Өсімдіктер систематикасының міндеттері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Биология-география факультеті

Ботаника кафедрасы

Қали Алмагүл

Кыздарова Даметкен Канагатовна

«Ботаникадан үлкен практикум» пәні бойынша

Дәрістер курсы

білім беру бағдарламасы: «6B05102-Биотехнология»

Қарағанды 2022

ДӘРІС № 1

Тақырып: Өсімдіктер систематикасы

Жоспары:

Өсімдіктер систематикасының міндеттері

2. Систематикалық категориялар.

3. Өсімдіктер систематикасының қазіргі кездегі әдістері.

4. Классификация және филогения

5. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы

Өсімдіктер систематикасының міндеттері. Адамзат ерте кезден бастап қоршаған ортаны танып-білуге, ондағы өсімдіктер мен жануаларға ат беріп, бір-бірінен айыра білуге талпынған. Осы мұқтаждықтардың бәрін қанағатандыру мақсатында құрылған систематика ғылымы ертедегі биолия ғылымдарының бірі болып саналады. Бірақта бұл ғылым 18 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында ғана дами бастады.

Соңғы уақытта систематика ғылымы таксономия терминімен бірдей қолданып келеді, бұл терминді (грек тілінде “таксис”-құрылыс және “номос”-заң дегенді білдіреді) 1973 жылы швейцар ғалымы О. П. Декандоль ашқан. Бұл организмдердің жіктелуі туралы ғылым. Ал “систематика” термині “система” деген грек сөзінен алынып, жіктеу системасына қолданылады.

Қазіргі кездегі систематика 19 ғасырдың соңындағы систематикадан сапасы жағынан ерекшеленеді. Ол көптеген ғылымдардың мәліметтерін біріктіріп қана қоймай, өсімдіктер әлемінің әр алуандылық деңгейін, үйлесімділігін, өзара бірлігін, байланыс деңгейлерін тұрақтандырады. Систематикасыз тіршіліктің әр алуандығын, эволюция процесінің нәтижесінде пайда болған организмдер арасындағы байланыстарды түсіну өте қиын. Түр нақты анықталмаған жағдайда физиолог, биохимик, генетик және т. б. ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізе алмайды. Ірі кеңес ботанигі, академик А. Л. Тахтаджянның (1972) айтуынша, “систематика биологияның ірге тасы және оның бастауы мен соңы және сонымен қатар альфасы мен омегасы”.

Кез-келген ғылым сияқты систематика да бір-бірімен тығыз байланыстағы үш құрылыммен сипатталады: оқытылу пәні, оқытылу міндеттері және оқытылу әдісі.

Өсімдіктер систематикасының оқытылу пәнінің құрамы жер шарындағы өсімдіктер әлемінің эволоюциялық системасының құрылуы мен жіктелуі және аталуы мен сипатталуынан тұрады.

Систематиканың міндеттері. a, b, g - систематика немесе систематикалық зерттеулердің әртүрлі деңгейі ретінде талданады. Бұл деңгейлердің әр қайсысы мамандардың дайындығын, әртүрлі білімдер мен дағдыларды меңгеруін талап етеді.

а - систематиканың немесе инвентаризацияның (каталогизация) мақсаты - жер шарындағы барлық түрлердің сипаттап, түбегейлі каталогын құру. Бұл міндеттің шешімі мамандардан морфология, анатомия, эмбриология, экология, өсімдіктер географиясы және басқа ғылым салаларынан білімдерін алап етеді және сонымен қетер алынған мәліметтерді салыстырып, байқап көру және каталогтарды құра білуді талап етеді.

в - систематика немесе қазіргі заманғы филогенетикалық системаны құру гениологиялық, яғни өсімдіктер патшалығының эволюциясындағы әртүрлі таксондар арасындағы туыстық байланыстарды көрсетеді. Бұны біз классификация немесе таксономия деп атаймыз. в - системаның мақсаты күрделірек, ол мамандардан жоғарыда аталған ғылым салаларындағы білімдерден басқа өсімдіктер физиологиясы, экология, биохимия, серодиагностика (қанның сарысуынан белгілі антигендерге қарсы маманданған антиденелерді анықтау), палинология (тозаң дәндері және споралардың құрылысы туралы ғылым), химия, физика, электрондық микроскоптарда жұмыс істей алу және алынған материалдарға математикалық талдау жүргізе алуды талап етеді.

у - систематика немесе популяция генетикасы - табиғатта түр түзілу процесін зерттейтін систематиканың салыстырмалы жаңа бөлімі. У-деңгейінің сұрақтарын шешуде ғалым жоғарыда айтылған білімдерден басқа молекулалық биологияны, цитологияны, кариология және т. б. қазіргі заманғы ғылымдарды білуі шарт, өйткені олар түр ішіндегі өзгергіштікті меңгеруге жәрдемдеседі.

Систематикалық категориялар. Систематикалық бірліктерді қолданылады. Э. Мейер деген ғалымның пайымдауынша, “таксон дегеніміз-кез-келген рангінің систематикалық тобы өзінің ерекшелігінің арқасында белгілі бір категорияны иеленуге мүмкіндіг бар”. Басқаша айтқанда, таксон дегеніміз-иерархиялық классификацияның кез-келген деңгейінің формальді бірлігі ретінде қарастырылатын организмдер тобы.

Ботаникалық номенклатураның халықаралық кодексі бойынша өсімдіктер патшалығында таксондарының мынандай системасы қарастырылған:

Түр (spesies) - негізгі таксономиялық категория. Ол тек ситематика үшін ғана маңызды емес, сол сияқты жалпы биологиялық істерде де маңызы ерекше. Түрді белгілеу үшін 1753 жылы К. Линней ұсынған латын тіліндегі бинарлы, биноминальді (латынша bis - екі есе) номенклатура қолданылады.

Мысалы, Magnolia grandiflora L. (ірі гүлді магнолия) түрлік категорияны береді. Түрдің атының соңында сол түрге ең алғаш сипаттама берген автордың фамилиясы көрсетіледі. Мысалы, L. - Линней, DC. - Декандоль және т. б.

Түрдің ішінен түр асты деген ұғымға тоқтала кеткен жөн.

Түр тармағы (subspecies) - бұл морфологиялық белгілері жағынан ерекшеленетін түр популяцияларының тобы. Түр тармағы табиғат лабораторияларында жаңа түрді қалыптастырудағы негізгі материал ретінде пайдаланылады.

Келесі қолданылатын кішірек түрішілік таксон - әр түрлілік.

Әр түрлілік (varietes) - географиялық ерекшелігі жоқ, бірақ та белгілі бір тіршілік ортасына бейімделген популяцияның түрі.

Келесі бұдан да кіші түр ішілік таксон - форма.

Форма (forma) - бұл мутация нәтижесінде пайда болған, аздаған морфологиялық айырмашылықтары бар кішірек популяциялар немесе даралар тобы, әдетте бұл организмдер белгілі бір жағдайларға бейімделмеген және тұрақты емес.

Жақын түрлердің қоюлығы келесі туысты қалыптастырады.

Туыс (genus) - басқа категориялардан ерекшелігі - өзіне жататын барлық түрлерді біріктіреді. Туыс көптеген түрлерден (политипті), біраз түрлерден (олиготипті), немесе тек бір ғана түрден (монотипті) тұра алады. Систематиканың ірі туыстарында түр ішілік таксондарды; түр астыларын; секцияларды және секция астыларын ажырата алады.

Туыстар өз кезегінде тұқымдастарға біріктіріледі.

Тұқымдас (familia) - бір туыс немесе ұқсас туыстар топтарын біріктіріп, систематикалық категорияларды анықтайды.

Тұқымдастың аты өзінің ішіндегі бір туыстың атының негізіне aceae суффиксін жалғау арқылы айтылады, мысалы, Magnoliaceae (Магнолиялар) Magnolia-дан алынған. Үлкен тұқымдастарда тұқымдас аты, буын-колено (трибо) сияқты рангтарды ерекше айта кеткен жөн.

Тұқымдастардың жақын топтарын әдетте қатарларға біріктіреді.

Қатар (ordo ) - филогенетика жағынан бір немесе бірнеше рет байланысқан тұқымдастарды біріктіреді. Бір тұқымдастың атына ales жалғауы жалғанғаннан кейін қатардың аты шығады. Мысалы, Magnoliales.

Класс (classis) - бұл өте жоғары таксономиялық катогорияны көрсетеді. Класс қатардың жақын топтарын біріктіреді. Сондықтан өсімдіктерде кластардың саны аса көп емес. Мысалы, барлық гүлді өсімдіктер екі класқа, яғни қос жарнақтылар және дара жарнақтыларға жіктеледі. Бір қатардың атына sida жалғауы жалғанғаннан кейін кластың аты шығады. Мысалы, Magnoliasida.

Өз кезегінде кластар аса ірі таксономиялық бірліктер - бөлімдерге біріктіріледі.

Бөлімдер (divisio) - құрамындағы өсімдіктердің құрылымына және ұйымдастырылу ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен ажыратылады. Бөлімдер өсімдіктер әлемінің филогенетикалық негізгі бұтағы болып саналады. Бөлімдердің аты phyta жалғауымен аяқталады. Мысалы, Magnoliaphyta.

Бөлімдер патшалық астына біріктіріледі.

Патшалық тармағы (subregnum) - жоғары таксономиялық категория -патшалықты көрсетеді, мысалы өсімдіктер патшалығы Regnum vegetable.

Сонымен, таксондардың рангі - түр, туыс, тұқымдас, класс, бөлім.

Өсімдіктер систематикасының қазіргі кездегі әдістері. Өсімдік организмдерінің филогенетикалық системасының құрылуында және туыстық байланыстарды анықтауға байланысты сұрақтарды шешуде қазіргі кезде әртүрлі әдістердің үлкен комплексін қолданады:

Биологиялық әдістер, бұл қазіргі заманғы өсімдік организмінің құрылымы мен қызметтерін зерттеуге бағытталған.
Палеоботаникалық әдістер, бұл қазба түрінде табылған өсімдіктердің белгілерін немесе қалдықтарын зерттеуге бағытталған.
Топологиялық әдіс, бұл өсімдіктердің өмір сүру орталарын зерттеуге бағытталған.
Қосымша әдістер, бұған математикалық әдістерді жатқызуға болады.

Енді осы әдістер тобына қысқаша тоқтала кетейік.

Биологиялық әдістер - бұл қазіргі кездегі морфологиялық, биохимиялық, цитогенетикалық, физиологиялық және онтогенетикалық әдістердің үлкен комплексі.

Морфологиялық әдістер - бұл өсімдіктің вегетативтік және репродуктивтік органдарының ішкі және сыртқы құрылысын зерттейді. Бұған:

морфологиялықәдістер- өсімдіктің сыртқы құрылысын түбегейлі зерттейді.
анатомиялық әдіс - өсімдіктің ішкі құрылысын зерттейді.
палинологиялық- өсімдіктің тозаң дәндері мен спораларының құрылымын зерттейді.
эмбриологиялық- ұрықтың қалыптасуын, спорогенез, гаметогенезді зерттейді.
карпологиялық- жемістер мен тұқымдардың құрылысын зерттейді.
кариологиялық- өсімдік клеткасындағы хромосомалардың санын және құрылысын зерттейді.
стоматографиялық- өсімдіктің әртүрлі органдарында устьица аппаратының орналасу заңдылықтарын және оның құрылысын зерттейді.
тератологиялық- қазіргі кезде систематика және филогенияда қолданылатын өсімдіктің репрдуктивтік органдарының құрылысындағы ауытқушылықтарды және олардың морфологиялық және анатомиялық белгілерін зерттейді.

Биохимиялық әдістер - өсімдік организміндегі екінші зат алмасуындағы спецификалық заттарды, мысалы, алкалоидтар, глюкозидтер, терпендер, шайырлар, бальзамдар және т. б. зерттеумен байланысты болады. Олар бұдан басқа аминқышқылдарды, ақуыз, ферменттерді де зерттейді.

Цитогенетикалық әдіс - хромосомалардың мейоз кезіндегі күйі күрделі цитологиялық зерттеулерді талап етеді, бірақ та табиғи популяциялардағы хромосомалардың құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Физиологиялық әдіс - метаболиттердің бөліну заңдылықтарын, сонымен қатар өсу мен дамуды, гармондар мен олардың спецификалық әсерін зерттеуді қарастырады.

Онтогенетикалық әдіс - өсімдіктер арасындағы туыстық қарым-қатынастарды анықтау және өсімдіктердің ортаның белгілі жағдайларына бейімделуін түсінуге қолданылады.

Палеоботаникалық әдіс - қазба түрінде табылған өсімдіктер қалдықтарының морфологиялық және анатомиялық зерттеулерін қарастырады. Сонымен қатар қазылып алынған споралар мен тозаң дәндерінің, жемісі мен тұқымының іздерін зерттеуді қарастырады.

Палеоботаникалық мәліметтер таксондардың ертедегі даму тарихын бақылауға мүмкіндік береді.

Топологиялық әдіс - бұларға географиялық, экологиялық және фитоценологиялық зерттеулер жатады.

Географиялық зерттеулер таксондардың қазіргі ареалдарының зерттеу нәтижелері мен динамикасы.
Экологиялық жағдайлардың әсерінен систематикалық қандай да бір топтың қалыптасуы жүреді.
Фитоценологиялық мәліметтер - өсімдіктер бірлестігінде реликтілі, ерте кездегі, консервативті және жас түрлерді анықтауға байланысты таксондардың жасы туралы қажетті ақпараттарды береді.

Қосымша әдістер - математикалық өңдеулер әдістері. Математикалық, статистикалық өңдеулер белгілердің амплитудасының өзгергіштігі, олардың түрлерінің нақтылығы және т. б. анықталған жағдайда нақтылы мәліметтер береді. Математикалық әдістерді арнайы зерттеу аймағына, яғни нөмірлі систематикаға біріктіреді.

Классификация және филогения. Филогенез классификациясының құрылу негізінде және қайта қалыптасуында бір ғана мәліметтер, яғни түрлерді бір-бірімен салыстыру және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын жеке белгілері - индикатор бойынша бағалау жатады. Бұл әдісбелгілердің аталады.

Белгілерді салыстыру және бағалау нәтижесінде классификация пайда болды. Тахтаджянның айтуынша, қазіргі кездегі өсімдіктер систематикасы систематикалық ғылым ретінде филогениядан бөліне де, және оған қарсы тұра да алмайды.

Филогения - бұл организмдердің эволюциясын көрсететін олардың туыстық ара-қатынастарын және шығу тегін анықтау.

Классификация - филогения мәліметтеріне негізделген өсімдік организмдерінің системасын құру.

Барлық организмдердің эволюция өнімін көрсететіндігі белгілі. Бұл бізге тәжірибелік-теориялық зертеулер негізінде филгенияның моделін құруға, белгілерде таксономиялық өлшеулер қолдануға мүмкіндік береді.

Қазіргі кезде систематика өзіндегі тек классификацияны ғана емес, сонымен қатар барлық классификациялық бірліктер арасындағы өзара эволюциялық қарым-қатынастарды зерттейді.

Өсімдіктер систематикасының даму тарихы. Систематиканың дамуында белгілі тенденциялары бар төрт тарихи кезеңді атауға болады.

Бірінші кезең - жергілікті флораны зерттейтін және пайдалану системаларын құрудағы ерте кезең. Ірі грек философы, табиғаттанушы және ботаник Аристотель (384-322 ж. б. ғ д. ) “Өсімдіктер теориясы” деген үлкен еңбек жазған. Аристотельдің шәкірті Теофраст (372-287 ж. б. э. д. ) “Өсімдіктер тарихы” еңбегінде алғаш рет өсімдіктерге классификация беруге талпынған. Ол өсімдіктерді екі топқа бөлген:

Ағаштер мен бұта тектестер.
Жартылай бұта тектестер мен шөптер.

Бірақта өсімдіктерді жүйелеудің бұл әрекеті өте қарапайым болған.

Екінші кезең - бір немесе бірнеше белгілірдің жиынтығы негізінде жасанды системаларды құру. Швед табиғаттанушысы, зоолог және ботаник К. Линней (1707-1778) өз заманына сай келетін системаны құрды, бұл кісіні “систематика атасы” деп атайды. К. Линнейдің еңбектері биологияда революция жасаған. Осылардың ішіндегі маңыздысы - “Табиғат системасы”, мұнда ол өлі және тірі табиғатқа - минералдар, жануарлар, өсімдіктерге алғаш рет ғылыми классификация жасаған. Сонымен қатар алғаш рет гүлді өсімдіктердің тұқым жарнақтарына назар аударып, қос жарнақтылар және дара жарнақтылар деп бөлген ағылшын биологы - Д. Рейдің (1627-1705) системасын айта кетуге болады.

Үшінші кезең - белгілер топтарының негізінде табиғи системаларды жасау. Француз ботанигі А. Жюсье (1789) және Щвецар ботанигі О. Деканодльдің (1835) табиғи жүйелері таныла бастады. Бұл системалар өсімдік топтарының туыстығы мен ұқсастығына дұрыс түсініктер берді. Бірақ та осы табиғи жүйелердің авторлары анологиялық және гомологиялық органдар туралы білген жоқ және түрдің тұрақтылығына сенуді жалғастырды.

Төртінші кезең - эволюция теориясы негізінде филогенетикалық жүйелерді құру. Бірінші филогенетикалық системаны неміс ғалымы А. Браун (1864) ұсынған. Филогенетикалық системаның пайда болуы басқа көптеген системалардың тууына себепкер болды.

Австрия ботанигі Р. Ветштейннің (1935) системасы кеңінен белгілі. Неміс ботаниктері Х. Халлир (1912) және В Циммерманың (1959) системалары да қызығырлықтай болды.

Сонымен қатар И. Горожанкиннің (1898) және Н. Кузнецованың (1914) системаларын да айтып өтуге болады.

Бұнда келесідей кезеңдерді ажыратуға болады:

а) популяцияның жергілікті жиынтығы ретінде түрдің талдануына негізделген популяциялық системалар кезеңі.

б) қазіргі замандағы синтетикалық системаларды құру кезеңі.

Негізгі әдебиеттер:

Әметов Ә. Ә. Ботаника М., Білім, 2000
Комарницский К. А. и др. Ботаника М., Просвещение, 1975
Курсанов Л. И. и др. Ботаника т. 1, 2, М., Учпедгиз, 1951
Еленевский А. Г. и др. Практикум по систематике растений и грибов: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. - М. : Изд. центр «Академия», М. : Мир, 2001
Еленевский А. Г. и др. Ботаника систематика высших или наземных растений. Изд. 2-ое. - М. : Академия, 2001.
Сергиевская Е. В. практический курс систематики растений Л., 1991
Гордеева Т. Н. и др. Практический курс по систематики растений М., Просвещение, 1972

Қосымща әдебиеттер:

Тахтаджян А. П. Происхождение и расселение цветковых растений М., Наука, 1970
Рейвн П., Р. Эверт, С. Айкхорн. Современная ботаника. В 2-х томах. Т. 1-2. - М. : Мир, 1990.
Тарасов А. О. Введение в изучение систематики высших растений. Саратов, 1963.
Левина Р. Е. Очерки по систематики растений. Ульяновск, 1971.
Жизнь растений. Т. Т. 1-6. М. : Просвещение, 1980.
Даддингтон К. Эволюционная ботаника. М. : Мир, 1972.
Шляков Р. Н. Печеночные мхи. Морфология, филогения, классификация. Л. : Наука, 1975.
Миркин Б. М., Наумова Л. Г. Высшие растения. Ч. 1. Моховидные - Голосеменные. Уфа, 1998.

Дәріс № 2

Тақырыбы: Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы.

Жоспар:

Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы.
Нағыз мүктер класы.
Шымтезек мүктер кластармағы. Класс тармағының жалпы сипаттамасы және ажыратылатын ерекшеліктері.
Мүк тәрізділер бөлімінің классификациясы.
Бауыр мүктер класы.
Өсімдіктер дүниесіне өркенге дейінгі архегониялылар тармағы. Ринниофиттер бөлімі.
Псилот тәрізділер бөлімі
Жасыл мүкі ер кластармағы (зеленые мхи)

1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің көпшілігінің денесі органдарға тамырға, сабаққа және жапыраққа бөлінген болады. Бұл органдар жақсы жетілген ұлпалардан тұрады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік цикліңде спорофиті мен гаметофитінің алмасып келуі айқын байқалады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Аналык жыныс органы архегоний кұмыра төрізді болып келеді. Ол екі бөлінген - кеңейген түп жағынан және жоғарғы жіңішке мойынынан тұрады. Архегонийдің түп жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі, ал оның мойыны жұмыртқа клеткасы пісіп жегілген кезде жоғарғы жаннан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий қапшық тәрізді больш келеді, оның ішінде көптеген сперматозоидтар пайда болады. Жалаңаш тұқымдылардың тек антеридийлері ғана редукцияга ұшраған, ал жабық тұқымдылардың антеридийлері де, архегонийлері да редукиияга ұшыраған. Жыныстық көбею органдары құрылысына (структурасына) қарай жоғарғы сатыдағы өсімдіктер архегониялы және пестикті болып екі топқа бөлінеді. Архегониялылар жоғарғы сатыдағы өсімдіктсрдің алғашқы 7 бөлімін қамтиды, ал пестиктілерге тек бір ғана жабық тұқымдылар бөлімі жатады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің зигогасынан ұрык пайда болады. Ол дегеніміз спорофиттің бастамасы болып табылады. Архегониялы өсімдіктерде ұрық гаметофиттің есебінен, ал пестикті өсімдіктерде спорофитгің қор жинайтын ұлпасы - эндоспермнің ессбінсн жетіледі.

2. Нағыз мүктер класы. Түрлерінің жалпы саны 25 мыңдай болады. Көптеген түрлері солтүстік ендігінің поляр шеңберіне жақын орналасқан елдерінде өседі. Тундраның үлкен кеңістігінде, батпақты және орманды жерлердің өсімдіктер жабынында олар басым болып келеді (доминируют) және құрлықтың сумен қамтамасыз етілуіне үлкен әсері болады.

Гаметофиті тік сабактық остен тұрады. Оның сыртын жапырақ тәрізді осшдыср жауып тұрады. Оларды шартты түрде жапырақ жөне сабақ деп айтуға болады. Сабақтың төменгі жағынан көптеген ризоидтары пайда болады. Бүйірінен бұтақтанады. Өстің ұзындыққа өсуі үстінгі пирамидальды клеткалардан бөлінуінің нәтижесінде жүзеге асады. Өсуі монопиальды немесе симподиальды болуы мүмкін. Соған байланысты жыныстык көбею оргаңдары және спороганы гаметофиттің жоғарғы жағында немесе бүйірлік бұтақшаларында орналасады.

Нағыз мүктер класы үш кластармағынан тұрады андреев мүктері кластармағы (андреевые, или андреңды), шымтезек мүктері кластармағы (сфагновые, или сфагниды/ жасыл мүктер кластармағы (бриеные, или бринды) . Соңғы екі кластармағының өкілдерінің маңызы үлкен.

3. Шымтезек мүктер кластармағы. Бұл кластармағы бір қатардан, бір тұқымдастан тұрады. Оған жалғыз сфагнум туысы жатады. Туысқа 300-ден астам түр жатады, оның 42-сі бұрынғы одақтас республикалардың (БОР) территориясында кездеседі.

Шымтезек пен андреевтер мүктері. Солдан оңға: қоңыр сфагнум, алдамыш сфагнум, тарбиған сфагнум, магеллан сфагнум, жартас андрея

Шымтезек мүктерінің құрылысы біртектес болып келеді, сондықтанда оларды аныктау қиынға түседі. Олардын гаметофиттері, әсіресе жоғарғы жағынан катты тарамдалған өсімдіктер. Тарамдалған бұтақтарын жапырақтары калың болып жауып тұрады. Шымтезек мүктері ылғалғыш өте жоғары болып келетін ортада өмір сүреді. Соған байланысты олардың ризоидтары болмайды және су тікелей сабғында өтеді, ал соңғысы біртіндеп ескіре келе түп жағынан өле бастайды. Сабағының кұрылысы күрделі болмайды, Оның ортасын өткізгіштік және артық қор заттарын жинау қызметін атқаратын өзек алып жатады. Өзектің клеткаларының қабықшасы жұка болып келеді. Өзекті екі қабаттан тұратын қабықшадан тұрады. Оның бірі аркдулық (механикалық) қызмет атқаратын склеродер-малар, ал екшшісі бойына су жинау кызметін атқаратын гаалодермалар. Гиалодермалардын клеткалары үлкен, өлі клеткалар, олардың қабықшаларының дөңгелек тесіктері болады. солардың көмегімен іргелес жатқан клеткалардың қуыстары бір-бірімен және сыртқы ортамен қарым-катынаста болады- Кейде бұл клеткалар спираль тәрізді қалыңдап жуындаған жолақтар түзеді. Жапырағы қүрылысы және атқаратын қызметі жағынан бір-бірінен айық айырмасы болатын бір қатар клеткалардан тұрады. Олардың біреулері тірі, хлорофилл дәндері болатын клеткалар, ал екіншілері - өлі, біршама ірі, үлкен клеткалар. Соңғыларьнын клетка қабықшалары спираль тәрізді жуындап калыңдаған, көптеген тесіктері бар, кұрылысы жағынан гиаладерманьң су жинайтын клеткаларына ұқсас болып келеді, оларды гиалинді (гиалиновые) клежалар деп атайды.

Гиалинді клеткалар өз бойына көп мөлшерде, тіпті өсімдіктен өз салмағынан 30-40 есе артық суды жинап және оны ұзақ уақыттар бойы ұстап тұра алады.

Гаметофиттері косжынысты да және даражынысты да болып келеді. Антеридийлері сабақгьш бұтақтанған жеріндегі жапырақгардын қолтығында пайда болады. Олардың қасындағы жапырақгар бояғыштау түске боялған болып келеді. Афхегонилері қысқарған сабағыштардын бұтакшаларында орналасады.

Сперматозоид пен жұмыртқа клеткасының қосылуының нәтижесінде зигота түзіледі, ол диплоңдты фаза - спорогонқып бастамасы болып табылады. Снорогон аяқшадан (кәтермеден) және қорашпадан тұрады. Аяқтары өте катты қысқарған, формасы бадана (луковица) тәрізді болып келсді. Бірақ ол споралар пісіп жстілер алдында гаметофитоң.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.