ДИКТАНТ МӘТІНДЕРІНІҢ ЖИНАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӨРЛЕУ БАҰО АҚ ФИЛИАЛЫ ОҚО БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ
ДИКТАНТ МӘТІНДЕРІНІҢ ЖИНАҒЫ
5-11-сыныптар үшін
Шымкент-2015
Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ Ғылыми кеңесінің ______№ ____отырысында бекітіліп, баспаға ұсынылған.
Құрастырғандар:
Керимбекова Фатима Кайратовна - Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ Инновациялық технологиялар мен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы.
Алиакбарова Г.Р. - Титов атындағы №20 мектеп-гимназияның қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.
Пікір жазғандар:
Үсенбаева С.С. - ОҚМПИ филология ғылымдарының кандидаты.
Медетбекова М. - Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ Басқару және білім беру сапасы кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты.
Ұсынылып отырған диктант мәтіндері жинағында қазіргі таңдағы диктант жаздырудың ережесі және диктанттың түрлері туралы түсінік берілген. Сонымен қатар дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы туралы, жазба жұмыстарының мөлшері мен диктанттың бағалау нормалары көрсетілген.
Диктант мәтіндері жинағы аудандық білім бөлімі әдіскерлеріне, қазақ тілі әдістемелік бірлестік жетекшілеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімдеріне, жас тілші ұстаздарға, оқушыларға, студенттерге көмекші құрал болып табылады.
Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБА институты, 2015
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.Диктант: түсініктеме, түрлері
5
1.1
Дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Диктанттың өмірге қажеттілігі, ұтымдылығы ... ... ... ... ... ...
6
1.3
Диктантты жаздыру техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
17
1.4
Диктант нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.5
Бағалау нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.6
Диктанттағы қателерді талдау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
18
1.7
Қатемен жұмыс жүргізу ережесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.Диктантқа арналған мәтіндер
2.1
5-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2
6-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.3
7-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.4
8-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.5
9-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
2.6
10-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
2.7
11- сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
66
3.Өздік диктантын жазуға арналған жадынама
3.1
Өздік диктантына арналған өлеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
3.2
Өздік диктантына арналған қанатты сөздер ... ... ... ... ... ... ...
80
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
98
АЛҒЫ СӨЗ
Бұл диктант мәтіндері жинағында жалпы білім беретін мектептердің қазақ тілі мұғалімдеріне, сонымен қатар қазақ тілін үйренушілерге арналған түрі тәрбиелі, мағыналы, мазмұнды мәтіндер іріктеліп жинақталған. Жинақта диктант жаздырудың әдістемесі, талаптары, оқушыларға арналған ережелер берілген. Диктант мәтіндерінің мөлшері, бағалау нормалары көрсетілген. Жалпы білім беретін мектептің қазақ тілін оқыту бағдарламасы басшылыққа алына отырып, 5-11 сыныптарға арналған диктант жазуға арналған мәтіндер оқушылардың тілді меңгеруіне байланысты берілген.
Заман талабына сай диктант жазудың да ережесі мен түрлері түрленіп отырады. Дәстүрлі диктанттар бақылау түрінде тоқсан барысында тақырыптық және қорытынды бақылау диктанты болып жаздырылатын болса, қазіргі өлшемдегі диктанттар түрліше болып жаздырылуда.Қазіргі қолданылып жүрген дәстүрлі диктанттардың шығармашылық бағытын жетілдіре отырып, оның түрлерін жаңарту, жаңғырту - тіл дамыту жұмысының басты мақсаты болып отыр.Соңғы кезде қазақтілін әдебиетпен байланыстыра оқытуға негізделген шығармашылық диктанттың бірнеше түрі қолданыста жүр. Оқушының алған білімін өмірде қолдана білуді негізге ала отырып жеке тұлғаны дамыту мақсатында сандық диктанты, жүгіру диктанты, сөздік диктанты, көру диктанты, терме диктанты, жатқа жазу диктанты, ескерту диктанты, өздік диктанты, ерікті диктанты, түсіндірме сүйеніп отыру диктанты, диктанты, графикалық диктанты, бақылау диктанты, жүгіру диктанты, шығармашылық диктанты, ысқыру диктанты, модельдеу диктанты, т.б. түрлерін жаздыру тиімді болып отыр. Сондықтан да жинақта әрбір диктант түріне қысқаша болса да түсінік беріп кетуді жөн санадық, сонымен қатар мұғалімдердің көп ізденері, көп қолданатыны бақылау диктанты болғандықтан басымдылықты осы диктантқа аудара отырып бірнеше мәтіндерді жинақта ұсынып отырмыз.
Бұл жинақта дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы туралы да айтылады. Дәстүрлі диктантта жазылым негізге алынса, қазіргі диктанттарда тыңдалым дағдысына баса назар аударылған.Диктанттың өмірге қажеттілігі мен ұтымдылығы да өте маңызды. Мәтінді мұқият тыңдап, сақ отыруға баулиды,тез ойлап, тез шешім қабылдауға үйретеді. Оқушы лайықты нәрсені таңдауға және тыңдауға үйренеді.
Қорыта айтқанда, диктант өз алдына басы бірікпейтін нәрсе сияқты көрінеді. Бір жүйеге түсірсек, оқыту да, тіл дамыту да, әдебиет пен қазақ тіліне деген құрмет пен қызығушылық та арта түспесе кемімейді. Ұрпақ тілі - біздің болашағымыз екенін ұмытпайық!
ДИКТАНТ: ТҮСІНІКТЕМЕ, ТҮРЛЕРІ
Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр ұялата алады.
А. Байтұрсынұлы
Диктант - латынның дикто деген сөзінен шыққан. Яғни естіртіп айту деген мағынаны білдіреді. Диктант оқушылардың сауаттылығын арттырып, сөздік қорларын байытады. Диктантты жаздыру арқылы оқушының білімді қандай деңгейде игергендігін тексеруге болады. Диктант түрлері белгілі бір грамматикалық ережеге сай жүргізіледі. Ең алдымен, ережені түсіндіріп алып, содан кейін ережеге сай диктант жазылады. Бүгінге дейін диктанттың бірнеше түрі іс-тәжірибеде қолданылып келеді.
Атап айтқанда:
- сөздік диктанты
- көру диктанты
- терме диктанты
- жатқа жазу диктанты
- ескерту диктанты
- өздік диктанты
- ерікті диктант
- түсіндірме диктанты
- графикалық диктант
- шығармашылық диктанты
- бақылау диктанты
- жүгіру диктанты
- сүйеніп отыру диктанты
- ысқыру диктанты
- модельдеу диктанты
- сандық диктанты т.б.
1.1 Дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы
1-кесте
Дәстүрлі диктант
Қазіргі өлшемдегі диктант
1
Жазылым дағдысы;
Тыңдалым дағдысы;
2
Мұғалім басты рөлде;
Оқушы басты рөлде;
3
Грамматикалық, пунктуациялық қателіктері тексеріледі;
Тыңдау дағдысы және сауаттылығы тексеріледі;
4
Білім диктант нәтижесімен өлшенеді.
Өмірге қажеттілігі ескеріледі.
1.2 Диктанттың өмірге қажеттілігі, ұтымдылығы:
Мәтінді мұқият тыңдап, сақ отыруға баулиды;
Тез ойлап, тез шешім қабылдайды;
Лайықты нәрсені таңдауға және тыңдауға үйренеді.
Қазіргі қолданылып жүрген дәстүрлі диктанттардың шығармашылық бағытын жетілдіре отырып, оның түрлерін жаңарту, жаңғырту - тіл дамыту жұмысының басты мақсаты.(1-кесте) Соңғы кезде қазақ тілін әдебиетпен байланыстыра оқытуға негізделген шығармашы- лық диктанттың бірнеше түрі қолданыста жүр. Кейбіріне тоқталатын болсақ:
Сандық диктант
Берілген сөздерге қатысты сандарды қойып жазады:
Зат есім - 1
Етістік - 2
Сын есім - 3
Сан есім - 4
№
МЫСАЛДАР
СӨЗДІҢ ФОРМУЛАСЫ
БАЛЫ
1.
жиырма үш
2.
ойнап жүр
3.
кітап
4.
ақылды
5.
қыдырды
6.
сары
Жауапты тексеру
№
МЫСАЛДАР
СӨЗДІҢ ФОРМУЛАСЫ
1.
жиырма үш
4
2.
ойнап жүр
2
3.
кітап
1
4.
ақылды
3
5.
қыдырды
2
6.
сары
3
Оқушының оқу жетістігін өлшейтін бағалау критерийі
Критерий
Дескриптор
Жетістік деңгейі
Бағасы
А (max 6)
Сөз таптарын бір-бірінен ажырата біледі.
Тапсырма дұрыс орындалған.
6 балл
"5"
Білу және түсіну
Тапсырмадан 1 қате жіберген.
5 балл
"4"
Тапсырмадан 2 қате жіберген.
4 балл
"3"
Тапсырмадан 3-6 қате жіберген.
1-3 балл
"2"
Модельдеу технологиясы қазақ тілі сабақтарында сызба, макет арқылы емес, тіл арқылы жүргізіледі. Сол себептен де модельдеу шығармашылық жұмыстың бір түрі ретінде тіл дамыту үрдісінің жемісті, өнімді тәсілі болып табылады.
Модельдеу диктанты.
Диктантты жүргізу әдістемесі: диктант төрт кезеңнен тұрады.
Модульдеу диктанты әдебиеттік оқудан өтіп жатқан көркем шығармадан алынады. Диктантты орындамас бұрын, интерактивті тақтадан диктант мәтіні оқылады.
Модульдеу диктанты: М.Мақатаев Үш бақытым
Бірінші кезең
көп нүктенің орнына керекті сөзді тауып жазады
Ең бірінші ... ... ... ... - Халқым менің,
Соған берем ... ... ... ... ... алтын кенін.
... ... . ... .., мен бармын, ... . болмаймын,
Қымбаттырақ алтыннан ... ... ... ... ..
менің.
Екінші
кезең
Модель-сызбаны толтырып,
диктантты жалғастыр
Не істедім? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Үшінші
кезең
Диктантты үзбей жалға ...
Бақытым бар үшінші - ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Төртінші
кезең
Тәуелденіп тұрған сөзді теріп жазып, сөз құрамына талда
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Модульдеу диктантының тіл дамытудағы, оқушылардың сауаттылығын арттырудағы ұтымдылығы
Біріншіден, дәстүрлі диктанттағыдай оқушы орындаушы, естігенін ғана жазушы емес, ең бастысы қабілетті, ізденістеріне қарай шығармашылықпен түрлендіруші орнында болады;
Екіншіден, өз жұмыстарына, бір-бірінің жұмыстарына баға беруші, салыстырушы дәрежесінде көрінеді;
Үшіншіден, өздерін-өздері,бір-бірін оқытушы, өз тілдерін, білімдерін өздері жетілдіруші, дамытушы іс-әрекетінде болады;
Төртіншіден, бұл диктанттар тексеруге, жедел қорытынды, коррекция жасауға тиімді болып келеді;
Бесіншіден, алған білімдерін шығармашылықпен жаңа өнім жасауға бағыттайды;
Алтыншыдан, қаламгерге еліктеу, оның көркем тілдерін меңгеру, оны өз тәжірибелеріне пайдалану дағдылары жетіледі, тілдері дамиды.
Пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық диктанттардың тағы бір түрі Өзің тап. Өзің тап диктанты әдебиеттен өтіп жатқан көркем шығармалармен байланыс негізінде жүргізіледі. Диктант мәтінінде мұғалім сын есімдер орнына зат есім немесе сан есім орнына етістіктерді т.б. жазады, оқушы дұрысын өздері табады. Диктанттың қай түрі болмасын сауаттылыққа ерекше көңіл бөлінеді. Бұл диктанта да мәтін алдында жататын себепті тапқан сөздердің жазылу емлесі басты назарда болады.Осындай диктанттар оқушылардың көру, есту қабілеттерінің дамуына да ықпалетеді.Олоқушылардың тікелей өз іс-әрекеттеріне негізделеді. Мұғалім диктант мәтінін жазып, әрқайсысының алдына тастайды. Мәселен, мұғалім мақсатты түрде 10 қате жібереді, яғни он сөзді мәтін мазмұнына сәйкес келмейтіндей немесе әдеби тілде емес, қарапайым сөйлеу тілінде ұсынады. Көбінде сөз таптарын өзгертіп береді.Оқушының мақсаты сол сөздерді тауып, орнын мәтіндегі сөздермен дәл ауыстырады. Диктанттың бұл түріде шығармашылық жұмыстар арқылы тіл дамыту үрдісінде тиімді болып келеді. Мұғалім оқушының неше қате сөзді тапқанына қарай бағалау, коррекция жұмысын жүргізеді.
Өзің тап диктантының тиімділігі төмендегідей тұжырымдалды:
Оқушылардың көру, есте сақтау қабілеттерін жетілдіреді;
Сөздік қорының баюына ықпал етеді;
Пәнаралық байланыс негізінде алған білімдерін толықтырды. [1]
Сонымен тіл дамытуға арналған шығармашылық бағыттағы диктанттың бұл түрлері оқушылар танымын белсенді етуде, қызығушылығын арттыруда, әсіресе әдеби тілін дамытуда, сауаттылыққа баулуда өте тиімді болып келеді.
Әлемдік тәжірибеде диктанттарды түрлері өте көп және олар өмірге бір қажеттілік ретінде қолданылып, оқушылардың аса қызығушылығын тудыратын әдіс ретінде қолданылады. Бүгінге дейінбіздіңқолданып келген диктант түрлері жазылым дағдысына жатқызылып келсе, қазіргі диктанттың жаңа түрлері тыңдалымды игеруге бағытталған тәсіл ретінде қарастырылады. Жаңа әдіспен орындалатын диктанттың кейбір түрлері көптеген ұстаздарды қызықтырды, сондықтан терме, көру, ескерту диктанттарының орнына қазіргі кезде жаңа түрі Ысқыру, Жүгіргіш, Сүйеніп отыру диктанттарын көп жүргізіліп келеді. Бұл диктанттар айқайлау,сыбырлау, ысқыру арқылы орындалады.Белсенді іс-әрекет болғандықтан оқушылардың қызығушылығы жоғары болады.
Ысқыру диктанты (Whispering dictation)
Диктантты мұғалім оқиды. Диктант белгілі бір сөз табын табу мақсатында орындалады. Мұғалім диктантты оқымас бұрын алдын ала ысқырықты дайындап алады. Дайындаған мәтінінің ішінен тастап кетуге тиісті сөздердің астын сызып қояды. Оқып келе жатып, сол тұсқа келгенде, ысқырықпен ысқырады. Олар болжаммен сол жерге қажетті сөзді өздері дәптерлеріне жазады. Жасырылған сөздер бірыңғай бір сөз табынан болуы керек.
Мысалы:
5-сынып үшін:
Гауһар шанасын сүйретіп далаға шықты. Аспан (ап-ашық). Ауада (шым-шым) аяз. Батуға айналған күн (қызыл-жасылданып) көрінеді. Гауһардың екі беті (қып-қызыл). Жағасы (қырау-қырау). Қас қарайды. Аспанның тұс-тұсынан жылт-жылт етіп жұлдыздар көріне бастады. Гауһар үсті-басының қарын қағып, үйге кірді.Әжесі немересінің(таптастай) қол-аяғын бауырынабасып, (жып-жылы) алақанымен басын сипады. Гауһар ұйықтап кетті.
Жүгіргіш диктанты (Running dictation)
Жүгіргіш диктантты оқушылар оқиды. Диктантты орындау үшін сыныптағы оқушыларды санына қарай топтарға бөліп, бірдей көлемдегі әр түрлі мәтінді тақтаға, қабырғаға (бір- біріне кедергі жасамайтындай) іліп қояды.Шатастырмас үшін мәтіндерге А,Ә, Б әріптері немесе топтың белгілері қойылады. Топтағы бір оқушы мәтінді оқып жеткізуші болады да, топтың қалған мүшелері естігендерін қағазға түсіруші міндетін атқарады.Бір мезгілде үш топтың мәтін жеткізушілері жүгіріп, өз мәтіндерінен мүмкіндіктерінше сөз не сөйлемді оқып, болмаса жаттап, топ мүшелеріне оқиды.
Сүйеніпотырудиктанты (Back-to-back dictation)
Сүйеніп отыру диктантын оқушылар жұптарымен оқиды. Ол үшін екі оқушыға бір мәтін екіге бөлініп беріледі.Мәтінде не бас әріп, не тыныс белгісі болмайды. Жұп оқушы бір-біріне арқаларын беріп отырады. Алдымен оқушыларға мәтінмен танысуға уақыт беріледі.
Алғашқы бөлігін бір оқушы оқиды, жұбы жазады. Мәтіннің бірінші бөлігі аяқталған соң, келесі бөлігін жазған оқушы оқиды да, оқыған оқушы диктанты жазады.Соңында жұмыстарын алмастырып, мұғалімнің берген дұрыс нұсқасымен салыстырып, тексереді.
Пингвин
I
бөлігі
Пингвин суыққа төзімді құс ол солтүстікте тіршілік етеді пингвин ұшпайды бірақ суда жақсы жүзеді
II
бөлігі
Аналық пингвин бір жұмыртқа салады аталық пингвин оны басып шығарады пингвин адамдардан қорықпайды
Пингвин (тексеру үшін)
Пингвин - суыққа төзімді құс. Ол солтүстікте тіршілік етеді. Пингвин ұшпайды. Бірақ суда жақсы жүзеді. Аналық пингвин бір жұмыртқа салады. Аталық пингвин оны басып шығарады. Пингвин адамдардан қорықпайды
Өмір тәжірбиесінде дәстүрлі диктанттың өздік, шығармашылық, бақылау түрімен қатар, қазіргі өлшемдегі диктанттарды да қолданып отырған өте тиімді. Дәстүрлі диктант оқушылардың жазылым дағдысын дамытса, ал қазіргі өлшемдегі диктанттар оқушылардың оқылым дағдысын дамытады
Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктанттар екі топқа бөлінеді: мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар.
Мәтіні өзгертілмеген диктанттар ішіндегі күрделісі - түсіндірмелі диктанттар. Бұл диктанттар дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер тіркесінің, тасымалдың, біріккен сөздердің, қос сөздердің, қысқарған сөздердің, зат есімнің,сын есімнің, сан есімнің, тұйық етістіктің, үстеулердің, шылау сөздердің емлелеріне байланысты жүргізіледі.
Түсіндірме диктант екі түрге бөлінеді:
1. Есту диктанты.
2. Көру диктанты.
1.Есту диктанты
Емле ережелерінің шегін ажырата отырып, оқушылардың есту қабілетін арттыруға байланысты орындалады. Есту диктантының орындалу тәсілі екі түрлі
Бірінші түрі: дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер тіркесінің, тасымалдың, сөз құрамының және сөз таптарының жазылу ережесі ауызша түсіндіріледі де, осы мәліметке сай дайындалған мәтінге оқушылар көз жүгіртеді. Сонан соң бұл мәтін мұғалім тарапынан жаздырылады.
Екінші түрі:мұғалім белгілі емлеге сай дайындалған мәтінді жаздырады. Жазу үстінде белгілі бір емлелердің астын сызып отыруды жүктейді. Сонан соң диктанттағы емлені оқушылардың өздері түсіндіріп, қатесін өздері түзетеді. Белгілі бір емлені түсіндіруге байланысты алынған диктанттың мәтіні 40-50 сөзге, ал арнайы жүргізілген диктант мәтінінің сөзі 90-210 сөзге дейін болады.
2. Көру диктанты
Емлені айыра отырып, оқушылардың көру қабілетін дамыту мақсатында жүргізіледі. Бұның да орындалу амалы екі түрлі.
Бірінші түрі: емлеге сай дайындалған мәтін оқушыларға түгелдей оқытылады да, оны мұғалім дәптерге жаздырады. Содан кейін оқушылар жазылған диктантты емлеге сай түсіндіреді.
Екінші түрі: мұғалім дайындаған мәтінді тақтаға жазады. Емлеге байланысты түсіндіру кезінде тақтадағы орфограммалардың асты сызылады. Сонан соң тақтадағы мәтін өшіріледі де, сол мәтінді мұғалім оқушыларға жаздырады.Бұл диктант оқушылардың көру,
есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді де алуға болады.Диктант мәтіндері үзіліс кезіндетақтаға немесе алдын-алааумақты қағазға жазылып, ілулі тұрғаны дұрыс.Оны оқушылардың 2-3 ретоқып шығуына, естерінде сақтауына1-2 минут уақыт беріледі.Содан кейін мұғалім оны жауып немесе жинап қояды. Оқушылар көрген, оқыған сөздерін немесе мәтінді естеріне түсіріп, өз беттерінше дәптерге жазады.
Өздік диктанты
Диктанттың бұл түрінің де өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор. Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдер мен жатталған өлеңдерді, жұмбақтар мен жаңылтпаштарды естеріне түсіріп, өздігінен ойланып отырып жазады. Мұғалім өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Сонда оқушылар үйден шала жаттаған өлең, қанатты сөздер жұмбақты, жаңылтпаштар мен ережелерді пысықтап келетін болады.
Шығармашылық диктант
Диктанттың бұл түрі - үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым, стиль, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерінің көрсеткіші. Сондықтан бұл диктант шолу, қорытындылау, қайталау сабақтарында жиі жүргізілсе, шәкірттер ескерту, бақылау диктантттарына сенімді даярлықпен келеді.
Сөздік диктанты
Сөздік диктанты сабақтың кез келген уақытында жазылады. Оған оқушылардың жыл бойы меңгеруге тиісті термин сөздері, омоним, антоним сөздері және жазылуы қиын сөздер алынады. Текстің көлемі 5-10 сөзден аспауы керек. Сөздік диктантын көру, өздік диктанттары ретінде де, мұғалімнің ауызша айтуы бойынша да жаздыруға болады. Ол мұғалімнің еркінде.
Терме диктанты
Диктанттың бұл түрі кез келген ережеге негізделіп жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқымастан бұрын қандай ережеге көңіл аудару керектігін ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады.
Ескерту диктанты
Бұл диктант көлемі, орфографиялық емлеге тән сөздік қоры жағынан бақылау диктантына жақын келеді.Басқа диктанттардай тек кеше не бүгін ғана өтілген тақырыптарды емес, осы уақытқа дейінгі барлық материалдарды түгел қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді. Сондықтан бұл диктантқа енген мәтіндер бірін-бірі қайталамай, өткен материалдарды тиянақтап, толықтыра түсуге тиіс. Ескерту диктантына мұғалім де, оқушылар да тиянақты, ұқыпты да жауапты қарауы қажет.
Графикалық диктант
Мұнда сөйлемнің не сөздің сызбалары беріледі. Сол сызбаға сәйкес сөйлемдер құрастырылып жазылады.
Конкурстық диктант
Бұл диктант түрін тоқсан сайын бір рет өткізуге болады. Оған әр тоқсанда үйретілген жазылуы қиын сөздер алынады. Конкурстық диктант жарыс түрінде өткізіледі. Жарысқа түсу үшін сынып екі топқа немесе үш топқа бөлінеді.Қай топ диктантты сауатты әрі көркем жазса, сол топ жеңіске жетеді. Бұл диктант түрін алу барысында оқушылардың шапшаңдықтары артып, қызығушылықтары арта түседі
Бақылау диктанты
Бұл диктант айына бір не әрбір үлкен тақырып, тараудан кейін немесе тоқсанның соңында өткізіледі. Бақылау диктанттары оқушылардың бұрын өтілген материалдарды қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейін анықтау мақсатымен жүргізіледі.
Диктант үшін V сыныпта 90 -100 сөзден, VІ сыныпта 100-110 сөзден құралған қысқа сюжетті мәтін алынады да, көлемі жөнінен де, мазмұны тұрғысынан да біртіндеп күрделеніп отырады. Бақылау диктанты төмендегіше жүргізіледі:
а) үзіліс кезін пайдаланып, мұғалім диктант тақырыбын, мәтін ішінде кездесетін қиын сөздерді тақтаға жазып қояды;
ә) мұғалім диктант мәтінін екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді тақтадан қарап алу керектігін ескертеді;
б) егер диктант мәтіні жеке сөздер мен сөз тіркестерінен немесе оған негізделген сөйлемдерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзін, сөйлемін мұғалім үш рет оқиды. Оқушылар жазар алдында әрбір сөзді көңіл қоя тыңдап, ұғып алғаннан кейін ғана жазуды ұсынады. Мұғалім оқушылардың түгелдей жазуын қадағалап, ең баяу жазатын оқушы жазып бітісімен, келесі сөйлемді оқиды. Бірақ ол жаңа сөйлем екені айтылмайды.Оқушылар диктантты түгел жазып болғаннан кейін, мұғалім мәтінді бастан-аяқ тағы бір рет оқуға кіріседі. Осы кезде оқушылар өз жазғандарын мұғалімге ілесе отырып тексеріп, қатесі болса, түзетеді. Бақылау диктантында әрбір оқушы бұрынғы диктанттарда жіберген қателерін еске түсіріп, оларға байланысты ережелерді қайталап келуге әдеттенуін қадағалап отыру керек.
Ескерту. Диктанттардың қай түрін жазғанда да оқушылар көркем жазу мен грамматикалық талдауға жаттыққандық, төселгендік көрсетуі керек. Бұл - шәкірттер білімін бағалаудағы бірінші шарт. Сондықтан көркем жазу - сабақтың көркі де, грамматикалық талдау - сабақты барлық жағынан жандандыратын күш.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру, меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді.Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі оқушыларды ойлануға, ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз ісіне деген сенімділігін арттырады. Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды сауатты жазуға ғана баулып қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп, тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
1.3 Диктантты жаздыру техникасы
Бір орында тұрып, диктант мәтіні мәнерлі, ашық дауыспен бір рет оқылады. Оқу кезінде оқушылардың басқа жаққа көңіл аудармай ұқыпты тыңдап отыруы ескертіледі. Сонан соң мәтінде кездескен түсініксіз, аз қолданылатын және таныс емес емлелер тақтаға жазып қойылады, түсіндіріледі. Бұдан кейін әрбір сөйлем жеке-жеке оқылады. Бестен сегіз сөзге дейін құралған сөйлем бір рет, он екіден он төрт сөзге дейінгі сөйлем екі рет, он бестен он сегіз сөзге дейінгі сөйлем үш рет оқылады. Оқушылар сөйлемді ұмытып қалмауы үшін, қайталап айтқызылады. Сөйлем аяқталарда тыңдаңдар, басталардажазыңдар, сөйлем біткеннен кейін тексеріп шығыңдар деп ескертіп отырған жөн.
Диктант жазылып болғаннан кейін, оның мәтіні бастан-аяқ бір рет оқылады. Бұл кезде оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне мүмкіншілік туады. Өтілген емлелік тақырыптарды тексере отырып, қалып қойған сөзді, түсіп қалған орфограммаларды орын-орнына қойып шығады. Осыдан кейін диктант жұмысы жинап алынады, одан соң оқушылардың диктантқа байланысты сұрақтарына жауап беріледі.
1.4 Диктант нормалары
2-кесте
Сыныбы
Диктант саны
Сөздер саны
Орфограмма саны
Тыныс белгілері
5
8
90-100 сөз
12
2-3
6
6
100-110 сөз
16
3-4
7
5
110-120 сөз
20
4-5
8
5
120-150 сөз
24
10
9
4
150-170 сөз
24
15
10
4
170-190 сөз
26
18
11
4
190-200 сөз
26
18
1.5 Бағалау нормалары
3-кесте
Баға
Қателер саны
5
10 10 01
4
33 24 15
3
65 56 38
2
95 89
Оқушы білімін бағалағанда ескерілетіні: Егер оқушы бір әріптің орнына екінші әріпті жазып қойса, әріп қалдырып кетсе, бір әріпті екі рет қайталаса, оларды ауыстырып қолданса, олардың әрқайсысы бір-бір қатеге саналады. Бір сөзді бірнеше жерде қате жазса, ол бір қатеге есептеледі.Диктант мәтіні ұқыпсыз жазылса, түзетулері көп болса, каллиграфиялық талапқа сай болмаса, диктант бағасы төмендетіледі.
Диктант келесі сабаққа тексеріліп әкелінуі керек. Жұмыстың соңында орфографиялық(емле қатесі), пунктуациялық( тыныс белгі қатесі) қате саны көрсетіледі. Шартты белгілерді оқушы оқи білуі керек:
I - Емле қатесі белгіленеді.
V - Тыныс белгісінен кеткен қате.
Z - Абзац керек деген белгі.
Z - Артық қойылған абзац.
┴ - Стильдік қате белгісі.
? - Күмәнді, екі ұшты, осы сөйлемді ойлан деген белгі.
1.6 Диктанттағы қателерді талдау жүйесі
Алдымен, дауыссыз әріптер мен әріптер тіркесінің емлесіне байланысты алынған бақылау диктантындағы қателер тақырып бойынша түр-түрге бөлінеді.(3-кесте) Диктантты талдағаннан кейін жіберілген қателерге байланысты кішігірім диктант жаздырылады, оның көлемі отыз-қырық шақты сөзден құралады. Сөйтіп, алғашқы жіберілген қателерді болдырмауға шаралар белгіленеді.
1.7 Қатемен жұмыс жүргізу
Бағдарламада қатемен жұмыс көрсетілмесе, тақырыптық қайталау сабақтарын пайдалануға болады. Қатемен жұмыс сабақтарын дұрыс ұйымдастыру болашақта қатені жібермеудің кепілі болып табылады.Оқушылармен қатемен жұмыс жүйелі түрде ұйымдастырылса, оқушы жіберген қате негізінде дұрыс қорытынды жасай білсе, алған теориялық білімдерін тәжірибе жүзінде сауатты пайдалана білсе, жазба жұмыстарында жіберген қателері азаяр еді.Қатемен жұмыс тек арнайы сабақта ғана емес күнделікті сабақта да орын алуы керек. Сауатты жазу үшін сөздерді бір-бірімен сауатты байланыстырып жаза білу керек. Оқушы ойының дәл,анық түсінікті болуы оның сөздік қорының молдығына да байланысты. Дыбыстардың айтылуы мен жазылуын дұрыс ажырата білу, сөзді дұрыс айту, екпінді дұрыс түсіру, мәнерлеп оқи білу,грамматикалық ережелерді дұрыс қолдана білу әр сабаққа қойылатын талаптар. Көрсетілген талаптарды жүзеге асыру үшін әр сабақ жоспарлы, мақсатты болуы керек. Сабақта мұғалім әрбір сөздің мағынасын дәл, дұрыс түсіндіруі керек.Жазба жұмыстарында жіберілген қателерге міндетті түрде талдау жасау - мұғалімнің міндеті. Әр оқушыға жазба жұмыстары бойынша маниторинг жасалса, соның нәтижесінде жоспарлы түрде жұмыстар жасалса, оң нәтиже берері сөзсіз. Мысалы, төмендегі қарапайым сызба арқылы мұғалім салыстырмалы түрде оқушы білімін сараптай алады.(4-кесте)
4-кесте
Сынып
Оқушының аты-жөні
Жазба жұмысының түрі
Жіберілген қателер
Қателер саны
7 А
Куаныш Мансұр
диктант
-н,ң әріптерін ажырата алмау
2
-шылаудың жазылу ережесін білмеу
2
-тасымал
1
5-СЫНЫП
Аққулы көл
Жаз... Жер жүзі көгеріп, жасыл ала жібекке оранып құлпырады. Аққулы көлдің жағасында тізеле қонып алты ауыл отыр.
Жаздың алтын нұры ойнаған шуақ күні еді. Көкпенбек, мөлдір сулы Аққулы көлдің жасыл ала қамыстары көк жібекке тіккен жасыл ала кесте сияқты. Аққулы көлдің жағасы жасыл кілем жайғандай балбыраған кезі еді.
Көл ортасында қалың жасыл ала қамыстың айналасы - айнадай жалтылдаған кең жайқын. Сол жайқында аппақ болып шаңқиған екі аққу сыланып, ақырын әсем жүзіп көлеңдейді. Екі аққу ұзын, сұлу мойындарын иіп, көл ортасында сыңқылдап, аппақ денесін күміс суға төсеп, әсем жүзіп, күміс судың айнадай мөлдірін шымырлатып сызады.
(90 сөз)
Мұхтар Әуезов
Мұхтар Омарханұлы Әуезов - қазақ халқының ұлы ойшылы. М.Әуезов - XX ғасырдағы ұлы жазушы, друматург, педагог. Мұхтардың атасы Әуез, әкесі Омархан - Абаймен ауылдары қатар болған сыйлас адамдар. Ақын Абаймен қатар тіршілік кешкен Әуез қарт ақынды қатты сыйлаған. Бұл Мұхтардың бүкіл талантына әсер еткен еді. М.Әуезовтің сауаты Абай өлеңдерінің қолжазбасынан басталған. Оны Мұхтарға атасы Әуез үйреткен екен.
Алғашқы шығармаларын Семейде оқып жүргенде жаза бастады.Ол қысқа, шағын әңгімелер, өлеңдер жазды. Оқуда өте ынталы, еңбекқор шәкірт болды.
М.Әуезов шығармалары дүние жүзі халықтарына белгілі. Халқы оны мақтаныш етіп, мәңгі есіне сақтайды.
(91 сөз)
Ыбырай Алтынсарин
Қазақ арасында халықтық мектептер ашып, ағарту жұмысын белсенді жүргізудегі Ыбырай Алтынсариннің еңбегі ұшан-теңіз. Сонымен қатар көрнекті ағартушы қазақ жазба әдебиетінің негізін қалау үстінде де орасан зор үлес қосты. Ауыз әдебиетінің дәстүрінен қол үзіп, жазба әдебиетінің үлесінде сюжетті өлеңді тұңғыш жаза бастаған ақынның бірі - Ыбырай Алтынсарин. Сондықтан да қазақ жазба әдебиеті тууы сөз бола қалғанда Ыбырай Алтынсаринның қадір есімі кемеңгер Абаймен қатар аталады. Жалғыз поэзия жанрында ғана емес, көркем прозаның қалыптасуына да Ыбырай Алтынсарин ат салысты. Ы. Алтынсаринның шығармалары алғаш рет 1879 жылыОрынбор қаласында Киргизская хрестоматия деген атпен жарияланды, басылды.
(91 сөз)
Мен бақытты көрсем деуші едім
Біздің қақпаның алдындағы үлкен жолмен күнде бір қайыршы шал өтетін еді.Шал ұзын асасын жоғары көтеріп алып: -Е, азаматтар, бақытты болыңдар, дейтін еді. Мен бақытты көргім келді.
Мен сонан бері талай бақытты адамды көрдім.Талай бақытпен бетпе-бет кездестім, қазір өзім бақыттың құшағындамын.
Мен көруге құштар болған бақыт қазір мені де, менің жолдастарымды да көтеріп шаршатпай алға қарай алып бара жатқан сияқты.
Бақыт өмірмен қатар келмейді екен, өмірмен араласып, өмір болып келеді екен. Бақыт қолыңды алмайды екен,жүрегіңді алады екен. Жүрегің бақытқа шомылып,сен өмірге өзімсініп кіріседі екенсің.Мен бақытты көрдім.
( 92 cөз)
Кішкентай денедегі үлкен рух
Өмірде көп нәрсеге үлкен және кіші деп қараймыз. Бірақ оның құндылығы үлкен мен кішілігінде емес:
- кішкентай дененің ішінде көбіне үлкен рух болады;
- кішкентай балықтар өте дәмді болады;
- майда отын отты күшейтсе, үлкен отын сөндіреді;
- әр майда нәрсе міндетті түрде бір іске жарайды;
- үлкен заттар майда бөлшектерден құралады;
- нөсер майда тамшылардан басталады;
- кішкентай сабан желдің бағытын көрсетеді;
- үлкен кеменің батуына кішкентай тесік себеп бола алады;
- кішігірім әрекетпен бастама жасамай үлкен нәтижеге жету мүмкін емес;
- кішкентай бір сөзден шыққан ғайбат үлкен сауаптарды жоқ қылады.
(92 сөз)
Бөгенбай батыр
Бөгенбай - қазақ халқының даңқты батыры. 1709 жылы Бөгенбай батыр ерекше көзге түседі. Сұлтан Әбілқайыр тұсында Бөгенбай батыр қолбасы болып тағайындалды. Ол қалмақтарды тас-талқан қылып жеңеді. 1723 жылға дейін жоңғарлар соғысқа шықпайды.
Одан кейін он үш жылдай уақыт өтеді.Жоңғарлар тыныш жатқан қазан еліне тағы шабуыл жасайды.Олар Жетісу, Талас, Шу өңірлерін басып алады.Халықтан жасақ құрған Бөгенбай батыр қолдан түрлі қару-жарақ соқтырады.
1728 жылы Ұлытаудың оңтүстігіндегі Бұланты өзені бойында жауға қатты соққы беріледі. Бөгенбай батыр бастаған қазақтар жеңіске ие болады.
Ерлік пен батырлықтың үлгісін көрсеткен Бөгенбай батыр 98 жасында қайтыс болады.
(95 сөз)
Оқымысты бала
Ауыл жайлауға көшті. Шідерті өзенінің бойын жағалай киіз үйлер тігілді. Айнала көкорай шалғын.
Әлкейдің қолынан кітап түспейді. Үйінде 5-6 кітабы бар. Соны қайта-қайта ақтарады. Тіпті бәрін де жаттап алған. Әлкей - зерек бала.Бір айтылған әңгімені ұғып алады. Ертегіні жақсы көреді. Ұйып тыңдайды.
Бір күні ауыл балалары жидек теруге шықты. Әлкейді де ертіп алды. Өзенннің арғы жағына өткенде Әлкей кейіндеп қалды. Жалғыз өзі судың жиегінде отыр. Оңаша отыр, түске дейін батырлық дастанын жаттаумен болды.Қайталап оқып, ұмытқан жерін есіне түсірді. Балалар қайтқанша жырдың біразын жаттап үлгерді.
(95 сөз)
Атасы мен немересінің әңгімесі
Бір күні данышпан қария өзінің кіші немересімен әңгілесіп отырды.
-Неге жаман адамдар болады?-деп сұрады елгезек немересі.
- Жаман адамдар болмайды-деді көсем.
- Әр адамның екі бөлігі болады: ашық және күңгірт. Жанның ашық бөлігі адамды сүйіспеншілікке, мейірімділікке, бейбітшілікке, үмітке, шынайылыққа, қамқорлыққа шақырады. Ал күңгірт жағы өзімшілдікті, қастандықты, қызғанышты, өтірікті, алдауды, бұзақылықты қолдайды. Бұл екі қасқырдың арпалысы. Көз алдыңа елестетіп көрші, бір қасқыр ақ, біреуі қара. Түсінесің бе?
-Түсінемін,- деді, атасының сөзі жандүниесін дір еткізген бала.
Бала кішкене ойланып қалды да атасынан:
-Соңында қай қасқыр жеңеді- деп сұрады.
Данышпан сәл жымиып:
- Әрдайым сен тамақтандырған қасқыр жеңеді - деді.
( 96 сөз)
Су - тіршілік көзі
Жердің үштен екі бөлігін су алып жатыр. Мұхиттар, өзен, көлдерге қоса жер асты сулары да бар. Су бұлт, тұман, бу, жаңбыр түрінде атмосферада болады. Мұздықтар мен айсбергтер де су болып есептеледі. Адамның, өсімдіктердің жануарлардың денесінің белгілі бір бөлігі де судан тұрады. Сусыз тіршілік жоқ. Бүкіл жан иесі сусыз өмір сүре алмайды.
Жер бетіндегі судың жалпы мөлшері өзгермейді. Су буға айналады. Будан бұлт пайда болады. Ол жаңбыр, қар, бұршақ болып жерге қайта жауады. Яғни, қайтадан суға айналады.Ішуге жарамды су өте аз. Ол күннен-күнге азайып барады. Суға қамқорлықпен қарау керек. Су - тіршілік көзі.
(96 сөз)
Күзекте
Бүгін де күз аспаны күңгірт, айнымалы ала бұлт болатын. Абай мен Әйгерімнің бұл кезде тіккен үйлері қоңыр үй деп аталады. Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп жиналған. Биік төсек, жүкаяқтар жоқ.Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала тұтқан қалың текемет, тұскиіс, кілемдер бар. Төр жақта сырмақ үстіне салынған арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр. Іргеден жел соқпастай етіп қымталап - шымқанған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да сыз өткізбес қалың. Маздап жанған қидың оты қызуын үлкен үйге кең жайып, даланың салқынын бұл кіргізбей тұр.
(96 сөз)
6-СЫНЫП
Газет тарихынан
Егемен Қазақстан -- мемлекеттік ресми баспасөз құрал. Басылым негізінен ресми ақпаратты, жаңадан қабылданған құқықтық актілерді жариялайды. Газет 1919 жылдың желтоқсанынан бастап аптасына 5 рет шығарылады. Алғашқы атауы "Ұшқын" болатын. Егемен Қазақстанның алғашқы саны 1919 жылдың аяғында Орынборда жарыққа шықты. Соңғы жылдары Егемен Қазақстан болып өзгерді.
Бұл газетте қазақ зиялы қауымының негізгі шығармашылығы жинақталған. Олар газетте алғашқы күндерден қазақ зиялыларының мықты шығармашылық тобы жинақталды. Газеттің алғашқы редакторларының бірі Сәкен Сейфуллин болды. Мұнда Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіров секілді біртуарлар жұмыс істеді және шығармаларын жариялады.
Егемен Қазақстан мектебінен сандаған журналистер өтті. 86 жылдың ішінде газеттің кеңсесі түрлі қалаларда, Орынбор, Қызылорда, Алматы, ал қазір - Астанада орналасқан.
(101 сөз)
Бай мен кедей
Бай мен кедей ұғымы ұзын-қысқа, биік-аласа, жоғары-төмен, жуан-жіңішке деген теңеулерге теліне береді. Екеуі де бір аспанның астында ортақ ауамен тыныстап, бір жердің үстінде жүр. Бай да адам, кедей де адам. Өзімсіне ыңғайласақ, екеуі де қазақ. Бай - Асан, кедей - Үсен. Кедей бәленше атам бай, түгенше атам батыр, анау нағашым би, мынау туысым шешен болған екен деп ентігеді. Ал бай ол сияқты ата-тегін түгендемек түгіл, тілін де білмейді. Ұлықбек ақынша айтсақ, тілін жұтқан тұнжыр!. Сөйте тұра, қарадан шықса да, бай!
Жазғытұрым екеуі де судың ортасында тірлік кешеді. Бірінің суы - тұп-тұнық, екіншісінікі - лай-батпақ. Өйткені, бай тамаша табиғат аясындағы көл-теңіздің қақ ортасында немесе жағасында орналасқан виллада болады.
(102 сөз)
Мамандық таңдау
ҰБТ тапсырмастан бұрын, яғни қазірден бастап қалаған мамандығың бойынша грант иелену мүмкіндігіңді анықта. Өз мүмкіндігіңді айқын бағалай білу арманыңдағы мамандықты таңдауға септігін тигізеді.
Алдымен мамандықты, соған сәйкес ҰБТ бойынша бесінші пәнді таңдауға кіріс.
Бұл - ең сауатты шешім. Оқуға түсуді емес, бастысы кім болғың келетінін ойлан! Өзіңнің есейіп 25 жасқа келгеніңді елестет. Себебі мамандық таңдау - ол өмірлік таңдау. Өзіңнің қай салада қабілеттілігіңнің бар екенін 40 жасқа келгенде біліп, қайтадан мансабыңның іргетасын салмас үшін қазірден бастап дұрыс шешім қабылдаған жөн.Қызықтырған мамандықтарыңның
тізімін жаса. Ал егер "Алтын белгі" иегері болсаң, онда қалаған мамандыққа түсу мүмкіндігі жоғары. Себебі алдымен гранттар "Алтын белгі" иегерлері арасында байқауға түседі.
(102 сөз)
Мұстафа Шоқай
Мұстафа Шоқай - көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, түрік халқының даңқты күрескері. Мұстафа Шоқай 1890 жылы Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезіне қарасты (қазір Шиелі ауданы) Наршоқы деген жерде туған. Ауыл молдасынан хат танып, Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады. 1912 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары империя астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.
Ақпан төңкерісіне дейін Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. Өмірінің соңғы жылдарыТүркия арқылы алғашГерманияға, сонан Францияғабарып
орнығады. Жаңа Түркістан, Жас Түркістан журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы Берлинде жұмбақ жағдайда қайтыс болады.
(102 сөз)
Адам болып қалу
Үлкен қаланың кішкентай ауруханасында Қара шашты және Ақ шашты екі ана жатты. Олар бір күнде ұлдары дүниеге келіп, өте бақытты еді. Олар балаларының болашағы туралы армандады. Ақ шашты ана өз баласының әйгілі сазгер немесе жазушы, мүсінші немесе инженер болғанын армандады. Қара шашты ана өз баласының қайырымды адам болғанын, ешқашан анасын, өз үйін ұмытпағанын, Отанын, табиғатты, адамдарды сүйгенін қалайтынын айтты.
Отыз жыл өтті.
Қаланың шетіндегі кішкентай емханада Қара шашты және Ақ шашты ана тағы кездесті.Олардың шаштарына ақ түсіп, беттерін әжім басқан еді. Олар бір -бірін таныды. Олар бір палатаға түсіп, өз өмірлері туралы, қуанышы мен қайғысы туралы айтты. Қайғылары - екеуінің де күйеуі Ұлы Отан соғысында қаза тапқан, қуаныштары - ұлдары қастарында.
(102 сөз)
Диқан мен жер
Мен диқанмын, жерді сүюге, білуге тиіспін. Мен - туған жерді жырлайтын өзімше ақынмын. Жетісуды, оның ішінде Көксу, Тентек, Қаратал бойын, жақсы білемін. Өзімнің туған жерім -- Малайсары. Жетісу -- аса сұлу жер. Қайда барсам да, Жетісудан сұлу, әдемі жерді көрмедім.
Диқанның жермен кіндігі бір. Оларды ажыратсаң өледі. Не диқан өледі, не жер өледі. Жер мен диқанның қасиетініңөзі осында. Бұл ғана емес, осы жердің астында қанша жерде тас жатыр, қай жерде қанша су бар, қай жерді қанша суғару керек, қай жерден қанша өнім алуға болады, мен соның бәрін білемін. Оны білмесем, мен диқан емеспін. Менің тарихым -- осы туған жерім. Өстім. Жүгірдім. Еңбек еттім.Барлықтарихым осы.
(102 сөз)
Бір кем дүние
Бай жаңа маркалы шетелдік көлігімен зыр етеді, кедей қоғамдық көлік деп аталатын автобустарда сығылысып, қайда барса да кешіге береді.
Байдың балалары шетелде оқып, кедейдің балалары өз еліндегі өгейдің күйінде жүр. Білімін дәлелдеу үшін де ақша керек, бірақ, сұралған соманы өңінде көретініне өзі өлгенше сенбес!
Тізбектей түссек, Аш бала тоқ баламен ойнамайды мен Кедей бай болсам дейді, бай Құдай болсам дейдінің синонимы көп. Қаптатып қайтеміз енді?!. Ең бастысы, өз ұлтын менсінбейтін қазақ байлары халық қазынасын жапалақша басып жеуде. Ұлттық намыс, ұлағатты сөз дегендей керекті қисын кедейдің ғана пешенесіне жазылып қойғандай. Тұрмыстық бай - рухани жұтаң, рухани байдың тұрмысы нашар. Шерхан Мұртаза айтпақшы, бір кем дүние.
(103 сөз)
Демографиялық жағдай
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2030 жылдарға дейінгі бағдарламасында демографиялық саясатты ұлттық қауіпсіздіктің басым бағыты деп белгіледі.
Халықтың жалпы өсуі негізгі екі жағдайға байланысты.Олар: табиғи өсу(туылғандар мен қайтыс болғандар санының айырмашылығы) және механикалық өсу (келушілер мен кетушілер санының айырмашылығы).
Халықтың кему-көбеюіне экологиялық, биологиялық, психологиялық, дәрігерлік жағдайлар да әсер етеді. Адам өмірінің ұзақтығы өмір сүру деңгейі мен санасына байланысты.
Демографиялық жағдайлардың басты мәселелерінің бірі - өлім-жетімнің көбеюі. Оның себептері: денсаулық қорғаудың қолайсыздығы, қоршаған ортаның ластануы, тағам сапасының төмендеуі.
Халық санының кемуіне көптеген, әсіресе, экономикалық және әлеуметтік факторлардың ықпалы күшті.
Өлім-жетімнің табиғи емес, кездейсоқ себептері де көбеюде.Көптеген өлімнің басты себебі - араққұмарлық пен нашақорлық болып отыр.
(105 сөз)
Көрнекті тұлға
Әр ғасырдың өзінің біртума азаматтары , аты аңызға айналған көрнекті тұлғалары болады. Солардың бірі - Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев. Есімі дүние жүзіне белгілі болған көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері.Ол 1912 жылы 12 қаңтарда Верный қаласында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген.
1931 жылы Д.А.Қонаев Мәскеудегі Калинин атындағы Түсті металдар институтына оқуға жіберілді. 1936 жылы осы институттың тау-кен факультетін бітіріп, Балқаш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӨРЛЕУ БАҰО АҚ ФИЛИАЛЫ ОҚО БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ
ДИКТАНТ МӘТІНДЕРІНІҢ ЖИНАҒЫ
5-11-сыныптар үшін
Шымкент-2015
Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ Ғылыми кеңесінің ______№ ____отырысында бекітіліп, баспаға ұсынылған.
Құрастырғандар:
Керимбекова Фатима Кайратовна - Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ Инновациялық технологиялар мен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы.
Алиакбарова Г.Р. - Титов атындағы №20 мектеп-гимназияның қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.
Пікір жазғандар:
Үсенбаева С.С. - ОҚМПИ филология ғылымдарының кандидаты.
Медетбекова М. - Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ Басқару және білім беру сапасы кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты.
Ұсынылып отырған диктант мәтіндері жинағында қазіргі таңдағы диктант жаздырудың ережесі және диктанттың түрлері туралы түсінік берілген. Сонымен қатар дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы туралы, жазба жұмыстарының мөлшері мен диктанттың бағалау нормалары көрсетілген.
Диктант мәтіндері жинағы аудандық білім бөлімі әдіскерлеріне, қазақ тілі әдістемелік бірлестік жетекшілеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімдеріне, жас тілші ұстаздарға, оқушыларға, студенттерге көмекші құрал болып табылады.
Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБА институты, 2015
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.Диктант: түсініктеме, түрлері
5
1.1
Дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Диктанттың өмірге қажеттілігі, ұтымдылығы ... ... ... ... ... ...
6
1.3
Диктантты жаздыру техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
17
1.4
Диктант нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.5
Бағалау нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.6
Диктанттағы қателерді талдау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
18
1.7
Қатемен жұмыс жүргізу ережесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.Диктантқа арналған мәтіндер
2.1
5-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2.2
6-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.3
7-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.4
8-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.5
9-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
2.6
10-сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
2.7
11- сыныпқа арналған мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
66
3.Өздік диктантын жазуға арналған жадынама
3.1
Өздік диктантына арналған өлеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
3.2
Өздік диктантына арналған қанатты сөздер ... ... ... ... ... ... ...
80
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
98
АЛҒЫ СӨЗ
Бұл диктант мәтіндері жинағында жалпы білім беретін мектептердің қазақ тілі мұғалімдеріне, сонымен қатар қазақ тілін үйренушілерге арналған түрі тәрбиелі, мағыналы, мазмұнды мәтіндер іріктеліп жинақталған. Жинақта диктант жаздырудың әдістемесі, талаптары, оқушыларға арналған ережелер берілген. Диктант мәтіндерінің мөлшері, бағалау нормалары көрсетілген. Жалпы білім беретін мектептің қазақ тілін оқыту бағдарламасы басшылыққа алына отырып, 5-11 сыныптарға арналған диктант жазуға арналған мәтіндер оқушылардың тілді меңгеруіне байланысты берілген.
Заман талабына сай диктант жазудың да ережесі мен түрлері түрленіп отырады. Дәстүрлі диктанттар бақылау түрінде тоқсан барысында тақырыптық және қорытынды бақылау диктанты болып жаздырылатын болса, қазіргі өлшемдегі диктанттар түрліше болып жаздырылуда.Қазіргі қолданылып жүрген дәстүрлі диктанттардың шығармашылық бағытын жетілдіре отырып, оның түрлерін жаңарту, жаңғырту - тіл дамыту жұмысының басты мақсаты болып отыр.Соңғы кезде қазақтілін әдебиетпен байланыстыра оқытуға негізделген шығармашылық диктанттың бірнеше түрі қолданыста жүр. Оқушының алған білімін өмірде қолдана білуді негізге ала отырып жеке тұлғаны дамыту мақсатында сандық диктанты, жүгіру диктанты, сөздік диктанты, көру диктанты, терме диктанты, жатқа жазу диктанты, ескерту диктанты, өздік диктанты, ерікті диктанты, түсіндірме сүйеніп отыру диктанты, диктанты, графикалық диктанты, бақылау диктанты, жүгіру диктанты, шығармашылық диктанты, ысқыру диктанты, модельдеу диктанты, т.б. түрлерін жаздыру тиімді болып отыр. Сондықтан да жинақта әрбір диктант түріне қысқаша болса да түсінік беріп кетуді жөн санадық, сонымен қатар мұғалімдердің көп ізденері, көп қолданатыны бақылау диктанты болғандықтан басымдылықты осы диктантқа аудара отырып бірнеше мәтіндерді жинақта ұсынып отырмыз.
Бұл жинақта дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы туралы да айтылады. Дәстүрлі диктантта жазылым негізге алынса, қазіргі диктанттарда тыңдалым дағдысына баса назар аударылған.Диктанттың өмірге қажеттілігі мен ұтымдылығы да өте маңызды. Мәтінді мұқият тыңдап, сақ отыруға баулиды,тез ойлап, тез шешім қабылдауға үйретеді. Оқушы лайықты нәрсені таңдауға және тыңдауға үйренеді.
Қорыта айтқанда, диктант өз алдына басы бірікпейтін нәрсе сияқты көрінеді. Бір жүйеге түсірсек, оқыту да, тіл дамыту да, әдебиет пен қазақ тіліне деген құрмет пен қызығушылық та арта түспесе кемімейді. Ұрпақ тілі - біздің болашағымыз екенін ұмытпайық!
ДИКТАНТ: ТҮСІНІКТЕМЕ, ТҮРЛЕРІ
Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр ұялата алады.
А. Байтұрсынұлы
Диктант - латынның дикто деген сөзінен шыққан. Яғни естіртіп айту деген мағынаны білдіреді. Диктант оқушылардың сауаттылығын арттырып, сөздік қорларын байытады. Диктантты жаздыру арқылы оқушының білімді қандай деңгейде игергендігін тексеруге болады. Диктант түрлері белгілі бір грамматикалық ережеге сай жүргізіледі. Ең алдымен, ережені түсіндіріп алып, содан кейін ережеге сай диктант жазылады. Бүгінге дейін диктанттың бірнеше түрі іс-тәжірибеде қолданылып келеді.
Атап айтқанда:
- сөздік диктанты
- көру диктанты
- терме диктанты
- жатқа жазу диктанты
- ескерту диктанты
- өздік диктанты
- ерікті диктант
- түсіндірме диктанты
- графикалық диктант
- шығармашылық диктанты
- бақылау диктанты
- жүгіру диктанты
- сүйеніп отыру диктанты
- ысқыру диктанты
- модельдеу диктанты
- сандық диктанты т.б.
1.1 Дәстүрлі диктант пен қазіргі өлшемдегі диктанттардың айырмашылығы
1-кесте
Дәстүрлі диктант
Қазіргі өлшемдегі диктант
1
Жазылым дағдысы;
Тыңдалым дағдысы;
2
Мұғалім басты рөлде;
Оқушы басты рөлде;
3
Грамматикалық, пунктуациялық қателіктері тексеріледі;
Тыңдау дағдысы және сауаттылығы тексеріледі;
4
Білім диктант нәтижесімен өлшенеді.
Өмірге қажеттілігі ескеріледі.
1.2 Диктанттың өмірге қажеттілігі, ұтымдылығы:
Мәтінді мұқият тыңдап, сақ отыруға баулиды;
Тез ойлап, тез шешім қабылдайды;
Лайықты нәрсені таңдауға және тыңдауға үйренеді.
Қазіргі қолданылып жүрген дәстүрлі диктанттардың шығармашылық бағытын жетілдіре отырып, оның түрлерін жаңарту, жаңғырту - тіл дамыту жұмысының басты мақсаты.(1-кесте) Соңғы кезде қазақ тілін әдебиетпен байланыстыра оқытуға негізделген шығармашы- лық диктанттың бірнеше түрі қолданыста жүр. Кейбіріне тоқталатын болсақ:
Сандық диктант
Берілген сөздерге қатысты сандарды қойып жазады:
Зат есім - 1
Етістік - 2
Сын есім - 3
Сан есім - 4
№
МЫСАЛДАР
СӨЗДІҢ ФОРМУЛАСЫ
БАЛЫ
1.
жиырма үш
2.
ойнап жүр
3.
кітап
4.
ақылды
5.
қыдырды
6.
сары
Жауапты тексеру
№
МЫСАЛДАР
СӨЗДІҢ ФОРМУЛАСЫ
1.
жиырма үш
4
2.
ойнап жүр
2
3.
кітап
1
4.
ақылды
3
5.
қыдырды
2
6.
сары
3
Оқушының оқу жетістігін өлшейтін бағалау критерийі
Критерий
Дескриптор
Жетістік деңгейі
Бағасы
А (max 6)
Сөз таптарын бір-бірінен ажырата біледі.
Тапсырма дұрыс орындалған.
6 балл
"5"
Білу және түсіну
Тапсырмадан 1 қате жіберген.
5 балл
"4"
Тапсырмадан 2 қате жіберген.
4 балл
"3"
Тапсырмадан 3-6 қате жіберген.
1-3 балл
"2"
Модельдеу технологиясы қазақ тілі сабақтарында сызба, макет арқылы емес, тіл арқылы жүргізіледі. Сол себептен де модельдеу шығармашылық жұмыстың бір түрі ретінде тіл дамыту үрдісінің жемісті, өнімді тәсілі болып табылады.
Модельдеу диктанты.
Диктантты жүргізу әдістемесі: диктант төрт кезеңнен тұрады.
Модульдеу диктанты әдебиеттік оқудан өтіп жатқан көркем шығармадан алынады. Диктантты орындамас бұрын, интерактивті тақтадан диктант мәтіні оқылады.
Модульдеу диктанты: М.Мақатаев Үш бақытым
Бірінші кезең
көп нүктенің орнына керекті сөзді тауып жазады
Ең бірінші ... ... ... ... - Халқым менің,
Соған берем ... ... ... ... ... алтын кенін.
... ... . ... .., мен бармын, ... . болмаймын,
Қымбаттырақ алтыннан ... ... ... ... ..
менің.
Екінші
кезең
Модель-сызбаны толтырып,
диктантты жалғастыр
Не істедім? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Үшінші
кезең
Диктантты үзбей жалға ...
Бақытым бар үшінші - ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Төртінші
кезең
Тәуелденіп тұрған сөзді теріп жазып, сөз құрамына талда
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Модульдеу диктантының тіл дамытудағы, оқушылардың сауаттылығын арттырудағы ұтымдылығы
Біріншіден, дәстүрлі диктанттағыдай оқушы орындаушы, естігенін ғана жазушы емес, ең бастысы қабілетті, ізденістеріне қарай шығармашылықпен түрлендіруші орнында болады;
Екіншіден, өз жұмыстарына, бір-бірінің жұмыстарына баға беруші, салыстырушы дәрежесінде көрінеді;
Үшіншіден, өздерін-өздері,бір-бірін оқытушы, өз тілдерін, білімдерін өздері жетілдіруші, дамытушы іс-әрекетінде болады;
Төртіншіден, бұл диктанттар тексеруге, жедел қорытынды, коррекция жасауға тиімді болып келеді;
Бесіншіден, алған білімдерін шығармашылықпен жаңа өнім жасауға бағыттайды;
Алтыншыдан, қаламгерге еліктеу, оның көркем тілдерін меңгеру, оны өз тәжірибелеріне пайдалану дағдылары жетіледі, тілдері дамиды.
Пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық диктанттардың тағы бір түрі Өзің тап. Өзің тап диктанты әдебиеттен өтіп жатқан көркем шығармалармен байланыс негізінде жүргізіледі. Диктант мәтінінде мұғалім сын есімдер орнына зат есім немесе сан есім орнына етістіктерді т.б. жазады, оқушы дұрысын өздері табады. Диктанттың қай түрі болмасын сауаттылыққа ерекше көңіл бөлінеді. Бұл диктанта да мәтін алдында жататын себепті тапқан сөздердің жазылу емлесі басты назарда болады.Осындай диктанттар оқушылардың көру, есту қабілеттерінің дамуына да ықпалетеді.Олоқушылардың тікелей өз іс-әрекеттеріне негізделеді. Мұғалім диктант мәтінін жазып, әрқайсысының алдына тастайды. Мәселен, мұғалім мақсатты түрде 10 қате жібереді, яғни он сөзді мәтін мазмұнына сәйкес келмейтіндей немесе әдеби тілде емес, қарапайым сөйлеу тілінде ұсынады. Көбінде сөз таптарын өзгертіп береді.Оқушының мақсаты сол сөздерді тауып, орнын мәтіндегі сөздермен дәл ауыстырады. Диктанттың бұл түріде шығармашылық жұмыстар арқылы тіл дамыту үрдісінде тиімді болып келеді. Мұғалім оқушының неше қате сөзді тапқанына қарай бағалау, коррекция жұмысын жүргізеді.
Өзің тап диктантының тиімділігі төмендегідей тұжырымдалды:
Оқушылардың көру, есте сақтау қабілеттерін жетілдіреді;
Сөздік қорының баюына ықпал етеді;
Пәнаралық байланыс негізінде алған білімдерін толықтырды. [1]
Сонымен тіл дамытуға арналған шығармашылық бағыттағы диктанттың бұл түрлері оқушылар танымын белсенді етуде, қызығушылығын арттыруда, әсіресе әдеби тілін дамытуда, сауаттылыққа баулуда өте тиімді болып келеді.
Әлемдік тәжірибеде диктанттарды түрлері өте көп және олар өмірге бір қажеттілік ретінде қолданылып, оқушылардың аса қызығушылығын тудыратын әдіс ретінде қолданылады. Бүгінге дейінбіздіңқолданып келген диктант түрлері жазылым дағдысына жатқызылып келсе, қазіргі диктанттың жаңа түрлері тыңдалымды игеруге бағытталған тәсіл ретінде қарастырылады. Жаңа әдіспен орындалатын диктанттың кейбір түрлері көптеген ұстаздарды қызықтырды, сондықтан терме, көру, ескерту диктанттарының орнына қазіргі кезде жаңа түрі Ысқыру, Жүгіргіш, Сүйеніп отыру диктанттарын көп жүргізіліп келеді. Бұл диктанттар айқайлау,сыбырлау, ысқыру арқылы орындалады.Белсенді іс-әрекет болғандықтан оқушылардың қызығушылығы жоғары болады.
Ысқыру диктанты (Whispering dictation)
Диктантты мұғалім оқиды. Диктант белгілі бір сөз табын табу мақсатында орындалады. Мұғалім диктантты оқымас бұрын алдын ала ысқырықты дайындап алады. Дайындаған мәтінінің ішінен тастап кетуге тиісті сөздердің астын сызып қояды. Оқып келе жатып, сол тұсқа келгенде, ысқырықпен ысқырады. Олар болжаммен сол жерге қажетті сөзді өздері дәптерлеріне жазады. Жасырылған сөздер бірыңғай бір сөз табынан болуы керек.
Мысалы:
5-сынып үшін:
Гауһар шанасын сүйретіп далаға шықты. Аспан (ап-ашық). Ауада (шым-шым) аяз. Батуға айналған күн (қызыл-жасылданып) көрінеді. Гауһардың екі беті (қып-қызыл). Жағасы (қырау-қырау). Қас қарайды. Аспанның тұс-тұсынан жылт-жылт етіп жұлдыздар көріне бастады. Гауһар үсті-басының қарын қағып, үйге кірді.Әжесі немересінің(таптастай) қол-аяғын бауырынабасып, (жып-жылы) алақанымен басын сипады. Гауһар ұйықтап кетті.
Жүгіргіш диктанты (Running dictation)
Жүгіргіш диктантты оқушылар оқиды. Диктантты орындау үшін сыныптағы оқушыларды санына қарай топтарға бөліп, бірдей көлемдегі әр түрлі мәтінді тақтаға, қабырғаға (бір- біріне кедергі жасамайтындай) іліп қояды.Шатастырмас үшін мәтіндерге А,Ә, Б әріптері немесе топтың белгілері қойылады. Топтағы бір оқушы мәтінді оқып жеткізуші болады да, топтың қалған мүшелері естігендерін қағазға түсіруші міндетін атқарады.Бір мезгілде үш топтың мәтін жеткізушілері жүгіріп, өз мәтіндерінен мүмкіндіктерінше сөз не сөйлемді оқып, болмаса жаттап, топ мүшелеріне оқиды.
Сүйеніпотырудиктанты (Back-to-back dictation)
Сүйеніп отыру диктантын оқушылар жұптарымен оқиды. Ол үшін екі оқушыға бір мәтін екіге бөлініп беріледі.Мәтінде не бас әріп, не тыныс белгісі болмайды. Жұп оқушы бір-біріне арқаларын беріп отырады. Алдымен оқушыларға мәтінмен танысуға уақыт беріледі.
Алғашқы бөлігін бір оқушы оқиды, жұбы жазады. Мәтіннің бірінші бөлігі аяқталған соң, келесі бөлігін жазған оқушы оқиды да, оқыған оқушы диктанты жазады.Соңында жұмыстарын алмастырып, мұғалімнің берген дұрыс нұсқасымен салыстырып, тексереді.
Пингвин
I
бөлігі
Пингвин суыққа төзімді құс ол солтүстікте тіршілік етеді пингвин ұшпайды бірақ суда жақсы жүзеді
II
бөлігі
Аналық пингвин бір жұмыртқа салады аталық пингвин оны басып шығарады пингвин адамдардан қорықпайды
Пингвин (тексеру үшін)
Пингвин - суыққа төзімді құс. Ол солтүстікте тіршілік етеді. Пингвин ұшпайды. Бірақ суда жақсы жүзеді. Аналық пингвин бір жұмыртқа салады. Аталық пингвин оны басып шығарады. Пингвин адамдардан қорықпайды
Өмір тәжірбиесінде дәстүрлі диктанттың өздік, шығармашылық, бақылау түрімен қатар, қазіргі өлшемдегі диктанттарды да қолданып отырған өте тиімді. Дәстүрлі диктант оқушылардың жазылым дағдысын дамытса, ал қазіргі өлшемдегі диктанттар оқушылардың оқылым дағдысын дамытады
Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктанттар екі топқа бөлінеді: мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар.
Мәтіні өзгертілмеген диктанттар ішіндегі күрделісі - түсіндірмелі диктанттар. Бұл диктанттар дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер тіркесінің, тасымалдың, біріккен сөздердің, қос сөздердің, қысқарған сөздердің, зат есімнің,сын есімнің, сан есімнің, тұйық етістіктің, үстеулердің, шылау сөздердің емлелеріне байланысты жүргізіледі.
Түсіндірме диктант екі түрге бөлінеді:
1. Есту диктанты.
2. Көру диктанты.
1.Есту диктанты
Емле ережелерінің шегін ажырата отырып, оқушылардың есту қабілетін арттыруға байланысты орындалады. Есту диктантының орындалу тәсілі екі түрлі
Бірінші түрі: дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер тіркесінің, тасымалдың, сөз құрамының және сөз таптарының жазылу ережесі ауызша түсіндіріледі де, осы мәліметке сай дайындалған мәтінге оқушылар көз жүгіртеді. Сонан соң бұл мәтін мұғалім тарапынан жаздырылады.
Екінші түрі:мұғалім белгілі емлеге сай дайындалған мәтінді жаздырады. Жазу үстінде белгілі бір емлелердің астын сызып отыруды жүктейді. Сонан соң диктанттағы емлені оқушылардың өздері түсіндіріп, қатесін өздері түзетеді. Белгілі бір емлені түсіндіруге байланысты алынған диктанттың мәтіні 40-50 сөзге, ал арнайы жүргізілген диктант мәтінінің сөзі 90-210 сөзге дейін болады.
2. Көру диктанты
Емлені айыра отырып, оқушылардың көру қабілетін дамыту мақсатында жүргізіледі. Бұның да орындалу амалы екі түрлі.
Бірінші түрі: емлеге сай дайындалған мәтін оқушыларға түгелдей оқытылады да, оны мұғалім дәптерге жаздырады. Содан кейін оқушылар жазылған диктантты емлеге сай түсіндіреді.
Екінші түрі: мұғалім дайындаған мәтінді тақтаға жазады. Емлеге байланысты түсіндіру кезінде тақтадағы орфограммалардың асты сызылады. Сонан соң тақтадағы мәтін өшіріледі де, сол мәтінді мұғалім оқушыларға жаздырады.Бұл диктант оқушылардың көру,
есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді де алуға болады.Диктант мәтіндері үзіліс кезіндетақтаға немесе алдын-алааумақты қағазға жазылып, ілулі тұрғаны дұрыс.Оны оқушылардың 2-3 ретоқып шығуына, естерінде сақтауына1-2 минут уақыт беріледі.Содан кейін мұғалім оны жауып немесе жинап қояды. Оқушылар көрген, оқыған сөздерін немесе мәтінді естеріне түсіріп, өз беттерінше дәптерге жазады.
Өздік диктанты
Диктанттың бұл түрінің де өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор. Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдер мен жатталған өлеңдерді, жұмбақтар мен жаңылтпаштарды естеріне түсіріп, өздігінен ойланып отырып жазады. Мұғалім өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Сонда оқушылар үйден шала жаттаған өлең, қанатты сөздер жұмбақты, жаңылтпаштар мен ережелерді пысықтап келетін болады.
Шығармашылық диктант
Диктанттың бұл түрі - үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым, стиль, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерінің көрсеткіші. Сондықтан бұл диктант шолу, қорытындылау, қайталау сабақтарында жиі жүргізілсе, шәкірттер ескерту, бақылау диктантттарына сенімді даярлықпен келеді.
Сөздік диктанты
Сөздік диктанты сабақтың кез келген уақытында жазылады. Оған оқушылардың жыл бойы меңгеруге тиісті термин сөздері, омоним, антоним сөздері және жазылуы қиын сөздер алынады. Текстің көлемі 5-10 сөзден аспауы керек. Сөздік диктантын көру, өздік диктанттары ретінде де, мұғалімнің ауызша айтуы бойынша да жаздыруға болады. Ол мұғалімнің еркінде.
Терме диктанты
Диктанттың бұл түрі кез келген ережеге негізделіп жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқымастан бұрын қандай ережеге көңіл аудару керектігін ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады.
Ескерту диктанты
Бұл диктант көлемі, орфографиялық емлеге тән сөздік қоры жағынан бақылау диктантына жақын келеді.Басқа диктанттардай тек кеше не бүгін ғана өтілген тақырыптарды емес, осы уақытқа дейінгі барлық материалдарды түгел қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді. Сондықтан бұл диктантқа енген мәтіндер бірін-бірі қайталамай, өткен материалдарды тиянақтап, толықтыра түсуге тиіс. Ескерту диктантына мұғалім де, оқушылар да тиянақты, ұқыпты да жауапты қарауы қажет.
Графикалық диктант
Мұнда сөйлемнің не сөздің сызбалары беріледі. Сол сызбаға сәйкес сөйлемдер құрастырылып жазылады.
Конкурстық диктант
Бұл диктант түрін тоқсан сайын бір рет өткізуге болады. Оған әр тоқсанда үйретілген жазылуы қиын сөздер алынады. Конкурстық диктант жарыс түрінде өткізіледі. Жарысқа түсу үшін сынып екі топқа немесе үш топқа бөлінеді.Қай топ диктантты сауатты әрі көркем жазса, сол топ жеңіске жетеді. Бұл диктант түрін алу барысында оқушылардың шапшаңдықтары артып, қызығушылықтары арта түседі
Бақылау диктанты
Бұл диктант айына бір не әрбір үлкен тақырып, тараудан кейін немесе тоқсанның соңында өткізіледі. Бақылау диктанттары оқушылардың бұрын өтілген материалдарды қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейін анықтау мақсатымен жүргізіледі.
Диктант үшін V сыныпта 90 -100 сөзден, VІ сыныпта 100-110 сөзден құралған қысқа сюжетті мәтін алынады да, көлемі жөнінен де, мазмұны тұрғысынан да біртіндеп күрделеніп отырады. Бақылау диктанты төмендегіше жүргізіледі:
а) үзіліс кезін пайдаланып, мұғалім диктант тақырыбын, мәтін ішінде кездесетін қиын сөздерді тақтаға жазып қояды;
ә) мұғалім диктант мәтінін екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді тақтадан қарап алу керектігін ескертеді;
б) егер диктант мәтіні жеке сөздер мен сөз тіркестерінен немесе оған негізделген сөйлемдерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзін, сөйлемін мұғалім үш рет оқиды. Оқушылар жазар алдында әрбір сөзді көңіл қоя тыңдап, ұғып алғаннан кейін ғана жазуды ұсынады. Мұғалім оқушылардың түгелдей жазуын қадағалап, ең баяу жазатын оқушы жазып бітісімен, келесі сөйлемді оқиды. Бірақ ол жаңа сөйлем екені айтылмайды.Оқушылар диктантты түгел жазып болғаннан кейін, мұғалім мәтінді бастан-аяқ тағы бір рет оқуға кіріседі. Осы кезде оқушылар өз жазғандарын мұғалімге ілесе отырып тексеріп, қатесі болса, түзетеді. Бақылау диктантында әрбір оқушы бұрынғы диктанттарда жіберген қателерін еске түсіріп, оларға байланысты ережелерді қайталап келуге әдеттенуін қадағалап отыру керек.
Ескерту. Диктанттардың қай түрін жазғанда да оқушылар көркем жазу мен грамматикалық талдауға жаттыққандық, төселгендік көрсетуі керек. Бұл - шәкірттер білімін бағалаудағы бірінші шарт. Сондықтан көркем жазу - сабақтың көркі де, грамматикалық талдау - сабақты барлық жағынан жандандыратын күш.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру, меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді.Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі оқушыларды ойлануға, ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз ісіне деген сенімділігін арттырады. Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды сауатты жазуға ғана баулып қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп, тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
1.3 Диктантты жаздыру техникасы
Бір орында тұрып, диктант мәтіні мәнерлі, ашық дауыспен бір рет оқылады. Оқу кезінде оқушылардың басқа жаққа көңіл аудармай ұқыпты тыңдап отыруы ескертіледі. Сонан соң мәтінде кездескен түсініксіз, аз қолданылатын және таныс емес емлелер тақтаға жазып қойылады, түсіндіріледі. Бұдан кейін әрбір сөйлем жеке-жеке оқылады. Бестен сегіз сөзге дейін құралған сөйлем бір рет, он екіден он төрт сөзге дейінгі сөйлем екі рет, он бестен он сегіз сөзге дейінгі сөйлем үш рет оқылады. Оқушылар сөйлемді ұмытып қалмауы үшін, қайталап айтқызылады. Сөйлем аяқталарда тыңдаңдар, басталардажазыңдар, сөйлем біткеннен кейін тексеріп шығыңдар деп ескертіп отырған жөн.
Диктант жазылып болғаннан кейін, оның мәтіні бастан-аяқ бір рет оқылады. Бұл кезде оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне мүмкіншілік туады. Өтілген емлелік тақырыптарды тексере отырып, қалып қойған сөзді, түсіп қалған орфограммаларды орын-орнына қойып шығады. Осыдан кейін диктант жұмысы жинап алынады, одан соң оқушылардың диктантқа байланысты сұрақтарына жауап беріледі.
1.4 Диктант нормалары
2-кесте
Сыныбы
Диктант саны
Сөздер саны
Орфограмма саны
Тыныс белгілері
5
8
90-100 сөз
12
2-3
6
6
100-110 сөз
16
3-4
7
5
110-120 сөз
20
4-5
8
5
120-150 сөз
24
10
9
4
150-170 сөз
24
15
10
4
170-190 сөз
26
18
11
4
190-200 сөз
26
18
1.5 Бағалау нормалары
3-кесте
Баға
Қателер саны
5
10 10 01
4
33 24 15
3
65 56 38
2
95 89
Оқушы білімін бағалағанда ескерілетіні: Егер оқушы бір әріптің орнына екінші әріпті жазып қойса, әріп қалдырып кетсе, бір әріпті екі рет қайталаса, оларды ауыстырып қолданса, олардың әрқайсысы бір-бір қатеге саналады. Бір сөзді бірнеше жерде қате жазса, ол бір қатеге есептеледі.Диктант мәтіні ұқыпсыз жазылса, түзетулері көп болса, каллиграфиялық талапқа сай болмаса, диктант бағасы төмендетіледі.
Диктант келесі сабаққа тексеріліп әкелінуі керек. Жұмыстың соңында орфографиялық(емле қатесі), пунктуациялық( тыныс белгі қатесі) қате саны көрсетіледі. Шартты белгілерді оқушы оқи білуі керек:
I - Емле қатесі белгіленеді.
V - Тыныс белгісінен кеткен қате.
Z - Абзац керек деген белгі.
Z - Артық қойылған абзац.
┴ - Стильдік қате белгісі.
? - Күмәнді, екі ұшты, осы сөйлемді ойлан деген белгі.
1.6 Диктанттағы қателерді талдау жүйесі
Алдымен, дауыссыз әріптер мен әріптер тіркесінің емлесіне байланысты алынған бақылау диктантындағы қателер тақырып бойынша түр-түрге бөлінеді.(3-кесте) Диктантты талдағаннан кейін жіберілген қателерге байланысты кішігірім диктант жаздырылады, оның көлемі отыз-қырық шақты сөзден құралады. Сөйтіп, алғашқы жіберілген қателерді болдырмауға шаралар белгіленеді.
1.7 Қатемен жұмыс жүргізу
Бағдарламада қатемен жұмыс көрсетілмесе, тақырыптық қайталау сабақтарын пайдалануға болады. Қатемен жұмыс сабақтарын дұрыс ұйымдастыру болашақта қатені жібермеудің кепілі болып табылады.Оқушылармен қатемен жұмыс жүйелі түрде ұйымдастырылса, оқушы жіберген қате негізінде дұрыс қорытынды жасай білсе, алған теориялық білімдерін тәжірибе жүзінде сауатты пайдалана білсе, жазба жұмыстарында жіберген қателері азаяр еді.Қатемен жұмыс тек арнайы сабақта ғана емес күнделікті сабақта да орын алуы керек. Сауатты жазу үшін сөздерді бір-бірімен сауатты байланыстырып жаза білу керек. Оқушы ойының дәл,анық түсінікті болуы оның сөздік қорының молдығына да байланысты. Дыбыстардың айтылуы мен жазылуын дұрыс ажырата білу, сөзді дұрыс айту, екпінді дұрыс түсіру, мәнерлеп оқи білу,грамматикалық ережелерді дұрыс қолдана білу әр сабаққа қойылатын талаптар. Көрсетілген талаптарды жүзеге асыру үшін әр сабақ жоспарлы, мақсатты болуы керек. Сабақта мұғалім әрбір сөздің мағынасын дәл, дұрыс түсіндіруі керек.Жазба жұмыстарында жіберілген қателерге міндетті түрде талдау жасау - мұғалімнің міндеті. Әр оқушыға жазба жұмыстары бойынша маниторинг жасалса, соның нәтижесінде жоспарлы түрде жұмыстар жасалса, оң нәтиже берері сөзсіз. Мысалы, төмендегі қарапайым сызба арқылы мұғалім салыстырмалы түрде оқушы білімін сараптай алады.(4-кесте)
4-кесте
Сынып
Оқушының аты-жөні
Жазба жұмысының түрі
Жіберілген қателер
Қателер саны
7 А
Куаныш Мансұр
диктант
-н,ң әріптерін ажырата алмау
2
-шылаудың жазылу ережесін білмеу
2
-тасымал
1
5-СЫНЫП
Аққулы көл
Жаз... Жер жүзі көгеріп, жасыл ала жібекке оранып құлпырады. Аққулы көлдің жағасында тізеле қонып алты ауыл отыр.
Жаздың алтын нұры ойнаған шуақ күні еді. Көкпенбек, мөлдір сулы Аққулы көлдің жасыл ала қамыстары көк жібекке тіккен жасыл ала кесте сияқты. Аққулы көлдің жағасы жасыл кілем жайғандай балбыраған кезі еді.
Көл ортасында қалың жасыл ала қамыстың айналасы - айнадай жалтылдаған кең жайқын. Сол жайқында аппақ болып шаңқиған екі аққу сыланып, ақырын әсем жүзіп көлеңдейді. Екі аққу ұзын, сұлу мойындарын иіп, көл ортасында сыңқылдап, аппақ денесін күміс суға төсеп, әсем жүзіп, күміс судың айнадай мөлдірін шымырлатып сызады.
(90 сөз)
Мұхтар Әуезов
Мұхтар Омарханұлы Әуезов - қазақ халқының ұлы ойшылы. М.Әуезов - XX ғасырдағы ұлы жазушы, друматург, педагог. Мұхтардың атасы Әуез, әкесі Омархан - Абаймен ауылдары қатар болған сыйлас адамдар. Ақын Абаймен қатар тіршілік кешкен Әуез қарт ақынды қатты сыйлаған. Бұл Мұхтардың бүкіл талантына әсер еткен еді. М.Әуезовтің сауаты Абай өлеңдерінің қолжазбасынан басталған. Оны Мұхтарға атасы Әуез үйреткен екен.
Алғашқы шығармаларын Семейде оқып жүргенде жаза бастады.Ол қысқа, шағын әңгімелер, өлеңдер жазды. Оқуда өте ынталы, еңбекқор шәкірт болды.
М.Әуезов шығармалары дүние жүзі халықтарына белгілі. Халқы оны мақтаныш етіп, мәңгі есіне сақтайды.
(91 сөз)
Ыбырай Алтынсарин
Қазақ арасында халықтық мектептер ашып, ағарту жұмысын белсенді жүргізудегі Ыбырай Алтынсариннің еңбегі ұшан-теңіз. Сонымен қатар көрнекті ағартушы қазақ жазба әдебиетінің негізін қалау үстінде де орасан зор үлес қосты. Ауыз әдебиетінің дәстүрінен қол үзіп, жазба әдебиетінің үлесінде сюжетті өлеңді тұңғыш жаза бастаған ақынның бірі - Ыбырай Алтынсарин. Сондықтан да қазақ жазба әдебиеті тууы сөз бола қалғанда Ыбырай Алтынсаринның қадір есімі кемеңгер Абаймен қатар аталады. Жалғыз поэзия жанрында ғана емес, көркем прозаның қалыптасуына да Ыбырай Алтынсарин ат салысты. Ы. Алтынсаринның шығармалары алғаш рет 1879 жылыОрынбор қаласында Киргизская хрестоматия деген атпен жарияланды, басылды.
(91 сөз)
Мен бақытты көрсем деуші едім
Біздің қақпаның алдындағы үлкен жолмен күнде бір қайыршы шал өтетін еді.Шал ұзын асасын жоғары көтеріп алып: -Е, азаматтар, бақытты болыңдар, дейтін еді. Мен бақытты көргім келді.
Мен сонан бері талай бақытты адамды көрдім.Талай бақытпен бетпе-бет кездестім, қазір өзім бақыттың құшағындамын.
Мен көруге құштар болған бақыт қазір мені де, менің жолдастарымды да көтеріп шаршатпай алға қарай алып бара жатқан сияқты.
Бақыт өмірмен қатар келмейді екен, өмірмен араласып, өмір болып келеді екен. Бақыт қолыңды алмайды екен,жүрегіңді алады екен. Жүрегің бақытқа шомылып,сен өмірге өзімсініп кіріседі екенсің.Мен бақытты көрдім.
( 92 cөз)
Кішкентай денедегі үлкен рух
Өмірде көп нәрсеге үлкен және кіші деп қараймыз. Бірақ оның құндылығы үлкен мен кішілігінде емес:
- кішкентай дененің ішінде көбіне үлкен рух болады;
- кішкентай балықтар өте дәмді болады;
- майда отын отты күшейтсе, үлкен отын сөндіреді;
- әр майда нәрсе міндетті түрде бір іске жарайды;
- үлкен заттар майда бөлшектерден құралады;
- нөсер майда тамшылардан басталады;
- кішкентай сабан желдің бағытын көрсетеді;
- үлкен кеменің батуына кішкентай тесік себеп бола алады;
- кішігірім әрекетпен бастама жасамай үлкен нәтижеге жету мүмкін емес;
- кішкентай бір сөзден шыққан ғайбат үлкен сауаптарды жоқ қылады.
(92 сөз)
Бөгенбай батыр
Бөгенбай - қазақ халқының даңқты батыры. 1709 жылы Бөгенбай батыр ерекше көзге түседі. Сұлтан Әбілқайыр тұсында Бөгенбай батыр қолбасы болып тағайындалды. Ол қалмақтарды тас-талқан қылып жеңеді. 1723 жылға дейін жоңғарлар соғысқа шықпайды.
Одан кейін он үш жылдай уақыт өтеді.Жоңғарлар тыныш жатқан қазан еліне тағы шабуыл жасайды.Олар Жетісу, Талас, Шу өңірлерін басып алады.Халықтан жасақ құрған Бөгенбай батыр қолдан түрлі қару-жарақ соқтырады.
1728 жылы Ұлытаудың оңтүстігіндегі Бұланты өзені бойында жауға қатты соққы беріледі. Бөгенбай батыр бастаған қазақтар жеңіске ие болады.
Ерлік пен батырлықтың үлгісін көрсеткен Бөгенбай батыр 98 жасында қайтыс болады.
(95 сөз)
Оқымысты бала
Ауыл жайлауға көшті. Шідерті өзенінің бойын жағалай киіз үйлер тігілді. Айнала көкорай шалғын.
Әлкейдің қолынан кітап түспейді. Үйінде 5-6 кітабы бар. Соны қайта-қайта ақтарады. Тіпті бәрін де жаттап алған. Әлкей - зерек бала.Бір айтылған әңгімені ұғып алады. Ертегіні жақсы көреді. Ұйып тыңдайды.
Бір күні ауыл балалары жидек теруге шықты. Әлкейді де ертіп алды. Өзенннің арғы жағына өткенде Әлкей кейіндеп қалды. Жалғыз өзі судың жиегінде отыр. Оңаша отыр, түске дейін батырлық дастанын жаттаумен болды.Қайталап оқып, ұмытқан жерін есіне түсірді. Балалар қайтқанша жырдың біразын жаттап үлгерді.
(95 сөз)
Атасы мен немересінің әңгімесі
Бір күні данышпан қария өзінің кіші немересімен әңгілесіп отырды.
-Неге жаман адамдар болады?-деп сұрады елгезек немересі.
- Жаман адамдар болмайды-деді көсем.
- Әр адамның екі бөлігі болады: ашық және күңгірт. Жанның ашық бөлігі адамды сүйіспеншілікке, мейірімділікке, бейбітшілікке, үмітке, шынайылыққа, қамқорлыққа шақырады. Ал күңгірт жағы өзімшілдікті, қастандықты, қызғанышты, өтірікті, алдауды, бұзақылықты қолдайды. Бұл екі қасқырдың арпалысы. Көз алдыңа елестетіп көрші, бір қасқыр ақ, біреуі қара. Түсінесің бе?
-Түсінемін,- деді, атасының сөзі жандүниесін дір еткізген бала.
Бала кішкене ойланып қалды да атасынан:
-Соңында қай қасқыр жеңеді- деп сұрады.
Данышпан сәл жымиып:
- Әрдайым сен тамақтандырған қасқыр жеңеді - деді.
( 96 сөз)
Су - тіршілік көзі
Жердің үштен екі бөлігін су алып жатыр. Мұхиттар, өзен, көлдерге қоса жер асты сулары да бар. Су бұлт, тұман, бу, жаңбыр түрінде атмосферада болады. Мұздықтар мен айсбергтер де су болып есептеледі. Адамның, өсімдіктердің жануарлардың денесінің белгілі бір бөлігі де судан тұрады. Сусыз тіршілік жоқ. Бүкіл жан иесі сусыз өмір сүре алмайды.
Жер бетіндегі судың жалпы мөлшері өзгермейді. Су буға айналады. Будан бұлт пайда болады. Ол жаңбыр, қар, бұршақ болып жерге қайта жауады. Яғни, қайтадан суға айналады.Ішуге жарамды су өте аз. Ол күннен-күнге азайып барады. Суға қамқорлықпен қарау керек. Су - тіршілік көзі.
(96 сөз)
Күзекте
Бүгін де күз аспаны күңгірт, айнымалы ала бұлт болатын. Абай мен Әйгерімнің бұл кезде тіккен үйлері қоңыр үй деп аталады. Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп жиналған. Биік төсек, жүкаяқтар жоқ.Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала тұтқан қалың текемет, тұскиіс, кілемдер бар. Төр жақта сырмақ үстіне салынған арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр. Іргеден жел соқпастай етіп қымталап - шымқанған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да сыз өткізбес қалың. Маздап жанған қидың оты қызуын үлкен үйге кең жайып, даланың салқынын бұл кіргізбей тұр.
(96 сөз)
6-СЫНЫП
Газет тарихынан
Егемен Қазақстан -- мемлекеттік ресми баспасөз құрал. Басылым негізінен ресми ақпаратты, жаңадан қабылданған құқықтық актілерді жариялайды. Газет 1919 жылдың желтоқсанынан бастап аптасына 5 рет шығарылады. Алғашқы атауы "Ұшқын" болатын. Егемен Қазақстанның алғашқы саны 1919 жылдың аяғында Орынборда жарыққа шықты. Соңғы жылдары Егемен Қазақстан болып өзгерді.
Бұл газетте қазақ зиялы қауымының негізгі шығармашылығы жинақталған. Олар газетте алғашқы күндерден қазақ зиялыларының мықты шығармашылық тобы жинақталды. Газеттің алғашқы редакторларының бірі Сәкен Сейфуллин болды. Мұнда Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіров секілді біртуарлар жұмыс істеді және шығармаларын жариялады.
Егемен Қазақстан мектебінен сандаған журналистер өтті. 86 жылдың ішінде газеттің кеңсесі түрлі қалаларда, Орынбор, Қызылорда, Алматы, ал қазір - Астанада орналасқан.
(101 сөз)
Бай мен кедей
Бай мен кедей ұғымы ұзын-қысқа, биік-аласа, жоғары-төмен, жуан-жіңішке деген теңеулерге теліне береді. Екеуі де бір аспанның астында ортақ ауамен тыныстап, бір жердің үстінде жүр. Бай да адам, кедей де адам. Өзімсіне ыңғайласақ, екеуі де қазақ. Бай - Асан, кедей - Үсен. Кедей бәленше атам бай, түгенше атам батыр, анау нағашым би, мынау туысым шешен болған екен деп ентігеді. Ал бай ол сияқты ата-тегін түгендемек түгіл, тілін де білмейді. Ұлықбек ақынша айтсақ, тілін жұтқан тұнжыр!. Сөйте тұра, қарадан шықса да, бай!
Жазғытұрым екеуі де судың ортасында тірлік кешеді. Бірінің суы - тұп-тұнық, екіншісінікі - лай-батпақ. Өйткені, бай тамаша табиғат аясындағы көл-теңіздің қақ ортасында немесе жағасында орналасқан виллада болады.
(102 сөз)
Мамандық таңдау
ҰБТ тапсырмастан бұрын, яғни қазірден бастап қалаған мамандығың бойынша грант иелену мүмкіндігіңді анықта. Өз мүмкіндігіңді айқын бағалай білу арманыңдағы мамандықты таңдауға септігін тигізеді.
Алдымен мамандықты, соған сәйкес ҰБТ бойынша бесінші пәнді таңдауға кіріс.
Бұл - ең сауатты шешім. Оқуға түсуді емес, бастысы кім болғың келетінін ойлан! Өзіңнің есейіп 25 жасқа келгеніңді елестет. Себебі мамандық таңдау - ол өмірлік таңдау. Өзіңнің қай салада қабілеттілігіңнің бар екенін 40 жасқа келгенде біліп, қайтадан мансабыңның іргетасын салмас үшін қазірден бастап дұрыс шешім қабылдаған жөн.Қызықтырған мамандықтарыңның
тізімін жаса. Ал егер "Алтын белгі" иегері болсаң, онда қалаған мамандыққа түсу мүмкіндігі жоғары. Себебі алдымен гранттар "Алтын белгі" иегерлері арасында байқауға түседі.
(102 сөз)
Мұстафа Шоқай
Мұстафа Шоқай - көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, түрік халқының даңқты күрескері. Мұстафа Шоқай 1890 жылы Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезіне қарасты (қазір Шиелі ауданы) Наршоқы деген жерде туған. Ауыл молдасынан хат танып, Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады. 1912 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары империя астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.
Ақпан төңкерісіне дейін Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. Өмірінің соңғы жылдарыТүркия арқылы алғашГерманияға, сонан Францияғабарып
орнығады. Жаңа Түркістан, Жас Түркістан журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жылы Берлинде жұмбақ жағдайда қайтыс болады.
(102 сөз)
Адам болып қалу
Үлкен қаланың кішкентай ауруханасында Қара шашты және Ақ шашты екі ана жатты. Олар бір күнде ұлдары дүниеге келіп, өте бақытты еді. Олар балаларының болашағы туралы армандады. Ақ шашты ана өз баласының әйгілі сазгер немесе жазушы, мүсінші немесе инженер болғанын армандады. Қара шашты ана өз баласының қайырымды адам болғанын, ешқашан анасын, өз үйін ұмытпағанын, Отанын, табиғатты, адамдарды сүйгенін қалайтынын айтты.
Отыз жыл өтті.
Қаланың шетіндегі кішкентай емханада Қара шашты және Ақ шашты ана тағы кездесті.Олардың шаштарына ақ түсіп, беттерін әжім басқан еді. Олар бір -бірін таныды. Олар бір палатаға түсіп, өз өмірлері туралы, қуанышы мен қайғысы туралы айтты. Қайғылары - екеуінің де күйеуі Ұлы Отан соғысында қаза тапқан, қуаныштары - ұлдары қастарында.
(102 сөз)
Диқан мен жер
Мен диқанмын, жерді сүюге, білуге тиіспін. Мен - туған жерді жырлайтын өзімше ақынмын. Жетісуды, оның ішінде Көксу, Тентек, Қаратал бойын, жақсы білемін. Өзімнің туған жерім -- Малайсары. Жетісу -- аса сұлу жер. Қайда барсам да, Жетісудан сұлу, әдемі жерді көрмедім.
Диқанның жермен кіндігі бір. Оларды ажыратсаң өледі. Не диқан өледі, не жер өледі. Жер мен диқанның қасиетініңөзі осында. Бұл ғана емес, осы жердің астында қанша жерде тас жатыр, қай жерде қанша су бар, қай жерді қанша суғару керек, қай жерден қанша өнім алуға болады, мен соның бәрін білемін. Оны білмесем, мен диқан емеспін. Менің тарихым -- осы туған жерім. Өстім. Жүгірдім. Еңбек еттім.Барлықтарихым осы.
(102 сөз)
Бір кем дүние
Бай жаңа маркалы шетелдік көлігімен зыр етеді, кедей қоғамдық көлік деп аталатын автобустарда сығылысып, қайда барса да кешіге береді.
Байдың балалары шетелде оқып, кедейдің балалары өз еліндегі өгейдің күйінде жүр. Білімін дәлелдеу үшін де ақша керек, бірақ, сұралған соманы өңінде көретініне өзі өлгенше сенбес!
Тізбектей түссек, Аш бала тоқ баламен ойнамайды мен Кедей бай болсам дейді, бай Құдай болсам дейдінің синонимы көп. Қаптатып қайтеміз енді?!. Ең бастысы, өз ұлтын менсінбейтін қазақ байлары халық қазынасын жапалақша басып жеуде. Ұлттық намыс, ұлағатты сөз дегендей керекті қисын кедейдің ғана пешенесіне жазылып қойғандай. Тұрмыстық бай - рухани жұтаң, рухани байдың тұрмысы нашар. Шерхан Мұртаза айтпақшы, бір кем дүние.
(103 сөз)
Демографиялық жағдай
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2030 жылдарға дейінгі бағдарламасында демографиялық саясатты ұлттық қауіпсіздіктің басым бағыты деп белгіледі.
Халықтың жалпы өсуі негізгі екі жағдайға байланысты.Олар: табиғи өсу(туылғандар мен қайтыс болғандар санының айырмашылығы) және механикалық өсу (келушілер мен кетушілер санының айырмашылығы).
Халықтың кему-көбеюіне экологиялық, биологиялық, психологиялық, дәрігерлік жағдайлар да әсер етеді. Адам өмірінің ұзақтығы өмір сүру деңгейі мен санасына байланысты.
Демографиялық жағдайлардың басты мәселелерінің бірі - өлім-жетімнің көбеюі. Оның себептері: денсаулық қорғаудың қолайсыздығы, қоршаған ортаның ластануы, тағам сапасының төмендеуі.
Халық санының кемуіне көптеген, әсіресе, экономикалық және әлеуметтік факторлардың ықпалы күшті.
Өлім-жетімнің табиғи емес, кездейсоқ себептері де көбеюде.Көптеген өлімнің басты себебі - араққұмарлық пен нашақорлық болып отыр.
(105 сөз)
Көрнекті тұлға
Әр ғасырдың өзінің біртума азаматтары , аты аңызға айналған көрнекті тұлғалары болады. Солардың бірі - Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев. Есімі дүние жүзіне белгілі болған көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері.Ол 1912 жылы 12 қаңтарда Верный қаласында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген.
1931 жылы Д.А.Қонаев Мәскеудегі Калинин атындағы Түсті металдар институтына оқуға жіберілді. 1936 жылы осы институттың тау-кен факультетін бітіріп, Балқаш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz