қызметпен қатар, мен ерте уақыттан, сонау, студенттiк кезiмнен бастап ғылыми зерттеу жұмысымен айналысып келемiн, - деп жазады "(36).
Болашақ фольклортанушы ғалым М.Әуезовтiң халық әдебиетiн зерттеушiлiк көзқарасының ерте қалыптасуына табиғи тумасынан ерекше зерделiлiгi, ес бiлгеннен үлгiлi, өнегелi фольклорлық дәстүр мен ортада өмiр сүрiп, ер жетуi басты себеп болады.
Семейдегi бес кластық училищенiң оқушысы кезiнде басталып, осы қаладағы оқытушылар семинариясы қабырғасында жалғастырған фольклорды жинаушылық талпыныстары Ташкент университетiнiң студентi кезiндегi зерттеушiлiк қызметiмен ұштасты. Соның нақты бiр дiлелi осы кезде Ташкентте шығып тұратын "Шолпан" журналының 1922 жылғы №2,3 және 1923 жылғы № 4,5 сандарында М.Әуезовтiң "Қоңыр" деген бүркеншек атпен (псевдоним) атпен "Қазақ әдебиетiнiң қазiргi дәуiрi" деп аталатын тырнақалды ғылыми-зерттеу мақаласы жарияланды.
Қазақ фольклоры мен жазба әдебиетiнiң сол кездегi жай-күйiне арналған жас қаламгердiң осы бiр алғашқы мақаласынан-ақ оның зерттеу нысанасының ауқымдылығы, көтерген мәселелерiнiң өзектiлiгi, әрi ғылыми тереңдiгi бiрден көзге түсiп, санаға ұялайды. Өзiне дейiнгi көрнектi фольклортанушы ғалымдарының пiкiрiне ой жүгiрте келiп,мақалының авторы Европа ғалымдары бiрауыздан мойындаған мазмұнға бай, жанры жағынан сан-салалы көркем де кестелi сөз өнерiмен өрнектелген ескi әдебиетiмiздi ерекше құрметпен, терең сүйiспеншiлiк сезiммен тiлге тиек етедi: "Өткен күннiң әдебиетiн еске түсiргенде, ескiлiктен со белгiнi қалдырып кеткен адамды ойлағанда, айтылған өлең, жыр, тақпақ, мәтелердiң аузынан шыққан кезiн ойлағанда, бәрiмiз де өткен күннiң өнерiне iшiмiзден бас игендей боламыз, сөзi қалған кiсiнiң атын құрметпен атағандай боламыз... ескi әдебиетiмiздi сүйемiз, сүюiмiз дәлелсiз емес. Құрметтеймiз, құрметiмiз орынсыз емес".
Осылайша мақаланың авторы өзiне дейiнгi фольклоршы ғалымдардың пiкiрiне сүйене отырып, "ескi ел әдебиетi туралы келелi ой қозғайды". Қазақтың кең даласындай ұшан-теңiз мол ауыз әдебиетiн, оның мәңгiлiк дәстүрiн, сөз өнерiнiң қазақ баласы үшiн қадiрлi орнын, оны сақтаушы, дамытушы ақындардың өлшеусiз қызметiн жоғары бағалайды.
Әдебиет ескiлiгiнiң табиғи ерекшелiктерiн талдай келiп, автор сөз өнерiнiң тұтас халықтық сипатын ашып көрсетедi: "Мынау - үстем таптың туындысы", "мынау - еңбекшi халықтың шығармасы" дейтiн пiкiрден зерттеушi нысанасын алыс ұстап, қазақ даласында ақындық өнердiң тәттi сұлулығынан қой баққан қотыр тайлы тазша баладан, жамағат тұрғысы төре де құр болмағандығын, хан Қараша би, төре, батыр - бәрi де "айырмасыз кестелi сұлу сөздiң қадiрiн бiлiмге ұстартып, зейiнi ашылған европеецтен кем бiлмеген... бәрi де өмiрiнде кез келген iрi оқиғаның жанынан ақын рухы мiнген тұлпары - өлеңменен желдiртiп өткенге ұқсағанын", автордың жiтi аңғарғанын байқаймыз.
Зерттеушiнiң қазақ фольклорын, соның iшiнде эпос қаһармандарының ұлттық характерiн, жауын жеңiп, жолы болғандығын, кейде тар ұлттық шеңберде қараушылық әдiсi де бiржақты жансақтылықты байқатады:
Алғашқы жылы университетте Мұхтар Әуезов бiр семестр ғана оқыды. 1924 жылдың басында ондағы қысқы сынақ-емтихандарын тапсырып демалысқа Семейге келген кезде жергілікті жерде тіл-әдебиет мамандары жетіспей Семей педучилищесіне әдебиет пәнінен дәріс береді. Ол кезде орта мектептердің өзінде оқулықтар тапшы болғандықтан, зерттеуші Әуезов өзі халық арасына әдеби мұраның үлгілерін жинап, өз лекцияларында пайдаланады. Онымен қоса Семейде шығып тұратын Таң журналының редакторы қызметін де атқарады. Семей губерниялық атқару комитетiнiң Ленинград университетi ректорының атына жолдаған қатынас хатында: "Жолдас Әуезов қазақ әдебиетiне қызығумен осы саладағы өз бетiмен жүргiзген зерттеулерi арқылы техникумда қазақ әдебиетiн оқытатын лектор ретiнде бiрден-бiр кандидатура болып табылады"-деп атап көрсетуiнде үлкен мән бар. Сол кезде-ақ ол фольклор зерттеушiсi ретiнде танымал бола бастаған сияқты.
1924 жылы Ташкентте шығатын "Жас қайрат" журналының № 3 және № 4 сандарында М.Әуезовтың "Халық әдебиетi туралы" деп аталатын мақаласы басылды. Мұнда ол фольклордың ұмытылып жоғалып кетпей тұрғанда оны тез арада жинап, баспа орындарына жариялау қажеттiгi туралы үлкен проблемалық мәселе көтердi: "Халық бұрынғы кездегi салтынан, қолданып жүрген халық әдебиетiнен заман өте-мөте бүтiндей тотығады. Ескiлiктi өлең-жырларды жаңа буын жастары бiлмейдi. Аздап кәрi құлақты ескi кiсiлердiң ғана жадында қалды... Ендi өткенге салауат, бiрақ жұртшылығымызды ашып көрсетiп, халық әдебиетiн жинаудың шарасына кiрiсуiмiз керек. Менiңше, халық әдебиетiн жинауға ыңғай бар адамдар - оқыған шәкiрттерi болуы керек. Олар жаз елдерiне бара қалған кездерiнде халық әдебиетiн жинап, басылып жарыққа шығатын баспасөз майданына түсетiн жерге жеткiзу керек. Жинаушы шәкiрттер ескi халық арасынан өлеңдерi көп тараған ақындардың өлеңдерi олардың өмiрi, қай уақытта болғандығы туралы мағлұмат жинауға кiрiсуi қажет. Әсiлi, ескi әдебиетiмiздi жинауға жас оқығандарымыз күш көрсетпесе, халық әдебиетiмен аз жылда ашық қоштасамыз",-дейдi ол аталмыш мақаласында (14).
Мақаланың сол кез үшiн өте актуалдылығы - автордың ұмытылып бара жатқан халық фольклоры үлгiлерiн мүлде жоғалып кету қаупiнен сақтап қалуындағы жанайқайы.
Осы мақаладан кейiн көп кешiкпей Семейде шығып тұрған "Қазақ тiлi" газетiнiң 1925 жылғы 23 сәуiрiндегi санында "Семей педтехникумы" деген бүркеншiк атпен Мұхаңның "Әдебиет ескiлiгiн жинаушыларға" деп аталатын көлемдi мақаласы жарияланды. Мұнда ол "Жас қайрат" журалындағы пiкiрлерiне қайтадан оралып, әдебиет мұраларын жинаушылардың алдына өз кезi үшiн ғана емес, одан кейiнгi кез үшiн де маңызы ерекше зор бағдарламалық мiндеттер қояды. Мақала авторы қазақ фольклорының шаң басып, әр жерде шашылып жатқан жұрнақтарын ғылыми бiр жүйеге келтiрудi дер кезiнде күн тәртiбiне қоя отырып, оған былай жауап қайтарады. Бiрiншiден, әдебиеттi сүйетiн қазақ оқушысына ой, сезiм азығын беру. Екiншiден, халқымыздың тiлiнiң қалыптасып, нығайып, өзiне бiткен көркi мен күшiн арттыруға жәрдемдесу. Үшiншiден, көнеден келе жатқан қазақ халқының ақыл-ойын, сөз шеберлiгiн көзге елестетiп ойға түю. Автордың дәлелдеуiнде: "Қазақтың өткендегi ақыл, ой тұлғасы айқындалмай, келешектiң бетi ашылмайды. Өткен күннiң ұғымы мен нанымы, әдетi мен салты анықталып, екшелмесе, келешекке бет түзелмейдi. Ирелеңi мен бұралаңы көбейедi. Қай жұрттың, қай түрдегi сөз орнын алсақ та, артындағы қоры жиналмай, алдына қарай заулап кеткен емес. Бұл туралы бүгiнгi жаңа әдебиетiмiздi мысалға алсақ та болады. Мәселенiң теориялық жақтарымен бiрге автор аталмыш мақаласында әдебиет ескiлiгiн қалай, кiмдер және қандай жанрлар жинау керек екендiгi туралы да нақты методикалық нұсқаулар мен оның жобасын көрсетедi. Олар төмендегiдей:
Бұл iс бiр ғана мамандардың жұмысы емес, кәрiсi бар, жасы бар сол үлгiлердi жатқа бiлетiн және оны қағазға түсiре алатын барлық жамағаттың мiндетi;
Айтушы ел iшiнде ескi сөздi жатқа бiлетiн кәрi құлақты қариялар болса, жазып алатын сауаты мол оқушы жастар мен оқытушылар болғаны абзал. Жинаушыға қойылатын шарт: барлық сөз айтушының дәл аузынан шыққан қалпында жазылып алынуы тиiс.
Фольклорды жинау жұмысын жаз айларында, оқытушылар мен оқушылардың демалыс кезiнде жүргiзген жөн.
Күзде барлық фольклор материалдары жиналып тапсырылған соң, оларды қыс бойы жүйеге келтiрiп баспаға, әзiрлеу, зерттеу жұмыстары атқарылуға тиiс. Жазда осы цикл қайталан басталады. Сөйтiп, әдебиет ескiлiгiн жинап, жариялау, зерттеу әдiсi үздiксiз процесс ретiнде жүрiп отырады.
Ел арасынан әдебиет ескiлiгiн және тарихи шежiрелердi жинауда қандай жанр мен тақырыптарға бiрiншi кезектке көңiл бөу керек? Осы мәселеге байланысты мақала авторы Семей губерниялық оқу бөлiмi жанындағы ғылыми-методикалық кеңестiң атынан халық мұрасын жинаудың бағдарламалық жобасын жасап ұсынады. Белгiлi абайтанушы ғалым Қ.Мұхаметқановтың пiкiрiнше, М.Әуезов 1925 жылы сәуiрде болған ғылыми-методикалық кеңестiң мәжiлiсiнде фольклорды және тарихи шежiрелердi жинау мәселесi тақырыбына баяндама жасаған. Аталған бағдарламалық сол мәжiлiсте (12 хаттама) талқыланып қабылданған. Ғылыми-методикалық жағынан бұл жоба бүгiн де кәдеге жарайтындықтан мақаламызда оны толығырақ берудi жөн көрдiк. Бұл бағдарлама "Әдебиет жайынан жазып алатындар" деп аталады.
Сонымен:
1. Алдымен ел iшiнде кездесетiн барлық батырлар әңгiмесi. Әсiресе, "Қозы Көрпеш - Баян сұлу", "Қобыланды", "Едiге", "Шора", "Алпамыс" сияқтылар. Оларды түгел бiлгендерiн жазып алу керек. Бұл әңгiмелердiң өлеңмен айтылуы шарт емес, қара сөзбен болса да жазып алу керек: 2.Ескi жиында айтысқан атақты ақындардың барлық айтысы. Айтысқан өлеңнiң мысалы, Кемпiрбай мен Шөже айтысы сияқтылар болады. 3.Ескi билердiң ру тартысының үстiнде, билiк үстiнде өлең, мәтел, тақпақпен ырғасқан сөздерi. Мысалы, Ақтайлақ бидiң сөзi, Сарыбайдың Солтабайға айтқан сөздерi. 4.Есiм, Абылай сияқты көпке белгiлi хандар жайындағы тарихи өлеңдер. Қабанбай, Кенесары, Наурызбай, Бөгенбай, Ағыбай сияқты бергi замандағы батыр жайындағы жарық өлеңдер. Осы сияқты адамдардың жақыны арқылы солардың өмiрбаяны, өмiрiнде кездескен белгiлi үлкен уақиғаларын алу керек. Мысалы, Наурызбай мен Тiлеуқабақ қыздарының әңгiмесi сияқты; 5.Қыз ұзатқанда айтылатын өлеңдер; жар-жар, беташар, қоштасу; 6.Салтпен байланысқан сыршылдық өлеңдерi: естiрту, қоштасу (өлiм алдындағы қоштасу, жерге қоштасу, өткен дәуренге қоштасу) Жоқтау (хан өлгенде, қарашаның жоқтауы, қараша кiсi өлгенде, үй-iшiнiң жоқтауы). Мұндай өлеңдердiң барлық кездескен түрлерiнiң түгел жинау керек. Кiм шығарды қай заманда, кiмге арналғаны жазылуы керек; 7.Ақтабан шұбырынды сияқты аумалы-төкпелi заманда басшылық еткен ру-геройларының әңгiмелерi. Сол уақиғаның тұсынан қалған өлең, жырлар; 8.Өзен, өлке, қоныс, мола, көл мен таулар атымен жалғасатын ертегi-әңгiмелер (аңыздар). Фольклор және топонимика; 9.Қалмақ пен қазақ жаулығының тұсына қалған не болмаса жақын рулармен жауласқан кезден қалған ескiлiктi әңгiмелер. Көзi көргеннiң баяны (воспоминание); 10.Қазақтың Бұқар жырауы,Шөже, Жанақ, Кемпiрбай сияқты ақындардың өмiр баянына тиiстi мағлұматтар. Қай рудан қанша жыл болған. Өмiрiнде қандай iрi өзгерiстерге байланысты кiмге, неге арнап айтқан өлеңдерi бар. Солар жиналуы керек. Бұл ерекше көңiл. Олардан басқа ертегi адамынша аталатын: Асанқайғы, Жиренше, Алдаркөсе, Қорқыт жайларындағы әңгiмелер. Солар айтқан өлең, тақпақ, билер жайында жиналу керек. Олар Бекболат, Шоң, Торайғыр, Қазбек, Ақтайлақ т.б. болады... Қазақ әдебиетiндегi шаманизм сарқыттары: "жұпшырақ", "ақшалау", "аластау", "ұшықтау" т.б. ескi әдеттер. "Наурыз" сияқты мейрамға арналған өлеңдер, жарапазан өлеңдерi. 1916 жылғы уақиғалармен жалғас туған әңгiме. 1917 жыл өзгерiсiнен бергi уақиғалар туғызған өлең-жырлар, әңгiмелер.
Жазушының Ленинград университетiндегi оқуынан үзiлiс 1924 жылдың басынан 1925 жылдың күзiне дейiн бiр жарым жылға созылды. Осы мезгiлдi студент М.Әуезов ғылыми жұмыстары үшiн өте тиiмдi өткiздi. Бұл қысқа уақыт жас зерттеушi үшiн, ең бiр жемiстi iзденiс жылдар болды. Соның тағы бiр нәтижесi - қазақ фолклорын, оның iшiнде нақты бiр эпосты арнайы зерттеу мақсатымен жазған "Таң" журналының 1925 жылғы сандарында басылған "Қобыланды батыр" мақаласы. Қазақ халқының батырлар эпосы iшiнде, бұл жыр ХIХ ғасырдан бастап-ақ зерттеушi ғалымдардың назарын аударған. Соның бiрi - 1989 жылғы "Туркестанские ведомости" газетiнiң кезектi үш санында (№ 34, 38, 42) жарияланған үзiндi.
М.Әуезовтiң "Қобыланды батыр" мақаласы батырлар жырының жанрлық сипатын, оған халықтың шығармашылық қарым-қатынасы, жырдағы тарихи оқиғаның халық қиялы мен арман-тiлегiне сәйкес суреттелуi, бiрлiк, ерлiк, патриоттық мотивтерi, жырдың кейiпкерлерi, тiлi туралы айтқан тұжырымдары мен батыл байламдары жиырмасыншы жылдар үшiн ғылыми табыс едi. Жырда бұлайша терең, әрi жан-жақты талдау Әуезовке дейiнгi зерттеушiлердiң еңбектерiнде кездеспейдi. "Қобыланды батыр" жырын ғылыми тұрғыда арнайы зерттеудiң алғашқы қадамы осылай басталады.
Студент Мұхтар Әуезов жоғарыдағы мақалалармен қатар осы мезгiлдiң iшiнде "Таң", "Шолпан", "Сана" журналында, "Қазақ тiлi", "Ақжол" газеттерiнде фольклорлық үлгiлердi "семинарист Әуезов", "Арғын", "Жаяу сал", "Қоңыр", "Айғақ", "Қазпедтехникум" деген сияқты бүркеншiк атпен көптеп жариялап тұрды. Осыдан кейiн жас фольклорист-ғалым жоғарыда сөз болған ауыз әдебиетi үлгiлерiн жинап бастыру және зерттеу еңбектерiн және де Семей педтехникумындағы қазақ әдебиетiнен оқытушылық тәжiрибесiн жинақтап арнайы кiтап жазуды жоспарлап алып, 1925 жылы күз айында Ленинград унтверситетіне қайтып оралып, тікелей жазуға кiрiседi. Осы жылдың аяғында қолжазбасын жазып та үлгіреді. Ол 1927 жылы Қызылордада басылып шықты. Көш жүре түзеледі деген принципті ұстанған Әуезовтің бұл кітабында кейбір қателіктер де кездеседі, бұны зерттеуші дер кезінде көре біліп, кейінгі еңбектерінде түзетеді (28). Кiтаптың алғысөзiнде автор: "Ескi күннен бастап Абай мезгiлiне шейiн қазақ тiлiнде шыққан сырлы сөздердiң түрлерiн айырып, жiк-жiкке бөлiп, әрбiр дәуiрден қадау-қадау белгiлер қойып, сол белгiлер бойынша тарих шыңы басып жатқан ескiлiктiң желiсiн созып шығу болады"-деп кiтапты жазудағы мақсатын ашып айтады (16).
Осы кiтап жазылғанға дейiн қазақ фольклорын әдеби әрi тарихи жағынан жанрларға топтап жүйелi зертеу iсi арнайы қолға алынбаған болатын. Бұл ретте көлемi 296 беттiк аталмыш еңбек авторының қазақ әдебиеті тарихын жасау жолындағы тұңғыш қадамы, әрi осы саладағы алғаш рет жазылған күрделi дүниесi едi. М.Әуезов фольклорды зерттеу саласындағы жиырмасыншы жылдардағы iзденiстердiң күрделi қорытындыларын аталған кiтабында осылайша жинақтап бере бiлдi. Бұл кiтап басылып шыққан бойда жылы жабылып, дереу қолданудан алынып қалғанына қарамастан қазақ әдебиетi тарихын зерттеушi ғалымдар үшiн өлшеусiз қызмет атқарды. Осы орайда академик С.Қирабаевтың: "Қазақ фольклорын жүйелi зерттеу iсi жеткiлiктi қолға алынбаған дәуiрде тек М.Әуезов қана 1927 жылы басылған "Әдебиет тарихы" кiтабы арқылы ауыз әдебиетi материалдарын тұңғыш рет сала-салаға бөлiп зерттеуге талап жасады. Оларды жанрлық ерекшелiгiне қарай топтастырды"-деп баға бергенiн атап өткен жөн (17).
Белгiлi бiр тарихи кезеңнiң мiндеттеген ауыр жүгiн алға қарай алып жүру әр кезде де ұлылардың үлесiне тиген. М.Әуезовке 20-шы жылдары ұлттық фольклортану саласында өзiне дейiн ешкiм көтере алмаған күрделi ғылыми жұмыстарды ақарып жүзеге асыруға тура келдi. Оларды саралап айтар болсақ, төмендегiдей:
Қорыта келгенде, Мұхтар Әуезовтың "Әдебиет тарихы" кiтабы және жоғарыда сөз болған басқа да 20-жылдардағы фольклортануға арналған еңбектерi тыңнан түрен салған ұғымды жақтарымен бүгiнгi фольклортану ғылымымыздың алғашқы адымын, бар болмысын, өткендегi тәжiрибесiн танып бiлуде маңызы ерекше зор.

2.3. М.Әуезов қазақ фольклорын жанрлық тұрғыдан зерттеуші
Аса беделді фольклортанушы М.Әуезов Әдебиет тарихы еңбегінде Сыршылдық салт-жырлар деген тарауында халқымыздың әдет- ғұрыптарынан туған тұрмыс-салт жырлары тексерілген. Автор осы бөлімінде қазақ фольклорының бұл жанрға жататын үлгілерін тақырыбы мен мазмұнына қарай үш топқа бөліп қарайды.
Бірінші топқа ел салтындағы бүтін халықтың қайғысына байланысты және үй-іші жеке адамының қасірет тағдырынан туған қара көңіл, қайғылы жүректің мұң-шерін білдіретін жоқтау, елмен, жермен , өткен дәуренмен бақылдасқанда айтылғанда қоштасу, басқаның басына тұскен қайғылы тұспалмен жеткізетін. естірту және соның қайғысына ортақтасып жұбататын көңіл айту өлеңдерін жатқызған. Жоқтау, қоштасу - қазақ халқының жақыны өліп, жыл бойы қара жамылып қайғыға түскенде ақындық өнерді аса қадірлі ететін, өлім аузында жатқанмен ойдан, сөзден ажырамай, тіршілік кезінде айта алмаған жүрек түбінде тұнған соңғы сөзін өлеңмен түйіп айтушылық салтынан туған. Сондықтан да олар жаттанды емес, айтушылардың өз жандарынан шығарғандары. Тұрмыс-салт жырларының басқа түріне қарағанда бұлар шын сезімге құрылған өлеңдер.
Егер жоқтау қоштасу өлеңдеріне қазақ халқының бауырмалдық ізгі сезімінің тереңдігі көрінсе, естірту, көңіл айту және жұбату өлеңдері адамгершілік пен туысқандық жанашыр мінездің иесі болған халықты танытады. Жақыны өлгенге естірту айтқан ақынның сөзінде өлі табиғат пен тіршілік өмірдегінің бәрі де өзгеріп отырады, дейтін философиялық қағиданы қазақ өнеріне сай қолданушылық және халықтық әрекет тіршілігінде кездесетін нәрселермен әдеби түрде бейнелеп айтушылар бар. Осы тұрғыдан бәрі қозғалыста, бәрі өзгерісте дейтін диалектика заңын тозбасты ұста соқпайды, өлместі құдай жаратпайды деп өз сөзімен жаңаша түйеді. Адамның басына түскен ауыр қайғыны (өлім-қазаны) естірту бір рет хабарланады. Және де, оны бір адам ғана орындаған. Ал жұбату, көңіл айтуды қайғы иесіне айықтыратын ем, жәрдем ретінде айтқан. Сондықтан да, ол сан рет қайталанып отырған.
Ішқұса болғанда шер тарқатар сүйеу болған сұлу сөздің ел әдет-ғұрпындағы баға жетпес орны, оны жақын серік еткен ақын жанды қазақ халқының сырлы, сазды өлеңге үйір табиғаты аталған кітап бойынша осы планда танылады.
Автор мұң-шер жырларының мазмұн-мағынасы арқылы қазақ баласының бауырмал, жанкүйер - жанашырлық мінезін өмірге деген терең ойлы философиялық сезімдерін шебер көрсете білген. Азалы көңіл жазалы жүрек қайғысынан шыққан бұл жырлардың терең тебіреніс пен үлкен сезімге толы түрлі күй пернелерін зерттеуші дәл басып айтып отырады.
Дегенмен, бұл кітабында М. Әуезов мұң-шер өлеңіндерінің салт-ғұрпын әдеби сырларын бірсыпырғы мол көрсеткенімен, әдеби-тарихи мәні аз айтылады. Ал қазақ халқының реалдық тұрмысынан, күнкөріс кәсібінен туатын салт жырлары атаусыз қалған. Мысалы: төрт-түлік мал туралы және т.б.
Келесі топқа зерттеуші жиын тойдың жөн-жосығы, жаңа өмірге қадам бастаушы жас жұбайлардың көңіл күйініші көрінетін қыз ұзату, келін түсіру үстінде айтылатын тұрмыс-салт өлеңдерді кіргізген. М. Әуезов жар-жар, беташар, танысу, сыңсу жырларын туғызған қазақтың ескіден келе жатқан әдет-ғұрыптық ерекшеліктеріне баяндай келіп, аталған жырлады солардың әдебиеттегі бейнесі деп қарайды.
Автордың үшінші топқа жатқызған - діни салтқа байланысты туған өлеңдер: наурыз, бақсы сарыны, бата, жарапазан зерттеушінің байқауынша, бұлардың өзі екітүрлі дәуірдің жемісі. Наурыз, бақсы сарыны, бәдік ескі діннің, көп құдайға табынушылықтың сарыны болса, жарапазан, бата - мұсылман дінінің таратқандары.
М. Әуезов 1927 жылғы кітабында қазақтың тұрмыс-салт жырларына көбінесе халықтық әдет-ғұрпын бейнелейтін әдеби шығармалар ретінде қараған болса, 1939 жылғы очеркінде авторлар сол жырлардың әлеуметтік мәнін қоса қарастырады. Олардың қазақ халқының қоғамдық құрылымында бастан өткерген тарихи өмір шындығымен тығыз байланыста алып тексереді. Бір адамның қайғы-шерін көрсететін халық жырларының негізіне сол кездегі қоғамдық-әлеуметтік әділетсіздікке мұң-нала жатқанын жазады.
Салт өлеңдерінің ішінде бұрынғы қоғамдағы әйел халқының ауыртпалығын білдіретін үлгілерді 1927 жылы кітабындағыдай құрғақ тамашалау тұрғысынан емес, Поль Лафарг айтқандай үйлену үстіндегің өлеңдер әйел халқының ауыр халін әшкерелейді, - деп алынған.(21) Өткен заманда қазақ қыздарының тағдыры қиын халде болғандығы, үйлену салт жырларының мазмұны көбінесе қайғылы қасіретті сарын тауып, жастардың мұң-шерін, сорлы тағдырын танытатын. Халық поэзиясындағы жар-жар, сыңсу, беташар өлеңдерінің қоғамдық сипаты М. Әуезовпен Соболевтің очеркінде Қазақ әйелінің басынғағы әлеуметтік теңсіздіктен, еріксіз ұзатылып бара жатқаны жанына батып, мұң-шер жырына қосқан.
Қалыңдық өз басының ғана наз-наласын емес, жалпы қазақ әйелінің аянышты тағдырын жыр етушіліктен туғандығы көрінеді.
Шешендік сөздердің ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде алғашқы зеттеуді академик М. Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ әдебиетінің тарихын жасауға арналған бір еңбегінде М. Әуезов Билер айтысы деген арнаулы тақырып енгізіп, шешендік сөздердің кейбір түрлеріне мысал келтіреді (16). Шешендік сөздерді зерттеу, оның ауыз әдебиетінде алатын орнын, халықтық сипатын анықтауда аталған еңбектін мәні зор. Еңбектің Қазақ әдебиетінің тарихы дейтін шолуында айтылатын: ауызша әдебиеттің ішінде елдің белгілі ұғымын білдіретін, жалпы дүниеге көзқарасын сездіріп, өткенді қалай түсінуін көрсететін сөздің барлығы да бір-ақ адамға тиісті емес, ол көптің өнері, жалпақ елдің сыбағасына тиетін өнер туысы,- дейтін қорытындының шешендік сөздерге де тікелей қатысы бар.
Зерттеуші жас кезінен-ақ суырылған сөз жүйріктері - шешендердің табан астынан тауып алған сөздерін аса зейінмен тыңдап, таңдауларын қағазға түсіріп алып отырған. Мысалы: Зілқара бидің сөзі: Бекмахамбет пен бейтаныс әйелдің сыр таса сай сөйлеуі. Бұдан да басқалар, оның архивтерінен кездеседі (13).
Мұхтар Әуезов 1940 жылдардың басында жазылған Қазақ халқының эпосы мен фольклоры дейтін зерттеуінде қазақтың мақалалары мен мәтелдерінің тұлғасы өлең түрінде жасалатын, мазмұны халықтың негізгі кәсібі малшылықпен байланысты болатын екі ерекшеліктеріне назар аударған. Оның көркемдік бейнелілік қасиеттеріне мысалдар келтіре отырып, автор одан мынадай қорытынды жасайды: Мақал-мәтелдердің молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мән-мағынасы осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынын, оның сарқылмас даналығының анық айғағы.
Алайда Совет фольклористикасының негізін салушылар мақал-мәтелдерінің кейбір ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенімен олардың жанрлық табиғатына тоқталмайды.
Ал жұмбақ та, шешуі де өлең түрінде келеді деп көп жұмбақтар келтірген (28).
М.Әуезовтің Әдебиет тарихы кітабында басқа тараулардан гөрі көлемі өте қысқа әрі аз боп шыққаны Ертегілер және Ақындар айтысы. Зерттеуші осы кітабының - Ертегілер деп аталатын тарауында қазақ ертегілерінің шығу тарихы жайында өзінше азын-аулақ мәлімет береді.
Ерте кезде адам баласы маңайындағы дүниенің жасырын сырларын білмегендіктен, өзіне белгісіз заттың барлығына құдай деп табынған. Сол табынған нәрселері көп болғандықтан әрқайсысы туралы арнайлы әңгімелері болған. Осылайша құдайлар әңгімелері ескі грек, рим халқында көп болған. Заман өткен сайын, ақыл-білім өскен сайын ол табиғат нәрселерінің құдай емес екендігі бөлінген. Сондықтан олар жайындағы әңгімелер бұрынғы мағынасынан айырылып кейінгі ағартушылардың аузында ертегі болып кеткендігін көрсетеді. Осылайша қазақ ертегілерінің шығуының мифке байланыстырып қарайды. Аталған тарауда ол қазақ ертегілерін алғаш рет тақырыбы жағынан топтауға талап жасады. Белгілі бір шындықтан туып, елдердің ескі салт-әдетін білдерітін салт ертегілер, мысқыл-мазақ ертегілер және күлдіргі ертегілер деп төрт түрге бөледі. Автор төрт түріне бір-бір мысалдан ғана келтірген. Мысалы тұрмыс-салт ертегілеріне Қу шал мен жалмауызды, аңшылық кәсіпке байланысты туған ертегілерге Еділ-Жайықты және күлдіргі ертегілерге Алдаркөсе, Жиренше шешен, Қожанасыр жайлы әғгімелерді жатқызған. Әдеби мысалдардың аздығы және мазмұнының аталған тақырыпқа сай келмейтіндігі көрініп тұр. Құламерген тұрмыс-салттан гөрі қиял-ғажайып ертегілерге: Алдар көсе, Жиренше шешен, Қожанасыр аңыз-әңгімелерге жататындығы бәрімізге мәлім.
Өзінің осы тараудағы жетімсіз жақтарын сезген автор 30-40 жылдары ертегі жанрын мұқият түрде зерттеп, ғылыми жағынан аса құнды монографиялық еңбегін жазды.
Бұл жағдайда әсіресе оның қазақ ертегілерін ғылыми жағынан зерттеудің үлгі өнегесі болып табылатын Ертегілер (А., 1956) деп аталатын монографиясынан көруге болады.
Мұнда Мұхтар Әуезов ең алдымен ертегінің ерекшелігін анықтайды. Революцияға дейін қазақ ертегілерін жинауда үздік еңбек еткен ғалымдар В.В. Радлов, Н.Г. Потанин, А.Алектров, Н.Березин, Ә.Диваевтардың игілікті істерін жоғары бағалап, олардың ауыз әдебиетін жинауда қолданған жеке әдіс-тәсілдерін атап көрсетеді.
Ш.Уәлиханов, А.Алектров сияқты ғалымдарлың ертегілер жайында өткен ғасырда айтқан, бірақ бүгінгі күнде де ескермеген ғылыми пікірлерін де ескеріп отырады.
Ертегілер кеңес үкіметі тұсында өнімді түрде жиналып зерттелгенін айта келіп, әр кезде орын алған кейбір кемшілік жайларға да тоқталады. Қазақ ертегілерін халықтың тарихынан, оның қоғамдық - әлеуметтік топырағынан бөліп алып зерттеген әдістердің қателігін сынап қана қоймай, одан қалай құтылудың сара жолын сызып берген. Оған дәлел - сөз етіп отырған ғылыми монографияда қазақ ертегілері халықтың басынан өткерген жалпы тарихи-тұрмыс жағдайларымен тығыз байланыста тексерілгендігі. Ертегілердің өзінде де халықтың психологиясы, тұрмыс-тіршілігі, қиял-сезімі, арман-мүддесі бейнеленумен бірге сол халықтың басынан өткерген қоғамдық қатынастары да көрінетіні бұл монографияда нақтылы ғылыми шешімін тапқан.
Мұхтар Әуезов қазақ ертегілерінің ішіндегі ең көлемдісі салт ертегілерінің қоғамдағы әділетсіз көріністерді мінеп-сынайтын құрал болғанын баса айтады. Мұны әсіресе күлдіргі ертегілер, Алдар көсе, Жиренше шешен жайла аңыздарға берген талдауынан анық көруге болады.
Міне осы тақырыптағы ертегілерге кейінгі кездің әсері нақты мәсалдармен дәлелденген. Мысалы қиял-ғажайып ертегілеріндегі адам баласы армандарының жаңа көріністері кейін отырғандығы айтылса, тұрмыс-салт ертегілерінде де ескі әдеттен гөрі белгілі шындықты қамтитын мысалдар келтірген. Кәсіп шаруашылық тақырыптарындағы ертегілерден де сондай өзгерістерді байқауға болады. Ертегілерді бұлайша бөліп зерттеушілік қазақ фольклортану ғылымында бұрын-соңды болмаған жаңалық.
Осы дәуірде орыс және басқа шығыс елдері халықтарынан ауысқан ертегілік тақыры пен сюжеттік оқиғалар, олардың қазақ арасында айтылып таралуы мол болғаны баяндалады. Әр халықтың, әр ұлттық ертегілеріндегі азды-көпті ұқсастықтары сол ұлт, сол халықтардың экономикалық жағдайы мен өмір характерінің бір заманда ортақ болған ұқсастық фактілерінен туып отырғандығын көрсетеді.
Қорыта келгенде, қазақ ертегілерінің түйінді мәселелерін шешуде М.Әуезовтің Ертегілер деп аталатын монографиясы тек Қазақстанда ғана емес, сол кездегі Бүкілодақтық фольклортану ғылымындағы бағалы еңбек болып табылады.
Академик Әуезовтің 1927 жылғы еңбегінде әр жақты зерттелген тарау- Ел поэмалары. Мұнда қазақ халқының тыңдайтын лиро-эпостық жырлары: Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек жайлы сөз болады. Әсіресе автордың мұқият түрде зерттегені - көшпелі қазақ сахарасының ортасында туып өскен жастардың махаббат жайлы түсінігін көрсететін Қозы Көрпеш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.