Қысымды өлшеу құралдары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Ф. 7. 03-03

Тапалов Т

Технологиялық өлшеулер мен құралдар

пәніне арналған

ДӘРІСТЕРДІҢ ЖИНАҒЫ

Шымкент, 2023 ж

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ және жоғарғы білім МИНИСТРЛІГІ

«М. ӘУЕЗОВ атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті»

Автоматтандыру, телекоммуникация және басқару кафедрасы

Тапалов Т

Технологиялық өлшеулер мен құралдар

пәніне арналған

ДӘРІСТЕРДІҢ ЖИНАҒЫ

6В07110 - Автоматтандыру және басқару

мамандықтардың студенттері үшін

Шымкент -2023 ж.

ӘОЖ 551. 5

Құрастырушы: М. Әуезов атындағы ОҚМУ АТБ кафедрасының доценті, т. ғ. к., Тапалов Т. : «Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәніне арналған дәрістердің жинағы. - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚУ, 2023. - 63 б.

Дәрістердің жинағы «Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің бағдарламасы мен оқу жоспарының талаптарына сәйкес орындалған.

«Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің дәрістердің жинағы 6В07110 «Автоматтандыру және басқару» мамандықтарының студенттеріне арналған.

«Технологиялық өлшеулер мен құралдар»пәнінің дәрістерінің жинағы студенттерге материалдарды меңгеруге және әдебиеттермен жұмыс істеуге мүмкіншілік береді.

Пікір білдіруші:

Арыстанбаев К - М. Әуезов атындағы ОҚУ доценті., т, ғ. к.

«Автоматтандыру, телекоммуникация және басқару» кафедра мәжілісінде қарастырылған (№5 хаттамасы, 28. 08. 2022 ж. ),

Жауапты Тапалов Т.

Мазмұны

Кіріспе 4

№1 Дәріс. «Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің мақсаты мен маңызы. 6

№2 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматтандырудың тапсырмасы. Сезгіш элементтердің өндірістерді бақылау мен басқаруда алатын орны. 7

№3 Дәріс. Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер. 8

№4 Дәріс. Өлшеу қателері м ен олардың түрлері. Технологиялық өлшеулер. 8

№5 Дәріс. Қысымды өлшеу. Қысымды өлшейтін құралдар. Сұйықтық, деформациялық, электрлік манометрлер. 11

№6 Дәріс. Қазіргі кездегі қысым өлшегіштердің (фирмалар: Метран (Россия) ; Honeywel (США) ; Fisher-Rosemout(Германия) ) дамуы. 13

№7 Дәріс . Объектегі технологиялық процестің қысымын өлшеудің функциональды схемасы. 15

№8 Дәріс. Сұйық пен сусымалы заттардың деңгейін өлшейтін құралдарының топтары. 15

№9 Дәріс. . Радарлы, радиоизотопты өлшегіштердің жұмыс істеуі мен сипаттамалары. Әсіредыбысты, акустикалық деңгей өлшегіштер. 18

№10 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматты бақылау үшін олардың деңгейлері мен қысымдарын өлшеудің функционалды схемалары 19

№11 Дәрі с. Температураны өлшеу 21

№12 Дәріс. Термоэлектрлік термометрлер. Жұмыс істеулері, сипаттамалары, олардың қателері 22

№13 Дәріс . Кедергі термометрі. 23

№14 Дәріс. Алдыңғы қатардағы шет ел фирмаларының температураны өлшейтін интеллектуальды өлшеу құралдары. 27

№15 Дәріс. Объектегі температураны өлшеудің функционалды схемасы. 28

№16 Дәріс. Сұйықтың және газдың шығынын өлшейтін құралдардың тобы. Көлемдік пен жылдам өлшейтін есептеуіштер. 30

№17 Дәріс. Тұрақты қысымды өлшеуге негізделінген шығын өлшегіш. Электромагнитті, құйынды шығын өлшегіштер. Жұмыс істеулері және олардың сипаттамалы мен қателері 32

№18 Дәріс. Массалық шығын өлшегіштер. 33

№19 Дәріс. Объектегі шығынды өлшеудің функционалды схемасы 36

№20 Дәріс. Сұық пен газдардың физика-химиялық қасиеттерін өлшеу 37

№21 Дәріс. Кондуктометрлік талдау әдісі 38

№22Дәріс. Потенциометрлік талдау әдісі . 41

№23 Дәріс. Потенциометрлік талдау әдісінің өлшеу құралдары. рН температуралық түзету енгізу 44

№24 Дәріс . Хроматографиялық талдау әдісі. 45

№25 Дәріс. Газдық хроматограф және оның элементтері 46

№26 Дәріс . Сұйықтардың тұтқырлығын өлшеу 48

№27 Дәріс . Сұық пен газдардың тығыздығын өлшеу 50

№28 Дәріс. Термокондуктометрлік газ талдағыш. Термомагнитті газ талдағыш 52

№29 дәріс . Программаланатын контроллерлер 55

№30 Дәріс. Қортынды дәріс 58

Әдебиеттер 62

Кіріспе

Дәрістердің жинағы «Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің Бағдарламасы мен Оқу жоспарының талаптарына сәйкес орындалған.

«Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің дәрістердің жинағы 5В070200 «Автоматтандыру және басқару мамандықтарының студенттеріне арналған.

«Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің дәрістерінің жинағы студенттерге материалдарды меңгеруге және әдебиеттермен жұмыс істеуге мүмкіншілік береді.

Технологиялық процестерді толық жетілдіре түсу және оны басқару өндірістік объектілердің тиімділігін арттыра түседі. Сонымен қатар, автоматты түрде өндірісті басқару үшін электронды есептеу [1-6] машинасының алатын орыны бөлек. Микро-электронды есептеу машинасының көмегімен объектіде жүріп жатқан шексіз мәліметтерді өңдей отырып, технологиялық процестерді ең жаксы, үйлесімді жүйеге келтіруге болады. Бірақ мұны іс жүзіне асыру көптеген жағдайларға байланысты болып келеді. Мысалы, объектіден келіп түсетін мәліметтерге, сезгіш элементтердің дәлдігіне, өлшеу құралдарының күйіне сонымен қатар, объектіде жүріп жатқан құбылыстар туралы белгі беретін кұралдарға байланысты болады.

Автоматты басқарудың жүйесін жобалаған кезде объектідегі жүріп жатқан технологиялық процестердің негізгі деген параметрлерін өлшеу құралдарының дәлдігінің төмендігінің салдарынан анықтауға мүмкіншілік болмай қалатын жағдайлар кездеседі. Сонымен қатар, технологиялық процестерді білетін технологтар, өлшеу құралдарының өлшеу мүмкіншіліктерін және метрологияға қатысты сұрақтарды біле бермейді.

Сондықтан ұсынылып отырған дәрістер жинағында жоғарыда айтылған көптеген сұрақтарға жауап табуға көмектеседі.

Технологиялық процестерді автоматты түрде реттегіш жүйенің негізі, сол процестерді атоматты түрде бақылау болып табылады. Яғни, технологиялық процестерді бақылау үшін, процестердің қайсыбір қасиетін сипаттайтын шаманы (параметрін) өлшеу қажет. Өлшеу үшін арнайы өлшеу құралдарының құрылыстары бір-біріне ұқсамайтын әрқилы болуы да мүмкін.

Сондықтан да студенттерге дәрістер жинағында өлшеу құралдарының жұмыс істеуі, ерекшеліктері, қолданатын орталары туралы мәліметтерді меңгеріп іс жүзінде пайдалануға бағыттайды.

Бірінші тақырып. Технологиялық өлшеу

№1 Дәріс. «Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің мақсаты мен маңызы.

Технологиялық процестерді автоматтандыру ғылыми-техникалық прогрестің негізі.

Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.

Әдебиеттер:

Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты басқару. Оқулық. Алматы, 2000. - 196 с. : ил.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы. Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019. - 208 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. :Оқу құралы. Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2010. - 206 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. : Электронды оқу құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018. - б. 228.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік кешені (УМКД) . М. Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға ұсынған. № 5 хаттамасы, 25. 02. 2015ж.
Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық /Т. Тапалов/. : Қайта толықтырылып, өңделді, 2023. - 327 б.

7. Кулаков М. В. Технологические измерения и приборы для химических производств. М. : Машиностроение, 1983. - 424 с., ил.

Кіріспе. «Технологиялық өлшеулер мен құралдар» пәнінің мақсаты мен маңызы.

Метрология - (грек. metzon өлшеуіш, logos - сөз, ілім) өлшеулер туралы, олардың әдістері мен бірлігін қамтамасыз ету құралдары және [1-6] қажетті дәлдікке жетудің әдістері туралы ғылым.

Сонымен қатар қолданбалы метрология өлшеулердің әдістері мен құралдарын іс жүзінде қолдану проблемаларымен шұғылданады.

Анықтамада айтылған өлшеу бірлігін сақтаудың өте үлкен маңызы бар. Себебі, бір өлшеу бірлігін сақтай отырып, әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта өлшенген өлшем мәндерін бір-бірімен салыстыруға болады.

Метрологияның техникалық ғылымды өркендету саласында алатын орны ерекше.

Дәлдікпен өлшеу материалдық дүниенің бұрын белгісіз, бірақ объективті түрде бар заңдылықтарын ашуға зор үлесін косады. Мысалы, жоғарғы дәлдікпен өлшенген судың тығыздығы, жаңалық ашуға жол ашты. 1932 жылы осының салдарынан ауыр судың изотопы табылды - дейтерий. Енді осы өлшеуге қатысы бар түсініктемелерге азғана шолу жасайық.

Физикалық объект дегеніміз - ол физикалық жүйе, оның күйі , сондағы болып жатқан процестер, сонымен қатар физикалық өндірістерді қолдануға болатын химиялық объектілер.

Физикалық шаманың мөлшері дегеніміз - физикалық шамаға (сапа жағынан көптеген физикалық объектілерге жалпы бола тұрып, сан жағынан әрбір объектілерге өзара дербес болып келеді) қатысы бар обьектінің сандық мазмұны.

Өлшеу дегеніміз - белгілі техникалық құралдардың көмегімен физикалық шаманың тәжірибе арқылы мәнін табу.

Өлшеу объектісі көптеген физикалық шамалармен сипатталынатын күрделі құбылыс, не болмаса процесс.

Өлшеу үшін таңдап алынған физикалық шаманы өлшенетін шама деп атайды. Кез-келген физикалық шаманы өлшеу төмендегі көрсетілгендей үш түрлі кезеңнен тұрады: дайындау, өлшеуді жүргізу және нәтижені өңдеу кезеңдерінен. Физикалық шаманың шын мәні дегеніміз объектіні сан және сапа жағынан дәл сипаттайтын физикалық шаманың мәні болып келеді.

Бірақ күнделікті кездесетін физикалық шаманың шын мәнін анықтау өте қиынға соғатындықтан, өлшеу әдістерін жетілдіре түсу, физикалық шаманың мәнін үлкен дәлдікпен табуға, яғни, физикалық шаманың мәніне жақындай түсуіне мүмкіншілік туғызады. Ал, физикалық шаманың нақты мәні көптеген тәжірибе жүргізудің нәтижесінде анықталатын физикалық шама.

Дәлдікпен өлшеу дегеніміз - өлшенген нәтиженің өзінің шын мәніне жақын жатқандағында.

Өлшеудің бірнеше түрлері кездеседі. Солардың ішіндегі негізгілеріне көңіл аударайық. Уақытқа байланысты өлшеуді екі топқа бөлуге болады.

Бірінші топ - статикалық өлшеу . Өлшеу кезінде өлшеудің мәні уақытқа қарағанда тұрақты күйінде қалады. Ал, екінші топқа - динамикалық өлшеуді жатқызуға болады.

Динамикалық өлшеу кезінде өлшем өзінің мәнін уақытқа байланысты өзгертіп отырады. Статикалық өлшеуге мысал ретінде, мыналарды жатқызуға болады:

заттың сызықтық өлшемдері;
тұрақты қысымның мәні т. б.

Динамикалық өлшеуге өзгеріп отыратын қысымды өлшеуді жатқызуға болады. Өлшемнің мәнін табу үшін тура, жанама, біріге, бірге өлшеулерді қолданады.

Тура өлшеу кезінде ізделініп отырған шаманың мәні жүргізілген тәжірибенің нәтижесінде жиналған мәліметтерінің ішінен алынады. Тура өлшеуге мысал ретінде ұзындықты сызғыштың көмегімен табуды, таразы арқылы заттардың салмағын табуды, шыны термометрдің көмегімен температураны анықтауды жатқызуға болады.

Жанама өлшеу кезінде ізделініп отырған шаманың мәнін осы шамамен белгілі бір байланыста болатын тура өлшенетін шаманың мәніне сәйкес анықталады.

Бірге өлшеу дегеніміз - екі, не болмаса бірнеше әртүрлі шамалардың арасындағы байланысты анықтайтын өлшеу. Жоғарыда келтірілген өлшеулердің түрлерінің ішіндегі тура өлшеу ең көп таралған түрі болып табылады. Сондықтан да төмендегі қарастырылатын тура өлшеу әдістері барлық өлшеулерге ортақ. Сонымен өлшеу әдістері дегеніміз өлшеу тәсілдерін қолдану пікірлерінің жиынтығы. Өлшөу өдістері екі негізгі топтан тұрады: өлшеммен салыстыру әдісі және тікелей бағалау әдісі.

Тікелей б ағалау әдісін қолданудың нәтижесінде ізделініп отырған шаманың мәні өлшеу құралдарының көрсету, не болмаса, есептеу тетігінің жайына, көрсету шамасына байланысты анықталынады.

Өлшеммен салыстыру әдісінде ізделініп отырған шаманың мәні ұдайы өлшенетін өлшеммен салыстырылады.

№2 Дәріс. Технологиялық процестерді автоматтандырудың тапсырмасы. Сезгіш элементтердің өндірістерді бақылау мен басқаруда алатын орны.

Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.

Әдебиеттер:

Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты басқару. Оқулық. Алматы, 2000. - 196 с. : ил.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы. Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019. - 208 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. :Оқу құралы. Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2010. - 206 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. : Электронды оқу құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018. - б. 228.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік кешені (УМКД) . М. Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға ұсынған. № 5 хаттамасы, 25. 02. 2015ж.
Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық /Т. Тапалов/. : Қайта толықтырылып, өңделді, 2023. - 327 б.

7 Кулаков М. В. Технологические измерения и приборы для химических производств. М. : Машиностроение, 1983. - 424 с., ил.

Сезгіш элемент өлшенетін шаманы белгілі бір дәлдікпен өзгертетін, қабылдайтын өлшеу құралдарына жатады. Технологиялық процестерді [1-6] автоматтандырудың мәні артқан сайын сезгіш элементтерге қойылатын талаптар да күнен-күнге арта түсуде.

Сезгіш элементтерге қойылатын негізгі талаптар:

экономикалық тұрғыдан қарағанда, арзан болуы қажет;
пайдалануға ыңғайлы болуы қажет;
төзімді болғаны жөн.

Автоматтандырылған қондырғылардың құрылымы жағынан биологиялық жүйеге ұқсастығын байқауға болады. 2. 1. суретте автоматты жүйе мен адамның арасындағы ұқсастықтың схемасы келтірілген. Осы ұқсастыққа сәйкес екі жүйенің де мәліметтерді қабылдау, оларды өңдеу, жинау және оларды өзгерту процестерінің бірдей екендігіне көз жеткізуге болады.

Биологиялық жүйе

Техникалық

жүйе

Сезім,

Дәм,

Есіту,

Иіс,

Тітіркену

Көру

Сезгішэл-ент

рНметр,

Мик-фон,

Қозғалу,

Ағын

Ми

ЭЕМ

Мүшелер, қол, аяқ, сөз

Атқару қондырғысы,

радио, аспап, механика

2. 1. сурет. Биологиялық пен технологиялық жүйелердің арасындағы ұқсастық.

Өлшеу процестері үш звенодан (бөліктен) тұратынын байқауға болады. Яғни, сезгіш элементтен, салыстырғыш және нәтижені көрсететін кұралдардан тұрады.

Екінші звено сигналды көрсеткіш құралға жеткізеді. Кейбір кездерде бұл звено әрі күшейткіштің, әрі өңдейтін тетіктің рөлін атқарады. Ал, үшінші звено болса, сезгіш элементтен салыстырғыш звено арқылы келетін мәліметтерді қағаз бетіне жазып, не болмаса, көрсеткіш тетік арқылы көрсетеді.

Бұл мәліметтер, мүмкіндігінше сигналдың басқа бір ыңғайлы түрлеріне, мысалы, электр тоғына айналдырылып, реттегіш немесе басқару, есептеу машиналарына енгізіледі.

Кез-келген өлшеу құралдарының, негізгі бөліктерінің біріне сезгіш элементтер жатады. Оның ең басты себебінің бірі объектіде болып жатқан процестер туралы нақтылы мәліметтер жинау.

Мысалыға, техникада сезгіш элементтер қатарына аз қуатты энергияны өзгертетін тетіктерді жатқызады.

Сезгіш элементтің жұмыс істеуін толығырақ түсіну үшін 2. 1. суретке жүгінейік. Бағдарламалық жүйенің қандай белгілерден тұратынын 2. 1. суреттен көруге болады.

Енді сезгіш элементтің істеуін терең түсіну үшін 2. 1. суреттегі биологиялық жүйеге толығырақ түсініктеме берейік. Биологиялық жүйеде сезгіш элементтердің ролін көз, құлақ, тіс, мұрын, тері атқарады. Біз бір нәрседен тітіркенсек, осы сезгіш элементтердің арқасында сигнал адамның миына барып жетеді. Сол сигналға байланысты адамда әртүрлі сезім пайда болады. Мысалы, егер маса адамның денесіне қонып, шаға бастады дейік, тітіркену сезіміне байланысты, адамның миы керекті мүшелерге белгілі бір бұйрық береді. Яғни, біз масаны қолымызбен ұшырып жібереміз.

Осыған ұқсас қимылдарды техникалық жүйеден де байқауға болады. Орталық есептеу (процессор) мен басқару мүшелері адамның басының рөлін атқарса, сезімнің рөлін сезгіш элементтер атқарады.

Осы кездегі машина жасау, мұнай өңдөу минералды тыңайтқыш өндіретін зауыттарында, құрылыс заттар жасайтын комбинаттарда кездесетін технологиялық процестерді байыпты түрде жүргізу үшін көптеген сезгіш элементтерді керек етеді. Мысалыға, автомобиль жүргізіп келе жатқанымызда көз алдымыздағы өлшеу құралдарына қарап, бактағы жанар майдың мөлшерін, козғалтқышты суытып тұратын сұйықтың температурасын, қандай жылдамдықпен қозғалып бара жатқанын байқай аламыз. Неғұрлым машинаның құрылысы қиын болған сайын, соғұрлым сезгіш элементтердің саны арта түседі.

Сонымен кез - келген процестерді басқару үшін сол процестер туралы мәліметтер жинау, өңдеу, не болмаса сақтау керек.

Алғашқы кезде, өте үлкен емес, болмаса формалары қиын сезгіш элементтер, автоматты машиналардың, басқару жүйелерінің сапалы жұмыс істеулеріне әсерін тигізеді.

Сонымен қорыта келгенде, сезгіш элементтер дегеніміз өлшеу құралдарының маңызды бір тетігі болып саналады. Объектіде болып жатқан процестер туралы мәліметтер жинауға мүмкіншілік береді.

Сезгіш элементтерден келіп түсетін мәліметтер электронды басқару (контроллерлерге) және есептеу машинасына келіп түседі де басқару объектінің математикалық моделіне сәйкес технологиялық процестер белгілі деңгейде басқарылады.

№3 Дәріс. Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер.

Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.

Әдебиеттер:

Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты басқару. Оқулық. Алматы, 2000. - 196 с. : ил.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы. Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019. - 208 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. :Оқу құралы. Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2010. - 206 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. : Электронды оқу құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018. - б. 228.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік кешені (УМКД) . М. Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға ұсынған. № 5 хаттамасы, 25. 02. 2015ж.
Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық /Т. Тапалов/. : Қайта толықтырылып, өңделді, 2023. - 327 б.
Кулаков М. В. Технологические измерения и приборы для химических производств. М. : Машиностроение, 1983. - 424 с., ил.

Өлшеу құралдары. Өлшеулер туралы негізгі мәліметтер. Өлшеу қателері мен олардың түрлері. Технологиялық өлшеулер

Кез-келген өлшеу процестері қателікпен өлшенеді, пайда болу себептерін зерттемей тұрып олардың өлшеу жуйелеріне әсеріне қарай белгілі бір топтарға бөлуге болады. Бұл тұжырымды дұрыстап түсіну үшін төмендегі схеманы пайдалануға болады.

Қате дегеніміз - өлшемнің нақты мәні мен оның өлшенген кездегі мәндерінің арасындагы айырмаға тең шаманы айтады, яғни:

Қ=Х _ө -Х _н (3. 1)

мұндағы Х _ө - өлшенген мән; Х _н - нақты мәні.

Өлшемнің нақты мәні дегеніміз - қатесіз өлшенетін идеалды нәтиже. Бірақ күнделікті өлшеу процестерінде өлшемнің нақты мәнімен түрлі операциялар жасалынады.

Өлшеу кезінде өлшемнің мәніне түзетулер енгізіледі. Оны төмендегі теңдік арқылы сипаттауға болады:

Т=Х _н -Х _н (3. 2)

Ал, өлшемнің нақты мәні өлшенген мән мен түзетудің қосындысына тең. Сонымен қателер өлшөу кезінде, сыртқы кедергілердің әсерінен пайда болады. Сыртқы кедергілер мыналар: өлшеу, процесіне қайта әсер ететін кедергі, аддитивті сыртқы кедергілер, мультипликатты (деформациялаушы) кедергі. Сонымен қатар, өлшеуге ішкі кедергілер де әсер етеді.

№4 Дәріс. Өлшеу қателері м ен олардың түрлері. Технологиялық өлшеулер.

Иллюстративтік және таратылым материалдары: слайдтар.

Әдебиеттер:

Тапалов Т. Технологиялық процестер мен өндірістерді автоматты басқару. Оқулық. Алматы, 2000. - 196 с. : ил.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. Оқу құралы. Үшінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Қарағанды., 2019. - 208 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. :Оқу құралы. Екінші рет толықтырылып, қайта өңделді. - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2010. - 206 б.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен өлшеу құралдары. : Электронды оқу құралы. Төртінші рет толықтырылып, қайта өңделді., - Шымкент. : М. Әуезов атындағы ОҚМУ, 2018. - б. 228.
Тапалов Т. Технологиялық өлшеулер мен құралдары. Оқу-әдістемелік кешені (УМКД) . М. Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға ұсынған. № 5 хаттамасы, 25. 02. 2015ж.

6. Тапалов Т. Технологиялық үрдістерді автоматты басқарудың теориялық негіздері мен технологиялық өлшеулер: Оқулық /Т. Тапалов/. : Қайта толықтырылып, өңделді, 2023. - 327 б.

7. Кулаков М. В. Технологические измерения и приборы для химических производств. М. : Машиностроение, 1983. - 424 с., ил.

Өлшеу құралдарының қателері

Енді өлшеу құралдарының абсолюттік, салыстырмалы, келтірілген қателеріне түсініктеме берейік.

Өлшеу құралының абсолюттік қатесі деп сол өлшеу құралының көрсетіп тұрған шамасының мәні мен оның нақты мәнінің арасындағы айырмаға тең шаманы айтады:

∆х _қ ₌х _қ -х _н, (4. 1)

мұндағы х _қ, өлшеу құралының көрсетуі; х _н, өлшенетін шаманың нақты мәні.

Өлшеу құралдарының салыстырмалы δ _қ қатесі деп, сол өлшеу құралының абсолюттік қатесінің өлшенетін шаманың нақты мәніне қатынасын айтады:

Δδ _қ ⁼ . (4. 2)

Өлшеу құралдарының келтірілген Δ _қ қатесі деп, сол өлшеу құралының абсолюттік қатесінің сол шаманың нормалаушы мәніне ( х _мах -х _мин ) қатынасын айтады:

Δ _к = . (4. 3)

Мысалы : Өлшеу құралының абсолюттік, салыстырмалы және келтірілген қателерін анықтаңыздар. Егер өлшеу құралының көрсету бағанасының мәні 0 ^о С пен 150 ^о С аралығында, өлшеу құралы 120 ^о С көрсетіп тұр да және оның нақты мәні 120, 6 ^о С тең.

∆х _{қ =} 120-120, 6 =-0. 6 ^о С,

Δδ _{қ = -} (0. 6: 120, 6) *100 =- 0. 5 %,

Δ _{к =} -(0. 6:150) * 100 = - 0. 4 %.

Өлшеу құралдарының технологиялық параметрлерді өлшеген кезде ол параметрге сыртқы ортаның тиетін әсерлері болатындығы белгілі. Сондықтан өлшеу құралдарының қателері негізгі және қосымша қателер деп екіге бөленеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.