Дауысты дыбыстардың айтылуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 244 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 3

1-ТАРАУ. МӘНЕРЛЕП ОҚУ . . . 5

1. 1. Мектепке дейінгі бала тәрбиесіндегі көркем сөздің атқаратын рөлі . . . 5

1. 2. Сөйлеу техникасы . . . 8

1. 3. Тыныс . . . 10

1. 4. Дауыс . . . 14

1. 5. Дикция . . . 17

1. 6. Орфоэпия . . . 21

2-ТАРАУ. КӨРКЕМ СӨЗ БЕН МӘНЕРЛЕП ОҚУДЫҢ НЕГІЗГІ ТӘСІЛДЕРІ . . . 33

2. 1. Көркем сөз оқу өнері . . . 33

2. 2. Мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің дағдылары . . . 37

2. 3 Негізгі дауыс сарыны (тоны) . . . 47

2. 4. Интонация (айтылу мәнері) және оның компоненттері . . . 56

2. 5. Екпін . . . 59

2. 6. Кідіріс (пауза) . . . 76

2. 7. Сөйлеу қарқыны (темп) . . . 85

2. 8. Дауыс күші . . . 88

2. 9. Сөйлеу әуені . . . 90

2. 10. Тембр (сөйлеу нақышы) . . . 93

3-ТАРАУ. ӘР ТҮРЛІ ӘДЕБИ ЖАНРДАҒЫ ШЫҒАРМАЛАРДЫ МӘНЕРЛЕП ОҚУ . . . 95

3. 1. Мәтінмен танысу және мәнерлеп оқу . . . 95

3. 2. Халық поэзиясын оқу . . . 98

3. 3. Жаңылтпаштар . . . 102

3. 4. Жұмбақтар . . . 105

3. 5. Мақал-мәтелдер . . . 111

3. 6. Ертегілер . . . 113

3. 7. Балаларға шығарма оқу ерекшелігі . . . 121

3. 8. Әңгіме айтып беру . . . 126

4-ТАРАУ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІ . . . 133

4. 1. Ақыл-ой тәрбиесінің маңызы . . . 133

4. 2. Білуге құштарлықты және ақыл-ой қабілетін дамыту . . . 134

4. 3. Балалар бақшасындағы оқыту . . . 136

4. 4. Дидактикалық принциптер . . . 138

4. 5. Білім жүйелілігі . . . 142

4. 6. Оқытудың әдістері мен тәсілдері . . . 144

4. 7. Оқу - оқытуды ұйымдастыру формасы . . . 151

5-ТАРАУ. БАЛАЛАР БАҚШАСЫ МЕН МЕКТЕП ЖҰМЫСЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ . . . 154

5. 1. Балаларды мектепке дайындау . . . 154

5. 2. Балалар бақшасы мен мектеп байланысының формалары . . . 159

5. 3. Сөйлеу тілін дамыту жұмысының міндеттері,

мазмұны мен әдістемесі . . . 162

5. 4. Қоршаған ортамен таныстыру және сөздердің қалыптасуы . . . 163

Қосымша . . . 169

1. Сабақ жоспарының үлгілері . . . 169

2. Баланың мектепке дайындығы

(Психологиялық тапсырмалар мен ойын, жаттығулар) . . . 203

Әдебиеттер тізімі . . . 245

Кіріспе

Білім беру және ғылым саласына елеулі өзгерістер енгізіп жатқан қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдар мен бастауыш білім беру ісін жаңа сапалық деңгейге көтеру міндеті бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі. Осы өзгерістер білім саласының алғашқы сатысы болып саналатын мектепке дейінгі ұйымдарда болашақ ұрпақтың дүниетанымын дамытуға, жеке тұлға ретінде қалыптастыруға, сәбилік шақтан бастап толық жағдай жасауды, тәрбиелеумен білім беруге аса жауапты қарауды басты міндет етіп қойып отыр.

«Мәнерлеп оқу» курсы мектепке дейінгі тәрбие мәселесімен шұғылданатын мамандық иеленуші алатын пәндерінің біріне жатады.

Баланың ой-өрісін кеңейтуге, ақыл-ойын дамытуға, мінез-құлқының дұрыс қалыптастырудағы еркіндікке тәрбиелеудің бәрі тәрбиеші-педагогтың сөзі арқылы іске асады. Өзімізді қоршаған ортамен бүлдіршіндерді таныстыра отырып, білім беруде баланың қай нәрсені қай дәрежеде ұғына отырып, есіне сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралдармен (ойыншық, түрлі зат, оқу құралы, сурет) балаға көрсетіп үйретуде тәрбиеші-педагогтың әбден төселе сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің дұрыс қалыптасқан үлгісі - тілдік тәсілдер мен сөз шеберлігін дәл орнымен қолданылғаны деген сөз.

Мектеп жасына дейінгі бала тілді үлкендерден үйренеді. Кішкентай бүлдіршіндердің сөздік қоры, сөйлеу мәнері, сөз сарыны соларға еліктеу арқылы қалыптасады. Сондықтан тәрбиеші-педагогтың тілі бай, орамды, стилі жатық, дыбыстау мәдениеті өрісті де өрелі болғаны абзал.

«Мәнерлеп оқу мен әңгімелеу» курсы студенттер мен оқушылардың ана тілі әдебиеттен алған білім деңгейіне байланысты болады. Олардың алған білімдері неғұрлым түбегейлі болса, тәрбиеші-педагогтар сөз өнерінің өресіне тез көтерілмек.

Бұл еңбектің мақсаты - болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәлімет бере отырып, мәнерлеп оқу мен нақышына келтіре әңгімелеудің әдісі мен тәсіліне төселдіру, жаттығу материалдары арқылы сөйлеу техникасын дұрыс дем алу, дикция (үні, сазы) т. б дауыс сапасын дамыту жолын көрсету. Кітапта бөбектерге мәнерлеп оқу мен әңгімелеудің ерекшелігі, оларға арналған әдеби шығармаларды таңдау, сұрыптау, пайдалану баса айтылады. Тақырып, тараулар берілетін білім деңгейіне қарай лайықталып орналастырылады.

«Мектепке дейінгі бала тәрбиесіндегі көркем сөздің рөлі» атты бөлімде жас мамандардың өз пәнін терең игеріп, жан-жақты дамытып, идеялық нанымын нығайта отырып, мәнерлеп оқуды өздерінің кәсіби міндеті деп игеру жүктеледі.

«Сөйлеу техникасы» тарауында сөйлеу техникасы туралы ұғым (тыныс алу, дауыс, дикция), сөйлеу аппараты, дыбыстау мүшелері, сөздің айтылуы, дауыстап оқуы жайында ережелер беріліп, жаттығулармен бекітіліп отырады.

«Орфоэпия» бөлімінде әдеби тілде дұрыс сөйлеу нормасы, дауысты, дауыссыз дыбыстардың айтылуы, үндестік заңы, ассимиляцияның дұрыс дыбысталуға қажетті ережелері беріліп, келтірілген жаттығу үшін әдеби материалдар келтірілді. Бұл бөлім дұрыс дыбыстау мәдениетін қалыптастыруға арналды.

«Мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің негізгі тәсілдері» таруында негізгі дауыс тоны (сарыны), интонация (сөз, сөйлеу сазы) және оның компоненттері (пауза (кідіріс), сөйлеу қарқыны (темп), дауыс күші, сөйлеу әуені (мелодикасы), тембр (дауыс бояуы) ) ң жайлы теориялық түсініктер, жаттығулар, тапсырмалар беріліп, оны меңгеру жолдары баяндалды.

«Балаларға шығарма оқу» бөлімінде әңгімелеу, тәрбиешінің әңгіме айтып беруі, оның ерекшелігі, әңгіменің түрлері, тәрбиешінің творчестволық әңгіме құрауы, оның методикасы, әңгімені өз атынан және басқа біреудің атынан айту, тәрбиешінің үлгі-әңгімесі, ойыншықты сипаттау, картинаға қарап әңгімелесу, көркем шығарманы әңгімелеу, есте қалғанды әңгімелеу, ойша қиыстырып әңгімелеу беріліп отыр. Мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш білім берудің сабақтастығын қамтамасыз етудің жолдары қарастырылған. Бұл ұсынылып отырған еңбекте баланың мектепке дайындығын, яғни көру, есту, қабылдау, есте сақтау, зейіні мен ойлау қабілеттерінің даму барысын анықтауға арналған тапсырмалар мен ойын, жаттығулар және сауалнамалық сұрақтар жинақталған. Берілген тапсырмаларды орындау екі кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде ауызша немесе сурет бойынша тапсырмаларды орындауға бағыт беріп, баланың қабылдауына, есте сақтауына, ойлануына ықпал ететін болса; екінші кезеңде ойын-жаттығулар арқылы зейін тұрақтандырып, іс-әрекетті тікелей орындау арқылы психикалық процестердің дамуын анықтайды. Бұл тапсырмалар баланың тілін дамыта байланыстырып сөйлеуге үйретіп, сөздік қорын байыта ойлау қабілетін жетілдіруге, кеңістік, уақыт ұғымдарын (т. б. ) тиянақтауға көмегін тигізеді. Ізеттілік, ізгілік, инабаттылық әдептілік - бір күнде қалыптаса қалатын қасиет емес. Бұл - балабақшадан бастау алып, өмір баспалдақтарында шыңдалып, біртіндеп қалыптасатын қасиет.

Аталған оқу құралында көркемдік тәрбиенің әдіс-тәсілдері және бейнелеу іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы баланың сөздік қорын дамытуға септігін тигізер деген үмітпен үлгі сабақ жоспарлары да ұсынылып отыр.

1-тарау Мәнерлеп оқу

1. 1. Мектепке дейінгі бала тәрбиесіндегі көркем сөздің рөлі

Мектепке дейінгі жастан бастап баланың болашақ тұлға, өз елінің азаматы ретінде негізі қаланады.

Балдырғандар көркем әдебиетпен үлкендердің ауызекі әңгімелеп беруі, оқуы арқылы танысады.

Қызықты әңгіме, ертегі, өлең, тақпақтарды мақамдап айту - халық творчествосын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің дәстүрлі тәсілі. Ауыз әдебиетінің шығармаларын ертедегі әйгілі жыраулар, ертегішілер өздері жатқа айтып қана қоймай, жас жеткіншектерге де үйретіп, оларды баулыған. Сөйтіп халық педагогикасы болашақ ұландар тәрбиесін «баланы жастан» деген қағидамен, «өнер алды - қызыл тіл» деп жеткіншектердің сыр сандығына сала берген. Бұған айғақ нәрестенің жерге шыр етіп түскен шағынан құлағына сіңірген өмір әліппесі - бесік жырынан бастап, кәмелеттік жасқа жеткенше, ана тілінің сазын көкейіне құйған, тілін ширатқан, ақыл, өнеге үйретіп, бағыттама сілтеген ауыз әдебиетінің үлгілері.

Балаларға арналған халық өлеңдерінде дүниеге жаңа келген жас нәрестенің болашағын ойлап, қолдан келер мүмкіншіліктерін соның жолына бағыштауға тырысады. «Бесік жыры» деген өлеңде:

Әлди-әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем,

Қонақ келсе, қой бөпем.

Қой тоқтысын сой, бөпем,

Құйрығына той бөпем! -

деп жырлайды. Мұнда балаға деген жүректі жарып шыққан шынайы ыстық ықылас, оның болашақта азамат болып шықсын деген игі тілек паш етіледі.

Халық тәлімі жас ұланға баланың бүлдіршін кезінен-ақ көпшіл, ынтымақшыл, мейірімді, ізетті болуына, көңіл бөлген, өнеге көрсеткен. Баладан адамгершілігі мол, ел азаматы болуын тілеген. Қара жүрек қатал болмауын ата-ана балаға жасынан зердесіне құйып, ұқтыруға тырысып баққан. Баланы әлпештеп өсіру, ақ бесікке салып, аялы алақанмен бағып-қағу, мәпелеп ер жеткізу - мәңгі қамқоршысы болу ата-ананың қасиетті борышы деп білген. Бала ата-ананың бауыр еті, жүрегі деп бағалаған. Нәресетенің дүниеге келуін үлкен қуаныш көрген, оның келешегінен үлкен үміт күткен ата-ана:

Бармақтары майысып,

Түрлі ою ойысып,

Ұста болар ма екенсің?!-

деп игі тілектер тілейді, өнеге, еңбекке баулиды. Баласы өнерімен, талабымен елдің алды болсын деп армандайды.

Таңдайларың тақылдап,

Сөйлегенде сөз бермей,

Шешен болар ма екенсің? -

деп, бесіктегі бөбектің сегіз қырлы, бір сырлы, жұртты аузына қаратқан шешен болып өсуін көксейді. Бірақ халық баланы өз бейім-қабілетіне қарай икемдеп тәрбиелеу керек екенін де назардан тыс қалдырмайды.

Бесік жыры ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ұласумен қатар бала жұбату, тәрбиелеуде заман талабына сай мазмұны толықтырылып, жаңғырып та отырады. Оған жаңа мазмұнды шумақтар да қосылады.

Айналайын, балдырған,

Қылығың мейір қандырған.

Күйші болар ма екенсің?

Өнердің отын жандырған.

Сырын тыңда даланың,

Жырын жатта ағаның,

Күйіңмен тербеп балбырат,

Туған жердің алабын, -

сияқты жолдар талапқа сай жаңарған, түрленген.

Қорыта айтқанда, бесік жыры мәңгі өмір сүрмекші, дами бермекші. Бесік жыры балалар фольклорындағы халық ауыз әдебиетінің алтын дәні, жыр, өлеңнің бірінші бастамасы бола тұрып, сәби құлағына ең тұңғыш рет ана сүтімен енген ана тілінің әуезді үні, әндетіп айтылатын жырының алғашқы әуені, сазы.

Халық «Баланы - бастан» деген даналық қағиданы негізге ала отырып, естияр болғанша, яғни бес жасқа келгенше, дұрыс тәлім-тәрбие, өнегеге үйретуге зор мән берген. Сәбиге деген арнауларын, ой, тәжірибелерін, көбінесе ән-жырға қосып айтқан. Осыдан барып ана тілінің сан түрлі әуезіне құлақ түргізіп, эстетикалық сезімін дамытқан.

Аяғы жаңа шығып келе жатқан нәрестені өз бетімен жүруге жаттықтыруда тақпақты өлеңге қосып әндетіп айтып, еліктіріп, аяғын апыл-тапыл басқанына нәрестені де мәз етіп, өзі де қуаныш сезіміне бөленген. Ол «Тұсау кесу жыры» деп аталады:

Қаз-қаз, балам, қаз балам,

Қадам бассаң мәз болам.

Күрмеуіңді шешейік,

Тұсауыңды кесейік.

Бұл сәбиге айтылған аналық тілеу құлаққа жылы тиетін нәзік үн, әсем сазбен айтылады.

Қаз-қаз балам, қаз балам,

Тақымыңды жаз, балам.

Қадамыңа қарайық,

Басқаныңды санайық.

Сәби есейген сайын оған қойылатын тілек, талаптар да күрделене бастайды. Баланы біртіндеп өзін қоршаған ортамен, еңбекпен таныстырып, оны көрсете жүріп неге зер салу керектігін аңғартады. Өмір сабағын үйрете жүріп, оларға қатаң талаптар да қойылады. Бірақ мұның бәрі баланы ойната, бойын сергіте, көңілдендіре жүріп құлақтарына құйылады. Сөйтіп, өнегелі, сөз көкейіне ұялайды, оның келешегіне рухани азық болады.

Тәй-тәй

Тәй-тәй балам, тәй балам,

Жүре қойшы жәй балам.

Қарыс сүйем қаз бастың,

Қадамыңнан айналдым.

Өс-өс балам, өсе бер,

Батыр бол - балуан білекті,

Батыл бол - таймас жүректі

Аяғыңды созайық,

Саусағыңды созайық.

Етті болсын балтырың,

Епті боп өс, жарқыным.

Әжесі мен Бағлан

Жүрегім кім менің?
Мен.
Тірегім кім менің?
Мен
Жаным кім менің?
Мен
Сәнім кім менің?
Мен.
Ботақаным, Бағлан қозым,

Не деген тәтті баласың өзің.

Қабдікәрім Ыдырысов

«Рахмет»

Балақайды жұбатып ек,

Апай айтты «Рахмет».

Малды өріске ұзатып ек

Айтпады ешкім «Рахмет»

Бейсебай Кірісбаев

1. 2. Сөйлеу техникасы

Оқушыларды мәнерлеп оқуға даярлау үшін алдымен сөйлеу техникасына жаттықтыру, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс түсіндіру керек.

Көркем сөз оқу өнері сөйлеу техникасын әбден меңгеруді талап етеді. Сөйлеу техникасы сөйлеу мүшелерінің қызметімен тығыз байланысты. Сөйлеу техникасына жақсы жаттықпаған, дағдыланбаған адам көркем шығарма мәтінін тыңдаушыларына ауызша мәнеріне, мақымына келтіріп жеткізе алмақ емес. Сөйлеу техникасын игеру тәсілі музыкалық аспаптарды күйіне келтіру сияқты. Егер аспап күйіне келмесе, орындалатын шығарманың әуезділік сапасы төмендейді, тыңдаушылардың құлағына жағымсыз тиеді. Демек, мәтінді оқыр алдында сөйлеу техникасына біршама көңіл бөліп, дайындық жұмысын жүргізу қажет.

Сөйлеу техникасына: тыныс алу (ауаны ішке жұтып, сыртқа шығару), дауыс, дикция (үн реңкі) жатады.

Мәнерлі сөйлей білу мен оқи білу деңгейіне көтерілу үшін, тілдің дыбыс шығаратын мүшелерін көп жаттықтыру, сөйлеу техникасын жақсы біліп, игеру міндеті қойылады. Бұл мәселеге қазақ тілінің фонетикасын өткенде, дыбыстардың шығу, жасалу орнына айрықша көңіл бөлінеді. Сөйлеу мүшелері және оның дыбыс жасаудағы қызметі баса айтылады.

Мәтінді мәнерлеп оқушы, әңгімелеуші сөйлеу техникасына ұдайы, үздіксіз жаттығып, дағдылануы тиіс. Сонда ғана дикциясын жетілдіреді, сөйлегенде дұрыс тыныс алуға әбден машықтанады, әдеби тілдің дұрыс дыбысталуына төселеді.

Сөйлеу аппаратының мүкіссіз болуы мәнерлеп оқу мен оның техникалық жағының дұрыс ұйымдастырылуының негізгі шарты болмақшы.

Сөйлеу аппараты.

Сөйлеу аппаратына дыбыстау мүшелері жатады. Дыбыстау мүшелері: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, бөбешік, (кішкене тіл), тіс ерін, иек т. б.

Өкпе - тыныс мүшелерінің бастысы. Өкпе көрік сияқты, бірде ауаны сыртқа теуіп, бірде ауаны ішке тартып тұрады. Өкпеден шыққан ауа тыныс алатын кеңірдектің өкпеге қосылатын тарамдарынан (бронхи) тамаққа, одан көмейге, көмейден жұтқыншақ қуысына келеді де, одан әрі ауа не мұрын қуысы, не ауыз қуысы арқылы өтеді. Сөйтіп, тыныс мүшелері қызметінің бірі - дем шығару, екіншісі демді ішке тарту болады.

Тамақ. Дауыс шымылдығы. Тамақ - кеңірдектің кеңейген жоғары тұсы. Дауыс шымылдығы көмейде болады. Дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болып, үн шығады. Көмейдің үстіңгі жағында жұтқыншақ қуысы бар. Бұл ауыз қуысы және мұрын қуысымен жалғасады.

Дыбыстардың айтылуында ауыз қуысы мен мұрын қуысы жаңғырық қосып, резонаторлық қызмет атқарады.

Кейбір үнді дауыссыздар (м, н, ң) мұрын қуысы арқылы жасалады. Ал дыбыстардың басым көпшілігінің жасалуында ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады. Тілімізді дауысты фонемалардың түрлі-түрлі болып келуі, әр алуан түрге бөлінуі ауыз қуысындағы жаңғырықпен байланысты. Сол сияқты дауыссыз фонемаларды жасауда да ауыз қуысы резонатор болып, оларға түрлі өң береді.

Дыбыстау мүшелерінің бір бөлігі жылжымалы келеді. Олар - актив мүшелер. Бұлар түрленіп, құбылып тұрады. Алуан түрлі дыбыстардың барлығы актив мүшелердің қимылы арқылы жасалады.

Тіл дыбыстарын, олардың жасалу түрлерін толық түсіну үшін, дыбыстау мүшелерінің қызметін жақсы білу шарт. Дыбыстардың анатомиялық-механикалық жақтарын білудің теориялық мәнімен бірге практикалық маңызы да бар.

Дыбыстау мүшелерінің қызметін түбегейлі білгендер ана тілінің де, өзге тілдің де дыбыстарын, сөздерін қатесіз, дұрыс айтады. Қиналмай меңгереді.

Жылжымалы актив мүшелерге:

1) Тіл жатады. Тіл - өте жылжымалы мүше. Тілдің бірде ілгері, бірде кейін жылжуынан, бірде жоғары көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның артқы шені, орта шені, ұшының қимылынан әр түрлі дыбыстар жасалады. Тілдің ұшы жоғары тіске тиюінен тіс дыбыстары (т, д . . ), ал тілдің артқы шенінің артқы таңдайға жуықтауынан тіл арты дыбыстары (қ, ғ, к, г) жасалады. Дыбыстар осылай тілдің өзге мүшелеріне тиюі, не жуықтауына қарай соның атымен топтастырылады. Ал тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а, ы, о, ұ, у), алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан жіңішке дауыстылар (ә, е, і, ү) жасалады.

2) Ерін. Дыбыс шығаруда астыңғы ерін мен үстіңгі еріннің қызметі басым. Екі еріннің жымдасуынан б, п дыбыстары пайда болса, бірде астыңғы еріннің тіске қақтығысуынан ф, в дыбыстары жасалады, ал еріннің бірде дөңгеленіп, бірде тартылуы арқылы түрлі дыбыстар, айталық ү, о дыбыстары жасалады.

3) Таңдай. Дыбыстардың жасалу орнына қарай алғы, орта, артқы таңдай болып бөлінеді. Алғы таңдай күрек тіс тұрған қызыл иекпен (альвеолмен) ұштасады. Дауыссыз дыбыстардың осы альвеол арқылы да жасалатындары бар.

4) Иек. Иек (мұрынмен ұласып жатқан тіл) төмен түскенде, ауыз кең ашылады да, жоғары көтерілгенде, ауыз тар ашылады. Осыған орай қазақ тілі дауыстылары анық ( а, ә . . . ) , қысаң ( ы, і. . . ) болып бөлінетінін білеміз.

Мұрын қуысы арқылы м, н, ң, үнді дауыссыздары жасалады. Ал басқа дауыссыздар мен дауыстылар айтылғанда, фонациялық ауа ауыз жолы арқылы шығады.

Сөйлеу техникасына төселу жолдары : дұрыс тыныс ала білу, дауысты жаттықтыру, дикцияны (үн реңкін) қалыптастыру.

1. 3. Тыныс.

Тыныс - демді ішке тарту, дем шығару.

Сөздің айтылуы (естілуі) тыныс мүшелері арқылы іске асады. Дауыстың таза, әсем шығуы және түрлі реңкте құбылуы дұрыс тыныс ала білуге, яғни ауаны ішке жұту, сыртқа шығарумен байланысты. Сөйлер алдында ауаны ішке жұту керек. Демді ішке тартқанда өкпе ауаға толады да, көкірек қуысы кеңейеді, қабырға көтеріледі, ал диафрагма (көк ет) төмен түседі. Ауа өкпеде іркіледі де, сөйлеу кезінде біртіндеп үнеммен сыртқа шығады.

Тыныс алудың үш түрі бар: олар - диафрагма арқылы, көкірек арқылы, қабырға арқылы тыныс алу.

Тыныс алуда диафрагманың рөлі күшті. Ауа өкпеге мол кірсе, диафрагма көтеріліп, дем тереңдейді, ал дем шығарғанда ол қаз қалпына түседі. Мұны диафрагмалық тыныс алу дейді. Көкірек арқылы тыныс алғанда, қабырға мен иық көтеріледі де, дем шыққанда төмен түседі. Қабырға арқылы тыныс алғанда, көкірек клеткасы кеңейеді, қабырғалардың қозғалысы өзгереді.

Тыныс алу еріксіз, ерікті болып бөлінеді.

Еріксіз тыныс алу дегеніміз - демді ішке жұту, дем шығару, шұғыл кідіріс жасау. Бұл кәдімгі сөйлеу процесінде болады.

Ерікті тыныс алу дегеніміз - демді ішке тарту, кідіріс жасау, дем шығару. Тыныс алудың бұл түрі көркем шығарманы мәнерлеп оқуда, айтуда қолданылады. Демек, тыныс алуды адам өзі реттеп, қалауынша жұмсай білуі керек.

Демді сыртқа мүлде сарқа шығармаған дұрыс. Немесе демді ішке алғанда иықты көтермеу керек. Табиғи толас кезінде ауа өкпеге тыныс жолы арқылы елеусіз кіреді де, көкірек пен қабырғаның жоғары жағы көтеріліп, қозғалыссыз қалыпта тұрады, тек диафрагма ғана қозғалады. Тыныс алудың бұл түрі қабырға диафрагма арқылы ерікті тыныс алу делінеді.

Тәрбиеші-педагогтардың есте сақтайтын жайлары:

Сөйлеу аппаратын күте білу керек. Қандай бір жақсы дауыс болмасын оп-оңай бұзылады.

Дауысты бұзып алмау үшін, мынадай ережені мұқият сақтаңыздар:

1) Әркім өзінің табиғи дауысымен сөйлеуге тиіс. Айқайлап, тым қатты сөйлемеген дұрыс. Бұл сөйлеу аппаратын бұзады.

2) Тамақ кеберсіп, жыбырлағанда жөтелмей, аздап су ішіп жіберген жөн.

3) Ұзақ сөйлеп, не ұзақ өлең айтып дауысты шаршатпаған абзал.

4) Тамақты суыққа шалдырмаған дұрыс. Денең қызып, не терлеп тұрғада суық су ішпеу, балмұздақ жемеу, аязда терең дем алмау және аз сөйлеу керек. Тамаққа суық тиген жағдайда мүлдем сөйлемеген дұрыс. Салқын ылғалды ауада өлең айтпау керек.

5) Мұрын жолының ауруынан сақтаныңыздар. Дауыс пен тыныс аппаратының аз да болса ауырғанын байқасаңыз, дәрігерге көрініңіз.

Сөйлеу мен дауыстап оқу кезіндегі ерікті тыныс алуға сәйкес жаттығып төселуге болады. Алғашқыда дағдылану, жаттығу, мұғалімнің басшылығымен өткізіледі. Одан кейін жаттығуды өз беттеріңше жүргізуге болады.

Жаттығулар

1) Өзіңді қыстамай еркіңше тік тұру керек. Әсіресе, иық пен мойынның еркін болуын қадағалау қажет, иықты сәл жазыңқы ұстау керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.