Қысымды өлшеу құралдары
Ф.7.03-03
Тапалов Т
Технологиялық өлшеулер мен құралдар
пәніне арналған
ДӘРІСТЕРДІҢ ЖИНАҒЫ
Шымкент, 2023 ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ және жоғарғы білім МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті
Автоматтандыру, телекоммуникация және басқару кафедрасы
Тапалов Т
Технологиялық өлшеулер мен құралдар
пәніне арналған
ДӘРІСТЕРДІҢ ЖИНАҒЫ
6В07110 – Автоматтандыру және басқару
мамандықтардың студенттері үшін
Шымкент -2023 ж.
ӘОЖ 551.5
Құрастырушы: М.Әуезов атындағы ОҚМУ АТБ кафедрасының доценті, т.ғ.к.,
Тапалов Т.: Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәніне арналған
дәрістердің жинағы.- Шымкент.: М.Әуезов атындағы ОҚУ,2023.- 63 б.
Дәрістердің жинағы Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің
бағдарламасы мен оқу жоспарының талаптарына сәйкес орындалған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің дәрістердің жинағы
6В07110 Автоматтандыру және басқару мамандықтарының студенттеріне
арналған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдарпәнінің дәрістерінің жинағы
студенттерге материалдарды меңгеруге және әдебиеттермен жұмыс істеуге
мүмкіншілік береді.
Пікір білдіруші:
Арыстанбаев К – М.Әуезов атындағы ОҚУ доценті., т,ғ.к.
Автоматтандыру, телекоммуникация және басқару кафедра мәжілісінде
қарастырылған (№5 хаттамасы, 28.08.2022 ж.),
© М.Әуезов атындағы ОҚУ, 2022 ж.
Жауапты Тапалов Т.
Мазмұны
Кіріспе 4
№1 Дәріс. Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің мақсаты мен
маңызы. 6
№2 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматтандырудың тапсырмасы.
Сезгіш элементтердің өндірістерді бақылау мен басқаруда алатын орны. 7
№3 Дәріс. Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер. 8
№4 Дәріс. Өлшеу қателері мен олардың түрлері. Технологиялық
өлшеулер. 8
№5 Дәріс. Қысымды өлшеу. Қысымды өлшейтін құралдар. Сұйықтық,
деформациялық, электрлік манометрлер. 11
№6 Дәріс. Қазіргі кездегі қысым өлшегіштердің (фирмалар: Метран
(Россия); Honeywel (США); Fisher-Rosemout(Германия)) дамуы. 13
№7 Дәріс. Объектегі технологиялық процестің қысымын өлшеудің
функциональды схемасы. 15
№8 Дәріс. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшейтін құралдарының
топтары. 15
№9 Дәріс.. Радарлы, радиоизотопты өлшегіштердің жұмыс істеуі мен
сипаттамалары. Әсіредыбысты, акустикалық деңгей өлшегіштер. 18
№10 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматты бақылау үшін олардың
деңгейлері мен қысымдарын өлшеудің функционалды схемалары 19
№11 Дәріс. Температураны өлшеу 21
№12 Дәріс. Термоэлектрлік термометрлер. Жұмыс істеулері, сипаттамалары,
олардың қателері 22
№13 Дәріс. Кедергі термометрі. 23
№14 Дәріс. Алдыңғы қатардағы шет ел фирмаларының температураны
өлшейтін интеллектуальды өлшеу құралдары. 27
№15 Дәріс. Объектегі температураны өлшеудің функционалды схемасы. 28
№16 Дәріс. Сұйықтың және газдың шығынын өлшейтін құралдардың тобы.
Көлемдік пен жылдам өлшейтін есептеуіштер. 30
№17 Дәріс. Тұрақты қысымды өлшеуге негізделінген шығын өлшегіш.
Электромагнитті, құйынды шығын өлшегіштер. Жұмыс істеулері және олардың
сипаттамалы мен қателері 32
№18 Дәріс. Массалық шығын өлшегіштер. 33
№19 Дәріс. Объектегі шығынды өлшеудің функционалды схемасы 36
№20 Дәріс. Сұық пен газдардың физика-химиялық қасиеттерін өлшеу 37
№21 Дәріс. Кондуктометрлік талдау әдісі 38
№22Дәріс. Потенциометрлік талдау әдісі. 41
№23 Дәріс. Потенциометрлік талдау әдісінің өлшеу құралдары. рН
температуралық түзету енгізу 44
№24 Дәріс. Хроматографиялық талдау әдісі. 45
№25 Дәріс. Газдық хроматограф және оның элементтері 46
№26 Дәріс. Сұйықтардың тұтқырлығын өлшеу 48
№27 Дәріс. Сұық пен газдардың тығыздығын өлшеу 50
№28 Дәріс. Термокондуктометрлік газ талдағыш. Термомагнитті газ
талдағыш 52
№29 дәріс. Программаланатын контроллерлер 55
№30 Дәріс. Қортынды дәріс 58
Әдебиеттер 62
Кіріспе
Дәрістердің жинағы Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің
Бағдарламасы мен Оқу жоспарының талаптарына сәйкес орындалған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің дәрістердің жинағы
5В070200 Автоматтандыру және басқару мамандықтарының студенттеріне
арналған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің дәрістерінің жинағы
студенттерге материалдарды меңгеруге және әдебиеттермен жұмыс істеуге
мүмкіншілік береді.
Технологиялық процестерді толық жетілдіре түсу және оны басқару
өндірістік объектілердің тиімділігін арттыра түседі. Сонымен қатар,
автоматты түрде өндірісті басқару үшін электронды есептеу [1-6] машинасының
алатын орыны бөлек. Микро-электронды есептеу машинасының көмегімен
объектіде жүріп жатқан шексіз мәліметтерді өңдей отырып, технологиялық
процестерді ең жаксы, үйлесімді жүйеге келтіруге болады. Бірақ мұны іс
жүзіне асыру көптеген жағдайларға байланысты болып келеді. Мысалы,
объектіден келіп түсетін мәліметтерге, сезгіш элементтердің дәлдігіне,
өлшеу құралдарының күйіне сонымен қатар, объектіде жүріп жатқан құбылыстар
туралы белгі беретін кұралдарға байланысты болады.
Автоматты басқарудың жүйесін жобалаған кезде объектідегі жүріп жатқан
технологиялық процестердің негізгі деген параметрлерін өлшеу құралдарының
дәлдігінің төмендігінің салдарынан анықтауға мүмкіншілік болмай қалатын
жағдайлар кездеседі. Сонымен қатар, технологиялық процестерді білетін
технологтар, өлшеу құралдарының өлшеу мүмкіншіліктерін және метрологияға
қатысты сұрақтарды біле бермейді.
Сондықтан ұсынылып отырған дәрістер жинағында жоғарыда айтылған көптеген
сұрақтарға жауап табуға көмектеседі.
Технологиялық процестерді автоматты түрде реттегіш жүйенің негізі, сол
процестерді атоматты түрде бақылау болып табылады. Яғни, технологиялық
процестерді бақылау үшін, процестердің қайсыбір қасиетін сипаттайтын шаманы
(параметрін) өлшеу қажет. Өлшеу үшін арнайы өлшеу құралдарының құрылыстары
бір-біріне ұқсамайтын әрқилы болуы да мүмкін.
Сондықтан да студенттерге дәрістер жинағында өлшеу құралдарының жұмыс
істеуі, ерекшеліктері, қолданатын орталары туралы мәліметтерді меңгеріп іс
жүзінде пайдалануға бағыттайды.
Бірінші тақырып. Технологиялық өлшеу
№1 Дәріс. Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің мақсаты мен
маңызы.
Технологиялық процестерді автоматтандыру ғылыми-техникалық прогрестің
негізі.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Кіріспе. Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің мақсаты мен
маңызы.
Метрология - (грек. metzon өлшеуіш, logos - сөз, ілім) өлшеулер туралы,
олардың әдістері мен бірлігін қамтамасыз ету құралдары және [1-6] қажетті
дәлдікке жетудің әдістері туралы ғылым.
Сонымен қатар қолданбалы метрология өлшеулердің әдістері мен құралдарын
іс жүзінде қолдану проблемаларымен шұғылданады.
Анықтамада айтылған өлшеу бірлігін сақтаудың өте үлкен маңызы бар.
Себебі, бір өлшеу бірлігін сақтай отырып, әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта
өлшенген өлшем мәндерін бір-бірімен салыстыруға болады.
Метрологияның техникалық ғылымды өркендету саласында алатын орны ерекше.
Дәлдікпен өлшеу материалдық дүниенің бұрын белгісіз, бірақ объективті
түрде бар заңдылықтарын ашуға зор үлесін косады. Мысалы, жоғарғы дәлдікпен
өлшенген судың тығыздығы, жаңалық ашуға жол ашты. 1932 жылы осының
салдарынан ауыр судың изотопы табылды - дейтерий. Енді осы өлшеуге қатысы
бар түсініктемелерге азғана шолу жасайық.
Физикалық объект дегеніміз - ол физикалық жүйе, оның күйі, сондағы
болып жатқан процестер, сонымен қатар физикалық өндірістерді
қолдануға болатын химиялық объектілер.
Физикалық шаманың мөлшері дегеніміз - физикалық шамаға (сапа жағынан
көптеген физикалық объектілерге жалпы бола тұрып, сан жағынан әрбір
объектілерге өзара дербес болып келеді) қатысы бар обьектінің сандық
мазмұны.
Өлшеу дегеніміз - белгілі техникалық құралдардың көмегімен физикалық
шаманың тәжірибе арқылы мәнін табу.
Өлшеу объектісі көптеген физикалық шамалармен сипатталынатын күрделі
құбылыс, не болмаса процесс.
Өлшеу үшін таңдап алынған физикалық шаманы өлшенетін шама деп атайды.
Кез-келген физикалық шаманы өлшеу төмендегі көрсетілгендей үш түрлі
кезеңнен тұрады: дайындау, өлшеуді жүргізу және нәтижені өңдеу
кезеңдерінен. Физикалық шаманың шын мәні дегеніміз объектіні сан және сапа
жағынан дәл сипаттайтын физикалық шаманың мәні болып келеді.
Бірақ күнделікті кездесетін физикалық шаманың шын мәнін анықтау өте
қиынға соғатындықтан, өлшеу әдістерін жетілдіре түсу, физикалық шаманың
мәнін үлкен дәлдікпен табуға, яғни, физикалық шаманың мәніне жақындай
түсуіне мүмкіншілік туғызады. Ал, физикалық шаманың нақты мәні көптеген
тәжірибе жүргізудің нәтижесінде анықталатын физикалық шама.
Дәлдікпен өлшеу дегеніміз - өлшенген нәтиженің өзінің шын мәніне жақын
жатқандағында.
Өлшеудің бірнеше түрлері кездеседі. Солардың ішіндегі негізгілеріне
көңіл аударайық. Уақытқа байланысты өлшеуді екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топ – статикалық өлшеу. Өлшеу кезінде өлшеудің мәні уақытқа
қарағанда тұрақты күйінде қалады. Ал, екінші топқа – динамикалық өлшеуді
жатқызуға болады.
Динамикалық өлшеу кезінде өлшем өзінің мәнін уақытқа байланысты өзгертіп
отырады. Статикалық өлшеуге мысал ретінде, мыналарды жатқызуға болады:
заттың сызықтық өлшемдері;
тұрақты қысымның мәні т.б.
Динамикалық өлшеуге өзгеріп отыратын қысымды өлшеуді жатқызуға болады.
Өлшемнің мәнін табу үшін тура, жанама, біріге, бірге өлшеулерді қолданады.
Тура өлшеу кезінде ізделініп отырған шаманың мәні жүргізілген
тәжірибенің нәтижесінде жиналған мәліметтерінің ішінен алынады. Тура
өлшеуге мысал ретінде ұзындықты сызғыштың көмегімен табуды, таразы арқылы
заттардың салмағын табуды, шыны термометрдің көмегімен температураны
анықтауды жатқызуға болады.
Жанама өлшеу кезінде ізделініп отырған шаманың мәнін осы шамамен белгілі
бір байланыста болатын тура өлшенетін шаманың мәніне сәйкес анықталады.
Бірге өлшеу дегеніміз - екі, не болмаса бірнеше әртүрлі шамалардың
арасындағы байланысты анықтайтын өлшеу. Жоғарыда келтірілген өлшеулердің
түрлерінің ішіндегі тура өлшеу ең көп таралған түрі болып табылады.
Сондықтан да төмендегі қарастырылатын тура өлшеу әдістері барлық өлшеулерге
ортақ. Сонымен өлшеу әдістері дегеніміз өлшеу тәсілдерін қолдану
пікірлерінің жиынтығы. Өлшөу өдістері екі негізгі топтан тұрады: өлшеммен
салыстыру әдісі және тікелей бағалау әдісі.
Тікелей бағалау әдісін қолданудың нәтижесінде ізделініп отырған шаманың
мәні өлшеу құралдарының көрсету, не болмаса, есептеу тетігінің жайына,
көрсету шамасына байланысты анықталынады.
Өлшеммен салыстыру әдісінде ізделініп отырған шаманың мәні ұдайы
өлшенетін өлшеммен салыстырылады.
№2 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматтандырудың тапсырмасы.
Сезгіш элементтердің өндірістерді бақылау мен басқаруда алатын орны.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7 Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Сезгіш элемент өлшенетін шаманы белгілі бір дәлдікпен өзгертетін,
қабылдайтын өлшеу құралдарына жатады. Технологиялық процестерді [1-6]
автоматтандырудың мәні артқан сайын сезгіш элементтерге қойылатын талаптар
да күнен-күнге арта түсуде.
Сезгіш элементтерге қойылатын негізгі талаптар:
экономикалық тұрғыдан қарағанда, арзан болуы қажет;
пайдалануға ыңғайлы болуы қажет;
төзімді болғаны жөн.
Автоматтандырылған қондырғылардың құрылымы жағынан биологиялық жүйеге
ұқсастығын байқауға болады. 2.1.суретте автоматты жүйе мен адамның
арасындағы ұқсастықтың схемасы келтірілген. Осы ұқсастыққа сәйкес екі
жүйенің де мәліметтерді қабылдау, оларды өңдеу, жинау және оларды өзгерту
процестерінің бірдей екендігіне көз жеткізуге болады.
2.1.сурет. Биологиялық пен технологиялық жүйелердің арасындағы
ұқсастық.
Өлшеу процестері үш звенодан (бөліктен) тұратынын байқауға болады.
Яғни, сезгіш элементтен, салыстырғыш және нәтижені көрсететін кұралдардан
тұрады.
Екінші звено сигналды көрсеткіш құралға жеткізеді. Кейбір кездерде бұл
звено әрі күшейткіштің, әрі өңдейтін тетіктің рөлін атқарады. Ал, үшінші
звено болса, сезгіш элементтен салыстырғыш звено арқылы келетін
мәліметтерді қағаз бетіне жазып, не болмаса, көрсеткіш тетік арқылы
көрсетеді.
Бұл мәліметтер, мүмкіндігінше сигналдың басқа бір ыңғайлы түрлеріне,
мысалы, электр тоғына айналдырылып, реттегіш немесе басқару, есептеу
машиналарына енгізіледі.
Кез-келген өлшеу құралдарының, негізгі бөліктерінің біріне сезгіш
элементтер жатады. Оның ең басты себебінің бірі объектіде болып жатқан
процестер туралы нақтылы мәліметтер жинау.
Мысалыға, техникада сезгіш элементтер қатарына аз қуатты энергияны
өзгертетін тетіктерді жатқызады.
Сезгіш элементтің жұмыс істеуін толығырақ түсіну үшін 2.1.суретке
жүгінейік. Бағдарламалық жүйенің қандай белгілерден тұратынын 2.1. суреттен
көруге болады.
Енді сезгіш элементтің істеуін терең түсіну үшін 2.1.суреттегі
биологиялық жүйеге толығырақ түсініктеме берейік. Биологиялық жүйеде сезгіш
элементтердің ролін көз, құлақ, тіс, мұрын, тері атқарады. Біз бір нәрседен
тітіркенсек, осы сезгіш элементтердің арқасында сигнал адамның миына барып
жетеді. Сол сигналға байланысты адамда әртүрлі сезім пайда болады. Мысалы,
егер маса адамның денесіне қонып, шаға бастады дейік, тітіркену сезіміне
байланысты, адамның миы керекті мүшелерге белгілі бір бұйрық береді. Яғни,
біз масаны қолымызбен ұшырып жібереміз.
Осыған ұқсас қимылдарды техникалық жүйеден де байқауға болады. Орталық
есептеу (процессор) мен басқару мүшелері адамның басының рөлін атқарса,
сезімнің рөлін сезгіш элементтер атқарады.
Осы кездегі машина жасау, мұнай өңдөу минералды тыңайтқыш өндіретін
зауыттарында , құрылыс заттар жасайтын комбинаттарда кездесетін
технологиялық процестерді байыпты түрде жүргізу үшін көптеген сезгіш
элементтерді керек етеді. Мысалыға, автомобиль жүргізіп келе жатқанымызда
көз алдымыздағы өлшеу құралдарына қарап, бактағы жанар майдың мөлшерін,
козғалтқышты суытып тұратын сұйықтың температурасын, қандай жылдамдықпен
қозғалып бара жатқанын байқай аламыз. Неғұрлым машинаның құрылысы қиын
болған сайын, соғұрлым сезгіш элементтердің саны арта түседі.
Сонымен кез - келген процестерді басқару үшін сол процестер туралы
мәліметтер жинау, өңдеу, не болмаса сақтау керек.
Алғашқы кезде, өте үлкен емес, болмаса формалары қиын сезгіш
элементтер, автоматты машиналардың, басқару жүйелерінің сапалы жұмыс
істеулеріне әсерін тигізеді.
Сонымен қорыта келгенде, сезгіш элементтер дегеніміз өлшеу құралдарының
маңызды бір тетігі болып саналады. Объектіде болып жатқан процестер туралы
мәліметтер жинауға мүмкіншілік береді.
Сезгіш элементтерден келіп түсетін мәліметтер электронды басқару
(контроллерлерге) және есептеу машинасына келіп түседі де басқару
объектінің математикалық моделіне сәйкес технологиялық процестер белгілі
деңгейде басқарылады.
№3 Дәріс. Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер. Өлшеу
қателері мен олардың түрлері. Технологиялық өлшеулер
Кез-келген өлшеу процестері қателікпен өлшенеді, пайда болу себептерін
зерттемей тұрып олардың өлшеу жуйелеріне әсеріне қарай белгілі бір топтарға
бөлуге болады. Бұл тұжырымды дұрыстап түсіну үшін төмендегі схеманы
пайдалануға болады.
Қате дегеніміз - өлшемнің нақты мәні мен оның өлшенген кездегі
мәндерінің арасындагы айырмаға тең шаманы айтады, яғни:
Қ=Хө-Хн
(3.1)
мұндағы Хө - өлшенген мән; Хн – нақты мәні.
Өлшемнің нақты мәні дегеніміз - қатесіз өлшенетін идеалды нәтиже.
Бірақ күнделікті өлшеу процестерінде өлшемнің нақты мәнімен түрлі
операциялар жасалынады.
Өлшеу кезінде өлшемнің мәніне түзетулер енгізіледі. Оны төмендегі
теңдік арқылы сипаттауға болады:
Т=Хн-Хн
(3.2)
Ал, өлшемнің нақты мәні өлшенген мән мен түзетудің қосындысына тең.
Сонымен қателер өлшөу кезінде, сыртқы кедергілердің әсерінен пайда болады.
Сыртқы кедергілер мыналар: өлшеу, процесіне қайта әсер ететін кедергі,
аддитивті сыртқы кедергілер, мультипликатты (деформациялаушы) кедергі.
Сонымен қатар, өлшеуге ішкі кедергілер де әсер етеді.
№4 Дәріс. Өлшеу қателері мен олардың түрлері. Технологиялық
өлшеулер.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Өлшеу құралдарының қателері
Енді өлшеу құралдарының абсолюттік, салыстырмалы, келтірілген қателеріне
түсініктеме берейік.
Өлшеу құралының абсолюттік қатесі деп сол өлшеу құралының көрсетіп
тұрған шамасының мәні мен оның нақты мәнінің арасындағы айырмаға тең шаманы
айтады:
∆хқ₌хқ-хн,
(4.1)
мұндағы хқ, өлшеу құралының көрсетуі; хн, өлшенетін шаманың нақты мәні.
Өлшеу құралдарының салыстырмалы δқ қатесі деп, сол өлшеу құралының
абсолюттік қатесінің өлшенетін шаманың нақты мәніне қатынасын айтады:
Δδқ⁼.
(4.2)
Өлшеу құралдарының келтірілген Δқ қатесі деп, сол өлшеу құралының
абсолюттік қатесінің сол шаманың нормалаушы мәніне (хмах-хмин) қатынасын
айтады:
Δк=.
(4.3)
Мысалы: Өлшеу құралының абсолюттік, салыстырмалы және келтірілген
қателерін анықтаңыздар. Егер өлшеу құралының көрсету бағанасының мәні 0оС
пен 150 оС аралығында, өлшеу құралы 120оС көрсетіп тұр да және оның нақты
мәні 120,6оС тең.
∆хқ = 120-120,6 =-0.6 оС,
Δδқ = -(0.6: 120,6)*100 =- 0.5 %,
Δк = -(0.6:150)* 100 = - 0.4 %.
Өлшеу құралдарының технологиялық параметрлерді өлшеген кезде ол
параметрге сыртқы ортаның тиетін әсерлері болатындығы белгілі. Сондықтан
өлшеу құралдарының қателері негізгі және қосымша қателер деп екіге
бөленеді.
Өлшеу құралының негізгі қатесі технологиялық параметрді қалыпты
жағдайда өлшегенде пайда болатын қатені айтады. Өлшеу құралдарын қолданған
кезде қосымша қателердің пайда болу себебі, сол өлшенген өлшемге белгілі
бір дәлдікпен анықтауға кері әсер ететін факторлардың бар болуынан, яғни
қалыпты жағдайдың өзгеруіне байланысты.
Көптеген технологиялық параметрлерді өлшеу үшін әртүрлі құрал -
жабдықтар пайдаланылады. Мысалыға, өлшеу құрылғылары, өлшеу қондырғылары
мен өлшеу жүйелері. Жоғарыдағы аталған құрал - жабдықтардың ішінде
технологиялық параметрлерді өлшеу үшін жиі қолданылатыны өлшеу құрылғылары.
Бұл кұрылғыларды өлшеу процестерінде өз алдына жеке және де өлшеу
қондырғылары мен өлшеу жүйелерін қоса пайдалануга болады.
4.1.сурет. Siemens фирмасының өлшеу құралы. 1- шкала.
Өлшенетін мәліметтердің (бағдарлама) формасының үлгісіне байланысты
өлшеу құрылғылары өлшеу құралдары және өлшеу өзгерткіштері болып екіге
бөлінеді.
Өлшеу құралдары дегеніміз - өлшенетін мәліметтерді (4.1. сурет) ыңғайлы
түрде көрсететін кұрал-жабдық. Бүкіл мәліметтер, әдетте, жылжымалы
көрсеткіш тетік, не болмаса, көрсеткіш таблодағы 1 сан арқылы операторға
ұсынылады.
Өзгерткіштер дегеніміз - өлшенетін мәліметтердің көзі болып табылатын
және алыс жерге жеткізетін сигналдың көзі ретінде пайдаланылатын өлшеу
құралы. Өзгерткіште технологиялық процестердің, өзгеруіне байланысты пайда
болатын бағдарламалар айнымалы немесе тұрақты ток, болмаса кернеу ретінде
ұсынылады. Не болмаса, сығылған сұйықтың, газдың қысымы түрінде, көрсеткіш
құралдарға жеткізіліп отырады.
Токтың күшін өлшейтін өлшеу құралын амперметр, температураны -
термометр, қысымды - манометр деп атайды.
Кез – келген өлшеу құралдарын және автоматты басқару құралдарын Хk
сигналын (кіру) Y сигналына (шығу) өзгерткіш есебінде қарауға болады. Өлшеу
жүйелеріне талдау жасау үшін өлшеу құралдарын жоғарыдағыдай етіп көрсету
автоматты басқару теориясын ойдағыдай пайдалануға мүмкіншілік береді.
Технологиялық өлшеу
Әртүрлі өлшеулермен адам баласы өмірге келгеннен бастап араласқан.
Өлшеуді техникалық құралдардың көмегімен жүргізеді. Аты аталған техникалық
құрылғыларды өлшеу жүйелері деп атайды. Сонымен, өлшеу үшін, өлшеу
әдістерін жүзеге асыру үшін пайдаланатын техникалық құрылғыларды - өлшеу
құралдары деп атайды.
Өлшеу құралдарының өзгеруі адам қоғамының өзгеруіне тікелей байланысты.
Себебі, XX ғасыр өндіріс орындарының, ғылым мен техниканың шапшаң
жылдамдықпен өркендеген кезі болды. Сондықтан да өндірістің, ғылымның одан
әрі дамуы дәлдікпен өлшеуге тікелей байланысты екендігі белігілі болса
керек.
Өлшеу техникасы объектіде өтіп жатқан көптеген процестер туралы
мәліметтер жинау үшін пайдаланылады. Технологиялық процестерде қолданатын
өлшеу құралдарын және де өлшеу әдістерін бір сөзбен айтқанда технологиялық
өлшеу деп айтады. Әртүрлі өндірістерде болып жатқан технологиялық
процестерді басқару үшін олардың температурасын, қысымын, деңгейін,
шығынын, концентрациясын өлшеу керек.
Объектерде жүріп жатқан технолгиялық процестердің температураларын,
қысымдарын, шығындарын, деңгейлерін өлшеуді жылу – техникалық өлшеуге
жатқызады.
Ал, заттың құрамын, физика-химиялық қасиетін өлшеуді физика – химиялық
өлшеу деп атайды.
Электрлік мәндерді өлшеу - электрлік өлшеуге жатады. Сонымен,
технологиялық өлшеу өзінің құрамына жылу – техникалық, физика - химиялық,
электрлік өлшеулерді біріктіреді.
Өндірістегі процестерді автоматтандыру дегеніміз - сол технологиялық
операцияны адамның көмегінсіз техникалық кұралдардың басқаруымен іс жүзіне
асыру.
Өндірісті автоматтандыру автоматты түрде технологиялық параметрлерді
тексеруден, автоматты басқарудан және автоматты түрде процестің
параметрлерін берілген мөлшерде (деңгейде) ұстаудан тұрады.
Автоматты түрде технологиялық параметрді бақылау өндірістігі
автоматтандырудың ең алғашқы сатылырының бірі болып есептелінеді.
Автоматты түрде реттегіш жүйенің жұмыс істеу мүмкіншілігін сурет арқылы
көрсетейік:
4.2. сурет. Автоматты түрде реттегіш жүйе. 1- сезгіш элемент; 2- басқару
объектісі; 3- реттегіш құрал; 4 – орындау механизмі.
4.2. суретте автоматты түрде реттегіш жүйенің схемасы көрсетілген.
Автоматты түрде процестерді реттеудің себебі, ол технологиялық процестің
дұрыс жүруіне әртүрлі кедергілердің әсер етуінен деп түсінуге болады.
Сондықтан да сигналымен y сигналдарының арасында түзу сызықты байланыстың
жоқтығы.
Сезгіш элемент технологиялық параметрдің мәнін өлшейді. Яғни, xk мәнін y
- сигналы өзгерткіштің (сезгіш элементтің) көмегімен y сигналына айналады.
Бұл сигнал көрсеткіш құралға, сонымен қатар, реттегіш тетікке келіп түседі.
Реттегіш тетікке y сигналынан басқа, y(тапсырма) сигналы да келіп
түседі. y т сигналының мәні бізге алдын - ала белгілі және де керекті
мөлшерде болады. Сондықтан реттегіш тетіктен шығатын Z сигналының мәнін
белгілі бір мөлшерде өзгертіп отыруға болады. Z сигналы орындау аспабына
келіп, Хк сигналының мәнін бізге керекті, ыңғайлы түрде өзгертеді.
Екінші тақырып. Қысымды өлшеу
№5 Дәріс. Қысымды өлшеу. Қысымды өлшейтін құралдар. Сұйықтық,
деформациялық, электрлік манометрлер.
Қысымды өлшейтін құралдардың қателері, олардың сипаттамалары мен жұмыс
істеуі.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Қысымды өлшеу
Халықаралық бірліктер жүйесінде (СИ) кысымның өлшем бірлігі ретінде
паскаль (Па) тағайындалған. Паскаль (Па) дегеніміз ауданы 1 квадрат метр
бетке біркелкі түскен 1 ньютон (Н) күштен туған қысым, яғни (Нм2):
1 кПа – 103 Па;
1 МПа – 106 Па.
Бұл өлшем бірліктерінен басқа төмендегі аталынған бірліктерді де
пайдалануға болады. Олар кгссма (1кгссм2 - 98066,5 Нm2= 0,98066.5 бар);
мм. сынап бағанасы (1 мм. сынап бағ. =132.3224 Нm2 ); 1 ат (техн.)- 1кгс
см2; 1 атм(физ) = 1,033227 кгссм2; 1 мм. су бағ. = 0,00011 кгссм2.
Сонымен қатар басқа елдерде төмендегідей өлшем бірліктері де
пайдаланылады; 1 фунт дюйм2 = 0,070307 кгссм2 (Ұлыбританияда); 1
фунтдюйм2(рsі) = 0.070306682 кгссм2 (АҚШ).
Қысым атмосферлік, абсолюттік, артық қысым, вакуумдік қысымдар болып
бөлінеді,
Атмосферлік қысым - ол жерді қоршап тұрған ауа бағанасының салмағының
жер бетіне түсіретін қысымы. Қысқаша белгісі (ат).
Абсолюттік қысым - абсолюттік нөлден (-273.16°С) басталып есептелінеді.
Абсолюттік қысымның есептелінетін бастапқы қысымы, ол ауасы толығымен
шығарылып тасталынған ыдыстың ішіндегі қысымнан басталады.
Артық қысым - абсолюттік пен барометрлік қысымдардың айырмасына тең.
Вакуум - барометрлік пен абсолюттік қысымдардың айырмасына тең қысым.
Өлшенетін қысымның түріне байланысты өлшеу құралдары да (манометрлер)
бірнеше топтарға бөлінеді:
артық қысымды өлшейтін манометрлер;
абсолютті қысымды өлшейтін манометрлер;
атмосферлік қысымды өлшейтін барометрлер;
вакуумді өлшейтін вакуумметрлер;
аз ғана қысымды өлшөйтін (40 кПа дейін) напорометрлер;
жоғарғы өлшеу шегі 40 кПа аспайтын вакуумметр-лерді тягомерлер деп атайды;
екі қысымның айырмашылығын өлшейтін дифференциалды манометрлер болып
бөлінеді.
Жұмыс істеуіне байланысты қысымды өлшейтін құралдар сұйықтық,
деформациялық, жылулық, электрлік, иондык, болып бөлінеді.
Соңғы кезде жартылай өткізгіш жасау технологиясының,
микроэлектрониканың, қабыршықты технологиялардың тез дамуының нәтижесінде
көлемі жағынан өте кішкене сезгіш элементтер арқылы
10-12 - 1011Па аралығында өзгеретін қысымдарды дәлдікпен өлшеуге
мүмкіншіліктер бар.
Сұйықтық манометрлер
Сұйықтық манометрлер төменгі қысымдар мен екі қысымның айырмашылығын
өлшеуге жиі қолданылады. Өлшенетін қысым өлшеу құралының ішіндегі сұйық
деңгейінің түсіретін қысымымен теңестіріледі.
Жұмысшы сұйықтар ретінде спирт, су, сынап, арнайы дайындалатын сұйықтар
пайдаланылады. Сонымен қатар жұмысшы сұйық ретінде кремнийорганикалық
қоспалардан жасалған сұйықты және силиконды қолдануға болады. Сұйықтық
манометрлердің жұмысы қатынас ыдыстардың жұмыс істеу принциптеріне
негізделінген. Манометрдегі сұйықтың деңгейі Р1 мен Р2 қысымдарының
мәндері бір-біріне тең болған жағдайда өзгермейді. Оң және сол иіндеріндегі
сұйықтың деңгейлері нөлді көрсетіп тұрады. Егер Р1 Р2 болған жағдайда,
сұйықтың деңгейі өзгереді де қысым айырмашалағы Р1 -Р2 сол деңгейдің
гидростатикалық қысымымен теңеседі.
Мұндай қысым өлшеу құралдары лабораториялық жұмыстарда, кішігірім ғылыми
мекмелерінде қолдануы мүмкін.
Деформациялық манометрлер
Деформациялық манометрлер өздерінің қарапайымдылығына, ыңғайлылығына,
төзімділігіне байланысты өндірістерде жиі қолданылады. Деформациялық
манометрлердің көмегімен өлшенетін қысымның мәні, сол қысымның шамасына
сәйкес, сезгіш элементтердің деформациялануына байланысты.
Түтікті пружина. Қысымды сезетін сезгіш элементтердің бірнеше түрлері
бар. Солардың қатарына түтікті пружинаны, сильфонды, гофрленген және жазық
мембраналы, мембраналы қораптарды жатқызуға болады. Түтікті пружиналы
сезгіш элементтерді, әдетте, Бурдонның пружинасы деп те атайды. Бұл сезгіш
элементтің бір ұшы қысымның шамасына байланысты қозғалатын болса, екінші
ұшы бекітілінген.
Түтікті пружиналы сезгіш элементті 1845 жылы неміс инженері Шинц ойлап
тапқан. Шинцпен жұмыс бабамен араласып тұратын париждік Бурдон оны
патенттеді. Сондықтан бұл сезгіш элементті 1848 жылдан бастап, Бурдон
түтігі деп аталынатын болды.
Артық қысымның әсерінен Бурдон түтігі тарқатылады да атмосфралық
қысымнан аз қысымның әсерінен ширатылады.
Мембраналы манометрлердің жұмысы қысымның мәнініе байланысты мембрананың
деформациялану шамасын өлшеуге негізделінген. Мембрананы агресивті
газдардың және сұйықтардың әсерлерінен сақтау үшін оның беті қорғаушы
заттармен өңделеді, не болмаса, сол ортаға төзімді жұқа қабыршақтармен
қапталады. Мембраналар болаттың түр-түрінен, қоладан, латуннан жасалынады.
Қысымды өлшеген кезде мембраналы сезгіш элементтердің деформациясы
(ауытқуы, майысуы) төмендегі теңдікпен анықталынады:
Сильфондар. Штромейер 1907 жылы алғашқы рет қысымды өлшеу үшін сезгіш
элемент ретінде сильфонды ұсынған.
Мембраналы сезгіш элементтері бар өзгерткіштер қатарына 5.1.суретте
келтірілген Метран фирмасының Метран-43 өзгерткішін мысалға келтіруге
болады.
5.1.сурет. Метран-43 қысымды өлшейтін өзгерткіш.
Мұндай өзгерткіштерді әртүрлі технологиялық процестердегі қысымдардың
шамаларын өлшеуге ойдағыдай қолдануға болады. Өлшенетін қысымға байланысты
Метран-43 өзгерткішінен халықаралық стандартқа сәйкес электрлік сигнал 4-20
мА шығады. Өлшеу дәлдігі өте жоғары және жұмыста сенімді.
Осы фирманың Метран -43-ДД (моделдері 3494,3494-01, 3494-02, 3494-03)
қысымды өлшеу өзгеткіштері, құлама қысымды өлшейтін болғандықтан, сұйық пен
газдардың шығынын өлшеуге өте қолайлы құрал.
№6 Дәріс. Қазіргі кездегі қысым өлшегіштердің (фирмалар: Метран
(Россия); Honeywel (США); Fisher-Rosemout(Германия)) дамуы.
Объектегі қысмды өлшеудің функционалды схемасы.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Электрлі манометрлер
Соңғы кездері жартылай өткізгіш элементтері мен микроэлектроникалық жұқа
қабыршақ технолгиясының дамуы жоғарғы дәлдікпен қысымның шамасын өлшейтін
сезгіш элементтерді жасауға мүмкіншілік берді. Қысым өлшейтін шағын [1-6]
сезгіш элементтерді ұшақтарда, медицинада, ғылыми өлшеу құралдарын жасайтын
өндірістерде жиі қолданылады.
Жиі қолданылып келген қысым өлшейтін сезгіш элементтердің орнын шағын
электрлі сезгіш элементтер ығыстра түсуде. Мұның себебі де бар. Сол
себебтердің бірі, ол алғашқыда қолданылып жүрген сезгіш элементтерді
жөндеуге кететін шығынның шамасы, шағын электрлі сезгіш элементтерді
жасауға кететін шығыннан көптігінде.
Электрлік сезгіш элементтердің жұмысы тензометрлік әдіске, не болмаса,
1954 жылғы американың ғалымы Смиттің ашқан пьезэффектіне негізделінген.
Тензометрлік әдістің негізіне тензоэффект жатады.
Тензоэффект дегеніміз сымнан жасалған сезгіш элементтің
деформацияланудан өзінің кедергісін өзгертуі.
Тензокедергілі өзгерткіш. Тензоэффектке негізделінген өзгерткіштер
өздерінің даму жолдарында бірнеше кезеңдерден өтті.
Бірінші кезеңге серпімді мембранада сигналды қабылдаушы және оны басқа
тұтынушы құралдарға жіберуші элементтердің бір жерде тоғырласуы жатады.
Тензометрлік өзгерткіш алдын ала мембранаға желімделініп, әрі қабылдаушы,
әрі технологиялық параметрлердің шамалары туралы мәліметтерді өңдеу
орталығына жеткізуші элементтердің рөлін атқарды. Бірақ сезгіш
элементтерден шығатын сигналдардың шамалары сыртқы ортаның температурасына
тәуелді екендігі байқалды.
Екінші кезеңге өзгерткіштің мембранамен интеграциялануы жатады. Сезгіш
элементтерді дайындау үшін жұқа қабыршақ технологиясын пайдалана отырып,
мембрананың бетіне тензоэлементтерді тозаңдату әдісімен қондырылатын болды.
Бұл технология сезгіш элементтердің өлшеу дәлдіктерін және механикалық
әсерлерге тұрақтылығын жоғарылата түсті. Мұндай технологияны пайдалану,
сезгіш элементтердің мембранамен молекулалық деңгейде жалғасуына
мүмкіншілік берді. Осыған мысыл ретінде мембрана беттеріне тозаңдатылып
қондырылған тензоэлементтері бар кремнийден жасалған сезгіш элементтерді
келтіруге болады.
Үшінші кезеңде кремнийден жасалған мембрананың бетіне тозаңдатылып
қондырылған тензоэлементтерден бөлек сезгіш элементтердің басқа да
бөліктері орналатын болды.
Төртінші кезеңде бір интегралды схемада сезгіш элементтер мен қатар
сигналды күшейтетін, сыртқы ортаның әсерлерін ескеретін элементтер
біріктіріледі.
Сонымен қатар, қысымды өлшейтін сезгіш элеметтердің барлық бөлшектері
мен қоса олардың сыртқы конструкциялары интеграцияланатын болды. Қысым
өлшейтін сезгіш элементтерді осындай дайындау технологиясының келешегі зор
екендігі байқалады.
6.1.сурет. Тензокедергі өзгерткіш. 1-мембрана; 2-тензокеднргілер; 3-
жалғасу тетігі.
6.1.суретте тензокедергілердің мембранада орналасуы көрсетілінген.
R1, R2, R3, R4 – кедергілері көпірдің элементтері. Егер мембранаға 1
қысым әсер ететін болса, онда R1, R3 кедергілерінің мәні үлкейе түседі де,
R2 мен R4 кедергілерінің мәндері азаяды.
Көпірден шығатын сигналдың шамасы:
, (6.1)
теңдігі арқылы өрнектелінеді. Мұндағы Uш , Uк шығатын және кіретін
сигналдардың мәндері. Uш сигналының мәні 0.1В дейін өзгереді. Сондықтан бұл
сигналды күшейткіш арқылы өңдеп, өлшеу құралдарына жеткізу керек.
Қысымы өлшенетін ортаның температурасының өзгеруіне байланысты пайда
болатын қателерді нақтылы электр схемаларының көмегімен азайтуға болады.
Сегіш элементтердің өлшеу дәлдігін арттыруда мембраның қандай
материалдан жасалғандығы да белгілі бір рөл атқарады. Егер қысымды өлшейтін
сезгіш элементтер сапфирден жасалынса, онда олардың метрологиялық
сипаттамаларының жақсаруына мүмкіншілік бар.
Сапфирден жасалынған мембраналардың кремнийден жасалынған
мембраналарынан артықшылықтары:
а) жылу өткізгіштігі;
б) серпімділігі;
в) термохимиялық сипаттамасының жоғарлығында;
г) диэлектриктілігі.
Тензометрлік өзгерткіштердің көмегімен 0 – 10-3 бастап, 0 – 60 МПа
аралығындағы артық қысымдарды, 0 – 1 кПа бастап, 2,5 МПа дейінгі
қысымдардың айырмашалаған, 0 – 2,5 кПа бастап, 0 – 2,5 МПа дейінгі
абсолюттік қысымдарды өлшеуге қолдануға болады.
6.2.сурет. Пьезоэлектлі өзгерткіш. 1 – кварц; ЭК - электронды
күшейткіш.
Пьезоэлектрлі өзгерткіш. Кварц пластинасының бір қасиеті бар. Ол сыртқы
(6.6.сурет) күштің Р1 мен Р2 әсерінен деформацияланады да екі жақ
беттерінде сол күштің шамасына сәйкес зарядтар пайда болатындығында.
Зарядтың шамасы Q мен сығу күшінің N арасындағы қатынас (6.2)
теңдігімен өрнектелінеді.
,
(6.2)
мұндағы k – пьезэлектрлік коэффициент, пластинаның материалына, оның
өлшемдеріне тәуелді.
Өлшенетін қысым Р1 мен Р2 пьезоэлементке 1 (7.2.сурет) әсер етуінің
нәтижесінде сол қысымдарға сәйкес пьезоэлементтің бір бетінде оң екінші
бетінде сол зарядтар жиналады. Осы зарядтарды электродтардың көмегімен
электронды күшейткішке (ЭК) (7.2.сурет) одан кейін өлшеу құралдарына және
контроллерлерге жеткізіледі.
Қазіргі кезде Метран фирмасының өнімдері қысымның барлық түрлерін
өлшеуге керекті өзгерткіштерді шығарады. Өнімдерінің барлығы халықаралық
дәрежегі сай. Солардың бірі Метран 100 сериялы қысымды өзгерткіш. Осы
интеллектуалды өлшеу құралының көмегімен абсолюттік, артық, құлама
қысымдардың шамаларын өлшеуге болады. Шығатын сигналы 4-20мА тең. Сезгіш
элементтерінің жұмыстары пьезорезисторлік эффектке (6.3.сурет)
негізделінген.
6.3.сурет. Метран 100 қысым өлшейтін өзгерткіші.
Метран 100 көмегімен газдың, пардың, сұйықтың қысымдары өлшенеді. Өлшеу
шектері 0-100 МПа аралығында. Сезгіш элементі ДД үшін өлшеу шегі: 0,1;
0,25; 4; 10; 16; 25; 40МПА. Сегіш элементі ДГ үшін өлшеу шегі: 0,25; 0,4;
4; 6; 10МПа тең.
№7 Дәріс. Объектегі технологиялық процестің қысымын өлшеудің
функциональды схемасы.
Қысымды өлшеудің функциональды схемасы
Объектегі қысымды өлшеудің функциональды схемасы төмендегі суретте
(сурет 5.1) келтірілген.
7.1.сурет
204-1 Қысымды өлшейтін өзгерткіш. Шығу сигналы 4...20 мА. Мысалыға,
Метран 100-ДИ.
204-2 – қалқанда орналасқан өлшеу құралы. Мысалыға, көп каналды
электронды регистратор, сенсорлы басқарылады REGIGRAF (Ф1771-АД). Аналогты
кіру нүктесі. 4 8 16 –аналогты кіру нүктелері бар. ЖК-дисплей
10,4’’, 8 сандық кіру мен 4 аналогты шығу нүктесі бар. Сандық интерфейс: RS-
485, RS-232, Ethernet. СпБ. (Россия). Вибратор зауыты.
Объектегі деңгейді өлшеудің функциональды схемасы төмендегі суретте
(сурет 7.1) келтірілген.
Үшінші тақырып. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшеу.
№8 Дәріс. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшейтін құралдарының
топтары.
Қалытқылы деңгей өлшегіштердің жұмыс істеуі мен сипаттамалары.
Гидростатикалық, электрлік өлшегіштердің жұмыс істеуі мен сипаттамалары.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Сусымалы заттар мен сұйықтардың деңгейін өлшеу
Жабық , ашық ыдыстардағы, резервуарлардағы, тоғандардағы сұйық
заттардың, сусымалы заттардың, судың деңгейлерін өлшейтін құралдарды деңгей
өлшегіш құралдар деп атайды. Деңгей өлшейтін құралдарды төмендегідей
қалытқылы, гидростатикалық, электрлік, радиоизотоптық, радарлы, оптикалық
талшықты деңгей өлшегіштер топтарына бөлуге болады.
Деңгей өлшеу құралдарының келешегі мен оның даму жолдары
электромеханикалық деңгей өлшеу әдістеріне қарағанда, өлшенетін ортамен
жанаспайтын, әдістер алдыңғы қатардан көрінетіні мәлім.
Осы бағытта пайдалы жұмыс істеп жатқан фирмалар қатарына Saab Tank
Control (Швеция), Drexelbrook (АҚШ), Auxitrol (Франция), MTS Sensor
Technologic (Германия, АҚШ) Veeder – Root (ұлыбритания, АҚШ) кіреді.
Деңгей өлшегіштерді таңдаған кезде олардың сезгіш элементтерінің
материалдарының құрамын, өлшенетін ортаның физикалық және химиялық
қасиеттерін ескерген жөн. Атап айтқанда, өлшенетін ортаның сұйық, не
болмаса, сусымалы заттарға жататындығын ажырату қажет және сол ортаның
температурасын, тұтқырлығын, электр өткізгіштігін, радиоактивтілігін,
химиялық агрессивтілігін білу керек. Осындай мәліметтерді дұрыс жинай
білсек және дұрыс пайдалана білсек, өлшейтін ортаның деңгейін үлкен
дәлдікпен, қатесіз өлшеуге мүмкіншілік туады.
Гидростатикалық деңгей өлшеу әдісі
Гидростатикалық өлшеу әдісін қолданатын деңгей өлшегіштерде сол
өлшенетін ортаның, яғни, биіктігі h және тұрақты ρ тығыздығы бар сұйықтың
гидростатикалық қысымын өлшеумен шектелінеді.
(8.1)
Гидростатикалық қысымның шамасын манометрдің, диффенциалды манометрдің
көмектерімен өлшеуге болады. Ол үшін манометрлерді өлшейтін ортаға дұрыс
қондыру қажет.
8.1.,а,б,суреттерінде манометрдің көмегімен сұйықтың деңгейін өлшеу
әдістері келтірілген. Осы әдістердің көмегімен ластанбаған, тұтқырлығы аз
сұйықтардың деңгейін өлшеу үшін манометрлерді пайдалануға болады. Сонымен
қатар, (8.1.сурет) көрстілінгендей таза сұйықтардың деңгейін өлшеу үшін
пьзотүтікті де қолдануға болады. Пьзотүтік арқылы арнайы қондырғының
көмегімен белгілі бір мөлшерде ауа жіберіледі.
а)
б)
8.1.сурет. 1- манометр; 2 – пьезотүтік.
Суретте көрстілінгендей таза сұйықтардың деңгейін өлшеу үшін пьзотүтікті
де қолдануға болады. Пьзотүтік арқылы арнайы қондырғының көмегімен белгілі
бір мөлшерде ауа жіберіледі.
Түтік арқылы жіберілетін ауаның шығынын пьезотүтіктен секундына бір-
екі көпіршік шығатындай етіп реттейді. Биіктігі h сұйықтың
гидростатикалық қысымы түтіктің ішіндегі ауаның қысымымен теңескен кездегі
қысымның шамасы сұйықтық деңгейіне сәйкес болады.
Дифференциалды манометрдің көмегімен де сұйықтың деңгейін өлшеуге
болады. Ол үшін диффманометрдің бір түтігіне өлшеу объектісінен келетін
сигналды қосу керек те екінші түтігін атмосфераға ашық қою қажет, болмаса
теңестіру ыдысымен қосқан жөн.
Деңгей өлшеудің электрлік әдістері
Өзгерткіштердің электр сиымдылықтарының өзгеруін деңгей өлшеуде жиі
қолданылады. Осы ерекшелікті пайдаланатын сезгіш элементтердің негізгі
элементтерінің рөлін екі пластина, не болмаса, екі электродтар атқарады.
Өлшенетін ортаға осы екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тапалов Т
Технологиялық өлшеулер мен құралдар
пәніне арналған
ДӘРІСТЕРДІҢ ЖИНАҒЫ
Шымкент, 2023 ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ және жоғарғы білім МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті
Автоматтандыру, телекоммуникация және басқару кафедрасы
Тапалов Т
Технологиялық өлшеулер мен құралдар
пәніне арналған
ДӘРІСТЕРДІҢ ЖИНАҒЫ
6В07110 – Автоматтандыру және басқару
мамандықтардың студенттері үшін
Шымкент -2023 ж.
ӘОЖ 551.5
Құрастырушы: М.Әуезов атындағы ОҚМУ АТБ кафедрасының доценті, т.ғ.к.,
Тапалов Т.: Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәніне арналған
дәрістердің жинағы.- Шымкент.: М.Әуезов атындағы ОҚУ,2023.- 63 б.
Дәрістердің жинағы Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің
бағдарламасы мен оқу жоспарының талаптарына сәйкес орындалған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің дәрістердің жинағы
6В07110 Автоматтандыру және басқару мамандықтарының студенттеріне
арналған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдарпәнінің дәрістерінің жинағы
студенттерге материалдарды меңгеруге және әдебиеттермен жұмыс істеуге
мүмкіншілік береді.
Пікір білдіруші:
Арыстанбаев К – М.Әуезов атындағы ОҚУ доценті., т,ғ.к.
Автоматтандыру, телекоммуникация және басқару кафедра мәжілісінде
қарастырылған (№5 хаттамасы, 28.08.2022 ж.),
© М.Әуезов атындағы ОҚУ, 2022 ж.
Жауапты Тапалов Т.
Мазмұны
Кіріспе 4
№1 Дәріс. Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің мақсаты мен
маңызы. 6
№2 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматтандырудың тапсырмасы.
Сезгіш элементтердің өндірістерді бақылау мен басқаруда алатын орны. 7
№3 Дәріс. Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер. 8
№4 Дәріс. Өлшеу қателері мен олардың түрлері. Технологиялық
өлшеулер. 8
№5 Дәріс. Қысымды өлшеу. Қысымды өлшейтін құралдар. Сұйықтық,
деформациялық, электрлік манометрлер. 11
№6 Дәріс. Қазіргі кездегі қысым өлшегіштердің (фирмалар: Метран
(Россия); Honeywel (США); Fisher-Rosemout(Германия)) дамуы. 13
№7 Дәріс. Объектегі технологиялық процестің қысымын өлшеудің
функциональды схемасы. 15
№8 Дәріс. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшейтін құралдарының
топтары. 15
№9 Дәріс.. Радарлы, радиоизотопты өлшегіштердің жұмыс істеуі мен
сипаттамалары. Әсіредыбысты, акустикалық деңгей өлшегіштер. 18
№10 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматты бақылау үшін олардың
деңгейлері мен қысымдарын өлшеудің функционалды схемалары 19
№11 Дәріс. Температураны өлшеу 21
№12 Дәріс. Термоэлектрлік термометрлер. Жұмыс істеулері, сипаттамалары,
олардың қателері 22
№13 Дәріс. Кедергі термометрі. 23
№14 Дәріс. Алдыңғы қатардағы шет ел фирмаларының температураны
өлшейтін интеллектуальды өлшеу құралдары. 27
№15 Дәріс. Объектегі температураны өлшеудің функционалды схемасы. 28
№16 Дәріс. Сұйықтың және газдың шығынын өлшейтін құралдардың тобы.
Көлемдік пен жылдам өлшейтін есептеуіштер. 30
№17 Дәріс. Тұрақты қысымды өлшеуге негізделінген шығын өлшегіш.
Электромагнитті, құйынды шығын өлшегіштер. Жұмыс істеулері және олардың
сипаттамалы мен қателері 32
№18 Дәріс. Массалық шығын өлшегіштер. 33
№19 Дәріс. Объектегі шығынды өлшеудің функционалды схемасы 36
№20 Дәріс. Сұық пен газдардың физика-химиялық қасиеттерін өлшеу 37
№21 Дәріс. Кондуктометрлік талдау әдісі 38
№22Дәріс. Потенциометрлік талдау әдісі. 41
№23 Дәріс. Потенциометрлік талдау әдісінің өлшеу құралдары. рН
температуралық түзету енгізу 44
№24 Дәріс. Хроматографиялық талдау әдісі. 45
№25 Дәріс. Газдық хроматограф және оның элементтері 46
№26 Дәріс. Сұйықтардың тұтқырлығын өлшеу 48
№27 Дәріс. Сұық пен газдардың тығыздығын өлшеу 50
№28 Дәріс. Термокондуктометрлік газ талдағыш. Термомагнитті газ
талдағыш 52
№29 дәріс. Программаланатын контроллерлер 55
№30 Дәріс. Қортынды дәріс 58
Әдебиеттер 62
Кіріспе
Дәрістердің жинағы Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің
Бағдарламасы мен Оқу жоспарының талаптарына сәйкес орындалған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің дәрістердің жинағы
5В070200 Автоматтандыру және басқару мамандықтарының студенттеріне
арналған.
Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің дәрістерінің жинағы
студенттерге материалдарды меңгеруге және әдебиеттермен жұмыс істеуге
мүмкіншілік береді.
Технологиялық процестерді толық жетілдіре түсу және оны басқару
өндірістік объектілердің тиімділігін арттыра түседі. Сонымен қатар,
автоматты түрде өндірісті басқару үшін электронды есептеу [1-6] машинасының
алатын орыны бөлек. Микро-электронды есептеу машинасының көмегімен
объектіде жүріп жатқан шексіз мәліметтерді өңдей отырып, технологиялық
процестерді ең жаксы, үйлесімді жүйеге келтіруге болады. Бірақ мұны іс
жүзіне асыру көптеген жағдайларға байланысты болып келеді. Мысалы,
объектіден келіп түсетін мәліметтерге, сезгіш элементтердің дәлдігіне,
өлшеу құралдарының күйіне сонымен қатар, объектіде жүріп жатқан құбылыстар
туралы белгі беретін кұралдарға байланысты болады.
Автоматты басқарудың жүйесін жобалаған кезде объектідегі жүріп жатқан
технологиялық процестердің негізгі деген параметрлерін өлшеу құралдарының
дәлдігінің төмендігінің салдарынан анықтауға мүмкіншілік болмай қалатын
жағдайлар кездеседі. Сонымен қатар, технологиялық процестерді білетін
технологтар, өлшеу құралдарының өлшеу мүмкіншіліктерін және метрологияға
қатысты сұрақтарды біле бермейді.
Сондықтан ұсынылып отырған дәрістер жинағында жоғарыда айтылған көптеген
сұрақтарға жауап табуға көмектеседі.
Технологиялық процестерді автоматты түрде реттегіш жүйенің негізі, сол
процестерді атоматты түрде бақылау болып табылады. Яғни, технологиялық
процестерді бақылау үшін, процестердің қайсыбір қасиетін сипаттайтын шаманы
(параметрін) өлшеу қажет. Өлшеу үшін арнайы өлшеу құралдарының құрылыстары
бір-біріне ұқсамайтын әрқилы болуы да мүмкін.
Сондықтан да студенттерге дәрістер жинағында өлшеу құралдарының жұмыс
істеуі, ерекшеліктері, қолданатын орталары туралы мәліметтерді меңгеріп іс
жүзінде пайдалануға бағыттайды.
Бірінші тақырып. Технологиялық өлшеу
№1 Дәріс. Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің мақсаты мен
маңызы.
Технологиялық процестерді автоматтандыру ғылыми-техникалық прогрестің
негізі.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Кіріспе. Технологиялық өлшеулер мен құралдар пәнінің мақсаты мен
маңызы.
Метрология - (грек. metzon өлшеуіш, logos - сөз, ілім) өлшеулер туралы,
олардың әдістері мен бірлігін қамтамасыз ету құралдары және [1-6] қажетті
дәлдікке жетудің әдістері туралы ғылым.
Сонымен қатар қолданбалы метрология өлшеулердің әдістері мен құралдарын
іс жүзінде қолдану проблемаларымен шұғылданады.
Анықтамада айтылған өлшеу бірлігін сақтаудың өте үлкен маңызы бар.
Себебі, бір өлшеу бірлігін сақтай отырып, әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта
өлшенген өлшем мәндерін бір-бірімен салыстыруға болады.
Метрологияның техникалық ғылымды өркендету саласында алатын орны ерекше.
Дәлдікпен өлшеу материалдық дүниенің бұрын белгісіз, бірақ объективті
түрде бар заңдылықтарын ашуға зор үлесін косады. Мысалы, жоғарғы дәлдікпен
өлшенген судың тығыздығы, жаңалық ашуға жол ашты. 1932 жылы осының
салдарынан ауыр судың изотопы табылды - дейтерий. Енді осы өлшеуге қатысы
бар түсініктемелерге азғана шолу жасайық.
Физикалық объект дегеніміз - ол физикалық жүйе, оның күйі, сондағы
болып жатқан процестер, сонымен қатар физикалық өндірістерді
қолдануға болатын химиялық объектілер.
Физикалық шаманың мөлшері дегеніміз - физикалық шамаға (сапа жағынан
көптеген физикалық объектілерге жалпы бола тұрып, сан жағынан әрбір
объектілерге өзара дербес болып келеді) қатысы бар обьектінің сандық
мазмұны.
Өлшеу дегеніміз - белгілі техникалық құралдардың көмегімен физикалық
шаманың тәжірибе арқылы мәнін табу.
Өлшеу объектісі көптеген физикалық шамалармен сипатталынатын күрделі
құбылыс, не болмаса процесс.
Өлшеу үшін таңдап алынған физикалық шаманы өлшенетін шама деп атайды.
Кез-келген физикалық шаманы өлшеу төмендегі көрсетілгендей үш түрлі
кезеңнен тұрады: дайындау, өлшеуді жүргізу және нәтижені өңдеу
кезеңдерінен. Физикалық шаманың шын мәні дегеніміз объектіні сан және сапа
жағынан дәл сипаттайтын физикалық шаманың мәні болып келеді.
Бірақ күнделікті кездесетін физикалық шаманың шын мәнін анықтау өте
қиынға соғатындықтан, өлшеу әдістерін жетілдіре түсу, физикалық шаманың
мәнін үлкен дәлдікпен табуға, яғни, физикалық шаманың мәніне жақындай
түсуіне мүмкіншілік туғызады. Ал, физикалық шаманың нақты мәні көптеген
тәжірибе жүргізудің нәтижесінде анықталатын физикалық шама.
Дәлдікпен өлшеу дегеніміз - өлшенген нәтиженің өзінің шын мәніне жақын
жатқандағында.
Өлшеудің бірнеше түрлері кездеседі. Солардың ішіндегі негізгілеріне
көңіл аударайық. Уақытқа байланысты өлшеуді екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топ – статикалық өлшеу. Өлшеу кезінде өлшеудің мәні уақытқа
қарағанда тұрақты күйінде қалады. Ал, екінші топқа – динамикалық өлшеуді
жатқызуға болады.
Динамикалық өлшеу кезінде өлшем өзінің мәнін уақытқа байланысты өзгертіп
отырады. Статикалық өлшеуге мысал ретінде, мыналарды жатқызуға болады:
заттың сызықтық өлшемдері;
тұрақты қысымның мәні т.б.
Динамикалық өлшеуге өзгеріп отыратын қысымды өлшеуді жатқызуға болады.
Өлшемнің мәнін табу үшін тура, жанама, біріге, бірге өлшеулерді қолданады.
Тура өлшеу кезінде ізделініп отырған шаманың мәні жүргізілген
тәжірибенің нәтижесінде жиналған мәліметтерінің ішінен алынады. Тура
өлшеуге мысал ретінде ұзындықты сызғыштың көмегімен табуды, таразы арқылы
заттардың салмағын табуды, шыны термометрдің көмегімен температураны
анықтауды жатқызуға болады.
Жанама өлшеу кезінде ізделініп отырған шаманың мәнін осы шамамен белгілі
бір байланыста болатын тура өлшенетін шаманың мәніне сәйкес анықталады.
Бірге өлшеу дегеніміз - екі, не болмаса бірнеше әртүрлі шамалардың
арасындағы байланысты анықтайтын өлшеу. Жоғарыда келтірілген өлшеулердің
түрлерінің ішіндегі тура өлшеу ең көп таралған түрі болып табылады.
Сондықтан да төмендегі қарастырылатын тура өлшеу әдістері барлық өлшеулерге
ортақ. Сонымен өлшеу әдістері дегеніміз өлшеу тәсілдерін қолдану
пікірлерінің жиынтығы. Өлшөу өдістері екі негізгі топтан тұрады: өлшеммен
салыстыру әдісі және тікелей бағалау әдісі.
Тікелей бағалау әдісін қолданудың нәтижесінде ізделініп отырған шаманың
мәні өлшеу құралдарының көрсету, не болмаса, есептеу тетігінің жайына,
көрсету шамасына байланысты анықталынады.
Өлшеммен салыстыру әдісінде ізделініп отырған шаманың мәні ұдайы
өлшенетін өлшеммен салыстырылады.
№2 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматтандырудың тапсырмасы.
Сезгіш элементтердің өндірістерді бақылау мен басқаруда алатын орны.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7 Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Сезгіш элемент өлшенетін шаманы белгілі бір дәлдікпен өзгертетін,
қабылдайтын өлшеу құралдарына жатады. Технологиялық процестерді [1-6]
автоматтандырудың мәні артқан сайын сезгіш элементтерге қойылатын талаптар
да күнен-күнге арта түсуде.
Сезгіш элементтерге қойылатын негізгі талаптар:
экономикалық тұрғыдан қарағанда, арзан болуы қажет;
пайдалануға ыңғайлы болуы қажет;
төзімді болғаны жөн.
Автоматтандырылған қондырғылардың құрылымы жағынан биологиялық жүйеге
ұқсастығын байқауға болады. 2.1.суретте автоматты жүйе мен адамның
арасындағы ұқсастықтың схемасы келтірілген. Осы ұқсастыққа сәйкес екі
жүйенің де мәліметтерді қабылдау, оларды өңдеу, жинау және оларды өзгерту
процестерінің бірдей екендігіне көз жеткізуге болады.
2.1.сурет. Биологиялық пен технологиялық жүйелердің арасындағы
ұқсастық.
Өлшеу процестері үш звенодан (бөліктен) тұратынын байқауға болады.
Яғни, сезгіш элементтен, салыстырғыш және нәтижені көрсететін кұралдардан
тұрады.
Екінші звено сигналды көрсеткіш құралға жеткізеді. Кейбір кездерде бұл
звено әрі күшейткіштің, әрі өңдейтін тетіктің рөлін атқарады. Ал, үшінші
звено болса, сезгіш элементтен салыстырғыш звено арқылы келетін
мәліметтерді қағаз бетіне жазып, не болмаса, көрсеткіш тетік арқылы
көрсетеді.
Бұл мәліметтер, мүмкіндігінше сигналдың басқа бір ыңғайлы түрлеріне,
мысалы, электр тоғына айналдырылып, реттегіш немесе басқару, есептеу
машиналарына енгізіледі.
Кез-келген өлшеу құралдарының, негізгі бөліктерінің біріне сезгіш
элементтер жатады. Оның ең басты себебінің бірі объектіде болып жатқан
процестер туралы нақтылы мәліметтер жинау.
Мысалыға, техникада сезгіш элементтер қатарына аз қуатты энергияны
өзгертетін тетіктерді жатқызады.
Сезгіш элементтің жұмыс істеуін толығырақ түсіну үшін 2.1.суретке
жүгінейік. Бағдарламалық жүйенің қандай белгілерден тұратынын 2.1. суреттен
көруге болады.
Енді сезгіш элементтің істеуін терең түсіну үшін 2.1.суреттегі
биологиялық жүйеге толығырақ түсініктеме берейік. Биологиялық жүйеде сезгіш
элементтердің ролін көз, құлақ, тіс, мұрын, тері атқарады. Біз бір нәрседен
тітіркенсек, осы сезгіш элементтердің арқасында сигнал адамның миына барып
жетеді. Сол сигналға байланысты адамда әртүрлі сезім пайда болады. Мысалы,
егер маса адамның денесіне қонып, шаға бастады дейік, тітіркену сезіміне
байланысты, адамның миы керекті мүшелерге белгілі бір бұйрық береді. Яғни,
біз масаны қолымызбен ұшырып жібереміз.
Осыған ұқсас қимылдарды техникалық жүйеден де байқауға болады. Орталық
есептеу (процессор) мен басқару мүшелері адамның басының рөлін атқарса,
сезімнің рөлін сезгіш элементтер атқарады.
Осы кездегі машина жасау, мұнай өңдөу минералды тыңайтқыш өндіретін
зауыттарында , құрылыс заттар жасайтын комбинаттарда кездесетін
технологиялық процестерді байыпты түрде жүргізу үшін көптеген сезгіш
элементтерді керек етеді. Мысалыға, автомобиль жүргізіп келе жатқанымызда
көз алдымыздағы өлшеу құралдарына қарап, бактағы жанар майдың мөлшерін,
козғалтқышты суытып тұратын сұйықтың температурасын, қандай жылдамдықпен
қозғалып бара жатқанын байқай аламыз. Неғұрлым машинаның құрылысы қиын
болған сайын, соғұрлым сезгіш элементтердің саны арта түседі.
Сонымен кез - келген процестерді басқару үшін сол процестер туралы
мәліметтер жинау, өңдеу, не болмаса сақтау керек.
Алғашқы кезде, өте үлкен емес, болмаса формалары қиын сезгіш
элементтер, автоматты машиналардың, басқару жүйелерінің сапалы жұмыс
істеулеріне әсерін тигізеді.
Сонымен қорыта келгенде, сезгіш элементтер дегеніміз өлшеу құралдарының
маңызды бір тетігі болып саналады. Объектіде болып жатқан процестер туралы
мәліметтер жинауға мүмкіншілік береді.
Сезгіш элементтерден келіп түсетін мәліметтер электронды басқару
(контроллерлерге) және есептеу машинасына келіп түседі де басқару
объектінің математикалық моделіне сәйкес технологиялық процестер белгілі
деңгейде басқарылады.
№3 Дәріс. Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер. Өлшеу
қателері мен олардың түрлері. Технологиялық өлшеулер
Кез-келген өлшеу процестері қателікпен өлшенеді, пайда болу себептерін
зерттемей тұрып олардың өлшеу жуйелеріне әсеріне қарай белгілі бір топтарға
бөлуге болады. Бұл тұжырымды дұрыстап түсіну үшін төмендегі схеманы
пайдалануға болады.
Қате дегеніміз - өлшемнің нақты мәні мен оның өлшенген кездегі
мәндерінің арасындагы айырмаға тең шаманы айтады, яғни:
Қ=Хө-Хн
(3.1)
мұндағы Хө - өлшенген мән; Хн – нақты мәні.
Өлшемнің нақты мәні дегеніміз - қатесіз өлшенетін идеалды нәтиже.
Бірақ күнделікті өлшеу процестерінде өлшемнің нақты мәнімен түрлі
операциялар жасалынады.
Өлшеу кезінде өлшемнің мәніне түзетулер енгізіледі. Оны төмендегі
теңдік арқылы сипаттауға болады:
Т=Хн-Хн
(3.2)
Ал, өлшемнің нақты мәні өлшенген мән мен түзетудің қосындысына тең.
Сонымен қателер өлшөу кезінде, сыртқы кедергілердің әсерінен пайда болады.
Сыртқы кедергілер мыналар: өлшеу, процесіне қайта әсер ететін кедергі,
аддитивті сыртқы кедергілер, мультипликатты (деформациялаушы) кедергі.
Сонымен қатар, өлшеуге ішкі кедергілер де әсер етеді.
№4 Дәріс. Өлшеу қателері мен олардың түрлері. Технологиялық
өлшеулер.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Өлшеу құралдарының қателері
Енді өлшеу құралдарының абсолюттік, салыстырмалы, келтірілген қателеріне
түсініктеме берейік.
Өлшеу құралының абсолюттік қатесі деп сол өлшеу құралының көрсетіп
тұрған шамасының мәні мен оның нақты мәнінің арасындағы айырмаға тең шаманы
айтады:
∆хқ₌хқ-хн,
(4.1)
мұндағы хқ, өлшеу құралының көрсетуі; хн, өлшенетін шаманың нақты мәні.
Өлшеу құралдарының салыстырмалы δқ қатесі деп, сол өлшеу құралының
абсолюттік қатесінің өлшенетін шаманың нақты мәніне қатынасын айтады:
Δδқ⁼.
(4.2)
Өлшеу құралдарының келтірілген Δқ қатесі деп, сол өлшеу құралының
абсолюттік қатесінің сол шаманың нормалаушы мәніне (хмах-хмин) қатынасын
айтады:
Δк=.
(4.3)
Мысалы: Өлшеу құралының абсолюттік, салыстырмалы және келтірілген
қателерін анықтаңыздар. Егер өлшеу құралының көрсету бағанасының мәні 0оС
пен 150 оС аралығында, өлшеу құралы 120оС көрсетіп тұр да және оның нақты
мәні 120,6оС тең.
∆хқ = 120-120,6 =-0.6 оС,
Δδқ = -(0.6: 120,6)*100 =- 0.5 %,
Δк = -(0.6:150)* 100 = - 0.4 %.
Өлшеу құралдарының технологиялық параметрлерді өлшеген кезде ол
параметрге сыртқы ортаның тиетін әсерлері болатындығы белгілі. Сондықтан
өлшеу құралдарының қателері негізгі және қосымша қателер деп екіге
бөленеді.
Өлшеу құралының негізгі қатесі технологиялық параметрді қалыпты
жағдайда өлшегенде пайда болатын қатені айтады. Өлшеу құралдарын қолданған
кезде қосымша қателердің пайда болу себебі, сол өлшенген өлшемге белгілі
бір дәлдікпен анықтауға кері әсер ететін факторлардың бар болуынан, яғни
қалыпты жағдайдың өзгеруіне байланысты.
Көптеген технологиялық параметрлерді өлшеу үшін әртүрлі құрал -
жабдықтар пайдаланылады. Мысалыға, өлшеу құрылғылары, өлшеу қондырғылары
мен өлшеу жүйелері. Жоғарыдағы аталған құрал - жабдықтардың ішінде
технологиялық параметрлерді өлшеу үшін жиі қолданылатыны өлшеу құрылғылары.
Бұл кұрылғыларды өлшеу процестерінде өз алдына жеке және де өлшеу
қондырғылары мен өлшеу жүйелерін қоса пайдалануга болады.
4.1.сурет. Siemens фирмасының өлшеу құралы. 1- шкала.
Өлшенетін мәліметтердің (бағдарлама) формасының үлгісіне байланысты
өлшеу құрылғылары өлшеу құралдары және өлшеу өзгерткіштері болып екіге
бөлінеді.
Өлшеу құралдары дегеніміз - өлшенетін мәліметтерді (4.1. сурет) ыңғайлы
түрде көрсететін кұрал-жабдық. Бүкіл мәліметтер, әдетте, жылжымалы
көрсеткіш тетік, не болмаса, көрсеткіш таблодағы 1 сан арқылы операторға
ұсынылады.
Өзгерткіштер дегеніміз - өлшенетін мәліметтердің көзі болып табылатын
және алыс жерге жеткізетін сигналдың көзі ретінде пайдаланылатын өлшеу
құралы. Өзгерткіште технологиялық процестердің, өзгеруіне байланысты пайда
болатын бағдарламалар айнымалы немесе тұрақты ток, болмаса кернеу ретінде
ұсынылады. Не болмаса, сығылған сұйықтың, газдың қысымы түрінде, көрсеткіш
құралдарға жеткізіліп отырады.
Токтың күшін өлшейтін өлшеу құралын амперметр, температураны -
термометр, қысымды - манометр деп атайды.
Кез – келген өлшеу құралдарын және автоматты басқару құралдарын Хk
сигналын (кіру) Y сигналына (шығу) өзгерткіш есебінде қарауға болады. Өлшеу
жүйелеріне талдау жасау үшін өлшеу құралдарын жоғарыдағыдай етіп көрсету
автоматты басқару теориясын ойдағыдай пайдалануға мүмкіншілік береді.
Технологиялық өлшеу
Әртүрлі өлшеулермен адам баласы өмірге келгеннен бастап араласқан.
Өлшеуді техникалық құралдардың көмегімен жүргізеді. Аты аталған техникалық
құрылғыларды өлшеу жүйелері деп атайды. Сонымен, өлшеу үшін, өлшеу
әдістерін жүзеге асыру үшін пайдаланатын техникалық құрылғыларды - өлшеу
құралдары деп атайды.
Өлшеу құралдарының өзгеруі адам қоғамының өзгеруіне тікелей байланысты.
Себебі, XX ғасыр өндіріс орындарының, ғылым мен техниканың шапшаң
жылдамдықпен өркендеген кезі болды. Сондықтан да өндірістің, ғылымның одан
әрі дамуы дәлдікпен өлшеуге тікелей байланысты екендігі белігілі болса
керек.
Өлшеу техникасы объектіде өтіп жатқан көптеген процестер туралы
мәліметтер жинау үшін пайдаланылады. Технологиялық процестерде қолданатын
өлшеу құралдарын және де өлшеу әдістерін бір сөзбен айтқанда технологиялық
өлшеу деп айтады. Әртүрлі өндірістерде болып жатқан технологиялық
процестерді басқару үшін олардың температурасын, қысымын, деңгейін,
шығынын, концентрациясын өлшеу керек.
Объектерде жүріп жатқан технолгиялық процестердің температураларын,
қысымдарын, шығындарын, деңгейлерін өлшеуді жылу – техникалық өлшеуге
жатқызады.
Ал, заттың құрамын, физика-химиялық қасиетін өлшеуді физика – химиялық
өлшеу деп атайды.
Электрлік мәндерді өлшеу - электрлік өлшеуге жатады. Сонымен,
технологиялық өлшеу өзінің құрамына жылу – техникалық, физика - химиялық,
электрлік өлшеулерді біріктіреді.
Өндірістегі процестерді автоматтандыру дегеніміз - сол технологиялық
операцияны адамның көмегінсіз техникалық кұралдардың басқаруымен іс жүзіне
асыру.
Өндірісті автоматтандыру автоматты түрде технологиялық параметрлерді
тексеруден, автоматты басқарудан және автоматты түрде процестің
параметрлерін берілген мөлшерде (деңгейде) ұстаудан тұрады.
Автоматты түрде технологиялық параметрді бақылау өндірістігі
автоматтандырудың ең алғашқы сатылырының бірі болып есептелінеді.
Автоматты түрде реттегіш жүйенің жұмыс істеу мүмкіншілігін сурет арқылы
көрсетейік:
4.2. сурет. Автоматты түрде реттегіш жүйе. 1- сезгіш элемент; 2- басқару
объектісі; 3- реттегіш құрал; 4 – орындау механизмі.
4.2. суретте автоматты түрде реттегіш жүйенің схемасы көрсетілген.
Автоматты түрде процестерді реттеудің себебі, ол технологиялық процестің
дұрыс жүруіне әртүрлі кедергілердің әсер етуінен деп түсінуге болады.
Сондықтан да сигналымен y сигналдарының арасында түзу сызықты байланыстың
жоқтығы.
Сезгіш элемент технологиялық параметрдің мәнін өлшейді. Яғни, xk мәнін y
- сигналы өзгерткіштің (сезгіш элементтің) көмегімен y сигналына айналады.
Бұл сигнал көрсеткіш құралға, сонымен қатар, реттегіш тетікке келіп түседі.
Реттегіш тетікке y сигналынан басқа, y(тапсырма) сигналы да келіп
түседі. y т сигналының мәні бізге алдын - ала белгілі және де керекті
мөлшерде болады. Сондықтан реттегіш тетіктен шығатын Z сигналының мәнін
белгілі бір мөлшерде өзгертіп отыруға болады. Z сигналы орындау аспабына
келіп, Хк сигналының мәнін бізге керекті, ыңғайлы түрде өзгертеді.
Екінші тақырып. Қысымды өлшеу
№5 Дәріс. Қысымды өлшеу. Қысымды өлшейтін құралдар. Сұйықтық,
деформациялық, электрлік манометрлер.
Қысымды өлшейтін құралдардың қателері, олардың сипаттамалары мен жұмыс
істеуі.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Қысымды өлшеу
Халықаралық бірліктер жүйесінде (СИ) кысымның өлшем бірлігі ретінде
паскаль (Па) тағайындалған. Паскаль (Па) дегеніміз ауданы 1 квадрат метр
бетке біркелкі түскен 1 ньютон (Н) күштен туған қысым, яғни (Нм2):
1 кПа – 103 Па;
1 МПа – 106 Па.
Бұл өлшем бірліктерінен басқа төмендегі аталынған бірліктерді де
пайдалануға болады. Олар кгссма (1кгссм2 - 98066,5 Нm2= 0,98066.5 бар);
мм. сынап бағанасы (1 мм. сынап бағ. =132.3224 Нm2 ); 1 ат (техн.)- 1кгс
см2; 1 атм(физ) = 1,033227 кгссм2; 1 мм. су бағ. = 0,00011 кгссм2.
Сонымен қатар басқа елдерде төмендегідей өлшем бірліктері де
пайдаланылады; 1 фунт дюйм2 = 0,070307 кгссм2 (Ұлыбританияда); 1
фунтдюйм2(рsі) = 0.070306682 кгссм2 (АҚШ).
Қысым атмосферлік, абсолюттік, артық қысым, вакуумдік қысымдар болып
бөлінеді,
Атмосферлік қысым - ол жерді қоршап тұрған ауа бағанасының салмағының
жер бетіне түсіретін қысымы. Қысқаша белгісі (ат).
Абсолюттік қысым - абсолюттік нөлден (-273.16°С) басталып есептелінеді.
Абсолюттік қысымның есептелінетін бастапқы қысымы, ол ауасы толығымен
шығарылып тасталынған ыдыстың ішіндегі қысымнан басталады.
Артық қысым - абсолюттік пен барометрлік қысымдардың айырмасына тең.
Вакуум - барометрлік пен абсолюттік қысымдардың айырмасына тең қысым.
Өлшенетін қысымның түріне байланысты өлшеу құралдары да (манометрлер)
бірнеше топтарға бөлінеді:
артық қысымды өлшейтін манометрлер;
абсолютті қысымды өлшейтін манометрлер;
атмосферлік қысымды өлшейтін барометрлер;
вакуумді өлшейтін вакуумметрлер;
аз ғана қысымды өлшөйтін (40 кПа дейін) напорометрлер;
жоғарғы өлшеу шегі 40 кПа аспайтын вакуумметр-лерді тягомерлер деп атайды;
екі қысымның айырмашылығын өлшейтін дифференциалды манометрлер болып
бөлінеді.
Жұмыс істеуіне байланысты қысымды өлшейтін құралдар сұйықтық,
деформациялық, жылулық, электрлік, иондык, болып бөлінеді.
Соңғы кезде жартылай өткізгіш жасау технологиясының,
микроэлектрониканың, қабыршықты технологиялардың тез дамуының нәтижесінде
көлемі жағынан өте кішкене сезгіш элементтер арқылы
10-12 - 1011Па аралығында өзгеретін қысымдарды дәлдікпен өлшеуге
мүмкіншіліктер бар.
Сұйықтық манометрлер
Сұйықтық манометрлер төменгі қысымдар мен екі қысымның айырмашылығын
өлшеуге жиі қолданылады. Өлшенетін қысым өлшеу құралының ішіндегі сұйық
деңгейінің түсіретін қысымымен теңестіріледі.
Жұмысшы сұйықтар ретінде спирт, су, сынап, арнайы дайындалатын сұйықтар
пайдаланылады. Сонымен қатар жұмысшы сұйық ретінде кремнийорганикалық
қоспалардан жасалған сұйықты және силиконды қолдануға болады. Сұйықтық
манометрлердің жұмысы қатынас ыдыстардың жұмыс істеу принциптеріне
негізделінген. Манометрдегі сұйықтың деңгейі Р1 мен Р2 қысымдарының
мәндері бір-біріне тең болған жағдайда өзгермейді. Оң және сол иіндеріндегі
сұйықтың деңгейлері нөлді көрсетіп тұрады. Егер Р1 Р2 болған жағдайда,
сұйықтың деңгейі өзгереді де қысым айырмашалағы Р1 -Р2 сол деңгейдің
гидростатикалық қысымымен теңеседі.
Мұндай қысым өлшеу құралдары лабораториялық жұмыстарда, кішігірім ғылыми
мекмелерінде қолдануы мүмкін.
Деформациялық манометрлер
Деформациялық манометрлер өздерінің қарапайымдылығына, ыңғайлылығына,
төзімділігіне байланысты өндірістерде жиі қолданылады. Деформациялық
манометрлердің көмегімен өлшенетін қысымның мәні, сол қысымның шамасына
сәйкес, сезгіш элементтердің деформациялануына байланысты.
Түтікті пружина. Қысымды сезетін сезгіш элементтердің бірнеше түрлері
бар. Солардың қатарына түтікті пружинаны, сильфонды, гофрленген және жазық
мембраналы, мембраналы қораптарды жатқызуға болады. Түтікті пружиналы
сезгіш элементтерді, әдетте, Бурдонның пружинасы деп те атайды. Бұл сезгіш
элементтің бір ұшы қысымның шамасына байланысты қозғалатын болса, екінші
ұшы бекітілінген.
Түтікті пружиналы сезгіш элементті 1845 жылы неміс инженері Шинц ойлап
тапқан. Шинцпен жұмыс бабамен араласып тұратын париждік Бурдон оны
патенттеді. Сондықтан бұл сезгіш элементті 1848 жылдан бастап, Бурдон
түтігі деп аталынатын болды.
Артық қысымның әсерінен Бурдон түтігі тарқатылады да атмосфралық
қысымнан аз қысымның әсерінен ширатылады.
Мембраналы манометрлердің жұмысы қысымның мәнініе байланысты мембрананың
деформациялану шамасын өлшеуге негізделінген. Мембрананы агресивті
газдардың және сұйықтардың әсерлерінен сақтау үшін оның беті қорғаушы
заттармен өңделеді, не болмаса, сол ортаға төзімді жұқа қабыршақтармен
қапталады. Мембраналар болаттың түр-түрінен, қоладан, латуннан жасалынады.
Қысымды өлшеген кезде мембраналы сезгіш элементтердің деформациясы
(ауытқуы, майысуы) төмендегі теңдікпен анықталынады:
Сильфондар. Штромейер 1907 жылы алғашқы рет қысымды өлшеу үшін сезгіш
элемент ретінде сильфонды ұсынған.
Мембраналы сезгіш элементтері бар өзгерткіштер қатарына 5.1.суретте
келтірілген Метран фирмасының Метран-43 өзгерткішін мысалға келтіруге
болады.
5.1.сурет. Метран-43 қысымды өлшейтін өзгерткіш.
Мұндай өзгерткіштерді әртүрлі технологиялық процестердегі қысымдардың
шамаларын өлшеуге ойдағыдай қолдануға болады. Өлшенетін қысымға байланысты
Метран-43 өзгерткішінен халықаралық стандартқа сәйкес электрлік сигнал 4-20
мА шығады. Өлшеу дәлдігі өте жоғары және жұмыста сенімді.
Осы фирманың Метран -43-ДД (моделдері 3494,3494-01, 3494-02, 3494-03)
қысымды өлшеу өзгеткіштері, құлама қысымды өлшейтін болғандықтан, сұйық пен
газдардың шығынын өлшеуге өте қолайлы құрал.
№6 Дәріс. Қазіргі кездегі қысым өлшегіштердің (фирмалар: Метран
(Россия); Honeywel (США); Fisher-Rosemout(Германия)) дамуы.
Объектегі қысмды өлшеудің функционалды схемасы.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Электрлі манометрлер
Соңғы кездері жартылай өткізгіш элементтері мен микроэлектроникалық жұқа
қабыршақ технолгиясының дамуы жоғарғы дәлдікпен қысымның шамасын өлшейтін
сезгіш элементтерді жасауға мүмкіншілік берді. Қысым өлшейтін шағын [1-6]
сезгіш элементтерді ұшақтарда, медицинада, ғылыми өлшеу құралдарын жасайтын
өндірістерде жиі қолданылады.
Жиі қолданылып келген қысым өлшейтін сезгіш элементтердің орнын шағын
электрлі сезгіш элементтер ығыстра түсуде. Мұның себебі де бар. Сол
себебтердің бірі, ол алғашқыда қолданылып жүрген сезгіш элементтерді
жөндеуге кететін шығынның шамасы, шағын электрлі сезгіш элементтерді
жасауға кететін шығыннан көптігінде.
Электрлік сезгіш элементтердің жұмысы тензометрлік әдіске, не болмаса,
1954 жылғы американың ғалымы Смиттің ашқан пьезэффектіне негізделінген.
Тензометрлік әдістің негізіне тензоэффект жатады.
Тензоэффект дегеніміз сымнан жасалған сезгіш элементтің
деформацияланудан өзінің кедергісін өзгертуі.
Тензокедергілі өзгерткіш. Тензоэффектке негізделінген өзгерткіштер
өздерінің даму жолдарында бірнеше кезеңдерден өтті.
Бірінші кезеңге серпімді мембранада сигналды қабылдаушы және оны басқа
тұтынушы құралдарға жіберуші элементтердің бір жерде тоғырласуы жатады.
Тензометрлік өзгерткіш алдын ала мембранаға желімделініп, әрі қабылдаушы,
әрі технологиялық параметрлердің шамалары туралы мәліметтерді өңдеу
орталығына жеткізуші элементтердің рөлін атқарды. Бірақ сезгіш
элементтерден шығатын сигналдардың шамалары сыртқы ортаның температурасына
тәуелді екендігі байқалды.
Екінші кезеңге өзгерткіштің мембранамен интеграциялануы жатады. Сезгіш
элементтерді дайындау үшін жұқа қабыршақ технологиясын пайдалана отырып,
мембрананың бетіне тензоэлементтерді тозаңдату әдісімен қондырылатын болды.
Бұл технология сезгіш элементтердің өлшеу дәлдіктерін және механикалық
әсерлерге тұрақтылығын жоғарылата түсті. Мұндай технологияны пайдалану,
сезгіш элементтердің мембранамен молекулалық деңгейде жалғасуына
мүмкіншілік берді. Осыған мысыл ретінде мембрана беттеріне тозаңдатылып
қондырылған тензоэлементтері бар кремнийден жасалған сезгіш элементтерді
келтіруге болады.
Үшінші кезеңде кремнийден жасалған мембрананың бетіне тозаңдатылып
қондырылған тензоэлементтерден бөлек сезгіш элементтердің басқа да
бөліктері орналатын болды.
Төртінші кезеңде бір интегралды схемада сезгіш элементтер мен қатар
сигналды күшейтетін, сыртқы ортаның әсерлерін ескеретін элементтер
біріктіріледі.
Сонымен қатар, қысымды өлшейтін сезгіш элеметтердің барлық бөлшектері
мен қоса олардың сыртқы конструкциялары интеграцияланатын болды. Қысым
өлшейтін сезгіш элементтерді осындай дайындау технологиясының келешегі зор
екендігі байқалады.
6.1.сурет. Тензокедергі өзгерткіш. 1-мембрана; 2-тензокеднргілер; 3-
жалғасу тетігі.
6.1.суретте тензокедергілердің мембранада орналасуы көрсетілінген.
R1, R2, R3, R4 – кедергілері көпірдің элементтері. Егер мембранаға 1
қысым әсер ететін болса, онда R1, R3 кедергілерінің мәні үлкейе түседі де,
R2 мен R4 кедергілерінің мәндері азаяды.
Көпірден шығатын сигналдың шамасы:
, (6.1)
теңдігі арқылы өрнектелінеді. Мұндағы Uш , Uк шығатын және кіретін
сигналдардың мәндері. Uш сигналының мәні 0.1В дейін өзгереді. Сондықтан бұл
сигналды күшейткіш арқылы өңдеп, өлшеу құралдарына жеткізу керек.
Қысымы өлшенетін ортаның температурасының өзгеруіне байланысты пайда
болатын қателерді нақтылы электр схемаларының көмегімен азайтуға болады.
Сегіш элементтердің өлшеу дәлдігін арттыруда мембраның қандай
материалдан жасалғандығы да белгілі бір рөл атқарады. Егер қысымды өлшейтін
сезгіш элементтер сапфирден жасалынса, онда олардың метрологиялық
сипаттамаларының жақсаруына мүмкіншілік бар.
Сапфирден жасалынған мембраналардың кремнийден жасалынған
мембраналарынан артықшылықтары:
а) жылу өткізгіштігі;
б) серпімділігі;
в) термохимиялық сипаттамасының жоғарлығында;
г) диэлектриктілігі.
Тензометрлік өзгерткіштердің көмегімен 0 – 10-3 бастап, 0 – 60 МПа
аралығындағы артық қысымдарды, 0 – 1 кПа бастап, 2,5 МПа дейінгі
қысымдардың айырмашалаған, 0 – 2,5 кПа бастап, 0 – 2,5 МПа дейінгі
абсолюттік қысымдарды өлшеуге қолдануға болады.
6.2.сурет. Пьезоэлектлі өзгерткіш. 1 – кварц; ЭК - электронды
күшейткіш.
Пьезоэлектрлі өзгерткіш. Кварц пластинасының бір қасиеті бар. Ол сыртқы
(6.6.сурет) күштің Р1 мен Р2 әсерінен деформацияланады да екі жақ
беттерінде сол күштің шамасына сәйкес зарядтар пайда болатындығында.
Зарядтың шамасы Q мен сығу күшінің N арасындағы қатынас (6.2)
теңдігімен өрнектелінеді.
,
(6.2)
мұндағы k – пьезэлектрлік коэффициент, пластинаның материалына, оның
өлшемдеріне тәуелді.
Өлшенетін қысым Р1 мен Р2 пьезоэлементке 1 (7.2.сурет) әсер етуінің
нәтижесінде сол қысымдарға сәйкес пьезоэлементтің бір бетінде оң екінші
бетінде сол зарядтар жиналады. Осы зарядтарды электродтардың көмегімен
электронды күшейткішке (ЭК) (7.2.сурет) одан кейін өлшеу құралдарына және
контроллерлерге жеткізіледі.
Қазіргі кезде Метран фирмасының өнімдері қысымның барлық түрлерін
өлшеуге керекті өзгерткіштерді шығарады. Өнімдерінің барлығы халықаралық
дәрежегі сай. Солардың бірі Метран 100 сериялы қысымды өзгерткіш. Осы
интеллектуалды өлшеу құралының көмегімен абсолюттік, артық, құлама
қысымдардың шамаларын өлшеуге болады. Шығатын сигналы 4-20мА тең. Сезгіш
элементтерінің жұмыстары пьезорезисторлік эффектке (6.3.сурет)
негізделінген.
6.3.сурет. Метран 100 қысым өлшейтін өзгерткіші.
Метран 100 көмегімен газдың, пардың, сұйықтың қысымдары өлшенеді. Өлшеу
шектері 0-100 МПа аралығында. Сезгіш элементі ДД үшін өлшеу шегі: 0,1;
0,25; 4; 10; 16; 25; 40МПА. Сегіш элементі ДГ үшін өлшеу шегі: 0,25; 0,4;
4; 6; 10МПа тең.
№7 Дәріс. Объектегі технологиялық процестің қысымын өлшеудің
функциональды схемасы.
Қысымды өлшеудің функциональды схемасы
Объектегі қысымды өлшеудің функциональды схемасы төмендегі суретте
(сурет 5.1) келтірілген.
7.1.сурет
204-1 Қысымды өлшейтін өзгерткіш. Шығу сигналы 4...20 мА. Мысалыға,
Метран 100-ДИ.
204-2 – қалқанда орналасқан өлшеу құралы. Мысалыға, көп каналды
электронды регистратор, сенсорлы басқарылады REGIGRAF (Ф1771-АД). Аналогты
кіру нүктесі. 4 8 16 –аналогты кіру нүктелері бар. ЖК-дисплей
10,4’’, 8 сандық кіру мен 4 аналогты шығу нүктесі бар. Сандық интерфейс: RS-
485, RS-232, Ethernet. СпБ. (Россия). Вибратор зауыты.
Объектегі деңгейді өлшеудің функциональды схемасы төмендегі суретте
(сурет 7.1) келтірілген.
Үшінші тақырып. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшеу.
№8 Дәріс. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшейтін құралдарының
топтары.
Қалытқылы деңгей өлшегіштердің жұмыс істеуі мен сипаттамалары.
Гидростатикалық, электрлік өлшегіштердің жұмыс істеуі мен сипаттамалары.
Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.
Әдебиеттер:
1. Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты
басқару. Оқулық. Алматы, 2000.- 196 с.: ил.
2. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы.
Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019.- 208 б.
3. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Оқу құралы.
Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент.: М.Әуезов атындағы
ОҚМУ, 2010.- 206 б.
4. Тапалов Т.Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары.: Электронды оқу
құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент.:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018.- б. 228.
5. Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік
кешені (УМКД). М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға
ұсынған. № 5 хаттамасы, 25.02.2015ж.
6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық
негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық Т.Тапалов.: Қайта
толықтырылып, өңделді, 2023.- 327 б.
7. Кулаков М.В. Технологические измерения и приборы для химических
производств. М.: Машиностроение, 1983.- 424 с., ил.
Сусымалы заттар мен сұйықтардың деңгейін өлшеу
Жабық , ашық ыдыстардағы, резервуарлардағы, тоғандардағы сұйық
заттардың, сусымалы заттардың, судың деңгейлерін өлшейтін құралдарды деңгей
өлшегіш құралдар деп атайды. Деңгей өлшейтін құралдарды төмендегідей
қалытқылы, гидростатикалық, электрлік, радиоизотоптық, радарлы, оптикалық
талшықты деңгей өлшегіштер топтарына бөлуге болады.
Деңгей өлшеу құралдарының келешегі мен оның даму жолдары
электромеханикалық деңгей өлшеу әдістеріне қарағанда, өлшенетін ортамен
жанаспайтын, әдістер алдыңғы қатардан көрінетіні мәлім.
Осы бағытта пайдалы жұмыс істеп жатқан фирмалар қатарына Saab Tank
Control (Швеция), Drexelbrook (АҚШ), Auxitrol (Франция), MTS Sensor
Technologic (Германия, АҚШ) Veeder – Root (ұлыбритания, АҚШ) кіреді.
Деңгей өлшегіштерді таңдаған кезде олардың сезгіш элементтерінің
материалдарының құрамын, өлшенетін ортаның физикалық және химиялық
қасиеттерін ескерген жөн. Атап айтқанда, өлшенетін ортаның сұйық, не
болмаса, сусымалы заттарға жататындығын ажырату қажет және сол ортаның
температурасын, тұтқырлығын, электр өткізгіштігін, радиоактивтілігін,
химиялық агрессивтілігін білу керек. Осындай мәліметтерді дұрыс жинай
білсек және дұрыс пайдалана білсек, өлшейтін ортаның деңгейін үлкен
дәлдікпен, қатесіз өлшеуге мүмкіншілік туады.
Гидростатикалық деңгей өлшеу әдісі
Гидростатикалық өлшеу әдісін қолданатын деңгей өлшегіштерде сол
өлшенетін ортаның, яғни, биіктігі h және тұрақты ρ тығыздығы бар сұйықтың
гидростатикалық қысымын өлшеумен шектелінеді.
(8.1)
Гидростатикалық қысымның шамасын манометрдің, диффенциалды манометрдің
көмектерімен өлшеуге болады. Ол үшін манометрлерді өлшейтін ортаға дұрыс
қондыру қажет.
8.1.,а,б,суреттерінде манометрдің көмегімен сұйықтың деңгейін өлшеу
әдістері келтірілген. Осы әдістердің көмегімен ластанбаған, тұтқырлығы аз
сұйықтардың деңгейін өлшеу үшін манометрлерді пайдалануға болады. Сонымен
қатар, (8.1.сурет) көрстілінгендей таза сұйықтардың деңгейін өлшеу үшін
пьзотүтікті де қолдануға болады. Пьзотүтік арқылы арнайы қондырғының
көмегімен белгілі бір мөлшерде ауа жіберіледі.
а)
б)
8.1.сурет. 1- манометр; 2 – пьезотүтік.
Суретте көрстілінгендей таза сұйықтардың деңгейін өлшеу үшін пьзотүтікті
де қолдануға болады. Пьзотүтік арқылы арнайы қондырғының көмегімен белгілі
бір мөлшерде ауа жіберіледі.
Түтік арқылы жіберілетін ауаның шығынын пьезотүтіктен секундына бір-
екі көпіршік шығатындай етіп реттейді. Биіктігі h сұйықтың
гидростатикалық қысымы түтіктің ішіндегі ауаның қысымымен теңескен кездегі
қысымның шамасы сұйықтық деңгейіне сәйкес болады.
Дифференциалды манометрдің көмегімен де сұйықтың деңгейін өлшеуге
болады. Ол үшін диффманометрдің бір түтігіне өлшеу объектісінен келетін
сигналды қосу керек те екінші түтігін атмосфераға ашық қою қажет, болмаса
теңестіру ыдысымен қосқан жөн.
Деңгей өлшеудің электрлік әдістері
Өзгерткіштердің электр сиымдылықтарының өзгеруін деңгей өлшеуде жиі
қолданылады. Осы ерекшелікті пайдаланатын сезгіш элементтердің негізгі
элементтерінің рөлін екі пластина, не болмаса, екі электродтар атқарады.
Өлшенетін ортаға осы екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz