Экологиялық мәдениет түсінігі
әл-Фараби ат. Казақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Мамандық: 6M0204 - мәдениеттану
Магистратура
Мәдениет экологиясы
Габитов Т.Х., дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры, филос.ғ.д.
Дәрістер мәтіні
Оқытушының аты-жөні:
Ғабитов Тұрсын Хафизович,
философия ғылымдарының докторы, профессор
e-mail: tursungabitov@mail.ru
І модуль. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі экологиялық ұстындар
Дәріс 1. Экологиялық мәдениет түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Дәріс 2. Қазіргі қоғамның экологиялық мәдениетін зерттеудегі әдістемелік бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Дәріс 3. Қазақ мәдениетіндегі экологиялық ұстанымдар ... ... ... ... ... ... . ... ...27
ІІ модуль. Тұлғаның экологиялық мәдениетінің қалыптасу мәселесі
Дәріс 4. Тұлғаның экологиялық мәдениетінің қалыптасуына әлеуметтік институттардың әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Дәріс 5. Тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Дәріс 6. Тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың концептуалды моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
Ш модуль. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі экологиялық жағдайы
Дәріс 7. Экологиялық мәдениет дамуының негізгі көрсеткіштері ... ... ...60
Дәріс 8. Жастардың экологиялық мәдениетінің деңгейі (әлеуметтік зерттеу негізінде) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
І модуль. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі экологиялық ұстындар
Дәріс 1. Экологиялық мәдениет түсінігі.
Табиғи және әлеуметтік өзгерістердің көп болуы және олардың жаһандануы адамзатты оның ары қарай тіршілік ету мүмкіндігі туралы ойландырмай қоймайды. Қазіргі кезде адамзат алдында тұрған міндет экологиялық мәселелерді шешудің оңтайлы жолдарын табу.
Бүгінгі күні экологиялық дағдарыстың негізгі себептерінің бірі болып қоғамның экологиялық мәдениетінің төмендігі табылады деп сеніммен айтуға болады.
Қазіргі кездегі экологиялық жағдай қоғамның, адамның өмір сүру ортасына деген қарым - қатынасына басқаша қарауға мәжбүр етті. Экологиялық мәселелер адамдардың табиғи ортаға деген рационалды емес қарым - қатынасының салдары ретінде пайда болды. Ендігі кезде экологиялық апаттан қалай құтылу немесе оны бастан өткізу туралы емес, оның техногендік және экологиялық - мәдени салдарын қалай жеңілдетуге болады деген сұрақ туындайды.
Мәдениет өзінің даму барысында белгілі бір мағынада өзі мәселелерді туғызды және сол мәселелерді шешу үшін біз қазір мәдениетке жүгінеміз.
Ян Щепаньскидің пайымдауынша: Ұрпақтан - ұрпаққа берілетін белгілі бір идеялар болады. Бұл идеялармен құндылықтар жүйесі байланысты. Олар индивидтер мен топтың іс - әрекеті, мінез - құлқын, қабылдау және ойлау әдісін анықтайды. Бұл барлық жиынтық мәдениет деп аталады [3].
Мәдениет экологиясы терминін алғаш ғылыми айналымға енгізген Д. С. Лихачевтың пікірінше этикалық - рухани құндылықтарды ашатын экологиялық мәдениет сұрақтары зерттеуді аса қажет етеді. Экологиялық дағдарысқа қауіпті тудыратын тек сыртқы ортаның ластануы ғана емес, сонымен қатар адамның ішкі әлемінің, мәдениетінің, санасының ластынуы да экологиялық қауіпті құрайды деген ғалымның ойына қосылуға болады [2].
Егер мәдениет түсінігінің бастауларына көз жүгіртсек, адамның табиғатқа қатынасы үнемі мәдениетпен өңделіп отырды. Ондай қатынастың бастапқы негізі ретінде қоғамның қарапайым қажеттіліктері болды, ал табиғатты адам өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырудың тәсілі ретінде қабылдады. Қоғам табиғатты құдайландырып, онымен диалогқа түсуге тырысты. Адамдар негізінен табиғаттың тұтастығын, өзінің табиғатпен байланысының үзілмейтіндігінжақсы сезе білді және қабылдаушы мәдениеттен өндіруші мәдениетке көшу арқылы әлеуметтік - мәдени экспансияның рычагі арқылы табиғатпен байланысын күшейтті.
Экологиялық мәдениет күрделі ұғым ретінде табиғатты танып білу, пайдалану және жаңарту іс - әрекет түрлерінің мәдениетімен байланысты. Ал жеке адамның экологиялық мәдениеті дегеніміз - табиғатты аялауға, қорғауға бағытталған білімі, іскерлігі, дағдысы, оны жүзеге асыруы. Яғни экологиялық мәдениетті қалыптастырудың мақсаты - адам - қоғам - табиғат жүйесіне үйлесімдік орнату, табиғи байланысты сақтау, молайту, тиімді пайдалану, жуапкершілік сезімін арттыру. Экологиялық мәдениет бұл - адамдардың табиғатты қабылдау деңгейі және әлемдегі өзінің орнын бағалауы, адамның әлемге деген қарым - қатынасы.
Экологиялық мәдениет түсінігінің генезисін қарастырсақ. Бастапқыда термин әлеуметтік қарым - қатынастардың белгілі бір түрін бейнелейтін, нақтырақ айтсақ қоғам мен табиғат арасындағы қатынасты бейнелейтін табиғаттың бірыңғай сегментін, бөлігін білдірді.
Бұл ұғымға бірнеше зерттеушілер бірін - бірі толықтыратын әр түрлі анықтама береді:
В. Межжерин экологиялық мәдениетті ғылым, технология, дін, философия, астрология, әдебиет, өнер барлығы бірге адам өмірінің образын жасағандығын факт ретінде қарастырады. Ол арқылы шынайы әлеммен өзара байланысты орната отырып, адам өзіне қабілеттіліктің, икемділіктің жоғарғы формасы ретінде қарастыруға болатын қалыпты жағдайын қамтамасыз етеді. Бұл дегеніміз Жер планетасындағы экологиялық адамның пайда болуын білдіреді.
С.Н. Глазачев құрамына экологиялық іс - әрекеттің мотивациясы, экологиялық білім және табиғатты сақтау, оны қорғай алу кіретінэкологиялық мәдениеттің негізін сендіру, экологиялық сана құрайды деп есептейді.
Ю.Л. Хотунцев экологиялық мәдениет феноменінің құрылымдық бөлінуін ұсынды. Оның көзқарасы бойынша табиғаттың сақталуын қарастыратын, сонымен шартталған адамзат іс - әрекеті тәсілінің жиынтығы деп көрсетеді, ол мыналарды қамтиды: табиғат өмірдің және сұлулықтың бастауы болып табылатындығын түсіну, оны сақтауға деген жауапкершілік, кез - келген іс - әрекет, қызмет түрін қоршаған ортаны және адам денсаулығын қорғаумен салыстыра білу қабілеті, табиғатты қорғау іс - әрекетіне, қызметіне аса қызығушылық таныту және оны жүзеге асыруды.
А.О. Лагутин бойынша экологиялық мәдениет - мақсаты адам қоғамының табиғи - әлеуметтік потенциалын дамыту мен сақтау, қоғамның тұрақты экологиялық кеңістігін қалыптастыру болып табылатын ашық жоғары өнегелілік құндылықтық құрылымдардың динамикалық жүйесі. Жалпы экологиялық мәдениет түсінігі қазіргі кезде табиғатқа деген жауапкершілікті қарым - қатынасты, табиғатты бағалауды білдіретін бастапқы мағынасына қайта оралады. Табиғат өзара әрекеттің тең құқылы серіктесі ретінде қарастырылады, ал экологиялық мәдениет болса адамзат мәдениетін құрайтынды әлеуметтік топтық және тұлғалық деңгейде белгілейді. Экологиялық мәдениет әлеуметтік деңгейде ноосфера жасау үдерісін басқаруды жүзеге асыратын, қоршаған ортаға қатысты тағылықтан арылуды іске асыратын адамзаттың іс - әрекеті арқылы көрініс табады. Топтық деңгейде экологиялық мәдениет өзіне, басқаларға, табиғатқа қатысты адамзаттық эгоизмді еңсеруге септігін тигізеді, тұлға аралық байланыс қалыптасуының іске асатын басқаша механизмдеріне көшуге мүмкіндік береді, ал олар арқылы дамудыңкоэволюциялық формасына көшуге мүмкіндік береді.
Экологиялық мәдениет - бұл адамның табиғатқа әсерінің әлеуметтік реттеушілерінің жиынтығы, экологиялық білім мен тәрбие берудің жүйесі. Қалыптасқан жағдайда сол арқылы ғана қоғам мен табиғи ортаның тепе - теңдігін ұстау мүмкін болады.
Ғылымда кез - келген құбылыс оның дамуының диалектикасы арқылы қарастырылу керек деген түсінік бар, яғни қалай пайда болды, өзінің эволюциясы барысында қандай кезеңдерден өтті, өзгерістердің болуына не себеп болды және т.б.
Адам мен табиғат қарым - қатынасының тарихи дамуының бастапқы кезеңі архаикалық дәуір болды. Бұл кезеңде адам табиғаттың барлық заңдыдылықтарына бағынып, онымен ажырамас бірлікте болды. Осы уақытта қоғам табиғатты өзінің қажеттіліктеріне емес, керісінше қоғам табиғатқа бейімделеді. Бұл кезеңнің экологиялық санасының ерекшеліктері мифтер жүйесінің анализі арқылы көрініс таба алады.
Нақ мифтік шығармашылықта алғашқы қауымдық адам өзін табиғи ортадан бөлуге және табиғатқа өзінің тәжірибелік қарым - қатынасын көрсеткісі келді. Мифтік санада алғашқы қауымдық адам мен топтың, адам мен табиғаттың бірлігі көрініс табады. Сонымен, алғашықы қауым адамы өзін табиғаттың бір бөлшегі ретінде қарастырады.
Уақыт өте келе адамзат қоғамының даму барысында адам табиғатқа физикалық тәуелсіз бола бастағаннан кейін, адам табиғаттан алыстай бастайды. Табиғат адамға қарсы қойылған, оған тәуелсіз ретінде қабылданады. Бұл табиғаттан алыстау кезеңі бірнеше кезеңнен өтті.
Бірінші кезеңде табиғатқа деген қарым - қатынас ақырындап өзгере бастайды. Кейбір авторлар мифтің диалектикалық қарама - қайшылығының мәні өзін табиғатпен бір деп сезінумен, саналаумен қатар, қиял, ой жүзінде табиғат күштерін бағындыруды қамтығанын атап өтеді. Мұндай табиғат күштерін ой жүзінде бағындыруда кейінгі өндірістік дамуды көрсететін және қиялды тәжірибелік тұрғыда жүзеге асыруды құрайтын революциялайтын негіз болды. Бұл жануарлық тұрмыстың, өмірдің аяқталуы мен рухты табиғаттан ажыратудың бастамасын білдірді. Осы кезде адам табиғат құбылыстарын түсінуге тырысады. Бұл әлемдегі болып жатқан барлық нәрсені басқаратын басқа әлемдік рухтар бар деген көзқарастың қалыптасуына әкеледі. Қоғам дамуының бұл кезеңінде табиғатқа қарым - қатынас магиялық дәстүрлердің толық жүйесі ретіндегі адам санасында көрініс табады. Ендігі кезекте табиғатпен өзара қарым - қатынас қана емес, арнайы ритуалдар арқылы адамға көмектесетін, сонымен қоса зиян келтіретін рухтар әлемімен қарым - қатынас орнату басты бола бастады. Ежелгі әлем мәдениетінде табиғат күштеріне бас июмен қатар адамның бөлектенуі және өзін жоғарылатуы туралы идея туындайды. Египет құдайлары пантеонында ерекше мәдени пласттар қарастырылады: құдайлар - жануарлар; құдайлар - жартылай адамдар; адам бейнесіндегі құдайлар. Ол кезде білім таңдаулылардың ғана еншісінде болды, көпшіліктің үлесінде табиғатқа жасалған бастапқы бақылаулардан үзіліп алынған тек ритуалдар болды.Аяушылық типіндегі шаруашылықты жүргізумен қатар, ежелгі мәдениеттер табиғатты, өнерді тамашалай білді.
Табиғаттан алыстау үдерісіне отырықшылық өмірге көшу үлкен рөл ойнады. Отырықшылыққа көшуге, әлеуметтік байланыстардың қиындауына байланысты ақырындап адамның табиғатқа деген қарым - қатынасы өзгереді, бұл әлеуметтік - мәдени құндылықтар жүйесімен бекітіледі.
Адамның табиғаттан алыстауының келесі кезеңі антика дәуірімен байланысты. Бұл дәуірге қоршаған ортадағы болып жатқан құбылыстарды түсінуге тырысу, адамның әлемдегі алатын орнын анықтау тән болды. Табиғаттың заңдылықтарын сақтай отырып, игілікке жету мүмкіндігі туралы алғаш рет көзқарас қалыптасты. Табиғаттың заңдылықтары бойынша жүру үшін оны зерттеу қажет болды.
Сөйтіп, антика заманында адам мен табиғаттың қарама - қарсылығын күшейтетін фактор - табиғатты ғылым тұрғысынан түсіну болды, ендігі жерде табиғат зерттеудің объектісі болды.
Адамның табиғаттан алыстауының, оның табиғи ортадан бөлінуінің үшінші кезеңі монотеистік діндердің пайда болуымен байланысты. Дін адамды жоғарыға, әлемнің шыңына қоя отыра, табиғи объектілерді қабылдауын өзгертті. Табиғат және табиғи орта өзінің құндылықтарынан айырылады, егер ол адамға пайдалы болса ғана құндылығы болды.
Табиғатты адамға тәуелсіз, оған қарама - қарсы ретінде қабылдау Жаңа заман дәуірінде болады. Адам табиғаттың билеушісі ретінде қарастырылады. Қоршаған орта адамға, оны бағындырып, техникалық әсер етудің объектісіне, сарқылмайтын ресурстар көзіне айналдыру қажет болған,қарама - қарсы фактор ретінде болды. Жаңа заманда табиғат адамның тілегін орындаушы ретінде қарастырылады және оны бағындырудағы жетістіктер табиғаттың күштерін жеңу деп түсінілді. Адамның табиғатқа шексіз билігін философия классиктерінің еңбектерінен Ф. Бэконнан бастап Л. Фейербахқа дейін табуға болады.
Мысалы, П. Гольбах табиғи ортаны бізге көрінетін заттарды өндіру үшін және әрекет ету үшін қажеттінің барлығын қамтитын үлен шеберхана ретінде қарауға шақырды.
Декарт біз қол өнершілеріміздің кәсібін білетініміз сияқты, оттың, жұлдыздың, судың, ауаның, аспанның, яғни бізді қоршаған денелердің барлығының әсерін және күшін біле отырып, солардың көмегімен практикалық философияны жасау туралы айтады. Сол білімдерді барлығына қолдана алатындығымызды және табиғаттың иесі бола алатындығымыз туралы атап көрсетеді.
М. Хайдеггер қазіргі экологиялық ахуалды тудырып отырған негізгі себепкердің бірі техникаға жан - жақты талдау берді. Ол техниканы адам іс - әрекеті, әрі соның құралы деп қарастырудан бас тартып, техниканы табиғи заттарда жасырын қалған құпияның ашылу түрі деп біледі. Машинаны ойлап табу арқылы адам табиғаттың жасырын күшін, құпиясын ашады, сөйтіп, оны өзіне қызмет істеуге мәжбүр етеді [4].
Адам техниканы дүниеге әкелуші, жаратушы болғанымен өзі де соның шырмауында қалып отыр. Техника өз - өзінен қауіпті емес. Ешқандай да техникалық сиқыр жоқ, бірақ техниканың мәндік, болмыстық құпиясы бар екені рас. Техниканың мәні - жасырын нәрсені ашу, жария ету, ал, ол дегеніміз, өзімен бірге қауіп - қатерді ала жүреді [4,34].
А. Хунинг техниканы адамның өмір мен билікке деген талпынысынан туындаған дүние деп қарастырады. Оның ойынша адам жаны мен адамзат рухы техника қарқынынан қалмай, одан да басым күйде дамуы қажет деп жазады. Солай істегенде ғана адам техникалық жаңашылдықтарға дайын болады. Тек солай болғанда ғана адам экологиялық мәселелерді шеше алатындай жағдайға жетеді, өз ұрпағының жарқын болашағын қамтамасыз етеді.
Табиғат негізгі қызметі адамның өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандырушы пассивті жақ ретінде қабылдана бастады. Бүгінгі күні адам мен табиғат арасындағы қарым - қатынас және экологиялық дағдарыстың болуын еуропалық өркениеттің даму ерекшеліктерінен іздеу керек деген пікірмен келісуге болады. Ол ерекшеліктер мына пайымдауларда көрініс табады:
# Табиғат адам үшін жаратылған, адам оның иесі болып табылады.
# Табиғат ішкі моральдық құндылықтардан жұрдай, тек адам ғана оған мән, маңыз бере алады.
# Табиғат адаммен жетілдірілу керек және жаңартылған күйінде адамның жердегі табысының, жеңісінің куәсі болу керек [5].
Қарқынды нарықтық шаруашылық - тұтыну идеалдарының мәдениетіндегі басым мәдени құндылықтардың шкаласын түбірімен өзгертті. Табиғатты негізінен таусылмайтын қазына ретінде қарастыра бастады. Егер онда бір нәрсе жетіспесе, соған лайықты техникалық жобалар пайда болды, олардың іске асырылуы қоршаған ортаға зиянды әсерлердің болуын қарастырусыз жүзеге асырылды. Адамдар өздерінің іс - әрекетінің нәтижесі туралы енді ғана, техногендік мәдениеттің жаңа жетістіктерінің салдары аймақтық және ғаламдық деңгейде болғанда ғана ойлана бастады. Техника мен технологияға негізделген материалдық мәдениет тек өндірістік іс - әркетті ғана емес сонымен қатар экологиялыққа зиян келтіретін, адамды инженерлік, технологиялық ойлау стиліне бағыттады. Ондай стиль табиғат объектілерін зерттеуде, қоршаған ортаны техногендік сфераға қайта құруда пайдалы болды, бірақ ол тіршіліктің қайталанбайтындығын, оның бірегейлігін саналауға мүмкіндік бермеді. Ондай ойлау жүйесі Жаңа заман дәуірінде қалыптасты. Ол мәдениеттің техногендік типінің жасалуын қарастырды, онда табиғатқа тең құқықты, жетілген субъект емес, экспансия объектісінің рөлі берілді.
Ұзақ уақыт бойы адамзат табиғатты шексіз пайдалана беруге болады деп ойлады және ол адамға пайдалану үшін берілген деген көзқарас болды. Табиғат ресурстарын жөнсіз, олар таусылмайтындай пайдаланды. Бірнеше уақытқа дейін бұл үдерістер, радикалды экологиялық дағдарысқа әкелмегендіктен салыстырмалы түрде аса маңызды емес болып саналды. Осыған байланысты экологиялық көзқарасы, санасы дамыған қоғам қалыптастыру қажеттілігі туындады.
Экологолиялық сананың экоцентрлік типі бұл - адамның өзін табиғи ортаның бір бөлшегі ретінде санау және қоршаған ортаның сақталуына бағытталу тән адамның көзқарастар жүйесі.
Экологиялық сана деп, күрделі жүйе мәнінің көрінісін, табиғи ресурстарды пайдалану, қайта құруға байланысты адамдардың бір - біріне және қоршаған ортаға қарым - қатынасы түсініледі.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап рухани мәдениеттің жағдайы қауіп туғыза бастады. А. Печчейдің пайымдауынша адамзаттың алдында оның эволюциясының өткен сатысындағы мәселенің мәні адамдар осы әлемге өздері әкелген өзгерістерге сай өздерінің мәдениетін бейімдей алмауында. Экологиялық мәселелерді шешу ең алдымен адамның ішкі болмысының, адамның өзінің өзгеруінен басталу керек [2,6].
Экологиялық гуманизм өзінің дамуында өзінің әсер ету кеңістігін күшейте отырып, экологиялық идеологияға айналады, оның негізінде экологиялық мәдениет жасалады.
Экологиялық идеология - бұл өмір идеологиясы, адам мен табиғат арасындағы ынтымақтастық идеологиясы. Бәрінен бұрын бұл адамзат қызметінің барлық саласында табиғи ортаның оған енгізілген өзгерістерге деген реакциясын есепке алу.
Рухани мәдениеттің барлық салалары өзгере отырып экологиялық мәдениетті жасауға үлес қоса алады. Тарихта рухани мәдениеттің бірінші саласы көрінбейтін мәдениет - мистика болды. Қазіргі экологиялық жағдайда актуалды бола бастаған экологиялық апаттың қауіптілігі адамның табиғат күштері алдындағы әлсіздігін табу жолындағы мистикалық көзқарастың туындауына мүмкіндік туғызды.
Қоғамдық сананы экологияландыру үрдісін бірнеше сатыға бөліп қарастыруға болады: біріншіден, адамның табиғатқа қарым - қатынасын әр түрлі сезім формасында көрсетуі(немқұрайлылық, үрей, байбалам т.б); екіншіден, экологиялық мәселеге аса қызығушылық таныту( биосферадағы эволюциялық өзгерістердің мәнін көрсету, оның тұтастығының детерминациясын көрсету); үшіншіден, табиғи құбылыстарды түсінуден әлеуметтік іс - әрекетке көшу, жағымды іс - әркетке көшу; төртіншіден, адамның табиғатқа қатысты жауапкершілік деңгейінің жоғарылауы, күнделікті өмір барысында көрініс табатын экологиялық сананың тұлғаның ішкі мәдениетінің элементі ретінде болуы. Бұл аспектіде экологиялық сана мен экологиялық мәдениеттің деңгейі бұл - қоғамның табиғатты әлеуметтік маңызды қызметке оны тану және дамуын практикалық пайдалану негізінде қаншалықты терең және жан - жақты қосуының көрсеткіші болып табылады.
Қазіргі кезде ауыр экологиялық тоқырауға технократиялық өркениеттің жолын таңдаған және сол мүмкіндіктер арқылы ондағы бар, бірақ қажетті деңгейде талап етілмеген әлеуметтік - мәдени дамуды ескермеген адам кінәлі. Соңында қазіргі адам өзі басқарып отырған құндылықтарды шынайы, өзінің құндылықтары деп санайды және олардың адамзатты, қоғамды, табиғатты жалаңаштандыра отырып, шынайы әлеуметтік - мәдениеттік құндылықтардың девальвациясына әкелетіндігін саналамайды.
Мәдениет адамның тұрмысының іске асуының құралы болып қана қоймай, сонымен бірге оның дамуының факторы болады. Адам әлеммен және барлық нәрселермен тікелей емес, мәдениет арқылы өзара әрекеттеседі.
Әлемдік қоғамдастық интеграциясы үдерісінде мәдениеттің экологиялық функциялары ерекше маңызға ие болды. Мәдениет мазмұнына, бағытына қарай халықтарды жақындастыра, бір - біріне жат қыла алады. Қазіргі кезде адамзаттың өмір сүруі көбінесе, өзінде төл ұлттық мәдениет пен жалпы адамзаттық құндылықтарды байланыстыратын бірыңғай әлеуметтік - мәдени кеңістіктің қалыптасуына байланысты. Адамзаттың тағдыры тәуелді болатын орталық факторлар экологиялық - мәдени доминанттар, тұлғаның гумандық қасиеті болады. Тек экономикалық дамуға бағытталған стратегияның орнына орталығында адам және тірі зат болатын стратегия келеді.
Адамзат дамуының ішкі логикасы адамзаттың өмір іс - әрекетін, оны ұйымдастыру тәсілдерін, әлемнің әр бұрышындағы мәдениеттерді реттеудің қажет екендігін анықтайды. Жердегі өмір, адамның мекен ететін ортасына деген құқығы сияқты құндылықтарға қатысты бірыңғай принциптер қажет бола бастайды. Мақсат ұлттық мәдениеттерді теңестіру (нивелирлеу) емес, олардың гуманистикалық бастауларын біріктіретінді іздеу. Бұл жағдайда құндылықтық экологиялық императивтер әлемдік экологиялық мәдениеттердің қалыптасуындағы маңызды интегративті фактор болады.
Мәдениет көбінесе интеллектуалдық деңгейдің көрінісі болып табылады, ал интеллект ғылыми - техникалық прогрестің әсерімен ойлаудың технизациясына душар болады. Экомәдениет адамның оны қоршаған ортамен қарым - қатынасын, сонымен қатар осы қарым - қатынастарды ұйымдастыру әдіс - тәсілдерін де реттейді.
Экологиялық мәдениет білім берудің барлық салаларына енуі қажет және тұрғындардың барлық топтарын қамтуы абзал. Ол қоғамның табиғатпен тепе - теңдік ұстай алу қабілеті ретінде дамуы керек. Көптеген ғалымдар мен мамандардың ойынша экологиялық дағдарысты тек экологиялық мәдениеттің негізінде ғана еңсеруге болады, оның негізгі маңызы адам мен табиғи ортаның бірге үйлесімді дамуы, сондай - ақ қоршаған ортаға тек материалдық қана емес, сонымен бірге рухани құндылық ретінде қарау.
Өтпелі кезең елдерінде жоғары экологиялық мәдениетті қалыптастыру арнаулы экологиялық саясатты жүргізумен тікелей айқындалады. Ымырашылдық жолын іздестіру ашық сипатта болуы керек. Экологиялық саясаттың мақсаты мен міндеттері туралы ортақ пікірді айқындаудың қажетті шарты барлық мүдделі жақтардың, барша жұртшылық пен өкіметтік емес ұйымдардың арасында аралық қызмет көрсету болып табылады. Сөйтсе де, соңғы сөз нұсқау беруші органдарда қалады.
Экологиялық саясат алдын алу шараларын белгілеу принципіне, ластаған ақшасын төлейді принципіне, тұрақтылық принципіне, жеке жауапкершілік концепциясына негізделуге тиіс. Өйткені қоршаған орта және даму жөніндегі Рио - де - Жанейро декларациясына сәйкес, орнықты дамудың түпкі мақсатына қоғамның барлық тиісті топтарының келісімді іс - қимылы арқылы жетуге болады [6].
Қажетті экологиялық мәдениетті қалыптастыру қазақстандықтардың төл міндеті болып табылады, осыған қатысты кезек күттірмейтін мәселе еліміздегі табиғатты қорғауға бағытталған заңдардың заман талаптарына сай жүйесін қалыптастыру, яғни заңды күшейту.Сондықтан, экономикадағы сияқты экологияда да алдымен өз күшімізге, әлеуетімізге сүйенуге тура келеді. Республикада атқару билігі мен мемлекеттің өз азаматтары алдында олардың өсіп - өркендеп, толыққанды өмір сүру үшін жауапкершілік жүйесі енді - енді қалыптасып келе жатыр.
Дамыған елдерде осы мәселе бойынша иық тірестіре қимыл жасайтын қоғамның үш жетекші күшінің - мемлекеттік құрылым, кәсіпкерлік сала және үшінші сектор делінетін беймемлекеттік ұйымдардың әлеуметтік мүдделестігіне қол жеткізуге бізде әлі ертерек. Алайда, өркениетті даму жолына біржола маңдай түзеген әрқандай ел жоғарыда аталған шаралар кешеніне арнап, соның ішінде әлем құлақ түріп, көз тігіп отырған экология саласында да берік құқықтық негізді бүгіннен бастап қалап қоюы тиіс [7]. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап өзінің статусын жан - жақты және белсенді көтере бастады, экологиялық қарама - қайшылыққа көп көңіл бөле бастады. 1997 жылғы 23 маусымдағы БҰҰның арнайы сессиясында ел басым ыз Н.Ә.Назарбаев әлемдік қоғамдастықты экологиялық мәселелерді күш біріктіре отырып, соның ішінде оның ойынша әлемдік маңызы бар Семей полигоны және Арал теңізі мәселелерін шешуге шақырды. Халықтың табиғи ортаны қорғауға белсенді қатысу қажет екендігін түсінбейінше салынған күш күтілетін нәтиже әкелмейді. Әрине экологиялық мәдениеттің қалыптасу процесінде мемлекет, мемлекеттік саясат қоршаған ортаны қорғау саласында үлкен рөл ойнайды. Мемлекет экологиялық саясаттың субъекті ретінде қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету керек.
Жоғары мәдениетті елдерде экологиялық таза емес тұтыну тауарларынан халықты қорғау ісіне үлкен маңыз беріледі. Нарықтың бір тетігі жарнама зиянды өнімдерді насихаттаудан аулақ болуға тиісті. Мысалы экологиялық жағынан қауіпсіз өнім өндіру туралы өтінішті тексеру, тұтыну тауарлары жөнінде соны көрсеткіштерді пайдаланып, жүргізілген салыстырмалы тексерудің нәтижелерін жұртшылыққа хабарлап отыру керек. Осы жөнінде БҰҰ - ның қоршаған орта жөнінде комиссиясының Экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердегі табиғатты қорғау қызметін кешенді басқарудың басшылыққа алар принциптері атты құжатта былай делінген Экономикалық жұмыспен айналысатын субъектілердің төңірегінде оларды өндірістің экологиялық тұрғыда таза өндіруге мәжбүр ететін белгілі дәрежеде ықпалды қоғамдық пікір қалыптастыру мақсатында, экологиялық топтар мен тұтынушылар ассоциацияларына халықты хабардар етуді жақсарту жөніндегі науқанды қолдап отыру керек. Бұл үшін заңдарда үкіметтік емес ұйымдарға нақты заңдық құқықтар беру керек. Бұл үшін заңдарда үкіметтік емес ұйымдарға нақты заңды құқықтар беру керек, атап айтқанда мәліметтерді кедергісіз алуға, жеке адамдардың құқындай, сот жолымен анықтау құқын беру керек [8].
Адамзат тарихының дамуы, ғылыми - техникалық үдерістердің жеделдеуі қоғам мен табиғат арасындағы өзара қатынасты барынша шиеленістіріп, ғаламның экологиялық байланысының шұғыл бұзылуына алып келді. Адамзаттың ғылыми - техникалық прогресс жолында дамуы адам мен табиғат арасындағы өзара қарым - қатынасты өзгертті. Адамды табиғи ортаға қарама - қарсы қоятын, адам мен қоршаған ортаның табиғи байланысының бұзылуы орын алды. Адам іс - әрекетінің қоршаған ортаға әсерінен табиғи орта қалпына келу мүмкіндігінен айырыла бастады.
Барлығымызға белгілі, ғылыми - техникалық прогрестің жағымды жақтарымен қоса, жағымсыз жақтары да болды:
* табиғи ортаға жағымсыз антропогендік әсер, адам өмірінің экологиялық жағдайының нашарлауы;
* табиғи ресурс шығындарының көбеюі;
* адамзат өркениетінің өміріне қауіп төндіретін қару жасау;
* өнеркәсіптік - дамыған және дамушы елдер арасындағы әлеуметтік - экономикалық даму деңгейіндегі теңсіздіктің күшеюі.
Әсіресе, бүгінгі экологиялық апат біздің елімізге қауіп төндіріп тұрғаны барлығымызға да белгілі. Ғасырлар бойы адам баласы өзін табиғаттың қожасы, билеушісі ретінде сезініп, одан өзіне керектің барлығын алды. Бірақ оған келтірілген зиянның орнын толтыруға, дер кезінде қамқорлық жасауға әдеттенбеді. Экологиялық тәрбие беру - адамзат баласының әр бір іс - әрекетіне шек қоя отырып, экологиялық жағдайды жақсартудың бірден - бір жолы. Осыған қатысты Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептердің жалпы білім мазмұнының тұжырымдамасында берілетін пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы бар факторлармен толықтыру арқылы осы үдерісті жүзеге асыру керек екендігі айтылған. Ғылыми - техникалық даму кезінде барлық адамзат алдында тұрған күрделі міндеттердің бірі - біздің өмір сүріп, күнделікті тіршілік қажеттілігімізге қолданып отырған табиғатты қорғау, сақтау және оның сан алуан байлықтарын қолдан келгенше орынды да ұқыпты пайдалану болып отыр. Қоршаған ортаны шексіз игерудің себебінен табиғат тепе - теңдігі бұзылды, жер эрозияға ұшырады, судың тазалығы өзгерді, тірі организмдердің саны азайды және адам баласының денсаулық жағдайы өзгерді т.б.
Экологиялық мәдениетте адамгершіліктің алтын ережесі (өзіңе не тілесең, басқаға да соны тіле) экологияның алтын ережесіне (өзіңе не тілесең, табиғатқа да соны тіле) айналды. Экологиялық өркениетті қалыптастыру үшін табиғи ортамен қоса мәдени ортаны да орнықты және адамдық талаптарға сай құру керек.
Бүгінгі таңда ғасырлар бойы қалыптасқан экологиялық сауатсыздықтан экологиялық мәдениетке өту қай жағынан болса да маңызды міндет болып табылады. Экологиялық мәдениет тек мәдени мұраларды қорғаумен шектелмейді, ол тек мәдени саладағы ластанулармен күресу жобаларын қабылдаумен аяқталмайды. Мәдениет экологиялық қорғау функцияларымен қоса парасатты - гуманистік мәдениетті пайдалану талаптарын өзіне қосып алуы қажет.
Табиғатты қорғау мәдениетінің қарапайым, әрі маңызды шарты - осы істегі төмендегідей қиындықтарды шеше білу:
1. табиғатты қорғауды тек мамандандырылған арнаулы ұжымдардың міндеті деп есептеу; шын мәнінде экологиялық мәселелер жалпы, қоғамдық, әмбебапты сипатта болады.
2. Экономикалық даму мақсаттарын экологиялық мәселелерден бөлек қарастыру.
3. табиғатты қорғау заңдарының төмен деңгейі, арнаулы мамандардың жетіспеушілігі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде экологиялық тәрбиенің мынадай міндеттер мен мақсаттарды қамтуына көңіл бөлінеді:
1. адамның қоршаған ортаға әсері және оның заңдылықтарының орындалуын анықтайтындай алдыңғы қатарлы ой, пікірлер мен ғылыми деректерді қамтуы;
2. қоғамның материалдық және күштерінің қайнар көзі - табиғи және әлеуметтік ортаның жан - жақты бай құндылықтарын түсіну;
3. табиғат байлықтарын тиімді пайдалану дағдыларын білім, таным мәселелерін меңгеру, өзін қоршаған ортаның жағдайын бағалай білу қабілетін дамыту, жақсартудың шараларын қабылдау, адам қызметінің табиғатқа тигізер зиянын алдын - ала болжай білу.
4. табиғатқа зиян келтірмеу бағытындағы тиісті ережелерді саналы түрде орындап отыру;
5. табиғи және әлеуметтік ортаны жақсарту қызметін, табиғатты қорғау идеяларын жетілдіру;
6. табиғи және әлеуметтік ортаға деген жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру - тәрбиенің құрамдас бір бөлігі.
Экологиялық мәдениетті қалыптастыру мақсатында :
табиғатты қорғауға арналған ғылыми оқулар мен конференциялар өткізу;
табиғатты қорғауға бағытталған кештер өткізу;
ғылыми - көпшілік әдебиеттер көрмелерін ұйымдастыру;
табиғатты қорғауға бағытталған фильмдер көрсету;
табиғатты қорғауды жақсарту мақсатында тексеру жұмыстарын жиі - жиі жүргізу.
экологиялық бағыттағы ғылыми - зерттеу жұмыстарын жиі - жиі ұйымдастыру, жастарды ғылыммен айналысуға баулу.
оқушылар арасында әр түрлі сурет сайысын өткізу.
экологиялық негіздегі арулар арасында Жер сұлуы сайысын ұйымдастыру.
мектептерде, жоғары оқу орындарындарының көлемінде әр түрлі экологиялық бағыттағы лагерлер.
мекемелер арасында, соның ішінде өнеркәсіп орындары арасындажыл сайын ең экологиялық таза атты сайыс өткізу және оны мемлекет тарапынан марапаттап, сонымен қатар сол мекемеге салықта және т.б. жеңілдік беру.
тамақ өндірісінде экологиялық таза өнім номинациясын ұйымдастыру.
Табиғат - сұлулықтың қайнар көзі. Сондықтан ол тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Баланың бойына игілік пен ізгілікті дарытушы табиғатты қорғау сезіміне тәрбиелеу туралы ғұлама ғалым К.Д. Ушинскийдің табиғаттың дауысын - дыбысын, үнін ата - аналар да, қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да көңіл қойып тыңдауы тиіс. Табиғатпен егесу, оған зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды дегеніне құлақ асатын мерзім әлдеқайда жетті [9].
Экологиялық мәселелерді шешу экологиялық таза технологияларды енгізумен, адамда экологиялық мәдениеттің қалыптасуымен байланысты. Қазіргі уақытта өркениет ақпараттық, техногендік, компьютерлік болып сипатталады. Осыған байланысты өркениет өзіндік жеткілікті түсінік бола алмайды және оған гуманистік сипат тән емес, керісінше ол ой мен мәдениетті технизациялайды.
Қалыптасқан экологиялық мәселелер - қоғамдағы келеңсіз жағдайлардың, адамның ішкі дағдарысының салдары. Жоғары технологиялар әлемінде өмір сүре отырып, адам өзінің әлемнің бір бөлшегі екенін сезіне бермейді, әлемнің бір бөлігі екендігін ұмытып кетеді. Жоғары техникалы қоғамда адамға табиғи ортамен қарым - қатынас жасауы қиынға түседі, ал бұл мүмкіндіктің болмауы адамды жалғыздыққа әкеледі. Экологиялық өркениеттілік - адамның тұлға ретіндегі өнегелілік императивтерін қарастыру керек.
Соңғы жылдары көптеген елдерде моральдық сананың экологизациясы орын алды және құндылықтық бағыттыр өзгерді. Адам - қоғам - табиғат қарым - қатынасы саласындағы моральдық нормалар мен мінез - құлық өнегелілігі экологиялық этиканың негізі болады. Адамның қоршаған ортаға деген қарым - қатынасындағы өнегелілік позициясы гуманистік болу керек, оның негізінде адам игілігінің басым болуымен қатар табиғаттың игілігі де болу керек.
Экологиялық өркениет жағдайында экологиялық сананың маңызы үлкен. Қазақстанның экологиялық дағдарыстан шығуының маңызды бағыттарының бірі, тұрақты даму жолымен жүре отырып, мәні, мақсаты азаматтардың экологиялық білімін, экологиялық мәдениетін, экологиялық тәрбиесін дамыту болып келетін экологиялық - ағартушылық табылады, ондағы басты мақсат қоғамның экологиялық санасын өзгерту, адамның табиғи ортаға деген қарым - қатынасын түбірімен өзгерту болу керек.
Экологиялық өркениеттілік - бұл табиғи инстинктердің мәдени, жағымды іс - әрекет жағына сублимация үдерісі. Экологиялық мәселелер адамның мінез - құлқын белгілейді және оның санасының өзгеруін талап етеді. А.Д. Урсул экологиялық өркениеттің үш қалыптасу кезеңін атап өтеді. Бірінші кезең, экологиялық ахуалды жақсартатын заңдарды қабылдаумен байланыстырылады. Яғни, экологиялық қылмыс кодексін нығайту керек. Екінші кезеңде табиғаттың ластануы мүмкіндігінше азайтылып, биосфера ресурстары тұрақтандырылады. Үшінші кезеңде демографиялық мәселелер түбегейлі шешіледі.
Экологиялық мәдениет түсінігінің мазмұны материалдық және рухани жақтарды қамтиды. Материалдық жаққа адамның еңбек ету үдерісіне қатысты бөлігі жатса, рухани жағына адамның табиғат құндылықтарын, оның сұлулығын, табиғат байлықтарына қамқорлықпен қарау жатады. Әлеуметтік экология мәселелерінің жүйесінде экологиялық мәдениет экологиялық сана, экологиялық ойлау, экологиялық білім, экологиялық тәрбиеге қарағанда кең ауқымды қамтиды.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде экологиялық тәрбиенің мынандай міндеттер мен мақсаттарды қамтуына көп көңіл бөлінеді:
1. адамның қоршаған ортаға әсері және оның заңдылықтарының орындалуын анықтайтындай алдыңғы қатарлы ой, пікірлер мен ғылыми деректерді қамтуы;
2. қоғамның материалдық және рухани күштерініңм қайнар көзі - табиғи және әлеуметтік ортаның жан - жақты бай құндылықтарын түсіну.
3. табиғат байлықтарын тиімді пайдалану дағдыларын, білім, таным мәселелерін меңгеру, өзін қоршаған ортаның жағдайын бағалай білу қабілетін дамыту, оны жақсартудың шараларын қабылдау, адам қызметі мен табиғатқа тигізер зиянын алдын - ала болжай білу;
4. табиғатқа зиян келтірмеу бағытындағы тиісті ережелерді саналы түрде орындап отыру;
5. табиғи және әлеуметтік ортаны жақсарту қызметін, табиғат қорғау идеяларын жетілдіру, табиғат және әлеуметтік ортаға деген жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру [10].
Экологиялық мәдениетті қалыптастыруға деген қажеттілік бүгінгі күні күннен - күнге маңызды болып келеді. Осыған байланысты П.Проскуринаның Бізде экологиялық мәдениет мемлекеттік іс болу керек. Бұл мәдениет әр қайсысымызға жетпейінше ешқандай нәтиже болмайды деген сөзі заңды деп айтуға болады. Қоғамды экологияландыру экология туралы жан - жақты ақпарат беретін, барынша ақпараттық қамтамасыз етуді қажет етеді. Бала бақшада, мектептерде және т.б. жерлерде экология мәселесіне көп көңіл бөлініп, тек айтылып қана қоймай адамның санасына, жүрегіне жететіндей жеткізілу керек деп ойлаймыз. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі, ата - бабаларымыз жырлап, айтып кеткен табиғатты қорғауға бағытталған ырымдар мен нанымдар, салт - жораларды бүгінгі күні ұрпақ тәрбиесіне пайдалану аса қажет. Халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың қоршаған ортаға қарым - қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез - құлқын қалыптастыру уақыт талабы. Ата - бабамыз қандай қиын - қыстау болса да соған төтеп беріп, қанымен, жанымен қорғап бізге қалдырған жерімізді, табиғатымызды сақтау, болашақ ұрпаққа жеткізу парыз екендігін әр қайсысымыз жете түсінсек, бұның өзі үлкен жетістік деп айтуға болар еді.
Гуманитарлық біліммен қатар экологиялық білім адамдардың экологиялық санасының қалыптасуына, Қазақстанның экологиялық дағдарыстан шығуына септігін тигізетін, адамдардың құндылықтарды, білімді меңгеруіне мүмкіндік жасау керек.
Экологиялық сананың, мәдениеттің қалыптасуы барлық азаматтардың экологиялық санасының, экологиялық тәрбиесінің дамыған болуын қарастырады.
Сонымен, экологиялық мәдениет - табиғи ортаға деген саналы қарым - қатынас, адамның қоршаған ортаны жақсартуға өзіндік үлесін қосуы, экологиялық білімділік. Экологиялық мәдениеттің негізін экологиялық қарым - қатынас құрайды. Экологияландыру қоғамды сақтаудың шешуші шарты болып табылады, тек сол арқылы ғана адам мен табиғаттың арасында үйлесімділік орнатуға болады. Мәдениет жекелендіруден гөрі, адам мен табиғатты біріктіру құралына айналады.
Табиғатқа жанашыр болу адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туған жеріміздің тамылжыған, тамаша табиғатын сүю, оны қастерлеп, қадірлеу әрбір адамның азаматтық парызы.
Экологиялық мәдениеттің мәнін анықтау жан - жақты талдау жасауды талап етеді. Осы тұрғыда синергетикалықбағытты қолдану кең етек алған.
Дәріс 2. Қазіргі қоғамның экологиялық мәдениетін зерттеудегі әдістемелік бағыттар.
Қоғамның экологиялық мәдениеті - күрделі, көпқырлы құбылыс. Оның мәнін анықтау оған жан - жақты анализ жасауды талап етеді. Герман Хакен синергетиканы күрделі негізде бір - бірімен өзара байланысатын компоненттерден жүйеден тұратын жүйе ішіндегі жүйені зерттейтін ғылым ретінде анықтады. Бұл жерде күрделі сөзі сызықтық емес ретінде қарастырылады.
Синергетика Мендельштам және оның мектебі дамытқан теориялардан сонымен бірге Анри Пуанкаренің еңбектерінде негізі қаланған дифференциялдық теңестіру теориясынан шыққаны белгілі. Бұл екеуі де сызықтық емес ойлаудың және онымен байланысты ньютондық жүйегің қалыптасуында үлкен рөл ойнады. Ньютондық жүйе Батыс Еуропада феодолизмнің қирауы кезеңінде, әлеуметтік жүйенің тербеліс жағдайында пайда болды. Осы уақытта ұлы географиялық ашылулар болып жатқан еді. Машина өркениеті туындап, ол өзінің идеологиясын талап етеді. Бұл идеологияның негізін ойлаудың детерминистік стилі және әлемге деген сызықтық бағыт құрады.
Детерминистік бағытты П.С.Лапластың табиғаттың барлық заңдарын, барлық бастапқы жағдайларды және осыларды өңдей алатын, сөйте отыра өткен шақтағы үлкен,кішкентай денелердің қозғалыстарын болжай алатын ақыл, сана туралы арманы сипаттайды. Бастапқы кезеңде адамзатқа сарқылмайтын ресурстары бар Жер әлемі берілді,оның таусылатындығы туралы ойланбай ақ қолдана беруге болатын сияқты болып көрінді. Сызықтық бағытты индустриялдық қоғамның ғылыми негізі ретінде сипаттауға болады. Оның салдары идеалды функциялаушы машина ретіндегі қоғам мен өндірісті ұйымдастыру болды. Сызықтық емес эффектілерге көңіл бөлінбестен,географиялық және өнеркәсіптік экспансиямен сызықтық заңдылықтармен басқарылды.Құлдық сауда немесе тропикалық ормандарды шабу және т.б. салдары ойластырылмады. Бірақ ғылымның, өнеркәсіптің дамуына байланысты сызықтық емесқұбылыстар атқаратын ролдерге көңіл бөліне бастады.Оған кері байланыстар,алдын алу тән.Барлық реалды жүйелер сызықтық емес, олар тек жуықтап алғанда ғана сызықтық болып санала алады деген түсінік қалыптасты. Сызықтық емес құбылыстарды зерттеуде негізгі модельдерді, түсініктерді,образдарды қайта қарауда, сәйкес келетін математикалық әдіс-тәсілдерді табуда бірыңғай бағытты таңдау қажеттілігі туындады. Сонымен бірге бағыт математикалық, физикалық нәтижеге негізделген ғылыми - жаратылыстанулық болумен қатар сызықтық емес жүйелерді зерттеу нәтижесі біздің әлемді қабылдауымызда, оны философиялық саналауда көрініс табатын таза көзқарастық болуы мүмкін. Синергетика өзін ұйымдастырушы жүйелер ретіндегі ғылым ретінде жаратылыстанудың күшімен іске асырылды. Бірақ синергетиканың идеялары ақырындап қоғамдық және гуманитарлық ғылымдардың әдістемелік негізі бола бастайды. Бұл салаларда синергетикалық бағыт оның негізгі түсініктерін күрделі әлеуметтік-гуманитарлық құбылыстарды бейнелеуде пайдаланудан басталады. Күрделі жүйелердің эволюциясының ортақ заңдылықтары туралы көзқарастар, гуманитарлық білім және қоғамтану үшін синергетикалық идеялардың перспективасын негіздейді. Жаңа гуманитарлық қоғамтанулық концепцияларды жасау үшін синергетикалық көзқарастарды пайдалану мысалдарын көптеп келтіруге болады, себебі экономикада, саясатта күрделі қайталанбайтын эволюциялық жүйелермен байланысы болады.
Синергетикада өзін - өзі ұйымдастыратын физикалық жүйелер әлеуметтік - мәдени жүйелерді зерттеуде прототиптің рөлін орындайды. Синергетика ғылыми таным үдерісіне де қолданылады. Е.Н.Князева және С.П.Курдюков қазіргі кезде сызықтық емес, ашық орта жүйесінің математикалық модельдері тек сол ғана салада конструктивті ролді ойнамайды. Олар жалпы әдістемелік философиялық сипаттағы жаңа тұжырымдардың болуын қамтамасыз ету бола бастайды деп көрсетеді [53]. Бұл әсіресе адамзаттық қоғам сияқты күрделі жүйелер үшін маңызды. Осы бағытты, біз күрделі ашық, инвариантты жүйе ретінде анықтаған экологиялық мәдениетті зерттеуде пайдалану маңызды. Сызықтық емес жүйенің екі типін болып қарастырады-энергияны сақтаумен сипатталатын консервативті және диссипативті, онда энергия диссипатсиялайды немесе ашық жүйе болғанда қоршаған ортаның жүйесіне түседі. Консервативті жүйелер өзіндік ерекшеліктерге ие болсада, барлық негізгі, базалық сызықтық емес қасиеттер диссипативті жүйелер мысалында қарастырылуы мүмкін. Олар синергетикалық тепе теңдіктен алыс, жүйелерде өзіндік ұйымдастырылудың ғылымның зерттеу нысаны болады.Нақ синергетика әр түрлі табиғат жүйесіндегі сызықтық емес құбылыстарды зерттеуде өзінің негізгі бағытына көңіл аударады.
И.Пригожиннің сызықтық емес саласында жүргізген зерттеуі маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік берді: жүйені тепе теңдіктен алыстататын бақылау параметрлерін өзгерткен кезде оның термодиномикалық жағы тұрақсыз, жүйеде жаңа қасиеттері бар атракттырлар пайда болуы мүмкін.
Жүйе ашықтылығының бұзылуы жаңа ақпарат ағынының тоқтауы білімнің диссипациясына, схоластикаға әкеледі. Қоғамның тұйықталуы деградацияға әкеледі. Оған Спарта, ортағасырлық Жапоения, оқшауланған тайпалар мысал бола алады.
Қазіргі кезде синергетика өзінің жалпы ғылымдық маңызын көрсетіп отыр.Синергетика әлемге жаңаша қарауды және эволюция үдерістерін енгізді. Жағдайды кванттық механикамен салыстырмалылық теориясынан кейінгі жаңа парадигмаға өтудегі алғышарт ретінде қарастыруға болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Мамандық: 6M0204 - мәдениеттану
Магистратура
Мәдениет экологиясы
Габитов Т.Х., дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры, филос.ғ.д.
Дәрістер мәтіні
Оқытушының аты-жөні:
Ғабитов Тұрсын Хафизович,
философия ғылымдарының докторы, профессор
e-mail: tursungabitov@mail.ru
І модуль. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі экологиялық ұстындар
Дәріс 1. Экологиялық мәдениет түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Дәріс 2. Қазіргі қоғамның экологиялық мәдениетін зерттеудегі әдістемелік бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Дәріс 3. Қазақ мәдениетіндегі экологиялық ұстанымдар ... ... ... ... ... ... . ... ...27
ІІ модуль. Тұлғаның экологиялық мәдениетінің қалыптасу мәселесі
Дәріс 4. Тұлғаның экологиялық мәдениетінің қалыптасуына әлеуметтік институттардың әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Дәріс 5. Тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Дәріс 6. Тұлғаның экологиялық мәдениетін қалыптастырудың концептуалды моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
Ш модуль. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі экологиялық жағдайы
Дәріс 7. Экологиялық мәдениет дамуының негізгі көрсеткіштері ... ... ...60
Дәріс 8. Жастардың экологиялық мәдениетінің деңгейі (әлеуметтік зерттеу негізінде) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
І модуль. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі экологиялық ұстындар
Дәріс 1. Экологиялық мәдениет түсінігі.
Табиғи және әлеуметтік өзгерістердің көп болуы және олардың жаһандануы адамзатты оның ары қарай тіршілік ету мүмкіндігі туралы ойландырмай қоймайды. Қазіргі кезде адамзат алдында тұрған міндет экологиялық мәселелерді шешудің оңтайлы жолдарын табу.
Бүгінгі күні экологиялық дағдарыстың негізгі себептерінің бірі болып қоғамның экологиялық мәдениетінің төмендігі табылады деп сеніммен айтуға болады.
Қазіргі кездегі экологиялық жағдай қоғамның, адамның өмір сүру ортасына деген қарым - қатынасына басқаша қарауға мәжбүр етті. Экологиялық мәселелер адамдардың табиғи ортаға деген рационалды емес қарым - қатынасының салдары ретінде пайда болды. Ендігі кезде экологиялық апаттан қалай құтылу немесе оны бастан өткізу туралы емес, оның техногендік және экологиялық - мәдени салдарын қалай жеңілдетуге болады деген сұрақ туындайды.
Мәдениет өзінің даму барысында белгілі бір мағынада өзі мәселелерді туғызды және сол мәселелерді шешу үшін біз қазір мәдениетке жүгінеміз.
Ян Щепаньскидің пайымдауынша: Ұрпақтан - ұрпаққа берілетін белгілі бір идеялар болады. Бұл идеялармен құндылықтар жүйесі байланысты. Олар индивидтер мен топтың іс - әрекеті, мінез - құлқын, қабылдау және ойлау әдісін анықтайды. Бұл барлық жиынтық мәдениет деп аталады [3].
Мәдениет экологиясы терминін алғаш ғылыми айналымға енгізген Д. С. Лихачевтың пікірінше этикалық - рухани құндылықтарды ашатын экологиялық мәдениет сұрақтары зерттеуді аса қажет етеді. Экологиялық дағдарысқа қауіпті тудыратын тек сыртқы ортаның ластануы ғана емес, сонымен қатар адамның ішкі әлемінің, мәдениетінің, санасының ластынуы да экологиялық қауіпті құрайды деген ғалымның ойына қосылуға болады [2].
Егер мәдениет түсінігінің бастауларына көз жүгіртсек, адамның табиғатқа қатынасы үнемі мәдениетпен өңделіп отырды. Ондай қатынастың бастапқы негізі ретінде қоғамның қарапайым қажеттіліктері болды, ал табиғатты адам өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырудың тәсілі ретінде қабылдады. Қоғам табиғатты құдайландырып, онымен диалогқа түсуге тырысты. Адамдар негізінен табиғаттың тұтастығын, өзінің табиғатпен байланысының үзілмейтіндігінжақсы сезе білді және қабылдаушы мәдениеттен өндіруші мәдениетке көшу арқылы әлеуметтік - мәдени экспансияның рычагі арқылы табиғатпен байланысын күшейтті.
Экологиялық мәдениет күрделі ұғым ретінде табиғатты танып білу, пайдалану және жаңарту іс - әрекет түрлерінің мәдениетімен байланысты. Ал жеке адамның экологиялық мәдениеті дегеніміз - табиғатты аялауға, қорғауға бағытталған білімі, іскерлігі, дағдысы, оны жүзеге асыруы. Яғни экологиялық мәдениетті қалыптастырудың мақсаты - адам - қоғам - табиғат жүйесіне үйлесімдік орнату, табиғи байланысты сақтау, молайту, тиімді пайдалану, жуапкершілік сезімін арттыру. Экологиялық мәдениет бұл - адамдардың табиғатты қабылдау деңгейі және әлемдегі өзінің орнын бағалауы, адамның әлемге деген қарым - қатынасы.
Экологиялық мәдениет түсінігінің генезисін қарастырсақ. Бастапқыда термин әлеуметтік қарым - қатынастардың белгілі бір түрін бейнелейтін, нақтырақ айтсақ қоғам мен табиғат арасындағы қатынасты бейнелейтін табиғаттың бірыңғай сегментін, бөлігін білдірді.
Бұл ұғымға бірнеше зерттеушілер бірін - бірі толықтыратын әр түрлі анықтама береді:
В. Межжерин экологиялық мәдениетті ғылым, технология, дін, философия, астрология, әдебиет, өнер барлығы бірге адам өмірінің образын жасағандығын факт ретінде қарастырады. Ол арқылы шынайы әлеммен өзара байланысты орната отырып, адам өзіне қабілеттіліктің, икемділіктің жоғарғы формасы ретінде қарастыруға болатын қалыпты жағдайын қамтамасыз етеді. Бұл дегеніміз Жер планетасындағы экологиялық адамның пайда болуын білдіреді.
С.Н. Глазачев құрамына экологиялық іс - әрекеттің мотивациясы, экологиялық білім және табиғатты сақтау, оны қорғай алу кіретінэкологиялық мәдениеттің негізін сендіру, экологиялық сана құрайды деп есептейді.
Ю.Л. Хотунцев экологиялық мәдениет феноменінің құрылымдық бөлінуін ұсынды. Оның көзқарасы бойынша табиғаттың сақталуын қарастыратын, сонымен шартталған адамзат іс - әрекеті тәсілінің жиынтығы деп көрсетеді, ол мыналарды қамтиды: табиғат өмірдің және сұлулықтың бастауы болып табылатындығын түсіну, оны сақтауға деген жауапкершілік, кез - келген іс - әрекет, қызмет түрін қоршаған ортаны және адам денсаулығын қорғаумен салыстыра білу қабілеті, табиғатты қорғау іс - әрекетіне, қызметіне аса қызығушылық таныту және оны жүзеге асыруды.
А.О. Лагутин бойынша экологиялық мәдениет - мақсаты адам қоғамының табиғи - әлеуметтік потенциалын дамыту мен сақтау, қоғамның тұрақты экологиялық кеңістігін қалыптастыру болып табылатын ашық жоғары өнегелілік құндылықтық құрылымдардың динамикалық жүйесі. Жалпы экологиялық мәдениет түсінігі қазіргі кезде табиғатқа деген жауапкершілікті қарым - қатынасты, табиғатты бағалауды білдіретін бастапқы мағынасына қайта оралады. Табиғат өзара әрекеттің тең құқылы серіктесі ретінде қарастырылады, ал экологиялық мәдениет болса адамзат мәдениетін құрайтынды әлеуметтік топтық және тұлғалық деңгейде белгілейді. Экологиялық мәдениет әлеуметтік деңгейде ноосфера жасау үдерісін басқаруды жүзеге асыратын, қоршаған ортаға қатысты тағылықтан арылуды іске асыратын адамзаттың іс - әрекеті арқылы көрініс табады. Топтық деңгейде экологиялық мәдениет өзіне, басқаларға, табиғатқа қатысты адамзаттық эгоизмді еңсеруге септігін тигізеді, тұлға аралық байланыс қалыптасуының іске асатын басқаша механизмдеріне көшуге мүмкіндік береді, ал олар арқылы дамудыңкоэволюциялық формасына көшуге мүмкіндік береді.
Экологиялық мәдениет - бұл адамның табиғатқа әсерінің әлеуметтік реттеушілерінің жиынтығы, экологиялық білім мен тәрбие берудің жүйесі. Қалыптасқан жағдайда сол арқылы ғана қоғам мен табиғи ортаның тепе - теңдігін ұстау мүмкін болады.
Ғылымда кез - келген құбылыс оның дамуының диалектикасы арқылы қарастырылу керек деген түсінік бар, яғни қалай пайда болды, өзінің эволюциясы барысында қандай кезеңдерден өтті, өзгерістердің болуына не себеп болды және т.б.
Адам мен табиғат қарым - қатынасының тарихи дамуының бастапқы кезеңі архаикалық дәуір болды. Бұл кезеңде адам табиғаттың барлық заңдыдылықтарына бағынып, онымен ажырамас бірлікте болды. Осы уақытта қоғам табиғатты өзінің қажеттіліктеріне емес, керісінше қоғам табиғатқа бейімделеді. Бұл кезеңнің экологиялық санасының ерекшеліктері мифтер жүйесінің анализі арқылы көрініс таба алады.
Нақ мифтік шығармашылықта алғашқы қауымдық адам өзін табиғи ортадан бөлуге және табиғатқа өзінің тәжірибелік қарым - қатынасын көрсеткісі келді. Мифтік санада алғашқы қауымдық адам мен топтың, адам мен табиғаттың бірлігі көрініс табады. Сонымен, алғашықы қауым адамы өзін табиғаттың бір бөлшегі ретінде қарастырады.
Уақыт өте келе адамзат қоғамының даму барысында адам табиғатқа физикалық тәуелсіз бола бастағаннан кейін, адам табиғаттан алыстай бастайды. Табиғат адамға қарсы қойылған, оған тәуелсіз ретінде қабылданады. Бұл табиғаттан алыстау кезеңі бірнеше кезеңнен өтті.
Бірінші кезеңде табиғатқа деген қарым - қатынас ақырындап өзгере бастайды. Кейбір авторлар мифтің диалектикалық қарама - қайшылығының мәні өзін табиғатпен бір деп сезінумен, саналаумен қатар, қиял, ой жүзінде табиғат күштерін бағындыруды қамтығанын атап өтеді. Мұндай табиғат күштерін ой жүзінде бағындыруда кейінгі өндірістік дамуды көрсететін және қиялды тәжірибелік тұрғыда жүзеге асыруды құрайтын революциялайтын негіз болды. Бұл жануарлық тұрмыстың, өмірдің аяқталуы мен рухты табиғаттан ажыратудың бастамасын білдірді. Осы кезде адам табиғат құбылыстарын түсінуге тырысады. Бұл әлемдегі болып жатқан барлық нәрсені басқаратын басқа әлемдік рухтар бар деген көзқарастың қалыптасуына әкеледі. Қоғам дамуының бұл кезеңінде табиғатқа қарым - қатынас магиялық дәстүрлердің толық жүйесі ретіндегі адам санасында көрініс табады. Ендігі кезекте табиғатпен өзара қарым - қатынас қана емес, арнайы ритуалдар арқылы адамға көмектесетін, сонымен қоса зиян келтіретін рухтар әлемімен қарым - қатынас орнату басты бола бастады. Ежелгі әлем мәдениетінде табиғат күштеріне бас июмен қатар адамның бөлектенуі және өзін жоғарылатуы туралы идея туындайды. Египет құдайлары пантеонында ерекше мәдени пласттар қарастырылады: құдайлар - жануарлар; құдайлар - жартылай адамдар; адам бейнесіндегі құдайлар. Ол кезде білім таңдаулылардың ғана еншісінде болды, көпшіліктің үлесінде табиғатқа жасалған бастапқы бақылаулардан үзіліп алынған тек ритуалдар болды.Аяушылық типіндегі шаруашылықты жүргізумен қатар, ежелгі мәдениеттер табиғатты, өнерді тамашалай білді.
Табиғаттан алыстау үдерісіне отырықшылық өмірге көшу үлкен рөл ойнады. Отырықшылыққа көшуге, әлеуметтік байланыстардың қиындауына байланысты ақырындап адамның табиғатқа деген қарым - қатынасы өзгереді, бұл әлеуметтік - мәдени құндылықтар жүйесімен бекітіледі.
Адамның табиғаттан алыстауының келесі кезеңі антика дәуірімен байланысты. Бұл дәуірге қоршаған ортадағы болып жатқан құбылыстарды түсінуге тырысу, адамның әлемдегі алатын орнын анықтау тән болды. Табиғаттың заңдылықтарын сақтай отырып, игілікке жету мүмкіндігі туралы алғаш рет көзқарас қалыптасты. Табиғаттың заңдылықтары бойынша жүру үшін оны зерттеу қажет болды.
Сөйтіп, антика заманында адам мен табиғаттың қарама - қарсылығын күшейтетін фактор - табиғатты ғылым тұрғысынан түсіну болды, ендігі жерде табиғат зерттеудің объектісі болды.
Адамның табиғаттан алыстауының, оның табиғи ортадан бөлінуінің үшінші кезеңі монотеистік діндердің пайда болуымен байланысты. Дін адамды жоғарыға, әлемнің шыңына қоя отыра, табиғи объектілерді қабылдауын өзгертті. Табиғат және табиғи орта өзінің құндылықтарынан айырылады, егер ол адамға пайдалы болса ғана құндылығы болды.
Табиғатты адамға тәуелсіз, оған қарама - қарсы ретінде қабылдау Жаңа заман дәуірінде болады. Адам табиғаттың билеушісі ретінде қарастырылады. Қоршаған орта адамға, оны бағындырып, техникалық әсер етудің объектісіне, сарқылмайтын ресурстар көзіне айналдыру қажет болған,қарама - қарсы фактор ретінде болды. Жаңа заманда табиғат адамның тілегін орындаушы ретінде қарастырылады және оны бағындырудағы жетістіктер табиғаттың күштерін жеңу деп түсінілді. Адамның табиғатқа шексіз билігін философия классиктерінің еңбектерінен Ф. Бэконнан бастап Л. Фейербахқа дейін табуға болады.
Мысалы, П. Гольбах табиғи ортаны бізге көрінетін заттарды өндіру үшін және әрекет ету үшін қажеттінің барлығын қамтитын үлен шеберхана ретінде қарауға шақырды.
Декарт біз қол өнершілеріміздің кәсібін білетініміз сияқты, оттың, жұлдыздың, судың, ауаның, аспанның, яғни бізді қоршаған денелердің барлығының әсерін және күшін біле отырып, солардың көмегімен практикалық философияны жасау туралы айтады. Сол білімдерді барлығына қолдана алатындығымызды және табиғаттың иесі бола алатындығымыз туралы атап көрсетеді.
М. Хайдеггер қазіргі экологиялық ахуалды тудырып отырған негізгі себепкердің бірі техникаға жан - жақты талдау берді. Ол техниканы адам іс - әрекеті, әрі соның құралы деп қарастырудан бас тартып, техниканы табиғи заттарда жасырын қалған құпияның ашылу түрі деп біледі. Машинаны ойлап табу арқылы адам табиғаттың жасырын күшін, құпиясын ашады, сөйтіп, оны өзіне қызмет істеуге мәжбүр етеді [4].
Адам техниканы дүниеге әкелуші, жаратушы болғанымен өзі де соның шырмауында қалып отыр. Техника өз - өзінен қауіпті емес. Ешқандай да техникалық сиқыр жоқ, бірақ техниканың мәндік, болмыстық құпиясы бар екені рас. Техниканың мәні - жасырын нәрсені ашу, жария ету, ал, ол дегеніміз, өзімен бірге қауіп - қатерді ала жүреді [4,34].
А. Хунинг техниканы адамның өмір мен билікке деген талпынысынан туындаған дүние деп қарастырады. Оның ойынша адам жаны мен адамзат рухы техника қарқынынан қалмай, одан да басым күйде дамуы қажет деп жазады. Солай істегенде ғана адам техникалық жаңашылдықтарға дайын болады. Тек солай болғанда ғана адам экологиялық мәселелерді шеше алатындай жағдайға жетеді, өз ұрпағының жарқын болашағын қамтамасыз етеді.
Табиғат негізгі қызметі адамның өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандырушы пассивті жақ ретінде қабылдана бастады. Бүгінгі күні адам мен табиғат арасындағы қарым - қатынас және экологиялық дағдарыстың болуын еуропалық өркениеттің даму ерекшеліктерінен іздеу керек деген пікірмен келісуге болады. Ол ерекшеліктер мына пайымдауларда көрініс табады:
# Табиғат адам үшін жаратылған, адам оның иесі болып табылады.
# Табиғат ішкі моральдық құндылықтардан жұрдай, тек адам ғана оған мән, маңыз бере алады.
# Табиғат адаммен жетілдірілу керек және жаңартылған күйінде адамның жердегі табысының, жеңісінің куәсі болу керек [5].
Қарқынды нарықтық шаруашылық - тұтыну идеалдарының мәдениетіндегі басым мәдени құндылықтардың шкаласын түбірімен өзгертті. Табиғатты негізінен таусылмайтын қазына ретінде қарастыра бастады. Егер онда бір нәрсе жетіспесе, соған лайықты техникалық жобалар пайда болды, олардың іске асырылуы қоршаған ортаға зиянды әсерлердің болуын қарастырусыз жүзеге асырылды. Адамдар өздерінің іс - әрекетінің нәтижесі туралы енді ғана, техногендік мәдениеттің жаңа жетістіктерінің салдары аймақтық және ғаламдық деңгейде болғанда ғана ойлана бастады. Техника мен технологияға негізделген материалдық мәдениет тек өндірістік іс - әркетті ғана емес сонымен қатар экологиялыққа зиян келтіретін, адамды инженерлік, технологиялық ойлау стиліне бағыттады. Ондай стиль табиғат объектілерін зерттеуде, қоршаған ортаны техногендік сфераға қайта құруда пайдалы болды, бірақ ол тіршіліктің қайталанбайтындығын, оның бірегейлігін саналауға мүмкіндік бермеді. Ондай ойлау жүйесі Жаңа заман дәуірінде қалыптасты. Ол мәдениеттің техногендік типінің жасалуын қарастырды, онда табиғатқа тең құқықты, жетілген субъект емес, экспансия объектісінің рөлі берілді.
Ұзақ уақыт бойы адамзат табиғатты шексіз пайдалана беруге болады деп ойлады және ол адамға пайдалану үшін берілген деген көзқарас болды. Табиғат ресурстарын жөнсіз, олар таусылмайтындай пайдаланды. Бірнеше уақытқа дейін бұл үдерістер, радикалды экологиялық дағдарысқа әкелмегендіктен салыстырмалы түрде аса маңызды емес болып саналды. Осыған байланысты экологиялық көзқарасы, санасы дамыған қоғам қалыптастыру қажеттілігі туындады.
Экологолиялық сананың экоцентрлік типі бұл - адамның өзін табиғи ортаның бір бөлшегі ретінде санау және қоршаған ортаның сақталуына бағытталу тән адамның көзқарастар жүйесі.
Экологиялық сана деп, күрделі жүйе мәнінің көрінісін, табиғи ресурстарды пайдалану, қайта құруға байланысты адамдардың бір - біріне және қоршаған ортаға қарым - қатынасы түсініледі.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап рухани мәдениеттің жағдайы қауіп туғыза бастады. А. Печчейдің пайымдауынша адамзаттың алдында оның эволюциясының өткен сатысындағы мәселенің мәні адамдар осы әлемге өздері әкелген өзгерістерге сай өздерінің мәдениетін бейімдей алмауында. Экологиялық мәселелерді шешу ең алдымен адамның ішкі болмысының, адамның өзінің өзгеруінен басталу керек [2,6].
Экологиялық гуманизм өзінің дамуында өзінің әсер ету кеңістігін күшейте отырып, экологиялық идеологияға айналады, оның негізінде экологиялық мәдениет жасалады.
Экологиялық идеология - бұл өмір идеологиясы, адам мен табиғат арасындағы ынтымақтастық идеологиясы. Бәрінен бұрын бұл адамзат қызметінің барлық саласында табиғи ортаның оған енгізілген өзгерістерге деген реакциясын есепке алу.
Рухани мәдениеттің барлық салалары өзгере отырып экологиялық мәдениетті жасауға үлес қоса алады. Тарихта рухани мәдениеттің бірінші саласы көрінбейтін мәдениет - мистика болды. Қазіргі экологиялық жағдайда актуалды бола бастаған экологиялық апаттың қауіптілігі адамның табиғат күштері алдындағы әлсіздігін табу жолындағы мистикалық көзқарастың туындауына мүмкіндік туғызды.
Қоғамдық сананы экологияландыру үрдісін бірнеше сатыға бөліп қарастыруға болады: біріншіден, адамның табиғатқа қарым - қатынасын әр түрлі сезім формасында көрсетуі(немқұрайлылық, үрей, байбалам т.б); екіншіден, экологиялық мәселеге аса қызығушылық таныту( биосферадағы эволюциялық өзгерістердің мәнін көрсету, оның тұтастығының детерминациясын көрсету); үшіншіден, табиғи құбылыстарды түсінуден әлеуметтік іс - әрекетке көшу, жағымды іс - әркетке көшу; төртіншіден, адамның табиғатқа қатысты жауапкершілік деңгейінің жоғарылауы, күнделікті өмір барысында көрініс табатын экологиялық сананың тұлғаның ішкі мәдениетінің элементі ретінде болуы. Бұл аспектіде экологиялық сана мен экологиялық мәдениеттің деңгейі бұл - қоғамның табиғатты әлеуметтік маңызды қызметке оны тану және дамуын практикалық пайдалану негізінде қаншалықты терең және жан - жақты қосуының көрсеткіші болып табылады.
Қазіргі кезде ауыр экологиялық тоқырауға технократиялық өркениеттің жолын таңдаған және сол мүмкіндіктер арқылы ондағы бар, бірақ қажетті деңгейде талап етілмеген әлеуметтік - мәдени дамуды ескермеген адам кінәлі. Соңында қазіргі адам өзі басқарып отырған құндылықтарды шынайы, өзінің құндылықтары деп санайды және олардың адамзатты, қоғамды, табиғатты жалаңаштандыра отырып, шынайы әлеуметтік - мәдениеттік құндылықтардың девальвациясына әкелетіндігін саналамайды.
Мәдениет адамның тұрмысының іске асуының құралы болып қана қоймай, сонымен бірге оның дамуының факторы болады. Адам әлеммен және барлық нәрселермен тікелей емес, мәдениет арқылы өзара әрекеттеседі.
Әлемдік қоғамдастық интеграциясы үдерісінде мәдениеттің экологиялық функциялары ерекше маңызға ие болды. Мәдениет мазмұнына, бағытына қарай халықтарды жақындастыра, бір - біріне жат қыла алады. Қазіргі кезде адамзаттың өмір сүруі көбінесе, өзінде төл ұлттық мәдениет пен жалпы адамзаттық құндылықтарды байланыстыратын бірыңғай әлеуметтік - мәдени кеңістіктің қалыптасуына байланысты. Адамзаттың тағдыры тәуелді болатын орталық факторлар экологиялық - мәдени доминанттар, тұлғаның гумандық қасиеті болады. Тек экономикалық дамуға бағытталған стратегияның орнына орталығында адам және тірі зат болатын стратегия келеді.
Адамзат дамуының ішкі логикасы адамзаттың өмір іс - әрекетін, оны ұйымдастыру тәсілдерін, әлемнің әр бұрышындағы мәдениеттерді реттеудің қажет екендігін анықтайды. Жердегі өмір, адамның мекен ететін ортасына деген құқығы сияқты құндылықтарға қатысты бірыңғай принциптер қажет бола бастайды. Мақсат ұлттық мәдениеттерді теңестіру (нивелирлеу) емес, олардың гуманистикалық бастауларын біріктіретінді іздеу. Бұл жағдайда құндылықтық экологиялық императивтер әлемдік экологиялық мәдениеттердің қалыптасуындағы маңызды интегративті фактор болады.
Мәдениет көбінесе интеллектуалдық деңгейдің көрінісі болып табылады, ал интеллект ғылыми - техникалық прогрестің әсерімен ойлаудың технизациясына душар болады. Экомәдениет адамның оны қоршаған ортамен қарым - қатынасын, сонымен қатар осы қарым - қатынастарды ұйымдастыру әдіс - тәсілдерін де реттейді.
Экологиялық мәдениет білім берудің барлық салаларына енуі қажет және тұрғындардың барлық топтарын қамтуы абзал. Ол қоғамның табиғатпен тепе - теңдік ұстай алу қабілеті ретінде дамуы керек. Көптеген ғалымдар мен мамандардың ойынша экологиялық дағдарысты тек экологиялық мәдениеттің негізінде ғана еңсеруге болады, оның негізгі маңызы адам мен табиғи ортаның бірге үйлесімді дамуы, сондай - ақ қоршаған ортаға тек материалдық қана емес, сонымен бірге рухани құндылық ретінде қарау.
Өтпелі кезең елдерінде жоғары экологиялық мәдениетті қалыптастыру арнаулы экологиялық саясатты жүргізумен тікелей айқындалады. Ымырашылдық жолын іздестіру ашық сипатта болуы керек. Экологиялық саясаттың мақсаты мен міндеттері туралы ортақ пікірді айқындаудың қажетті шарты барлық мүдделі жақтардың, барша жұртшылық пен өкіметтік емес ұйымдардың арасында аралық қызмет көрсету болып табылады. Сөйтсе де, соңғы сөз нұсқау беруші органдарда қалады.
Экологиялық саясат алдын алу шараларын белгілеу принципіне, ластаған ақшасын төлейді принципіне, тұрақтылық принципіне, жеке жауапкершілік концепциясына негізделуге тиіс. Өйткені қоршаған орта және даму жөніндегі Рио - де - Жанейро декларациясына сәйкес, орнықты дамудың түпкі мақсатына қоғамның барлық тиісті топтарының келісімді іс - қимылы арқылы жетуге болады [6].
Қажетті экологиялық мәдениетті қалыптастыру қазақстандықтардың төл міндеті болып табылады, осыған қатысты кезек күттірмейтін мәселе еліміздегі табиғатты қорғауға бағытталған заңдардың заман талаптарына сай жүйесін қалыптастыру, яғни заңды күшейту.Сондықтан, экономикадағы сияқты экологияда да алдымен өз күшімізге, әлеуетімізге сүйенуге тура келеді. Республикада атқару билігі мен мемлекеттің өз азаматтары алдында олардың өсіп - өркендеп, толыққанды өмір сүру үшін жауапкершілік жүйесі енді - енді қалыптасып келе жатыр.
Дамыған елдерде осы мәселе бойынша иық тірестіре қимыл жасайтын қоғамның үш жетекші күшінің - мемлекеттік құрылым, кәсіпкерлік сала және үшінші сектор делінетін беймемлекеттік ұйымдардың әлеуметтік мүдделестігіне қол жеткізуге бізде әлі ертерек. Алайда, өркениетті даму жолына біржола маңдай түзеген әрқандай ел жоғарыда аталған шаралар кешеніне арнап, соның ішінде әлем құлақ түріп, көз тігіп отырған экология саласында да берік құқықтық негізді бүгіннен бастап қалап қоюы тиіс [7]. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап өзінің статусын жан - жақты және белсенді көтере бастады, экологиялық қарама - қайшылыққа көп көңіл бөле бастады. 1997 жылғы 23 маусымдағы БҰҰның арнайы сессиясында ел басым ыз Н.Ә.Назарбаев әлемдік қоғамдастықты экологиялық мәселелерді күш біріктіре отырып, соның ішінде оның ойынша әлемдік маңызы бар Семей полигоны және Арал теңізі мәселелерін шешуге шақырды. Халықтың табиғи ортаны қорғауға белсенді қатысу қажет екендігін түсінбейінше салынған күш күтілетін нәтиже әкелмейді. Әрине экологиялық мәдениеттің қалыптасу процесінде мемлекет, мемлекеттік саясат қоршаған ортаны қорғау саласында үлкен рөл ойнайды. Мемлекет экологиялық саясаттың субъекті ретінде қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету керек.
Жоғары мәдениетті елдерде экологиялық таза емес тұтыну тауарларынан халықты қорғау ісіне үлкен маңыз беріледі. Нарықтың бір тетігі жарнама зиянды өнімдерді насихаттаудан аулақ болуға тиісті. Мысалы экологиялық жағынан қауіпсіз өнім өндіру туралы өтінішті тексеру, тұтыну тауарлары жөнінде соны көрсеткіштерді пайдаланып, жүргізілген салыстырмалы тексерудің нәтижелерін жұртшылыққа хабарлап отыру керек. Осы жөнінде БҰҰ - ның қоршаған орта жөнінде комиссиясының Экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердегі табиғатты қорғау қызметін кешенді басқарудың басшылыққа алар принциптері атты құжатта былай делінген Экономикалық жұмыспен айналысатын субъектілердің төңірегінде оларды өндірістің экологиялық тұрғыда таза өндіруге мәжбүр ететін белгілі дәрежеде ықпалды қоғамдық пікір қалыптастыру мақсатында, экологиялық топтар мен тұтынушылар ассоциацияларына халықты хабардар етуді жақсарту жөніндегі науқанды қолдап отыру керек. Бұл үшін заңдарда үкіметтік емес ұйымдарға нақты заңдық құқықтар беру керек. Бұл үшін заңдарда үкіметтік емес ұйымдарға нақты заңды құқықтар беру керек, атап айтқанда мәліметтерді кедергісіз алуға, жеке адамдардың құқындай, сот жолымен анықтау құқын беру керек [8].
Адамзат тарихының дамуы, ғылыми - техникалық үдерістердің жеделдеуі қоғам мен табиғат арасындағы өзара қатынасты барынша шиеленістіріп, ғаламның экологиялық байланысының шұғыл бұзылуына алып келді. Адамзаттың ғылыми - техникалық прогресс жолында дамуы адам мен табиғат арасындағы өзара қарым - қатынасты өзгертті. Адамды табиғи ортаға қарама - қарсы қоятын, адам мен қоршаған ортаның табиғи байланысының бұзылуы орын алды. Адам іс - әрекетінің қоршаған ортаға әсерінен табиғи орта қалпына келу мүмкіндігінен айырыла бастады.
Барлығымызға белгілі, ғылыми - техникалық прогрестің жағымды жақтарымен қоса, жағымсыз жақтары да болды:
* табиғи ортаға жағымсыз антропогендік әсер, адам өмірінің экологиялық жағдайының нашарлауы;
* табиғи ресурс шығындарының көбеюі;
* адамзат өркениетінің өміріне қауіп төндіретін қару жасау;
* өнеркәсіптік - дамыған және дамушы елдер арасындағы әлеуметтік - экономикалық даму деңгейіндегі теңсіздіктің күшеюі.
Әсіресе, бүгінгі экологиялық апат біздің елімізге қауіп төндіріп тұрғаны барлығымызға да белгілі. Ғасырлар бойы адам баласы өзін табиғаттың қожасы, билеушісі ретінде сезініп, одан өзіне керектің барлығын алды. Бірақ оған келтірілген зиянның орнын толтыруға, дер кезінде қамқорлық жасауға әдеттенбеді. Экологиялық тәрбие беру - адамзат баласының әр бір іс - әрекетіне шек қоя отырып, экологиялық жағдайды жақсартудың бірден - бір жолы. Осыған қатысты Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептердің жалпы білім мазмұнының тұжырымдамасында берілетін пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы бар факторлармен толықтыру арқылы осы үдерісті жүзеге асыру керек екендігі айтылған. Ғылыми - техникалық даму кезінде барлық адамзат алдында тұрған күрделі міндеттердің бірі - біздің өмір сүріп, күнделікті тіршілік қажеттілігімізге қолданып отырған табиғатты қорғау, сақтау және оның сан алуан байлықтарын қолдан келгенше орынды да ұқыпты пайдалану болып отыр. Қоршаған ортаны шексіз игерудің себебінен табиғат тепе - теңдігі бұзылды, жер эрозияға ұшырады, судың тазалығы өзгерді, тірі организмдердің саны азайды және адам баласының денсаулық жағдайы өзгерді т.б.
Экологиялық мәдениетте адамгершіліктің алтын ережесі (өзіңе не тілесең, басқаға да соны тіле) экологияның алтын ережесіне (өзіңе не тілесең, табиғатқа да соны тіле) айналды. Экологиялық өркениетті қалыптастыру үшін табиғи ортамен қоса мәдени ортаны да орнықты және адамдық талаптарға сай құру керек.
Бүгінгі таңда ғасырлар бойы қалыптасқан экологиялық сауатсыздықтан экологиялық мәдениетке өту қай жағынан болса да маңызды міндет болып табылады. Экологиялық мәдениет тек мәдени мұраларды қорғаумен шектелмейді, ол тек мәдени саладағы ластанулармен күресу жобаларын қабылдаумен аяқталмайды. Мәдениет экологиялық қорғау функцияларымен қоса парасатты - гуманистік мәдениетті пайдалану талаптарын өзіне қосып алуы қажет.
Табиғатты қорғау мәдениетінің қарапайым, әрі маңызды шарты - осы істегі төмендегідей қиындықтарды шеше білу:
1. табиғатты қорғауды тек мамандандырылған арнаулы ұжымдардың міндеті деп есептеу; шын мәнінде экологиялық мәселелер жалпы, қоғамдық, әмбебапты сипатта болады.
2. Экономикалық даму мақсаттарын экологиялық мәселелерден бөлек қарастыру.
3. табиғатты қорғау заңдарының төмен деңгейі, арнаулы мамандардың жетіспеушілігі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде экологиялық тәрбиенің мынадай міндеттер мен мақсаттарды қамтуына көңіл бөлінеді:
1. адамның қоршаған ортаға әсері және оның заңдылықтарының орындалуын анықтайтындай алдыңғы қатарлы ой, пікірлер мен ғылыми деректерді қамтуы;
2. қоғамның материалдық және күштерінің қайнар көзі - табиғи және әлеуметтік ортаның жан - жақты бай құндылықтарын түсіну;
3. табиғат байлықтарын тиімді пайдалану дағдыларын білім, таным мәселелерін меңгеру, өзін қоршаған ортаның жағдайын бағалай білу қабілетін дамыту, жақсартудың шараларын қабылдау, адам қызметінің табиғатқа тигізер зиянын алдын - ала болжай білу.
4. табиғатқа зиян келтірмеу бағытындағы тиісті ережелерді саналы түрде орындап отыру;
5. табиғи және әлеуметтік ортаны жақсарту қызметін, табиғатты қорғау идеяларын жетілдіру;
6. табиғи және әлеуметтік ортаға деген жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру - тәрбиенің құрамдас бір бөлігі.
Экологиялық мәдениетті қалыптастыру мақсатында :
табиғатты қорғауға арналған ғылыми оқулар мен конференциялар өткізу;
табиғатты қорғауға бағытталған кештер өткізу;
ғылыми - көпшілік әдебиеттер көрмелерін ұйымдастыру;
табиғатты қорғауға бағытталған фильмдер көрсету;
табиғатты қорғауды жақсарту мақсатында тексеру жұмыстарын жиі - жиі жүргізу.
экологиялық бағыттағы ғылыми - зерттеу жұмыстарын жиі - жиі ұйымдастыру, жастарды ғылыммен айналысуға баулу.
оқушылар арасында әр түрлі сурет сайысын өткізу.
экологиялық негіздегі арулар арасында Жер сұлуы сайысын ұйымдастыру.
мектептерде, жоғары оқу орындарындарының көлемінде әр түрлі экологиялық бағыттағы лагерлер.
мекемелер арасында, соның ішінде өнеркәсіп орындары арасындажыл сайын ең экологиялық таза атты сайыс өткізу және оны мемлекет тарапынан марапаттап, сонымен қатар сол мекемеге салықта және т.б. жеңілдік беру.
тамақ өндірісінде экологиялық таза өнім номинациясын ұйымдастыру.
Табиғат - сұлулықтың қайнар көзі. Сондықтан ол тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Баланың бойына игілік пен ізгілікті дарытушы табиғатты қорғау сезіміне тәрбиелеу туралы ғұлама ғалым К.Д. Ушинскийдің табиғаттың дауысын - дыбысын, үнін ата - аналар да, қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да көңіл қойып тыңдауы тиіс. Табиғатпен егесу, оған зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды дегеніне құлақ асатын мерзім әлдеқайда жетті [9].
Экологиялық мәселелерді шешу экологиялық таза технологияларды енгізумен, адамда экологиялық мәдениеттің қалыптасуымен байланысты. Қазіргі уақытта өркениет ақпараттық, техногендік, компьютерлік болып сипатталады. Осыған байланысты өркениет өзіндік жеткілікті түсінік бола алмайды және оған гуманистік сипат тән емес, керісінше ол ой мен мәдениетті технизациялайды.
Қалыптасқан экологиялық мәселелер - қоғамдағы келеңсіз жағдайлардың, адамның ішкі дағдарысының салдары. Жоғары технологиялар әлемінде өмір сүре отырып, адам өзінің әлемнің бір бөлшегі екенін сезіне бермейді, әлемнің бір бөлігі екендігін ұмытып кетеді. Жоғары техникалы қоғамда адамға табиғи ортамен қарым - қатынас жасауы қиынға түседі, ал бұл мүмкіндіктің болмауы адамды жалғыздыққа әкеледі. Экологиялық өркениеттілік - адамның тұлға ретіндегі өнегелілік императивтерін қарастыру керек.
Соңғы жылдары көптеген елдерде моральдық сананың экологизациясы орын алды және құндылықтық бағыттыр өзгерді. Адам - қоғам - табиғат қарым - қатынасы саласындағы моральдық нормалар мен мінез - құлық өнегелілігі экологиялық этиканың негізі болады. Адамның қоршаған ортаға деген қарым - қатынасындағы өнегелілік позициясы гуманистік болу керек, оның негізінде адам игілігінің басым болуымен қатар табиғаттың игілігі де болу керек.
Экологиялық өркениет жағдайында экологиялық сананың маңызы үлкен. Қазақстанның экологиялық дағдарыстан шығуының маңызды бағыттарының бірі, тұрақты даму жолымен жүре отырып, мәні, мақсаты азаматтардың экологиялық білімін, экологиялық мәдениетін, экологиялық тәрбиесін дамыту болып келетін экологиялық - ағартушылық табылады, ондағы басты мақсат қоғамның экологиялық санасын өзгерту, адамның табиғи ортаға деген қарым - қатынасын түбірімен өзгерту болу керек.
Экологиялық өркениеттілік - бұл табиғи инстинктердің мәдени, жағымды іс - әрекет жағына сублимация үдерісі. Экологиялық мәселелер адамның мінез - құлқын белгілейді және оның санасының өзгеруін талап етеді. А.Д. Урсул экологиялық өркениеттің үш қалыптасу кезеңін атап өтеді. Бірінші кезең, экологиялық ахуалды жақсартатын заңдарды қабылдаумен байланыстырылады. Яғни, экологиялық қылмыс кодексін нығайту керек. Екінші кезеңде табиғаттың ластануы мүмкіндігінше азайтылып, биосфера ресурстары тұрақтандырылады. Үшінші кезеңде демографиялық мәселелер түбегейлі шешіледі.
Экологиялық мәдениет түсінігінің мазмұны материалдық және рухани жақтарды қамтиды. Материалдық жаққа адамның еңбек ету үдерісіне қатысты бөлігі жатса, рухани жағына адамның табиғат құндылықтарын, оның сұлулығын, табиғат байлықтарына қамқорлықпен қарау жатады. Әлеуметтік экология мәселелерінің жүйесінде экологиялық мәдениет экологиялық сана, экологиялық ойлау, экологиялық білім, экологиялық тәрбиеге қарағанда кең ауқымды қамтиды.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде экологиялық тәрбиенің мынандай міндеттер мен мақсаттарды қамтуына көп көңіл бөлінеді:
1. адамның қоршаған ортаға әсері және оның заңдылықтарының орындалуын анықтайтындай алдыңғы қатарлы ой, пікірлер мен ғылыми деректерді қамтуы;
2. қоғамның материалдық және рухани күштерініңм қайнар көзі - табиғи және әлеуметтік ортаның жан - жақты бай құндылықтарын түсіну.
3. табиғат байлықтарын тиімді пайдалану дағдыларын, білім, таным мәселелерін меңгеру, өзін қоршаған ортаның жағдайын бағалай білу қабілетін дамыту, оны жақсартудың шараларын қабылдау, адам қызметі мен табиғатқа тигізер зиянын алдын - ала болжай білу;
4. табиғатқа зиян келтірмеу бағытындағы тиісті ережелерді саналы түрде орындап отыру;
5. табиғи және әлеуметтік ортаны жақсарту қызметін, табиғат қорғау идеяларын жетілдіру, табиғат және әлеуметтік ортаға деген жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру [10].
Экологиялық мәдениетті қалыптастыруға деген қажеттілік бүгінгі күні күннен - күнге маңызды болып келеді. Осыған байланысты П.Проскуринаның Бізде экологиялық мәдениет мемлекеттік іс болу керек. Бұл мәдениет әр қайсысымызға жетпейінше ешқандай нәтиже болмайды деген сөзі заңды деп айтуға болады. Қоғамды экологияландыру экология туралы жан - жақты ақпарат беретін, барынша ақпараттық қамтамасыз етуді қажет етеді. Бала бақшада, мектептерде және т.б. жерлерде экология мәселесіне көп көңіл бөлініп, тек айтылып қана қоймай адамның санасына, жүрегіне жететіндей жеткізілу керек деп ойлаймыз. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі, ата - бабаларымыз жырлап, айтып кеткен табиғатты қорғауға бағытталған ырымдар мен нанымдар, салт - жораларды бүгінгі күні ұрпақ тәрбиесіне пайдалану аса қажет. Халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың қоршаған ортаға қарым - қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез - құлқын қалыптастыру уақыт талабы. Ата - бабамыз қандай қиын - қыстау болса да соған төтеп беріп, қанымен, жанымен қорғап бізге қалдырған жерімізді, табиғатымызды сақтау, болашақ ұрпаққа жеткізу парыз екендігін әр қайсысымыз жете түсінсек, бұның өзі үлкен жетістік деп айтуға болар еді.
Гуманитарлық біліммен қатар экологиялық білім адамдардың экологиялық санасының қалыптасуына, Қазақстанның экологиялық дағдарыстан шығуына септігін тигізетін, адамдардың құндылықтарды, білімді меңгеруіне мүмкіндік жасау керек.
Экологиялық сананың, мәдениеттің қалыптасуы барлық азаматтардың экологиялық санасының, экологиялық тәрбиесінің дамыған болуын қарастырады.
Сонымен, экологиялық мәдениет - табиғи ортаға деген саналы қарым - қатынас, адамның қоршаған ортаны жақсартуға өзіндік үлесін қосуы, экологиялық білімділік. Экологиялық мәдениеттің негізін экологиялық қарым - қатынас құрайды. Экологияландыру қоғамды сақтаудың шешуші шарты болып табылады, тек сол арқылы ғана адам мен табиғаттың арасында үйлесімділік орнатуға болады. Мәдениет жекелендіруден гөрі, адам мен табиғатты біріктіру құралына айналады.
Табиғатқа жанашыр болу адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туған жеріміздің тамылжыған, тамаша табиғатын сүю, оны қастерлеп, қадірлеу әрбір адамның азаматтық парызы.
Экологиялық мәдениеттің мәнін анықтау жан - жақты талдау жасауды талап етеді. Осы тұрғыда синергетикалықбағытты қолдану кең етек алған.
Дәріс 2. Қазіргі қоғамның экологиялық мәдениетін зерттеудегі әдістемелік бағыттар.
Қоғамның экологиялық мәдениеті - күрделі, көпқырлы құбылыс. Оның мәнін анықтау оған жан - жақты анализ жасауды талап етеді. Герман Хакен синергетиканы күрделі негізде бір - бірімен өзара байланысатын компоненттерден жүйеден тұратын жүйе ішіндегі жүйені зерттейтін ғылым ретінде анықтады. Бұл жерде күрделі сөзі сызықтық емес ретінде қарастырылады.
Синергетика Мендельштам және оның мектебі дамытқан теориялардан сонымен бірге Анри Пуанкаренің еңбектерінде негізі қаланған дифференциялдық теңестіру теориясынан шыққаны белгілі. Бұл екеуі де сызықтық емес ойлаудың және онымен байланысты ньютондық жүйегің қалыптасуында үлкен рөл ойнады. Ньютондық жүйе Батыс Еуропада феодолизмнің қирауы кезеңінде, әлеуметтік жүйенің тербеліс жағдайында пайда болды. Осы уақытта ұлы географиялық ашылулар болып жатқан еді. Машина өркениеті туындап, ол өзінің идеологиясын талап етеді. Бұл идеологияның негізін ойлаудың детерминистік стилі және әлемге деген сызықтық бағыт құрады.
Детерминистік бағытты П.С.Лапластың табиғаттың барлық заңдарын, барлық бастапқы жағдайларды және осыларды өңдей алатын, сөйте отыра өткен шақтағы үлкен,кішкентай денелердің қозғалыстарын болжай алатын ақыл, сана туралы арманы сипаттайды. Бастапқы кезеңде адамзатқа сарқылмайтын ресурстары бар Жер әлемі берілді,оның таусылатындығы туралы ойланбай ақ қолдана беруге болатын сияқты болып көрінді. Сызықтық бағытты индустриялдық қоғамның ғылыми негізі ретінде сипаттауға болады. Оның салдары идеалды функциялаушы машина ретіндегі қоғам мен өндірісті ұйымдастыру болды. Сызықтық емес эффектілерге көңіл бөлінбестен,географиялық және өнеркәсіптік экспансиямен сызықтық заңдылықтармен басқарылды.Құлдық сауда немесе тропикалық ормандарды шабу және т.б. салдары ойластырылмады. Бірақ ғылымның, өнеркәсіптің дамуына байланысты сызықтық емесқұбылыстар атқаратын ролдерге көңіл бөліне бастады.Оған кері байланыстар,алдын алу тән.Барлық реалды жүйелер сызықтық емес, олар тек жуықтап алғанда ғана сызықтық болып санала алады деген түсінік қалыптасты. Сызықтық емес құбылыстарды зерттеуде негізгі модельдерді, түсініктерді,образдарды қайта қарауда, сәйкес келетін математикалық әдіс-тәсілдерді табуда бірыңғай бағытты таңдау қажеттілігі туындады. Сонымен бірге бағыт математикалық, физикалық нәтижеге негізделген ғылыми - жаратылыстанулық болумен қатар сызықтық емес жүйелерді зерттеу нәтижесі біздің әлемді қабылдауымызда, оны философиялық саналауда көрініс табатын таза көзқарастық болуы мүмкін. Синергетика өзін ұйымдастырушы жүйелер ретіндегі ғылым ретінде жаратылыстанудың күшімен іске асырылды. Бірақ синергетиканың идеялары ақырындап қоғамдық және гуманитарлық ғылымдардың әдістемелік негізі бола бастайды. Бұл салаларда синергетикалық бағыт оның негізгі түсініктерін күрделі әлеуметтік-гуманитарлық құбылыстарды бейнелеуде пайдаланудан басталады. Күрделі жүйелердің эволюциясының ортақ заңдылықтары туралы көзқарастар, гуманитарлық білім және қоғамтану үшін синергетикалық идеялардың перспективасын негіздейді. Жаңа гуманитарлық қоғамтанулық концепцияларды жасау үшін синергетикалық көзқарастарды пайдалану мысалдарын көптеп келтіруге болады, себебі экономикада, саясатта күрделі қайталанбайтын эволюциялық жүйелермен байланысы болады.
Синергетикада өзін - өзі ұйымдастыратын физикалық жүйелер әлеуметтік - мәдени жүйелерді зерттеуде прототиптің рөлін орындайды. Синергетика ғылыми таным үдерісіне де қолданылады. Е.Н.Князева және С.П.Курдюков қазіргі кезде сызықтық емес, ашық орта жүйесінің математикалық модельдері тек сол ғана салада конструктивті ролді ойнамайды. Олар жалпы әдістемелік философиялық сипаттағы жаңа тұжырымдардың болуын қамтамасыз ету бола бастайды деп көрсетеді [53]. Бұл әсіресе адамзаттық қоғам сияқты күрделі жүйелер үшін маңызды. Осы бағытты, біз күрделі ашық, инвариантты жүйе ретінде анықтаған экологиялық мәдениетті зерттеуде пайдалану маңызды. Сызықтық емес жүйенің екі типін болып қарастырады-энергияны сақтаумен сипатталатын консервативті және диссипативті, онда энергия диссипатсиялайды немесе ашық жүйе болғанда қоршаған ортаның жүйесіне түседі. Консервативті жүйелер өзіндік ерекшеліктерге ие болсада, барлық негізгі, базалық сызықтық емес қасиеттер диссипативті жүйелер мысалында қарастырылуы мүмкін. Олар синергетикалық тепе теңдіктен алыс, жүйелерде өзіндік ұйымдастырылудың ғылымның зерттеу нысаны болады.Нақ синергетика әр түрлі табиғат жүйесіндегі сызықтық емес құбылыстарды зерттеуде өзінің негізгі бағытына көңіл аударады.
И.Пригожиннің сызықтық емес саласында жүргізген зерттеуі маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік берді: жүйені тепе теңдіктен алыстататын бақылау параметрлерін өзгерткен кезде оның термодиномикалық жағы тұрақсыз, жүйеде жаңа қасиеттері бар атракттырлар пайда болуы мүмкін.
Жүйе ашықтылығының бұзылуы жаңа ақпарат ағынының тоқтауы білімнің диссипациясына, схоластикаға әкеледі. Қоғамның тұйықталуы деградацияға әкеледі. Оған Спарта, ортағасырлық Жапоения, оқшауланған тайпалар мысал бола алады.
Қазіргі кезде синергетика өзінің жалпы ғылымдық маңызын көрсетіп отыр.Синергетика әлемге жаңаша қарауды және эволюция үдерістерін енгізді. Жағдайды кванттық механикамен салыстырмалылық теориясынан кейінгі жаңа парадигмаға өтудегі алғышарт ретінде қарастыруға болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz