Түркі халықтарының ортақ мәдениетіне назар аудару

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақсан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Филология факультеті

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Шоқан Уәлихановтың зерттеу әдістері және компаративистиканың негізі

Орындаған: Ершора. М. Е

Тобы: КО-41-21

Қарағанды - 2024

Жоспар

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім

Ш. Уалихановтың қазақ тарихындағы орны

1) Ш. Уалихановтың өмірі мен қызметі

2) Шоқан Уәлихановтың зерттеу әдістері және компаративистиканың негізі

3) Шоқан Уәлихановтың компаративистикадағы жаңашылдығы

3. 1. «Манас» эпосының зерттелуі

3. 2. Қазақтың батырлық жырлары және олардың компаративистикалық зерттелуі

3. 3. Түркі халықтарының мифологиясындағы ортақ элементтер

3. 4. Сюжеттер мен мотивтердің салыстырмалы талдауы

Қорытынды

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Алаулаған аз ғана өмірінде кейінгі ұрпаққа өшпестей рухани-әлеуметтік мұра қалдырған, әлем мойындаған аса көрнекті ғапым ағартушы және зерттеуші Шоқан Шыңғысұлы Уалихановтың туғанына өткен жылы ғана 170 жыл болды. Ш. Уалихановтың аса дарынды ғалым ретінде тарих, этнография, беунелеу өнері, география, әдебиет, заң және философияға, сонымен қатар басқа да салаларға қосқан үлесі зор екенін ескере отырып, оның терең энциклопедист ғалым екеніне сөз жоқ.

Зерттеудің мақсаты - Шоқан Уәлихановтың компаративистика саласындағы еңбектерін жан-жақты қарастыру және оның қазақ және түркі халықтарының мәдениетін зерттеудегі рөлін анықтау. Зерттеу барысында Уәлихановтың салыстырмалы зерттеу әдістерінің қазақ мәдениеті мен тарихын түсінуге қалай әсер еткенін көрсету, сондай-ақ оның этнография, мифология, тіл және әдебиет саласындағы компаративистикалық зерттеулерінің маңызын ашып көрсету болып табылады. Сонымен қатар, оның зерттеулерінің бүгінгі ғылымға қосқан үлесін талдау арқылы компаративистиканың қазіргі заманғы мәдениетаралық байланыстарды зерттеудегі рөліне тоқталу.

Қазақтан шыққан тұңғыш саяхатшы ретінде Шоқан Уалиханов - Қазақстанда, Шығыс Түркістанды, Орта Азияны зерттеуге үлес қосты. Шоқанның аса зеректігі мен қабілеттілігі және білімділігіне оның өзі оқыған ортадағы достары мен ұстаздары және кейіннен қызметтес болған әріптестері тәнті болған. Белгілі шығыстанушы Н. И. Веселовскийдің “Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов шығыстану ғылымында аққан жұлдыздай жарқ етті де, жоқ болды” дегеніндей, Шоқан отыз жылдық өмірінде бұған дейін зерттелмеген немесе кейбір тұстары ғана ашылып қойған аймақтарды, осы кездегі өзекті деп табылған қоғамдық-саяси тақырыптарды қарастырып көптеген шығармалар жазған болатын.

Шоқан ашқан жаңалықтар мен зерттеулердің нәтижелерін кейінгі ғалымдар өз еңбектері мен зерттеулеріне негіз етіп алатын. Жастарды ғылым жолына үйретуде де Шоқан Уалиханов есімі әрдайым биік орындарды иемденеді. “Халықтың кемеліне келіп, өркендеуі үшін ең алдымен, азаттық пен білім қажет” деп Шоқан Уалихановтың өзі айтқандай жастарға оның мұраларын жеткізіп, сол сияқты энциклопедиялық білім алуға шақыры аса маңызды іс.

ІІ-Шоқан Уалихановтың қазақ тарихындағы орны.

Ш. Уалихановтың өмірі мен қызметі.

Шоқан Уалиханов (дұрыс есімі - Мұхаммед Қанапия, ал Шоқан - анасының еркелеп қойған аты) 1835 жылы қараша айында Құсмұрын бекінісінде туған, әкесі Шыңғыс Уалиханов атақты аға сұлтан (бүгінде алғашқы этногрофшы ретінде де танылуда), арғы атасы орта жүздің ханы Абылай болған. Шоқанның балалық шағы әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінің ата мекені - Сырымбетте өтеді. Бала Шоқанның сана сезімі ерте оянып, рухани өсіп жетіле беруіне әжесі айғаным үлкен әсер еткен.

Шоқан әуелі Құсмұрындағы қазақ мектебінде оқиды. Мұнда ол араб жазуының негіздерін меңгереді және қарындашпен сурет салып үйренеді. Сонымен қатар араб тілін кейіннен ұйғыр тілін жақсы меңгереді. Шоқан осы уақытта халық поэзиясына да құмартады. Ол «Қозы көрпеш - Баян сұлу», «Еркөкше» халық дастандарын жазып алады және шығыстың халық поэзиясына қызығушылық танытқан. Н. М. Ядринцевтің айтуынша «Шоқан ақын жанды … алам еді. Оған араб өлеңдері қатты ұнайтын және ол өзінің ұстазы Костылецкиймен бірге сол өлеңдерге рахаттанып, мәз болып отыратын» дейді. 1847 жылдың күзінде он екі жасар Шоқан туған елінен тұңғыш рет ұзақ сапар шегіп, әкесімен бірге Омбыға оқуға келеді, Мұнда Шыңғыс өз баласын Сібір кадет корпусына оқуға түсіреді. Осында Шоқан Уалиханов білім нәрімен сусындалып ғана қоймай орыстың мәдениеті мен демократиялық көзқарастарымен танысады. Ол Г. Н. Потанин, Н. Ф. Анненский, ұстаздары Н. Ф. Костылецкиймен достық қатынастарын орнатады. Шоқан Уалиханов корпуста жүріп-ақ көп кітап оқып үлгереді. С. Ф. Дуров, П. П. Семеов-Тяншанский, Г. Н. Потанин, Н. М. Ядринцев Уалихановтың көп білетіндігін, әсіресе шығыс әдебиетінен көп мағлұматы бар екенін жоғары бағалаған.

Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында бітіріп, армиялық атты әскердің корнеті деген офицерлік атақ алып шығады. 1864 жылы Шоқан Уалиханов генерал Черняевтің әскери экспедициясына шақырылып, Әулиеата бекінісін, олардағы соғыс әрекеттеріне қатысады. Алайда генерал Черняевтың әділетсіз істеріне Шоқан қатты наразы болады, тіпті, жалғыз Шоқан емес, Россияның бүкіл алдыңғы қатарлы адамдары наразылық білдіреді.

Шоқан Уалиханов Черняевпен келісе алмайды. 1864 жылдың июль айында ол Черняевтың әрекеттеріне наразы болған бір топ офицерлермен бірге Верный қаласына қайтады. Содан соң Шоқан Верныйдан кетіп, албан руының аға сұлтаны Теректің ауылына барады. Сонда тұры ол Терек сұлтанның қарындасына үйленеді.

Ауылда трған кезінде Шоқан Ұлы жүз қазақтарының тарихи аңыздарын зерттеп, Батыс Қытайдағы дүнген көтерілісіне көңіл аударып, Петербургпен және Батыс Сібір әкімшілігімен байланысып отырады . Бас штаб пенАзия департаменті Шоқан Уалихановты өмірінің ең соңғы күніне дейін орнынан босатпай оны қызметте деп есептеді. Уалиханов өзінің бірден бірге мендей түскен науқасынан айырыла алмайды. 1865 жылы, сәуір айында Шоқан Алтын Емел жотасының етегіндегі Көшен тоғаны деген жерде, Тезек сұлтанның ауылында қайтыс болады. Осылайша қазақтың аса көрнекті ғалымы және ағартушысы Шоқан Уалихановтан мол тарихи, географиялық, этнографиялық, әдеби, мәдени мұра қалдырылды. Ол тым қысқа өмірінің ішінде Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы, географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектері мен қоғамдық саяси тақырыптағы толып жатқан шығармаларын да жазып үлгерді.

Шоқан Уәлихановтың зерттеу әдістері және компаративистиканың негізі

Шоқан Уәлиханов орыс және еуропалық ғылымдарының әсерімен шығыстану ғылымында салыстырмалы зерттеу әдісін қолдана бастады. Ол қазақ халқының мәдениеті мен тарихын басқа түркі халықтарымен салыстыру арқылы олардың ортақ тамырларын анықтауға тырысты. Бұл әдіс ХХ ғасырдағы ғылыми әдістердің бастамасы ретінде қаралады. Мысалы, бүгінгі тіл білімі, этнология және әдебиеттану ғылымдарында қолданылатын компаративистикалық әдістерді Уәлиханов өз заманында қолдана білді.

1 . Этнографиядағы салыстырмалы зерттеулер

Шоқан Уәлиханов қазақ халқының салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын және күнделікті өмірін терең зерттеді. Ол өз еңбектерінде бұл салт-дәстүрлерді моңғол, қырғыз, өзбек, түркімен және басқа да халықтардың мәдениетімен салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетеді. Бұл салыстырулар Шоқанға көшпелі және жартылай көшпелі халықтардың өмір салтының ерекше аспектілерін түсінуге мүмкіндік берді. Мысалы, ол қазақ халқының «қымыз» дайындау, қонақжайлық дәстүрлері мен киіз үй құрылысы секілді ұлттық ерекшеліктерін басқа көшпелі халықтармен салыстырды. Киіз үйдің құрылымы мен оны тұрмыста қолдану тәсілдерін моңғолдар мен түркілердің ұқсас мәдениеттерімен салыстыру арқылы қазақ мәдениетінің өзіндік ерекшелігін анықтауға тырысты.

2. Діни нанымдар мен шаманизмді зерттеу

Шоқан діни нанымдар мен шаманизм тақырыбында да көптеген зерттеулер жүргізді. Ол қазақ шаманизмін зерттеу барысында бұл діни дәстүрдің түркі және моңғол халықтарындағы шаманизммен ортақ белгілері бар екенін байқады. Шаманизмді зерттей отырып, Шоқан бұл діни құбылыстың көшпелі халықтардың тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты екенін және оның әртүрлі халықтардағы ұқсас сипаттарын көрсетті. Шоқанның зерттеулері тек шаманизмге ғана емес, қазақтардың исламды қабылдауы мен оның Орталық Азиядағы рөлін де қамтыды. Бұл зерттеулер Орталық Азия халықтарының дін мен сенім жүйелерін салыстыруға мүмкіндік берді.

3. Мифология және фольклор компаративистикасы

Мифология және фольклорды зерттеу - Шоқан Уәлихановтың ғылымдағы маңызды бағыттарының бірі болды. Ол қазақ халқының ауыз әдебиетін, мифологиясын және эпостық жырларын жинап, оларды салыстырмалы түрде зерттеді. Компаративистикалық (салыстырмалы) әдісті қолдана отырып, Шоқан қазақ мифтері мен фольклорын түркі халықтарының, соның ішінде қырғыз, татар, өзбек, түрік және басқа да халықтардың фольклорымен салыстырды. Бұл зерттеулер тек қазақ мәдениетінің ерекшеліктерін түсінуге ғана емес, сонымен қатар оның жалпы түркілік және әлемдік мәдениетпен байланысын анықтауға мүмкіндік берді.

3. 1. «Манас» эпосының зерттелуі

Шоқан Уәлихановтың ең белгілі және кеңінен танымал еңбектерінің бірі - қырғыз халқының «Манас» эпосын зерттеуі болды. «Манас» - қырғыз халқының ұлы эпосы, Орталық Азиядағы ең ірі фольклорлық шығармалардың бірі. Бұл эпос көшпелі халықтардың батырлық эпосына тән барлық элементтерді қамтиды: батырдың ерліктері, халықты жаудан қорғау, ұлттық бірлік, отанды қорғау тақырыптары.

Шоқан «Манас» эпосын алғашқылардың бірі болып жазып алды және оны талдап, қазақтың батырлық жырларымен салыстырды. Ол «Манас» пен қазақтың «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу», «Алпамыс батыр» сияқты жырларының арасындағы ортақ белгілерді тапты. Бұл эпостардың құрылымында батырдың қаһармандық жолы, оның халық алдындағы борышы және тарихи миссиясы сияқты ұқсас элементтер бар. Шоқан бұл ұқсастықтарды зерттей отырып, эпостардың ортақ түркілік тамырларын анықтады. «Манас» эпосы Шоқанның назарын аудартқан, себебі онда қырғыздардың көшпелі өмірі, олардың жауынгерлік рухы мен қаһармандық тарихы бейнеленген. «Манас» эпосындағы негізгі тақырыптар, батырлық бейнелер мен сюжеттер түркі халықтарының ортақ қаһармандық идеалдарымен үндес. Бұл эпос түркі халықтарының ортақ мәдени мұрасының маңызды бір бөлігі ретінде қарастырылды.

3. 2. Қазақтың батырлық жырлары және олардың компаративистикалық зерттелуі

Шоқан Уәлиханов қазақ халқының батырлық жырларын кеңінен зерттеді. Қазақ эпостық жырлары - халықтың өткен тарихы, қаһармандық идеалдары мен дүниетанымының айнасы болып табылады. Бұл жырлар қазақ халқының жауынгерлік рухын, халықтың еркіндік үшін күресін және ұлттық бірлік идеясын бейнелейді.

Шоқан қазақтың батырлық жырларын зерттей отырып, оларды түркі, моңғол және басқа көшпелі халықтардың фольклорымен салыстырды. Бұл жырлардың құрылымы, сюжеті мен кейіпкерлері бойынша Шоқан ортақ мотивтерді тапты. Қазақ жырлары мен басқа түркі халықтарының батырлық жырлары арасында батырдың күштілігі, ерлігі, жауларға қарсы күрес, халықтың қорғаны ретінде батырдың бейнесін қалыптастыру сияқты ұқсастықтар айқын көрінеді. Мысалы, қазақтың «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу» жыры махаббат пен батырлықты біріктіретін эпикалық шығарма ретінде белгілі. Бұл жыр Шоқанның назарын аударған, себебі оның сюжеті көптеген түркі халықтарының аңыздарымен ұқсас элементтерге ие. Жырдағы басты кейіпкердің қаһармандық мінезі және оның махаббат жолындағы күресі басқа түркі халықтарының мифтерінде де кездеседі.

3. 3. Түркі халықтарының мифологиясындағы ортақ элементтер

Шоқан Уәлиханов қазақ мифологиясы мен эпостарын зерттеу арқылы түркі халықтарының мифологиялық жүйесіндегі ортақ элементтерді анықтады. Мифология түркі халықтарының дүниетанымы мен әлемге көзқарасын бейнелейді, сондықтан Шоқан бұл халықтардың мифтерін салыстыруға көп көңіл бөлді. Мысалы, ол түркі халықтарында кең таралған батырлардың көкке ұшып кету немесе жер астына түсу сияқты мифтерді зерттеді. Мұндай сюжеттер көшпелі халықтардың табиғатпен, аспанмен, рухтармен байланысын көрсетеді. Бұл элементтер қазақ мифологиясында да, басқа түркі халықтарының мифологиясында да бар. Мысалы, қазақ мифологиясындағы батырлардың ерекше күшке ие болуы, олардың әдеттен тыс қасиеттерінің болуы Шоқанды қызықтырды. Бұл мифтік бейнелер түркі халықтарының ортақ қаһармандық дүниетанымын бейнелейді.

Шоқан көшпелі халықтардағы шаманизм мен оның мифологияға ықпалына да назар аударды. Ол шаманизмнің қазақ халқының мифологиясындағы рөлін зерттеп, оны қырғыз, моңғол және басқа түркі халықтарының шамандық сенімдерімен салыстырды. Шамандық дәстүрлердің қазақ мифологиясында кеңінен таралғанын және бұл дәстүрлердің басқа халықтарда да ұқсас түрде сақталғанын анықтады.

3. 4. Сюжеттер мен мотивтердің салыстырмалы талдауы

Шоқан Уәлиханов мифология мен фольклорды зерттегенде, сюжеттер мен мотивтердің құрылымын талдады. Ол қазақ аңыздары мен жырларындағы сюжет желілерін түркі халықтарының фольклорымен салыстырып, олардың ортақ аспектілерін анықтады.

Мысалы, қазақ батырлық жырларындағы батырдың жаумен күреске шығуы және халықты қорғау міндеті түркі және моңғол халықтарының батырлық эпостарында да кездеседі. Бұл сюжеттерде батырдың ерекше қабілеттері, оның қауіпті жағдайлардан шығу жолдары және халық алдындағы борышы көрініс табады. Бұл сюжеттерді салыстыру арқылы Шоқан түркі халықтарының тарихи тағдырлары мен дүниетанымындағы ортақ элементтерді көрсетіп берді. Сонымен қатар, махаббат пен адалдық тақырыптары қазақ фольклорында кеңінен таралған. Шоқан бұл тақырыптарды да зерттеп, оларды басқа халықтардың фольклорымен салыстырды. Қазақ жырларындағы махаббатқа негізделген оқиғалар татар, өзбек, түрік халықтарының эпостарындағы ұқсас

мотивтермен салыстырылып, ортақ түркілік мәдениет элементтері анықталды.

4. Тарихи компаративистика

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.