Өсімдіктер систематикасының міндеттері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Биология-география факультеті
Ботаника кафедрасы
Қали Алмагүл
Кыздарова Даметкен Канагатовна
Ботаникадан үлкен практикум пәні бойынша
Дәрістер курсы
білім беру бағдарламасы: 6B05102-Биотехнология
Қарағанды 2022
ДӘРІС № 1
Тақырып: Өсімдіктер систематикасы
Жоспары:
1. Өсімдіктер систематикасының міндеттері
2. Систематикалық категориялар.
3. Өсімдіктер систематикасының қазіргі кездегі әдістері.
4. Классификация және филогения
5. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы
1. Өсімдіктер систематикасының міндеттері. Адамзат ерте кезден бастап
қоршаған ортаны танып-білуге, ондағы өсімдіктер мен жануаларға ат
беріп, бір-бірінен айыра білуге талпынған. Осы мұқтаждықтардың бәрін
қанағатандыру мақсатында құрылған систематика ғылымы ертедегі биолия
ғылымдарының бірі болып саналады. Бірақта бұл ғылым 18 ғасырдың аяғы
мен 20 ғасырдың басында ғана дами бастады.
Соңғы уақытта систематика ғылымы таксономия терминімен бірдей қолданып
келеді, бұл терминді (грек тілінде “таксис”-құрылыс және “номос”-заң
дегенді білдіреді) 1973 жылы швейцар ғалымы О.П. Декандоль ашқан. Бұл
организмдердің жіктелуі туралы ғылым. Ал “систематика” термині “система”
деген грек сөзінен алынып, жіктеу системасына қолданылады.
Қазіргі кездегі систематика 19 ғасырдың соңындағы систематикадан
сапасы жағынан ерекшеленеді. Ол көптеген ғылымдардың мәліметтерін
біріктіріп қана қоймай, өсімдіктер әлемінің әр алуандылық деңгейін,
үйлесімділігін, өзара бірлігін, байланыс деңгейлерін тұрақтандырады.
Систематикасыз тіршіліктің әр алуандығын, эволюция процесінің нәтижесінде
пайда болған организмдер арасындағы байланыстарды түсіну өте қиын. Түр
нақты анықталмаған жағдайда физиолог, биохимик, генетик және т.б. ғалымдар
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізе алмайды. Ірі кеңес ботанигі, академик
А.Л. Тахтаджянның (1972) айтуынша, “систематика биологияның ірге тасы және
оның бастауы мен соңы және сонымен қатар альфасы мен омегасы”.
Кез-келген ғылым сияқты систематика да бір-бірімен тығыз байланыстағы
үш құрылыммен сипатталады: оқытылу пәні, оқытылу міндеттері және оқытылу
әдісі.
Өсімдіктер систематикасының оқытылу пәнінің құрамы жер шарындағы
өсімдіктер әлемінің эволоюциялық системасының құрылуы мен жіктелуі және
аталуы мен сипатталуынан тұрады.
Систематиканың міндеттері. a, b, g - систематика немесе
систематикалық зерттеулердің әртүрлі деңгейі ретінде талданады. Бұл
деңгейлердің әр қайсысы мамандардың дайындығын, әртүрлі білімдер мен
дағдыларды меңгеруін талап етеді.
а - систематиканың немесе инвентаризацияның (каталогизация) мақсаты -
жер шарындағы барлық түрлердің сипаттап, түбегейлі каталогын құру. Бұл
міндеттің шешімі мамандардан морфология, анатомия, эмбриология, экология,
өсімдіктер географиясы және басқа ғылым салаларынан білімдерін алап етеді
және сонымен қетер алынған мәліметтерді салыстырып, байқап көру және
каталогтарды құра білуді талап етеді.
в – систематика немесе қазіргі заманғы филогенетикалық системаны құру
гениологиялық, яғни өсімдіктер патшалығының эволюциясындағы әртүрлі
таксондар арасындағы туыстық байланыстарды көрсетеді. Бұны біз
классификация немесе таксономия деп атаймыз. в – системаның мақсаты
күрделірек, ол мамандардан жоғарыда аталған ғылым салаларындағы білімдерден
басқа өсімдіктер физиологиясы, экология, биохимия, серодиагностика (қанның
сарысуынан белгілі антигендерге қарсы маманданған антиденелерді анықтау),
палинология (тозаң дәндері және споралардың құрылысы туралы ғылым), химия,
физика, электрондық микроскоптарда жұмыс істей алу және алынған
материалдарға математикалық талдау жүргізе алуды талап етеді.
у – систематика немесе популяция генетикасы – табиғатта түр түзілу
процесін зерттейтін систематиканың салыстырмалы жаңа бөлімі. У-деңгейінің
сұрақтарын шешуде ғалым жоғарыда айтылған білімдерден басқа молекулалық
биологияны, цитологияны, кариология және т.б. қазіргі заманғы ғылымдарды
білуі шарт, өйткені олар түр ішіндегі өзгергіштікті меңгеруге жәрдемдеседі.
2. Систематикалық категориялар. Систематикалық бірліктерді белгілеуде
таксон термині қолданылады. Э. Мейер деген ғалымның пайымдауынша,
“таксон дегеніміз-кез-келген рангінің систематикалық тобы өзінің
ерекшелігінің арқасында белгілі бір категорияны иеленуге мүмкіндіг
бар”. Басқаша айтқанда, таксон дегеніміз-иерархиялық классификацияның
кез-келген деңгейінің формальді бірлігі ретінде қарастырылатын
организмдер тобы.
Ботаникалық номенклатураның халықаралық кодексі бойынша өсімдіктер
патшалығында таксондарының мынандай системасы қарастырылған:
Түр (spesies) – негізгі таксономиялық категория. Ол тек ситематика
үшін ғана маңызды емес, сол сияқты жалпы биологиялық істерде де маңызы
ерекше. Түрді белгілеу үшін 1753 жылы К. Линней ұсынған латын тіліндегі
бинарлы, биноминальді (латынша bis - екі есе) номенклатура қолданылады.
Мысалы, Magnolia grandiflora L. (ірі гүлді магнолия) түрлік
категорияны береді. Түрдің атының соңында сол түрге ең алғаш сипаттама
берген автордың фамилиясы көрсетіледі. Мысалы, L. - Линней, DC. – Декандоль
және т.б.
Түрдің ішінен түр асты деген ұғымға тоқтала кеткен жөн.
Түр тармағы (subspecies) – бұл морфологиялық белгілері жағынан
ерекшеленетін түр популяцияларының тобы. Түр тармағы табиғат
лабораторияларында жаңа түрді қалыптастырудағы негізгі материал ретінде
пайдаланылады.
Келесі қолданылатын кішірек түрішілік таксон - әр түрлілік.
Әр түрлілік (varietes) – географиялық ерекшелігі жоқ, бірақ та
белгілі бір тіршілік ортасына бейімделген популяцияның түрі.
Келесі бұдан да кіші түр ішілік таксон – форма.
Форма (forma) – бұл мутация нәтижесінде пайда болған, аздаған
морфологиялық айырмашылықтары бар кішірек популяциялар немесе даралар тобы,
әдетте бұл организмдер белгілі бір жағдайларға бейімделмеген және тұрақты
емес.
Жақын түрлердің қоюлығы келесі туысты қалыптастырады.
Туыс (genus) – басқа категориялардан ерекшелігі - өзіне жататын
барлық түрлерді біріктіреді. Туыс көптеген түрлерден (политипті), біраз
түрлерден (олиготипті), немесе тек бір ғана түрден (монотипті) тұра алады.
Систематиканың ірі туыстарында түр ішілік таксондарды; түр астыларын;
секцияларды және секция астыларын ажырата алады.
Туыстар өз кезегінде тұқымдастарға біріктіріледі.
Тұқымдас (familia) – бір туыс немесе ұқсас туыстар топтарын
біріктіріп, систематикалық категорияларды анықтайды.
Тұқымдастың аты өзінің ішіндегі бір туыстың атының негізіне aceae
суффиксін жалғау арқылы айтылады, мысалы, Magnoliaceae (Магнолиялар)
Magnolia-дан алынған. Үлкен тұқымдастарда тұқымдас аты, буын-колено (трибо)
сияқты рангтарды ерекше айта кеткен жөн.
Тұқымдастардың жақын топтарын әдетте қатарларға біріктіреді.
Қатар (ordo) – филогенетика жағынан бір немесе бірнеше рет
байланысқан тұқымдастарды біріктіреді. Бір тұқымдастың атына ales жалғауы
жалғанғаннан кейін қатардың аты шығады. Мысалы, Magnoliales.
Класс (classis) – бұл өте жоғары таксономиялық катогорияны көрсетеді.
Класс қатардың жақын топтарын біріктіреді. Сондықтан өсімдіктерде
кластардың саны аса көп емес. Мысалы, барлық гүлді өсімдіктер екі класқа,
яғни қос жарнақтылар және дара жарнақтыларға жіктеледі. Бір қатардың атына
sida жалғауы жалғанғаннан кейін кластың аты шығады. Мысалы, Magnoliasida.
Өз кезегінде кластар аса ірі таксономиялық бірліктер – бөлімдерге
біріктіріледі.
Бөлімдер (divisio) - құрамындағы өсімдіктердің құрылымына және
ұйымдастырылу ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен ажыратылады. Бөлімдер
өсімдіктер әлемінің филогенетикалық негізгі бұтағы болып саналады.
Бөлімдердің аты phyta жалғауымен аяқталады. Мысалы, Magnoliaphyta.
Бөлімдер патшалық астына біріктіріледі.
Патшалық тармағы (subregnum) - жоғары таксономиялық категория
-патшалықты көрсетеді, мысалы өсімдіктер патшалығы Regnum vegetable.
Сонымен, таксондардың рангі – түр, туыс, тұқымдас, класс, бөлім.
3. Өсімдіктер систематикасының қазіргі кездегі әдістері. Өсімдік
организмдерінің филогенетикалық системасының құрылуында және туыстық
байланыстарды анықтауға байланысты сұрақтарды шешуде қазіргі кезде
әртүрлі әдістердің үлкен комплексін қолданады:
1. Биологиялық әдістер, бұл қазіргі заманғы өсімдік организмінің
құрылымы мен қызметтерін зерттеуге бағытталған.
2. Палеоботаникалық әдістер, бұл қазба түрінде табылған өсімдіктердің
белгілерін немесе қалдықтарын зерттеуге бағытталған.
3. Топологиялық әдіс, бұл өсімдіктердің өмір сүру орталарын зерттеуге
бағытталған.
4. Қосымша әдістер, бұған математикалық әдістерді жатқызуға болады.
Енді осы әдістер тобына қысқаша тоқтала кетейік.
Биологиялық әдістер – бұл қазіргі кездегі морфологиялық, биохимиялық,
цитогенетикалық, физиологиялық және онтогенетикалық әдістердің үлкен
комплексі.
Морфологиялық әдістер – бұл өсімдіктің вегетативтік және
репродуктивтік органдарының ішкі және сыртқы құрылысын зерттейді. Бұған:
1) морфологиялықәдістер - өсімдіктің сыртқы құрылысын түбегейлі
зерттейді.
2) анатомиялық әдіс - өсімдіктің ішкі құрылысын зерттейді.
3) палинологиялық - өсімдіктің тозаң дәндері мен спораларының құрылымын
зерттейді.
4) эмбриологиялық – ұрықтың қалыптасуын, спорогенез, гаметогенезді
зерттейді.
5) карпологиялық – жемістер мен тұқымдардың құрылысын зерттейді.
6) кариологиялық - өсімдік клеткасындағы хромосомалардың санын және
құрылысын зерттейді.
7) стоматографиялық - өсімдіктің әртүрлі органдарында устьица
аппаратының орналасу заңдылықтарын және оның құрылысын зерттейді.
8) тератологиялық – қазіргі кезде систематика және филогенияда
қолданылатын өсімдіктің репрдуктивтік органдарының құрылысындағы
ауытқушылықтарды және олардың морфологиялық және анатомиялық
белгілерін зерттейді.
Биохимиялық әдістер - өсімдік организміндегі екінші зат алмасуындағы
спецификалық заттарды, мысалы, алкалоидтар, глюкозидтер, терпендер,
шайырлар, бальзамдар және т.б. зерттеумен байланысты болады. Олар бұдан
басқа аминқышқылдарды, ақуыз, ферменттерді де зерттейді.
Цитогенетикалық әдіс – хромосомалардың мейоз кезіндегі күйі күрделі
цитологиялық зерттеулерді талап етеді, бірақ та табиғи популяциялардағы
хромосомалардың құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Физиологиялық әдіс – метаболиттердің бөліну заңдылықтарын, сонымен
қатар өсу мен дамуды, гармондар мен олардың спецификалық әсерін зерттеуді
қарастырады.
Онтогенетикалық әдіс - өсімдіктер арасындағы туыстық қарым-
қатынастарды анықтау және өсімдіктердің ортаның белгілі жағдайларына
бейімделуін түсінуге қолданылады.
Палеоботаникалық әдіс – қазба түрінде табылған өсімдіктер
қалдықтарының морфологиялық және анатомиялық зерттеулерін қарастырады.
Сонымен қатар қазылып алынған споралар мен тозаң дәндерінің, жемісі мен
тұқымының іздерін зерттеуді қарастырады.
Палеоботаникалық мәліметтер таксондардың ертедегі даму тарихын
бақылауға мүмкіндік береді.
Топологиялық әдіс – бұларға географиялық, экологиялық және
фитоценологиялық зерттеулер жатады.
1. Географиялық зерттеулер таксондардың қазіргі ареалдарының зерттеу
нәтижелері мен динамикасы.
2. Экологиялық жағдайлардың әсерінен систематикалық қандай да бір
топтың қалыптасуы жүреді.
3. Фитоценологиялық мәліметтер - өсімдіктер бірлестігінде реликтілі,
ерте кездегі, консервативті және жас түрлерді анықтауға байланысты
таксондардың жасы туралы қажетті ақпараттарды береді.
Қосымша әдістер – математикалық өңдеулер әдістері. Математикалық,
статистикалық өңдеулер белгілердің амплитудасының өзгергіштігі, олардың
түрлерінің нақтылығы және т.б. анықталған жағдайда нақтылы мәліметтер
береді. Математикалық әдістерді арнайы зерттеу аймағына, яғни нөмірлі
систематикаға біріктіреді.
4. Классификация және филогения. Филогенез классификациясының құрылу
негізінде және қайта қалыптасуында бір ғана мәліметтер, яғни
түрлерді бір-бірімен салыстыру және олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын жеке белгілері – индикатор бойынша бағалау
жатады. Бұл әдіс белгілердің салыстырмалы талдауы деп аталады.
Белгілерді салыстыру және бағалау нәтижесінде классификация пайда
болды. Тахтаджянның айтуынша, қазіргі кездегі өсімдіктер систематикасы
систематикалық ғылым ретінде филогениядан бөліне де, және оған қарсы тұра
да алмайды.
Филогения – бұл организмдердің эволюциясын көрсететін олардың туыстық
ара-қатынастарын және шығу тегін анықтау.
Классификация – филогения мәліметтеріне негізделген өсімдік
организмдерінің системасын құру.
Барлық организмдердің эволюция өнімін көрсететіндігі белгілі. Бұл
бізге тәжірибелік-теориялық зертеулер негізінде филгенияның моделін құруға,
белгілерде таксономиялық өлшеулер қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде систематика өзіндегі тек классификацияны ғана емес,
сонымен қатар барлық классификациялық бірліктер арасындағы өзара
эволюциялық қарым-қатынастарды зерттейді.
5. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы. Систематиканың дамуында
белгілі тенденциялары бар төрт тарихи кезеңді атауға болады.
Бірінші кезең – жергілікті флораны зерттейтін және пайдалану
системаларын құрудағы ерте кезең. Ірі грек философы, табиғаттанушы және
ботаник Аристотель (384-322 ж. б. ғ д.) “Өсімдіктер теориясы” деген үлкен
еңбек жазған. Аристотельдің шәкірті Теофраст (372-287 ж. б. э. д.)
“Өсімдіктер тарихы” еңбегінде алғаш рет өсімдіктерге классификация беруге
талпынған. Ол өсімдіктерді екі топқа бөлген:
1. Ағаштер мен бұта тектестер.
2. Жартылай бұта тектестер мен шөптер.
Бірақта өсімдіктерді жүйелеудің бұл әрекеті өте қарапайым болған.
Екінші кезең – бір немесе бірнеше белгілірдің жиынтығы негізінде
жасанды системаларды құру. Швед табиғаттанушысы, зоолог және ботаник
К.Линней (1707-1778) өз заманына сай келетін системаны құрды, бұл кісіні
“систематика атасы” деп атайды. К.Линнейдің еңбектері биологияда революция
жасаған. Осылардың ішіндегі маңыздысы – “Табиғат системасы”, мұнда ол өлі
және тірі табиғатқа – минералдар, жануарлар, өсімдіктерге алғаш рет ғылыми
классификация жасаған. Сонымен қатар алғаш рет гүлді өсімдіктердің тұқым
жарнақтарына назар аударып, қос жарнақтылар және дара жарнақтылар деп
бөлген ағылшын биологы – Д.Рейдің (1627-1705) системасын айта кетуге
болады.
Үшінші кезең – белгілер топтарының негізінде табиғи системаларды
жасау. Француз ботанигі А. Жюсье (1789) және Щвецар ботанигі О.Деканодльдің
(1835) табиғи жүйелері таныла бастады. Бұл системалар өсімдік топтарының
туыстығы мен ұқсастығына дұрыс түсініктер берді. Бірақ та осы табиғи
жүйелердің авторлары анологиялық және гомологиялық органдар туралы білген
жоқ және түрдің тұрақтылығына сенуді жалғастырды.
Төртінші кезең – эволюция теориясы негізінде филогенетикалық
жүйелерді құру. Бірінші филогенетикалық системаны неміс ғалымы А. Браун
(1864) ұсынған. Филогенетикалық системаның пайда болуы басқа көптеген
системалардың тууына себепкер болды.
Австрия ботанигі Р.Ветштейннің (1935) системасы кеңінен белгілі.
Неміс ботаниктері Х.Халлир (1912) және В Циммерманың (1959) системалары да
қызығырлықтай болды.
Сонымен қатар И.Горожанкиннің (1898) және Н.Кузнецованың (1914)
системаларын да айтып өтуге болады.
Бұнда келесідей кезеңдерді ажыратуға болады:
а) популяцияның жергілікті жиынтығы ретінде түрдің талдануына негізделген
популяциялық системалар кезеңі.
б) қазіргі замандағы синтетикалық системаларды құру кезеңі.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әметов Ә.Ә. Ботаника М., Білім,2000
2. Комарницский К.А. и др. Ботаника М., Просвещение,1975
3. Курсанов Л.И. и др. Ботаника т.1,2, М., Учпедгиз, 1951
4. Еленевский А.Г. и др. Практикум по систематике растений и грибов:
Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.:
Изд.центр Академия, М.: Мир, 2001
5. Еленевский А.Г. и др. Ботаника систематика высших или наземных
растений. Изд.2-ое.- М.: Академия, 2001.
6. Сергиевская Е.В. практический курс систематики растений Л.,1991
7. Гордеева Т.Н. и др. Практический курс по систематики растений М.,
Просвещение, 1972
Қосымща әдебиеттер:
8. Тахтаджян А.П. Происхождение и расселение цветковых растений М.,
Наука, 1970
9. Рейвн П., Р. Эверт, С. Айкхорн. Современная ботаника. В 2-х томах. Т.
1-2. – М.: Мир, 1990.
10. Тарасов А.О. Введение в изучение систематики высших растений. Саратов,
1963.
11. Левина Р.Е. Очерки по систематики растений. Ульяновск, 1971.
12. Жизнь растений. Т.Т. 1-6. М.: Просвещение, 1980.
13. Даддингтон К. Эволюционная ботаника. М.: Мир, 1972.
14. Шляков Р.Н. Печеночные мхи. Морфология, филогения, классификация. Л.:
Наука, 1975.
15. Миркин Б.М., Наумова Л.Г. Высшие растения. Ч.1. Моховидные –
Голосеменные. Уфа, 1998.
Дәріс № 2
Тақырыбы: Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы.
Жоспар:
1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы.
2. Нағыз мүктер класы.
3. Шымтезек мүктер кластармағы. Класс тармағының жалпы сипаттамасы және
ажыратылатын ерекшеліктері.
4. Мүк тәрізділер бөлімінің классификациясы.
5. Бауыр мүктер класы.
6. Өсімдіктер дүниесіне өркенге дейінгі архегониялылар тармағы.
Ринниофиттер бөлімі.
7. Псилот тәрізділер бөлімі
8. Жасыл мүкі ер кластармағы (зеленые мхи)
1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы. Жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің көпшілігінің денесі органдарға тамырға, сабаққа және
жапыраққа бөлінген болады. Бұл органдар жақсы жетілген ұлпалардан тұрады.
Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік цикліңде спорофиті мен гаметофитінің
алмасып келуі айқын байқалады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Аналык
жыныс органы архегоний кұмыра төрізді болып келеді. Ол екі бөлінген -
кеңейген түп жағынан және жоғарғы жіңішке мойынынан тұрады. Архегонийдің
түп жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі, ал оның мойыны жұмыртқа клеткасы
пісіп жегілген кезде жоғарғы жаннан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий
қапшық тәрізді больш келеді, оның ішінде көптеген сперматозоидтар пайда
болады. Жалаңаш тұқымдылардың тек антеридийлері ғана редукцияга ұшраған, ал
жабық тұқымдылардың антеридийлері де, архегонийлері да редукиияга ұшыраған.
Жыныстық көбею органдары құрылысына (структурасына) қарай жоғарғы сатыдағы
өсімдіктер архегониялы және пестикті болып екі топқа бөлінеді.
Архегониялылар жоғарғы сатыдағы өсімдіктсрдің алғашқы 7 бөлімін қамтиды, ал
пестиктілерге тек бір ғана жабық тұқымдылар бөлімі жатады. Жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің зигогасынан ұрык пайда болады. Ол дегеніміз спорофиттің
бастамасы болып табылады. Архегониялы өсімдіктерде ұрық гаметофиттің
есебінен, ал пестикті өсімдіктерде спорофитгің қор жинайтын ұлпасы -
эндоспермнің ессбінсн жетіледі.
2. Нағыз мүктер класы. Түрлерінің жалпы саны 25 мыңдай болады.
Көптеген түрлері солтүстік ендігінің поляр шеңберіне жақын орналасқан
елдерінде өседі. Тундраның үлкен кеңістігінде, батпақты және орманды
жерлердің өсімдіктер жабынында олар басым болып келеді (доминируют) және
құрлықтың сумен қамтамасыз етілуіне үлкен әсері болады.
Гаметофиті тік сабактық остен тұрады. Оның сыртын жапырақ тәрізді
осшдыср жауып тұрады. Оларды шартты түрде жапырақ жөне сабақ деп айтуға
болады. Сабақтың төменгі жағынан көптеген ризоидтары пайда болады.
Бүйірінен бұтақтанады. Өстің ұзындыққа өсуі үстінгі пирамидальды
клеткалардан бөлінуінің нәтижесінде жүзеге асады. Өсуі монопиальды немесе
симподиальды болуы мүмкін. Соған байланысты жыныстык көбею оргаңдары және
спороганы гаметофиттің жоғарғы жағында немесе бүйірлік бұтақшаларында
орналасады.
Нағыз мүктер класы үш кластармағынан тұрады андреев мүктері
кластармағы (андреевые, или андреңды), шымтезек мүктері кластармағы
(сфагновые, или сфагниды жасыл мүктер кластармағы (бриеные, или бринды).
Соңғы екі кластармағының өкілдерінің маңызы үлкен.
3. Шымтезек мүктер кластармағы. Бұл кластармағы бір қатардан, бір
тұқымдастан тұрады. Оған жалғыз сфагнум туысы жатады. Туысқа 300-ден астам
түр жатады, оның 42-сі бұрынғы одақтас республикалардың (БОР)
территориясында кездеседі.
Шымтезек пен андреевтер мүктері. Солдан оңға: қоңыр сфагнум, алдамыш
сфагнум, тарбиған сфагнум, магеллан сфагнум, жартас андрея
Шымтезек мүктерінің құрылысы біртектес болып келеді, сондықтанда
оларды аныктау қиынға түседі. Олардын гаметофиттері, әсіресе жоғарғы
жағынан катты тарамдалған өсімдіктер. Тарамдалған бұтақтарын жапырақтары
калың болып жауып тұрады. Шымтезек мүктері ылғалғыш өте жоғары болып
келетін ортада өмір сүреді. Соған байланысты олардың ризоидтары болмайды
және су тікелей сабғында өтеді, ал соңғысы біртіндеп ескіре келе түп
жағынан өле бастайды. Сабағының кұрылысы күрделі болмайды, Оның ортасын
өткізгіштік және артық қор заттарын жинау қызметін атқаратын өзек алып
жатады. Өзектің клеткаларының қабықшасы жұка болып келеді. Өзекті екі
қабаттан тұратын қабықшадан тұрады. Оның бірі аркдулық (механикалық) қызмет
атқаратын склеродер-малар, ал екшшісі бойына су жинау кызметін атқаратын
гаалодермалар. Гиалодермалардын клеткалары үлкен, өлі клеткалар, олардың
қабықшаларының дөңгелек тесіктері болады. солардың көмегімен іргелес жатқан
клеткалардың қуыстары бір-бірімен және сыртқы ортамен қарым-катынаста
болады- Кейде бұл клеткалар спираль тәрізді қалыңдап жуындаған жолақтар
түзеді. Жапырағы қүрылысы және атқаратын қызметі жағынан бір-бірінен айық
айырмасы болатын бір қатар клеткалардан тұрады. Олардың біреулері тірі,
хлорофилл дәндері болатын клеткалар, ал екіншілері - өлі, біршама ірі,
үлкен клеткалар. Соңғыларьнын клетка қабықшалары спираль тәрізді жуындап
калыңдаған, көптеген тесіктері бар, кұрылысы жағынан гиаладерманьң су
жинайтын клеткаларына ұқсас болып келеді, оларды гиалинді (гиалиновые)
клежалар деп атайды.
Гиалинді клеткалар өз бойына көп мөлшерде, тіпті өсімдіктен өз
салмағынан 30-40 есе артық суды жинап және оны ұзақ уақыттар бойы ұстап
тұра алады.
Гаметофиттері косжынысты да және даражынысты да болып келеді.
Антеридийлері сабақгьш бұтақтанған жеріндегі жапырақгардын қолтығында пайда
болады. Олардың қасындағы жапырақгар бояғыштау түске боялған болып келеді.
Афхегонилері қысқарған сабағыштардын бұтакшаларында орналасады.
Сперматозоид пен жұмыртқа клеткасының қосылуының нәтижесінде зигота
түзіледі, ол диплоңдты фаза — спорогонқып бастамасы болып табылады.
Снорогон аяқшадан (кәтермеден) және қорашпадан тұрады. Аяқтары өте катты
қысқарған, формасы бадана (луковица) тәрізді болып келсді. Бірақ ол
споралар пісіп жстілер алдында гаметофитоң.
Саңырауқұлақтармен селбесіп өмір сүрслі (симбиоз) және солардьң
көмегімен сапрофиі ретінде қоректенеді. Гаметофитінің сырты ризоидтармеп
капталған. Кон жағдайда жердін астында өмір сүретін жерлерінде өседі. Мүк
тәрізділердің туындыранып, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер
жабынының қальштасуында алатын орны ерекше.
4. Мүк тәрізділер бөлімінің классификациясы. Мүктәрізділер үш класқа
бөлінеді: антоцероттылар класы (антоцеротовые или антоцеротопсиды), бауыр
мүктер класы (печеночники, или печеночные мхи), нағыз мүктер класы
(листостебельные мхи, или мхи, или бриопсиды). Ең маңыздылары соңғы екі
кластың өкілдері Сондықтанда біздер осы екі класка тоқталуды жөн көрдік.
5. Бауыр мүктер класы. Түрлерінің жалпы саны 10 мындай болады. Барлық
жерлерде кездеседі. Бауыр мүктерінің вегететивті денесінің құрылысының
қарапайымдылығы, олардың ерте пайда болғаңдығын көрсетеді.
Бауыр мүктер класы екі кластартарынан тұрады: маршаициялар кластармағы
юнгерманиялар кластармағына. Маршанциялар кластармағы екі қатардан тұрады:
сферокарпалар қатары және маршандашар қатары, ал гонгерманиялар кластармағы
үш қатардан тұрады: метцгериялар қатары, гапломитриялар қатары және
юнгерманиялар қатары.
Бауыр мүктер. Солдан оңға: полиморфты маршанция, шашты блефарострома,
кірпікті птилидиум, екіүшкірлі цефалозия, плаунтәрізді барбилофозия
Кластың негізгі өкілі кәдімгі маршанция. Оның гаметофитінің ұзыңдығы
10-12 см болатын, дихотомиялы бұтақталған, пластинка тәрізді таломнан
тұрады. Таллом екі жағынан бірдей эпидермиспен қапталған. Жоғарғы
эпидермистің ауа келіп тұратын тесігі-устьицесі болады. Бұл төрт қатар
болып орналасқан, арнайы клеткалармен қоршалған, үлкен клетка аралық
қуыстар. Устьицелердің астында ауа қуыстары болады. Төменгі эпидермистен
бір клеткалы ризоитар мен қызғыштау немесе көкшілдеу түсті кабықшалар
кетеді. Оларды кейде редукцияға ұшыраған жапырақтарға жатқызады. Жоғарғы
эпидермистің астында ассимиляциялық ұлпа орналасады. Ол бір ядролы,
хлоропластары бар, вертикаль орналасқан, бағаналы паренхималық клеткалардың
қатарынан тұрады. Оның астыңда клетка қабықшалары жұқа, хлорофилдері жоқ
паренхималық клеткалардың қабатына жатады. Яғни маршинциялардың талломының
кұрылысы дорсивентальды болып келеді.
Талломының үстінгі жағында ерекше бұтақшалар-тіректер (подставки)
пайда болады, ал олардың жоғарғы жағында жыныс органдары жетіледі.
Маршанция екі үйлі өсімдік. Бір өсімдіктерде тірек тоғыз сәулелі жұлдызша
формалы больп келеді. Осы сәулелердің арасында, оның астынғы жағынан аналық
жыныс органы архегонийлері орналасады. Екінші бір өсмдіктерде тірек сегіз
бұрышты қалқанша формалы болып келеді. Қалқаншаның жоғарғы жағындағы
антеридиальды қуыстың ішіне антеридийлері еніп жатады. Архегонияның құрсақ
жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі. Жұмыртқа клеткасы мен сперматозоид
қосылғаннан соң, зиготадан спорогон жетіледі. Ол қысқа сағақты (тірсекті)
қорапшадан тұрады және гаусториялары арқылы гаметофитке бекініп тұрады.
Қорапшаның ішінде спора түзетін клеткалардан мейоздың нәтижесінде гаплоидты
споралар мен элатералар пайда болады. Элатералар дегеніміз қабырғалары
спираль тәрізді калыңдаған, ұзынша келген өлі клеткалар. Олар споралардың
массасынын (үйіндісінін) ыдырауын және қорапшадан сыртқа шашылуын
қамтамасыз етеді. Қолайлы жағдайда спорадан протонема (өскінше) жетіледі.
Оның үстінгі клеткаларынан маршанцияның талломы өсіп шығады.
Вегетативті көбеюі, линза формасы, түсі жасыл болып келетін өнім
бұршақтары (выводковые почки) арқылы жүзеге асады. Олар талломның үстінде
болатын ерекше себеттердің ішінде, олардың түбінде төселіп жататын
клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
Маршанциялардың түрлері табиғатта кең таралған. Оларды көп жағдайда
ылғалы мол жерлерден: көлдер мен өзеңдердің жағасынан, жыралардан,
ормандардағы төменгі ярусты түзетін шөптесін есімдіктердің арасында
кездестіруге болады.
6. Өсімдіктер дүниесіне өркенге дейінгі архегониялылар тармағы.
Ринниофиттер бөлімі. Риниофиттер бөліміне тек қазба түрінде ғана белгілі 2-
3 туыс жатады Олардың әмірлік цикявында спорофилі басым болып кслсді.
Вегетативтік денесі дихотомиялы бұтактанған теломдардың систсмасынан
тұрады. Талломның жер беті бөлігінін жалпы құрылысының өзіндік ерекшілігі
болады. Бұл өлі өркенгс жатпайды, өйткені теломның өстерінде жан факгары
болмайды. Негізгі осьтік айқын байқалады. Оның ортасын көлемі алып жатады,
ал сыртын алоэма қоршап тұрады. Ксшісемасы тұтас цилиндр тәрізді немесе
сәулелі болып келеді. Ол трахеидтерден тұрады. Талломның шст жағы (қабықша
бөлігі) фотосинтездің қызметін атқарады. Эпидермисіңде устица аппараттары
орналасады. Жер асты бөлігінің устищесі болмайды. Нағыз тамырлары жоқ,
оларды ризоидтары алмастырады Спорангилері талломның жоғарғы ұштарында
орналасады, спорангиясының кабық.
7. Псилот тәрізділер бөлімі. Псилот тәрізділер бөліміне осы кездегі
флорада кездссетін екі туыс жатады: псилот және зиптерис. Түрлерінің жалпы
саны 4-6 дан аспайды. Екі туыста жср шарынын екі бөлігінің тропикалық және
субтропикалық аймақтарында кең таралған өсімдіктер.
Спорофиті - эпифит ретіңде ағаштардың діңінде, сиректеу жер бетіцде
өсетін шөптесін өсімдік. Талломының ұзындығы 5-40 (100) сүм. Көп жағдайда
төбссінен бұақтанады (дихотомиялы бұтақганады). Қабык кабаты жақсы
жетілген, ол фотосинтездің щлзметін атқарады. Устьица аппараты қарапайым
больш кследі. Жапырағы үс ак, үзыңдығы 1-5 мм. лсн аспаиды, біз төр ізді,
жалпақ, утьищі аппараты мен жүйкелері болмайды. Оларды телломныц осіцкісі
ретінде қарастыруға болады, Жср асты бөлігі ризоидтары бар тамыр сабак
түріпде берілген. Тамыры болмайды. Спораигийлері 2-3 тен бірігін орналасады
(синангилер тәріаді), тік жарыкшактары арқылы кэқырайды. Спораларынын
мөлшері бірдей болады. Псилот тәрізділердіц спорофитінщ қүрылысы, олардың
риниофитгермен туыстын жақындшынын дәлелі.
Гаметофиті кос жынысты, хлорофиллі болмайды, радиальды симмстриялы.
дихотомиялы бүтакгалған болыл келеді. Оның үзындығы шамамен 20 мм. ден
аспайды.
Сабағының жоғарғы үшының қатгы ұзарып өсуінін нөтижесінде қорагшіаны
жогары көтеріп шығады (жалған аяқтары). Қорапшаның ортасында дөңгелек
бағана (колонка) орналасады, ал онын үстінде күмбез тәрізді спорангилері
мен спора түзетін ұлпалары жетіледі. Қорагаііаларльщ қабыргалары берік,
көпкабатты болып келеді.
Оңың сыртқы хлорофилл, шым түзетін қабатында көптеген толык жетілмеген
устьицалары болады. Қорапшаның спора пісіп жетілген кезде ашылатьш
кақаақшасы болады, сол аркылы споралары сыртка шашылады. Элатерасы
болмайды. Осылайша жерге түскен споралардан алдымсн жасыл түеті табақпіа
(пластинка) тәрізді өскіншелер (протонемалар) пайда болады.
Содан сон әрбір протонемада көптеген бүршіктер пайда болады, олардан
келешекте ересек гаметофиттер жетіледі. Гаметофит осы өсімдіктің өмірлік
циклында үнемі басым болып келеді (доминирует).
Шыміезск мүгінің (сфаганумының) құрылысы өзінің қарапайымдылығымен
ерекшеленеді: протонемасы табақша тәрізді, өткізгіш шоғы мен ризоидтары
болмайды, қорапшасы нашар диффсренцияланған.
Шымтезек мүктерініц табиғаггағы маңычы өте зор. Олар өз бойына көп
мөлшерде су жинап, калың шым түзіп коитеген жсрлерді алып жатады. Сәйтіп
олар туңдра зонасына дейін жететін көптеген кеңістікті батпакка
айналдырады. Батпақгы күрғату үшін арнайы агромелиоративтік шаралар
қолданылады. Екіншіден ескі батпақтардың, шымтезектің кені (залежь) ретінде
шаруалылықта маңызы үлкен болады. Шымтезек қабаттарының (пласты) қалындауы
ең қолайлы жағдайлардың өзіндс өте баяу жүреді. Калыңдығы 1 см болатын
шымтезек қабатының түзшуіне шамамен 10 жылдай уақыт қажет.
БОР-да шымтезекгің қоры шамамеп 160 млярд. т. жетеді, ол дүние жүзінің
шымтезек қорының 60,8% түзеді деген сөз.
8. Жасыл мүктер кластармағы (зеленые мхи). Түрлерің жалпы саны 24,6
мындай болады. Шымтезек мүктеріне қарағаңда біршама көп таралған. Тундрадан
жеие орманды туңдрадан бастаи шөлейт және шөлді аймақтарға дейінгі әртүрлі
экологиялык жағдайларда өседі. Жасыл мүктердін ең негізгі өсетін жерлсрі,
яғни олардың айкын басым болып кслстіи (доминант) немесе біртұтас
өсімдіктср жабынын түзетін желері тундра, батпақш жерлер жөне ормавдардың
кейбір түрлері. Әрбір жердін (ортаның) өзіне төы турлсрі болады. Жасыл
мүктер шымтезек мүктеріне қараіаңда курылысы алуан түрлілі болып кслсді.
Жыныстык көбею органдары бір түрлерінде негізгі өсінде, ал екшшілерівде —
бұйірлік бугакгарында пайда болады. Ксйбір турлерівде бүтақгануы айқын
байкзлмайды.
Жасыл мүктердің ең кең таралған өкілдерінің біріне көкек зығыры
(яолитрих обыкновенный) жатады. Ол орманда, ормаиның ашық жерлерівде жөне
батаақгы жерлердің шеттерінде өседі.
Гамегофитінің сабағы тік, бүгақгалмаған, биіктігі 15 см, кейде оданда
биіктеу больш келеді. Сабаіын жапырақгары кальщ болып жауьш түрады.
Гаметофиггін жер асты бөлііі горизонталь бағытга төссліп жатады, онда
ризоидтары пайда болады. Сабақгьщ ортасывда флоэма мен ксилемаға сәйкес
келетін, үзынша клсткалардан түратын өтйзііш шоқгары болады. Ол
склеродермасы мен гаалюдермасы бар кабық қабатымен қорщалған болады.
Жапырақгары сабақка спиралдын бойымен орналасады. Олар үштары үшкір
больш гшімделген таспа төрізді жапырак тактасынан жөне жарғақ төрізді
қыналтан (влагалищеден) тұрадьг. Морфологаялык түргыдан карағавда
жапыракгын үстінгі бетівде ассимиляциялык шіастинкалар орналасады.
Жүйкелсрі аркаулык (механикалык) жөне өткізгіш гастологиялык злемештерімен
кеңейгеп.
Гамстофиттері дара жынысты. Архегонилері аналык гамечофиттің, ал
антеридилері аталык гамгтофитгін жоғарғы жаіъшда орналасады. Ұрықтанғаннан
соң зиготадан спорогон пайда болады. Ол ұзын аящнадан жөне қорапшадан
тұрады. Қорапша тік түрады немесе аздап көлбей орналасады. Ол призма
төрізді, төрт-бес кырлы, түсі тат секілді болып келетін киіз төрізді
калпакщамсн жабьшған. Калпакша архегоивдің кабыргаларыыың жыртылуынын
нөтижесіңце пайда болады. Қорапша сауатшадан (урночки) жөне какдақшадан
іүрады Онын төменгі бөлігІ мойъшға жіцііикеріен. Сауытшаның қабырғаларында
устьице болады, ішкі жағывда бағанасы (колонка) жетіледі. Бағана
қакдакщаның астында үлғайьш эпифрагманы түзеді. Ал эпифрагма дегеніміз
кабырғалары жүқа болып келстін көдденең перде. Бағананың айналасывда
спорангилері орналасады. Олар ерекше жіп төрізді ескіншілері арқылы бір
жағынан бағананың кабыргаларына, ал екінші жағынан спорангилерге бекініп
тұратын цилиндр тәрізді қапшықшалар. Қорапшаның спораның шашылуын
камтамасыз ететін ерекше перистом деп аталынатын тетігі (приспособление)
болады. Ол сауытшанын (урночканың) шстінде орналаскан таға тәрізді
клеткалардан тұратын тістердің катары. Гифоскошшіык қозғалыска кабілетті
тістерімен эпифрагманьщ арасында тесіктері болады. солар арқьгаы ауа райы
кұрғак уақытта споралары сыртқа шашылады.
Спорадан жасыл түсті тарамдалған жіпшелер секілді өскінше (протонема)
жетіледі. Онда бүршіктер пайда болады, келешекте осы бүршіктерден үлкен
гаметофиттер түзіледі. Ал гаметофит дегеніміз бұл жерде сабақтан және
жапырақтан тұратын өсімдік.
Негізгі әдебиеттер:
16. Әметов Ә.Ә. Ботаника М., Білім,2000
17. Комарницский К.А. и др. Ботаника М., Просвещение,1975
18. Курсанов Л.И. и др. Ботаника т.1,2, М., Учпедгиз, 1951
19. Еленевский А.Г. и др. Практикум по систематике растений и грибов:
Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.:
Изд.центр Академия, М.: Мир, 2001
20. Еленевский А.Г. и др. Ботаника систематика высших или наземных
растений. Изд.2-ое.- М.: Академия, 2001.
21. Сергиевская Е.В. практический курс систематики растений Л.,1991
22. Гордеева Т.Н. и др. Практический курс по систематики растений М.,
Просвещение, 1972
Қосымща әдебиеттер:
23. Тахтаджян А.П. Происхождение и расселение цветковых растений М.,
Наука, 1970
24. Рейвн П., Р. Эверт, С. Айкхорн. Современная ботаника. В 2-х томах. Т.
1-2. – М.: Мир, 1990.
Дәріс№ 3.
Тақырыбы: Псилот тәрізділер бөлімі (Licopodiales).
Плаун тәрізділер (Lіcopodiphyta), қырықбуын тәрізділер (Equitophyta,
Sphenopsida, Articulatae) бөлімдері.
Жоспар:
1. Өсімдіктер дүниесінің өркеңді архегониялылар тармағы. Плаундар қатары
(Lіcopodiales). Плаун тәрізділердің жалпы сипаттамасы. Плаун
тәрізділердің анатомиясы мен морфологиясының ерекшеліктері.
2. Селагинеллалар қатары (Selaginelalles). Жалпы сипаттамасы. Спорофиттің
тіршілік жағдайына байланысты құрлысының ерекшеліктері.
3. Полушниктер қатары (Jsoetales). Жалпы сипаттамасы. Өліп біткен және
қазіргі түрлері – натгорстиан, полушник, стилитес.
4. Қырықбуын тәрізділер, немесе бөлімділер бөлімі (Equitophyta,
Sphenopsida, Articulatae) Жалпы сипаттамасы және бөлімнің ажыратылатын
ерекшеліктері, жапырақтың шығу тегі. Кластар мен қатарларға бөлінуі.
1. Өсімдіктер дүниесінің өркеңді архегониялылар тармағы. Плаундар
қатары (Lіcopodiales). Плаун тәрізділердің жалпы сипаттамасы. Плаун
тәрізділердің анатомиясы мен морфологиясының ерекшеліктері. Плаун
тәрізділер өте ертеде пайда болған өсімдіктердін бірі. Олар эволющшныи
ұсакжапырақтылар линиясын түзеді. Қазіргі кездегі өкілдері көпжылдық мәңгі
жасыл шөптесін өсімдіктер, ал жойылып кеткен түрлерінің ішіндс ағаштарда
болған.
Қазіргі плаунтәрізділер. Солдан оңға қарай: түйреуіштәрізді плаун, плаун-
баранец, селагинеллатәрізді селагинелла, көл полушник
Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақгары болады, оны үсақ, кейде
тігінен қабыршақ төрічді жапырақтары (микропиллия) каптап жауып түрады.
Олар нашар дифферендияланған, 1-2 тарамдалмаған жүйкелері болады. Буыңцары
мен буынаралықгары нашар жетілген. Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабак
тнрівде берілген, одан көптеген косалқы (придаточные) тамырлары кетеді.
Жерасты жөне жербеті өстері жоғарғы ұштары аркылы бүтакгаиады. Өстің
жогаргы үшында спорангалсрі жинальш масақ түзеді. сирекгеу олар сабакга
спора жетілетін аона түзеді. Спораигалерді жекелей алып қарар болсак, олар
жаяырақгардьш (спорофиллдердің) үстінгі жағында орналасады. Споралардың
мөлшері (размері) бірдсй немесе өрқилы болып келеді. Басқаша айтвкавда тең
споралы да жөне өртүрлі споралы да түрлері болады. Гаметофитгері жердің
астында жетіиеді, үзывдыгы 2-20 мм-ден ашайды, сапротрафты коректенсді.
Үрықгануы сумен байланысты.
Классификадиясы. Бүл бөлім екі кластан түрады: шіаундар класы жөнс
полушниктер класы.
Плаундар класы. Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер жатады.
Плаундар класына мынадай үш қатар - жатады: астероксштоыдар катары,
плауидар қатары, протолспидодеңдрондар катары. Бұлардың біріншісі мен
үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал Плаундар катары ертеде
жойьиып кеткен фикустар түкымдасынаи жөне осы кластың қазіргі кезге дейін
жеткен Плаундар түкымдасынан түрады.
Плауңдардың спорофиттері көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Сабағы мен
тамырының камбиі болмайды. Жапырактарыньң тілшелері болмайды. Спораларьшың
мөлшері бірдеЙ.
Гаметофиттері қосжынысты, 1-15 жылдың арасывда пісід жетіяеді.
Көптсген түрлері жойылып кеткен. Казіргі кездегі флорада кластың екі туысы
бар. Оның сң кобі жөне ксн таралтаны шіаун. Плауыдардаш шаруатылыкгағы
маңызы шамаяы, Оларды мал жемейді. Плауидардаы дөрі алынады. Плаундардың
спорасы сртеден медицинада кодданыльш келген, оның қурамындагы май
ешуақытта кегаіейді (тоцбайды). Оларды жас баланың тақымына себетін үнтак
(детская присьшка) ретінде пайдаланады. Кейде мүвдай спораларды калыпка
күйьшған затгыц қабырғаларын жылтырату және олардың сырт формасьш одемі
көрссту мақсатында пайдаланады.
Шоқпарбас плаун. Қылқанжапырақты ормандарда кең таралған есімдік.
Спорофиті жерге төселіп өсетін сабақган тұрады. Онын вертикалъ бағытга
көтеріліп түратын буі ақгары мен төмен карай кететін косалқы тамырлары
болады. Сабагы мен тамырларының төбелік тармақгалған бүгақгары болады.
Өткізгіш шокгары сабақтың ортасында орналасады. Орталык цилиндр сабақіың аз
гана бөлігін альш жатады. Қабық қабахының жалпак аонасына жапырақшң іздері
өтіп жатады. Камбиі жоқ, Сабағы мен жапырағьшың сыртын эпңцермнс қабаты
каптап түрады, оңда устъице аішаратгары болады. Жапырақ тақгасы іаспа
тәрізді, шетгері тегіс, үзын болып келетін жіңішке жішпе-мен аяқгалады.
Вертикаль бағыгга тік көтеріліп тұратын сабақгары-ның үшында, біршама
ұзын аякщаның (көтерменің) устін-де екщен (сиректеу 3-5-тен) спора түзетін
масақгары орналасады.
Масакгьщ формасы цилиндр төрізді, оньщ өсі болады. Өсті айнала
спорофилдері, баскаша айпфндя үштары үшкір, өрі жогары қарай кайрылған
кдбыршак төрізді үт бүрьшпы жаиырақгары орналасады.
Спорофилдің устінде кыскэ аяқшасы бар бүйрск гөрілш спорангиі
орналасады. Онын ішінде споралар жетіледі. Споралары бірдсй, үсак, формасы
тетраэдр төрізді больш келеді. Спородермасы (спора кдбыкщасы) скі қабаттан
түрады: сыртқы экзшшен, жөне ішкі интишіен. Спорангилері көдденең
жарыкщақгары арқылы кақырал ашылады. Споралары жерге шашылып, бірнеше
сантиметрлік терендікте жайлап (12-15 жылдың ішіндс) осіп гаметофитке
айналады. Формасы жағынан гаметофит пияздыц баданасына (луковицы) үқсайды,
кейіндеу үлғайьш өсіп оның диаметрі 2 см дейін жетеді. Бұл жагдайда онын
формасы өзгеріп астау төрізді (блюдцевидный) кдлыпқа келсдІ. Гаметофит
түссіз болып келеді, ризоидтары болады. Эпвдермистің астында жаткан
клсткалары саңыраукулақгын мицелиімеи симбиозда болады. Кейбір түрлерінің
гаметофиті топырақгын бетівде жатады, бүл жағдайда оның кдеткаларывда
хлоропласттар пайда боладьь Антеридийлері мен архегонийлері гаметофиттің
үстінгі бетінде орналасады жөне паренхималық үлнага еніп жатады.
Сперматозовдтары көп, екі талшықш болады. Урыкгануы сумен байланысты.
Зигота тыныштык калпына көшпей-ак бірден өсіп спорофитгщ ұрығын береді. Ол
алғашкы кезде гаметофитгің үлпасына енігт жатады жоне опың есебінен
корсктенеді. Бірақ көп үзамай үрықган тамыр кетіп, жерге енеді, содаи соц
барып спорофитгің үзақ уакщтар бойы дербес өмір сүруі басталады.
3. Полушниктер қатары (Jsoetales). Жалпы сипаттамасы. Өліп біткен және
қазіргі түрлері – натгорстиан, полушник, стилитес. Полушниктер класы.
Спорофиттері, сабақтары екінші рет қалындашын (жуандайтын) ағаштар, және
аздап та болса екінші рет қалындау қабілетіп жогалтпаған көпжылдык шөптесін
өсімдіктер. Ағаш төрізді турлері түгелдей жойыльш кеткен. Жапырағының
жогаріы сабакка қарай иілген жеріндс, кішкснтай осіндісі — тілшесі болады.
Спораларыныц мөлшсрі (размері) өртүрлі. Гаметофиттері дара жынысты, бірнеше
аптаның ішінде пісіп жетіледі.
Полушниктер класына өртүрлі споралы шгаун төрізділср жатады.
Полушниктер класы мынадай үш кдтардан түрады: сслагансллалар катары,
лшидодендрондар катары, полушнгастер қатары.
Ең көп жөне кен таралган туысына селагинелла жатады. Онын аздаған
түрлері ғана дөрілік жөне сөңцік өсімдікгер ретінде лаңцаланьгаады.
4. Селагинеллалар қатары (Selaginelalles). Жалпы сипаттамасы.
Спорофиттің тіршілік жағдайына байланысты құрлысының ерекшеліктері.
Селаготектес селагинелла (Селагинелла селаговидная). Ол бүрьшғы одактас
рсспубликалардың тсрриториясьпшң европалық бөлігіндеіі таулардың ылғалды
субальпа белдеуіңдегі шаліъщцарда аздап кездеседі. Спорофитіщң сырткы
күрылысы і шаунның спорофшіне үқсас. Сабағьшың ортасында өткізгіш шоғы
орналасады. Ол паренхимадык клеткалардан түратын жішпелерге ілініп тұрады,
Сабағының эпидермисінде устьица ашараттары бшшайды. Жапыракгары формасы
жоне мөлшері жағынан бірдей, тілшелері келешегіңде түсіп калыи отырады.
Мезофиллдін клеткаларывда 1-2 пластинка төрізді храмотофорасы болады.
Эпидермистің клеткаларында да храматофаралары болады. Устьица аішараттары
жалыракшң астынғы бетівде орналасады. Спора түзетІн масакгары сабакгарының
жоғарғы үштарыңда орнадласады. Спорофилъдеріюң вегетативтік жапырақгарынан
айкьш айырмашылықгары болады. Спорофилдерінің тілшелері боладьг, бірақ олар
ешуақытта түсіп қалмайды. Әрбір масақгың спорофклдерінің қолтығында кьюкд
аяқшаларда мега — және микросяорангилері орналасады. Мегаспорангаінде торт
мегаспора. ал микроспорангиінде көптеген микроспоралар жетілсді.
Спорангилердем босаган, мегсі -жөне микроспоралар қолайлы жаіяайларда
өседі. Микроспораның ішінде аталык гаметофиі жетіяеді. Ол бір вегетативтік
клеткадан жөне бір редукцияга көп үшыраіан антерцдийден тұрады. Соңғысының
ішінде екі талшығы бар спсрматозоидтар жетіледі. Аналык гаметофитте
түгелдей дерлік мегаспоранын ішінде жетіледі. Гаметофит үлғая келе
мегаспоранын кабыкіцасын жарып шыгады. Үш сөулелі жарықшақ аркылы
гаметофиггін денесІнің бІр бөлігі созылыл сыртка шығады, овда архегонилері
мсн ризовдтары паңда болады. Үрықгануы сумеы байлаиысты. Зиготадан ұрық
пайда болады.
Сонымен селагинелланьщ өртүрлі шоралылшы оның гаметофитгерінін дара
жыныстығын жөне редукпияға көп ұшырағандьяын айкындайды. Бүл ерекшелігі
өсімдіктердін эволюңиясывда үлкен роль атқарды.
4. Қырықбуын тәрізділер, немесе бөлімділер бөлімі (Equitophyta,
Sphenopsida, Articulatae) Жалпы сипаттамасы және бөлімнің ажыратылатын
ерекшеліктері, жапырақтың шығу тегі. Кластар мен қатарларға бөлінуі.
Бұл бөлімінің ағаш тәрізді өкілдері түгелдей жойылып кеткен, ал
қазіргі кездегі флорада тек шөптесін түрлсрі ғана сақталған.
Солдан оңға қарай: егістік қырықбуын, орман қырықбуын, батпақ қырықбуын,
гигант қырықбуын
Құрлысы. Спорофитгің негізгі ерекшелігі сол, ол бүйірінен бүтақганады
жөне бүйірлік бүтақгары сабақкд топтасып орналасады. Буындары мен буын
аралықтары айкқын көрінеді. Буьш аралықгарының түп жағыцда кыстырма
(интеркалярлық) меристема орналасады. Жапырақтары редукцияға көп ұшыраған.
Олар мөлшері орташа жапырақтан бір ғана орталық жүйкесі бар ұсақ
жапырақшаға дейін кішірейген. Хлоропластарында пиреношстары болмайды.
Спораніилері спорангиофороларында -түрі өзгерген бұйірлік өркендерінде
орналасады. Қырықбуын тәрізділер тек және әртүрлі споралы болып келеді.
Сонымен бірге бұларда гетеротализм айқын байқалады. Ол дегеніміз мөлшсрі
жағьшан бірдей споралардан әртүрлі жьшысты гаметофиттер пайда болады деген
сөз. Спородермасьшда интиннен және экзиннен басқа, тағыда перина деп
атальшатын сырткы қабаты болады. Ол экзинге бекіыген екі спираль төрізді
бүралган лентадан- элатерден гүрады. Элатерлері екі түрлі кызмет атқарады-
споралардьщ шашылуын және споралардын топтасып жинақгалуын кэмтамасыз
етеді. Бүл аталык. және аналык гамегофиттердің бір жерде катар өсуіне
мүмківдік береді-
Гаметофиттері ұсак, мөлшері (размері) бірнеше миллиметрден аспайтын
жасыл түсті, дара немесе кос жынысты өскіншелер. Ұрықтануы сумен байланысты
болады. Ұрық тыныштық кезеңін басыан өткізбейді.
Классификациясы. Бұл бөлім төрт кластан тұрады: гиенилер класы,
сынажапыракгылар класы, каламитгер класы, кырықбуьшдар класы. Алғашқы үш
кластын өкілдері түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Қырықбуыңдар класьшың
өкіддері жер шарыньщ екі бөлігІнің де казіргі кездегі флорасывда кездеседі.
Қырықбуындар класы. Қырыкбуындар жер шарьшың Австралиядан басқа
жерлеріыін барлыіында кездеседі Класс бір ғана кырықбуын туысынан түрады.
Түрлерінің жалпы саыы 30-35 тей болады, бүрынғы одақгас республикалардың
территориясьшда олардын 13-ші, ал Қазакстанда 8-і кездеседі. Олар негізінен
ылғалы мол жерлерде өседі. Сыртқы күрылысы жағьшан кырықбуындар өзінің ағаш
төрізді тегі каламштерге жақын, бірак мөлшері жағынан көп кіші.
Қырықбуывдардьщ жер беті сабағы бір жылдық тск аздаған түрлеріқде гана ол
көпжылдык, мөңгі жасыл больш келеді. Бір турлері жем- шөптік есівдіктер
ретіпде аса қунды больш келеді. Бірақта көпгегея түряерінің эпидермисінін
клеткаларыыын кабыкшалары кремнеземнен түратын оюлы безектермеп
(инкрустарованк) каптадған. Бүл кремнеземнаи тұратын оюлы безектер
өсімдікіің жем- шөп ретіңдегі қундыльнын көп төмендетеді (тіптеи жоқка
ншіғарады). Көптеген тұрлері жайлымдар мен егіс алкаптарының, өсірссс
қышқыл гопыракуарда куресуге бой беруі аса кңын арам шөптер болып келеді.
Кейбір турлері үй жануарларына улы болып келеді (башак қырыкбуьшы- хвощ
болотный- Е.раіияге), еменді орман кырықбуыны. Қырыкбуындар дөрілік
өсімдіктер регінде медишшада кснінен кодданылады. Сабақгары наждакғы
қағаздың орнына паддаланылады,
Қырыкбуындардыц қазіргі кезде кең тараіган окіддерініц бірі дала
кырықбушш (хющ полевой). Бұл көпжылдық шөптесін өсімдік. Арам шөп ретіиде
егістікте жопс тыңайған жерлерде (залеждсрде) өседі. Оның 1 метр теревдікке
дейін топыраккэ еніп жататын жср асты бөлгілі-тамырсабагы болады.
Тамырсабақғын кейбір кыскарғаң жанама тармақгары түйнекке айналады. Олардъщ
іші крахмалдың артық қорына толы болады. Тамырсабақгыц буыидарыңда
жапырақгын кыналшасы (влагалищесі) топтасып орналасады. Сонымен қатар осы
буьшнан томен карай қосалқы тамырлары (првдоточныс корни) кетеді. Тамырыньш
анатомиялық құрылысы алғашкы қалпыпда сақгалады, ал кдбығьшда үлкен ауа
куыстары боладьг. Жер бетіндегі сабақгары екі түрлі болады: ерте коктемдс
павда болатын, спора түзетін жөпе кейіңдеу (жазда) пайда болып, күздің
соңына дейін өсуін тоқгатпайтыи спора түзбейтін сабақ. Қырыкбуынның баскд
түрлерінің жер бетіндегі сабақгары бірдей болады
Спора түзбейтін сабақгары (стерильный побег) әдетте топтасып
бүтақганады Олардың түсі жасыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Биология-география факультеті
Ботаника кафедрасы
Қали Алмагүл
Кыздарова Даметкен Канагатовна
Ботаникадан үлкен практикум пәні бойынша
Дәрістер курсы
білім беру бағдарламасы: 6B05102-Биотехнология
Қарағанды 2022
ДӘРІС № 1
Тақырып: Өсімдіктер систематикасы
Жоспары:
1. Өсімдіктер систематикасының міндеттері
2. Систематикалық категориялар.
3. Өсімдіктер систематикасының қазіргі кездегі әдістері.
4. Классификация және филогения
5. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы
1. Өсімдіктер систематикасының міндеттері. Адамзат ерте кезден бастап
қоршаған ортаны танып-білуге, ондағы өсімдіктер мен жануаларға ат
беріп, бір-бірінен айыра білуге талпынған. Осы мұқтаждықтардың бәрін
қанағатандыру мақсатында құрылған систематика ғылымы ертедегі биолия
ғылымдарының бірі болып саналады. Бірақта бұл ғылым 18 ғасырдың аяғы
мен 20 ғасырдың басында ғана дами бастады.
Соңғы уақытта систематика ғылымы таксономия терминімен бірдей қолданып
келеді, бұл терминді (грек тілінде “таксис”-құрылыс және “номос”-заң
дегенді білдіреді) 1973 жылы швейцар ғалымы О.П. Декандоль ашқан. Бұл
организмдердің жіктелуі туралы ғылым. Ал “систематика” термині “система”
деген грек сөзінен алынып, жіктеу системасына қолданылады.
Қазіргі кездегі систематика 19 ғасырдың соңындағы систематикадан
сапасы жағынан ерекшеленеді. Ол көптеген ғылымдардың мәліметтерін
біріктіріп қана қоймай, өсімдіктер әлемінің әр алуандылық деңгейін,
үйлесімділігін, өзара бірлігін, байланыс деңгейлерін тұрақтандырады.
Систематикасыз тіршіліктің әр алуандығын, эволюция процесінің нәтижесінде
пайда болған организмдер арасындағы байланыстарды түсіну өте қиын. Түр
нақты анықталмаған жағдайда физиолог, биохимик, генетик және т.б. ғалымдар
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізе алмайды. Ірі кеңес ботанигі, академик
А.Л. Тахтаджянның (1972) айтуынша, “систематика биологияның ірге тасы және
оның бастауы мен соңы және сонымен қатар альфасы мен омегасы”.
Кез-келген ғылым сияқты систематика да бір-бірімен тығыз байланыстағы
үш құрылыммен сипатталады: оқытылу пәні, оқытылу міндеттері және оқытылу
әдісі.
Өсімдіктер систематикасының оқытылу пәнінің құрамы жер шарындағы
өсімдіктер әлемінің эволоюциялық системасының құрылуы мен жіктелуі және
аталуы мен сипатталуынан тұрады.
Систематиканың міндеттері. a, b, g - систематика немесе
систематикалық зерттеулердің әртүрлі деңгейі ретінде талданады. Бұл
деңгейлердің әр қайсысы мамандардың дайындығын, әртүрлі білімдер мен
дағдыларды меңгеруін талап етеді.
а - систематиканың немесе инвентаризацияның (каталогизация) мақсаты -
жер шарындағы барлық түрлердің сипаттап, түбегейлі каталогын құру. Бұл
міндеттің шешімі мамандардан морфология, анатомия, эмбриология, экология,
өсімдіктер географиясы және басқа ғылым салаларынан білімдерін алап етеді
және сонымен қетер алынған мәліметтерді салыстырып, байқап көру және
каталогтарды құра білуді талап етеді.
в – систематика немесе қазіргі заманғы филогенетикалық системаны құру
гениологиялық, яғни өсімдіктер патшалығының эволюциясындағы әртүрлі
таксондар арасындағы туыстық байланыстарды көрсетеді. Бұны біз
классификация немесе таксономия деп атаймыз. в – системаның мақсаты
күрделірек, ол мамандардан жоғарыда аталған ғылым салаларындағы білімдерден
басқа өсімдіктер физиологиясы, экология, биохимия, серодиагностика (қанның
сарысуынан белгілі антигендерге қарсы маманданған антиденелерді анықтау),
палинология (тозаң дәндері және споралардың құрылысы туралы ғылым), химия,
физика, электрондық микроскоптарда жұмыс істей алу және алынған
материалдарға математикалық талдау жүргізе алуды талап етеді.
у – систематика немесе популяция генетикасы – табиғатта түр түзілу
процесін зерттейтін систематиканың салыстырмалы жаңа бөлімі. У-деңгейінің
сұрақтарын шешуде ғалым жоғарыда айтылған білімдерден басқа молекулалық
биологияны, цитологияны, кариология және т.б. қазіргі заманғы ғылымдарды
білуі шарт, өйткені олар түр ішіндегі өзгергіштікті меңгеруге жәрдемдеседі.
2. Систематикалық категориялар. Систематикалық бірліктерді белгілеуде
таксон термині қолданылады. Э. Мейер деген ғалымның пайымдауынша,
“таксон дегеніміз-кез-келген рангінің систематикалық тобы өзінің
ерекшелігінің арқасында белгілі бір категорияны иеленуге мүмкіндіг
бар”. Басқаша айтқанда, таксон дегеніміз-иерархиялық классификацияның
кез-келген деңгейінің формальді бірлігі ретінде қарастырылатын
организмдер тобы.
Ботаникалық номенклатураның халықаралық кодексі бойынша өсімдіктер
патшалығында таксондарының мынандай системасы қарастырылған:
Түр (spesies) – негізгі таксономиялық категория. Ол тек ситематика
үшін ғана маңызды емес, сол сияқты жалпы биологиялық істерде де маңызы
ерекше. Түрді белгілеу үшін 1753 жылы К. Линней ұсынған латын тіліндегі
бинарлы, биноминальді (латынша bis - екі есе) номенклатура қолданылады.
Мысалы, Magnolia grandiflora L. (ірі гүлді магнолия) түрлік
категорияны береді. Түрдің атының соңында сол түрге ең алғаш сипаттама
берген автордың фамилиясы көрсетіледі. Мысалы, L. - Линней, DC. – Декандоль
және т.б.
Түрдің ішінен түр асты деген ұғымға тоқтала кеткен жөн.
Түр тармағы (subspecies) – бұл морфологиялық белгілері жағынан
ерекшеленетін түр популяцияларының тобы. Түр тармағы табиғат
лабораторияларында жаңа түрді қалыптастырудағы негізгі материал ретінде
пайдаланылады.
Келесі қолданылатын кішірек түрішілік таксон - әр түрлілік.
Әр түрлілік (varietes) – географиялық ерекшелігі жоқ, бірақ та
белгілі бір тіршілік ортасына бейімделген популяцияның түрі.
Келесі бұдан да кіші түр ішілік таксон – форма.
Форма (forma) – бұл мутация нәтижесінде пайда болған, аздаған
морфологиялық айырмашылықтары бар кішірек популяциялар немесе даралар тобы,
әдетте бұл организмдер белгілі бір жағдайларға бейімделмеген және тұрақты
емес.
Жақын түрлердің қоюлығы келесі туысты қалыптастырады.
Туыс (genus) – басқа категориялардан ерекшелігі - өзіне жататын
барлық түрлерді біріктіреді. Туыс көптеген түрлерден (политипті), біраз
түрлерден (олиготипті), немесе тек бір ғана түрден (монотипті) тұра алады.
Систематиканың ірі туыстарында түр ішілік таксондарды; түр астыларын;
секцияларды және секция астыларын ажырата алады.
Туыстар өз кезегінде тұқымдастарға біріктіріледі.
Тұқымдас (familia) – бір туыс немесе ұқсас туыстар топтарын
біріктіріп, систематикалық категорияларды анықтайды.
Тұқымдастың аты өзінің ішіндегі бір туыстың атының негізіне aceae
суффиксін жалғау арқылы айтылады, мысалы, Magnoliaceae (Магнолиялар)
Magnolia-дан алынған. Үлкен тұқымдастарда тұқымдас аты, буын-колено (трибо)
сияқты рангтарды ерекше айта кеткен жөн.
Тұқымдастардың жақын топтарын әдетте қатарларға біріктіреді.
Қатар (ordo) – филогенетика жағынан бір немесе бірнеше рет
байланысқан тұқымдастарды біріктіреді. Бір тұқымдастың атына ales жалғауы
жалғанғаннан кейін қатардың аты шығады. Мысалы, Magnoliales.
Класс (classis) – бұл өте жоғары таксономиялық катогорияны көрсетеді.
Класс қатардың жақын топтарын біріктіреді. Сондықтан өсімдіктерде
кластардың саны аса көп емес. Мысалы, барлық гүлді өсімдіктер екі класқа,
яғни қос жарнақтылар және дара жарнақтыларға жіктеледі. Бір қатардың атына
sida жалғауы жалғанғаннан кейін кластың аты шығады. Мысалы, Magnoliasida.
Өз кезегінде кластар аса ірі таксономиялық бірліктер – бөлімдерге
біріктіріледі.
Бөлімдер (divisio) - құрамындағы өсімдіктердің құрылымына және
ұйымдастырылу ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен ажыратылады. Бөлімдер
өсімдіктер әлемінің филогенетикалық негізгі бұтағы болып саналады.
Бөлімдердің аты phyta жалғауымен аяқталады. Мысалы, Magnoliaphyta.
Бөлімдер патшалық астына біріктіріледі.
Патшалық тармағы (subregnum) - жоғары таксономиялық категория
-патшалықты көрсетеді, мысалы өсімдіктер патшалығы Regnum vegetable.
Сонымен, таксондардың рангі – түр, туыс, тұқымдас, класс, бөлім.
3. Өсімдіктер систематикасының қазіргі кездегі әдістері. Өсімдік
организмдерінің филогенетикалық системасының құрылуында және туыстық
байланыстарды анықтауға байланысты сұрақтарды шешуде қазіргі кезде
әртүрлі әдістердің үлкен комплексін қолданады:
1. Биологиялық әдістер, бұл қазіргі заманғы өсімдік организмінің
құрылымы мен қызметтерін зерттеуге бағытталған.
2. Палеоботаникалық әдістер, бұл қазба түрінде табылған өсімдіктердің
белгілерін немесе қалдықтарын зерттеуге бағытталған.
3. Топологиялық әдіс, бұл өсімдіктердің өмір сүру орталарын зерттеуге
бағытталған.
4. Қосымша әдістер, бұған математикалық әдістерді жатқызуға болады.
Енді осы әдістер тобына қысқаша тоқтала кетейік.
Биологиялық әдістер – бұл қазіргі кездегі морфологиялық, биохимиялық,
цитогенетикалық, физиологиялық және онтогенетикалық әдістердің үлкен
комплексі.
Морфологиялық әдістер – бұл өсімдіктің вегетативтік және
репродуктивтік органдарының ішкі және сыртқы құрылысын зерттейді. Бұған:
1) морфологиялықәдістер - өсімдіктің сыртқы құрылысын түбегейлі
зерттейді.
2) анатомиялық әдіс - өсімдіктің ішкі құрылысын зерттейді.
3) палинологиялық - өсімдіктің тозаң дәндері мен спораларының құрылымын
зерттейді.
4) эмбриологиялық – ұрықтың қалыптасуын, спорогенез, гаметогенезді
зерттейді.
5) карпологиялық – жемістер мен тұқымдардың құрылысын зерттейді.
6) кариологиялық - өсімдік клеткасындағы хромосомалардың санын және
құрылысын зерттейді.
7) стоматографиялық - өсімдіктің әртүрлі органдарында устьица
аппаратының орналасу заңдылықтарын және оның құрылысын зерттейді.
8) тератологиялық – қазіргі кезде систематика және филогенияда
қолданылатын өсімдіктің репрдуктивтік органдарының құрылысындағы
ауытқушылықтарды және олардың морфологиялық және анатомиялық
белгілерін зерттейді.
Биохимиялық әдістер - өсімдік организміндегі екінші зат алмасуындағы
спецификалық заттарды, мысалы, алкалоидтар, глюкозидтер, терпендер,
шайырлар, бальзамдар және т.б. зерттеумен байланысты болады. Олар бұдан
басқа аминқышқылдарды, ақуыз, ферменттерді де зерттейді.
Цитогенетикалық әдіс – хромосомалардың мейоз кезіндегі күйі күрделі
цитологиялық зерттеулерді талап етеді, бірақ та табиғи популяциялардағы
хромосомалардың құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Физиологиялық әдіс – метаболиттердің бөліну заңдылықтарын, сонымен
қатар өсу мен дамуды, гармондар мен олардың спецификалық әсерін зерттеуді
қарастырады.
Онтогенетикалық әдіс - өсімдіктер арасындағы туыстық қарым-
қатынастарды анықтау және өсімдіктердің ортаның белгілі жағдайларына
бейімделуін түсінуге қолданылады.
Палеоботаникалық әдіс – қазба түрінде табылған өсімдіктер
қалдықтарының морфологиялық және анатомиялық зерттеулерін қарастырады.
Сонымен қатар қазылып алынған споралар мен тозаң дәндерінің, жемісі мен
тұқымының іздерін зерттеуді қарастырады.
Палеоботаникалық мәліметтер таксондардың ертедегі даму тарихын
бақылауға мүмкіндік береді.
Топологиялық әдіс – бұларға географиялық, экологиялық және
фитоценологиялық зерттеулер жатады.
1. Географиялық зерттеулер таксондардың қазіргі ареалдарының зерттеу
нәтижелері мен динамикасы.
2. Экологиялық жағдайлардың әсерінен систематикалық қандай да бір
топтың қалыптасуы жүреді.
3. Фитоценологиялық мәліметтер - өсімдіктер бірлестігінде реликтілі,
ерте кездегі, консервативті және жас түрлерді анықтауға байланысты
таксондардың жасы туралы қажетті ақпараттарды береді.
Қосымша әдістер – математикалық өңдеулер әдістері. Математикалық,
статистикалық өңдеулер белгілердің амплитудасының өзгергіштігі, олардың
түрлерінің нақтылығы және т.б. анықталған жағдайда нақтылы мәліметтер
береді. Математикалық әдістерді арнайы зерттеу аймағына, яғни нөмірлі
систематикаға біріктіреді.
4. Классификация және филогения. Филогенез классификациясының құрылу
негізінде және қайта қалыптасуында бір ғана мәліметтер, яғни
түрлерді бір-бірімен салыстыру және олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын жеке белгілері – индикатор бойынша бағалау
жатады. Бұл әдіс белгілердің салыстырмалы талдауы деп аталады.
Белгілерді салыстыру және бағалау нәтижесінде классификация пайда
болды. Тахтаджянның айтуынша, қазіргі кездегі өсімдіктер систематикасы
систематикалық ғылым ретінде филогениядан бөліне де, және оған қарсы тұра
да алмайды.
Филогения – бұл организмдердің эволюциясын көрсететін олардың туыстық
ара-қатынастарын және шығу тегін анықтау.
Классификация – филогения мәліметтеріне негізделген өсімдік
организмдерінің системасын құру.
Барлық организмдердің эволюция өнімін көрсететіндігі белгілі. Бұл
бізге тәжірибелік-теориялық зертеулер негізінде филгенияның моделін құруға,
белгілерде таксономиялық өлшеулер қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде систематика өзіндегі тек классификацияны ғана емес,
сонымен қатар барлық классификациялық бірліктер арасындағы өзара
эволюциялық қарым-қатынастарды зерттейді.
5. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы. Систематиканың дамуында
белгілі тенденциялары бар төрт тарихи кезеңді атауға болады.
Бірінші кезең – жергілікті флораны зерттейтін және пайдалану
системаларын құрудағы ерте кезең. Ірі грек философы, табиғаттанушы және
ботаник Аристотель (384-322 ж. б. ғ д.) “Өсімдіктер теориясы” деген үлкен
еңбек жазған. Аристотельдің шәкірті Теофраст (372-287 ж. б. э. д.)
“Өсімдіктер тарихы” еңбегінде алғаш рет өсімдіктерге классификация беруге
талпынған. Ол өсімдіктерді екі топқа бөлген:
1. Ағаштер мен бұта тектестер.
2. Жартылай бұта тектестер мен шөптер.
Бірақта өсімдіктерді жүйелеудің бұл әрекеті өте қарапайым болған.
Екінші кезең – бір немесе бірнеше белгілірдің жиынтығы негізінде
жасанды системаларды құру. Швед табиғаттанушысы, зоолог және ботаник
К.Линней (1707-1778) өз заманына сай келетін системаны құрды, бұл кісіні
“систематика атасы” деп атайды. К.Линнейдің еңбектері биологияда революция
жасаған. Осылардың ішіндегі маңыздысы – “Табиғат системасы”, мұнда ол өлі
және тірі табиғатқа – минералдар, жануарлар, өсімдіктерге алғаш рет ғылыми
классификация жасаған. Сонымен қатар алғаш рет гүлді өсімдіктердің тұқым
жарнақтарына назар аударып, қос жарнақтылар және дара жарнақтылар деп
бөлген ағылшын биологы – Д.Рейдің (1627-1705) системасын айта кетуге
болады.
Үшінші кезең – белгілер топтарының негізінде табиғи системаларды
жасау. Француз ботанигі А. Жюсье (1789) және Щвецар ботанигі О.Деканодльдің
(1835) табиғи жүйелері таныла бастады. Бұл системалар өсімдік топтарының
туыстығы мен ұқсастығына дұрыс түсініктер берді. Бірақ та осы табиғи
жүйелердің авторлары анологиялық және гомологиялық органдар туралы білген
жоқ және түрдің тұрақтылығына сенуді жалғастырды.
Төртінші кезең – эволюция теориясы негізінде филогенетикалық
жүйелерді құру. Бірінші филогенетикалық системаны неміс ғалымы А. Браун
(1864) ұсынған. Филогенетикалық системаның пайда болуы басқа көптеген
системалардың тууына себепкер болды.
Австрия ботанигі Р.Ветштейннің (1935) системасы кеңінен белгілі.
Неміс ботаниктері Х.Халлир (1912) және В Циммерманың (1959) системалары да
қызығырлықтай болды.
Сонымен қатар И.Горожанкиннің (1898) және Н.Кузнецованың (1914)
системаларын да айтып өтуге болады.
Бұнда келесідей кезеңдерді ажыратуға болады:
а) популяцияның жергілікті жиынтығы ретінде түрдің талдануына негізделген
популяциялық системалар кезеңі.
б) қазіргі замандағы синтетикалық системаларды құру кезеңі.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әметов Ә.Ә. Ботаника М., Білім,2000
2. Комарницский К.А. и др. Ботаника М., Просвещение,1975
3. Курсанов Л.И. и др. Ботаника т.1,2, М., Учпедгиз, 1951
4. Еленевский А.Г. и др. Практикум по систематике растений и грибов:
Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.:
Изд.центр Академия, М.: Мир, 2001
5. Еленевский А.Г. и др. Ботаника систематика высших или наземных
растений. Изд.2-ое.- М.: Академия, 2001.
6. Сергиевская Е.В. практический курс систематики растений Л.,1991
7. Гордеева Т.Н. и др. Практический курс по систематики растений М.,
Просвещение, 1972
Қосымща әдебиеттер:
8. Тахтаджян А.П. Происхождение и расселение цветковых растений М.,
Наука, 1970
9. Рейвн П., Р. Эверт, С. Айкхорн. Современная ботаника. В 2-х томах. Т.
1-2. – М.: Мир, 1990.
10. Тарасов А.О. Введение в изучение систематики высших растений. Саратов,
1963.
11. Левина Р.Е. Очерки по систематики растений. Ульяновск, 1971.
12. Жизнь растений. Т.Т. 1-6. М.: Просвещение, 1980.
13. Даддингтон К. Эволюционная ботаника. М.: Мир, 1972.
14. Шляков Р.Н. Печеночные мхи. Морфология, филогения, классификация. Л.:
Наука, 1975.
15. Миркин Б.М., Наумова Л.Г. Высшие растения. Ч.1. Моховидные –
Голосеменные. Уфа, 1998.
Дәріс № 2
Тақырыбы: Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы.
Жоспар:
1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы.
2. Нағыз мүктер класы.
3. Шымтезек мүктер кластармағы. Класс тармағының жалпы сипаттамасы және
ажыратылатын ерекшеліктері.
4. Мүк тәрізділер бөлімінің классификациясы.
5. Бауыр мүктер класы.
6. Өсімдіктер дүниесіне өркенге дейінгі архегониялылар тармағы.
Ринниофиттер бөлімі.
7. Псилот тәрізділер бөлімі
8. Жасыл мүкі ер кластармағы (зеленые мхи)
1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің жалпы сипаттамасы. Жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің көпшілігінің денесі органдарға тамырға, сабаққа және
жапыраққа бөлінген болады. Бұл органдар жақсы жетілген ұлпалардан тұрады.
Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік цикліңде спорофиті мен гаметофитінің
алмасып келуі айқын байқалады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Аналык
жыныс органы архегоний кұмыра төрізді болып келеді. Ол екі бөлінген -
кеңейген түп жағынан және жоғарғы жіңішке мойынынан тұрады. Архегонийдің
түп жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі, ал оның мойыны жұмыртқа клеткасы
пісіп жегілген кезде жоғарғы жаннан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий
қапшық тәрізді больш келеді, оның ішінде көптеген сперматозоидтар пайда
болады. Жалаңаш тұқымдылардың тек антеридийлері ғана редукцияга ұшраған, ал
жабық тұқымдылардың антеридийлері де, архегонийлері да редукиияга ұшыраған.
Жыныстық көбею органдары құрылысына (структурасына) қарай жоғарғы сатыдағы
өсімдіктер архегониялы және пестикті болып екі топқа бөлінеді.
Архегониялылар жоғарғы сатыдағы өсімдіктсрдің алғашқы 7 бөлімін қамтиды, ал
пестиктілерге тек бір ғана жабық тұқымдылар бөлімі жатады. Жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің зигогасынан ұрык пайда болады. Ол дегеніміз спорофиттің
бастамасы болып табылады. Архегониялы өсімдіктерде ұрық гаметофиттің
есебінен, ал пестикті өсімдіктерде спорофитгің қор жинайтын ұлпасы -
эндоспермнің ессбінсн жетіледі.
2. Нағыз мүктер класы. Түрлерінің жалпы саны 25 мыңдай болады.
Көптеген түрлері солтүстік ендігінің поляр шеңберіне жақын орналасқан
елдерінде өседі. Тундраның үлкен кеңістігінде, батпақты және орманды
жерлердің өсімдіктер жабынында олар басым болып келеді (доминируют) және
құрлықтың сумен қамтамасыз етілуіне үлкен әсері болады.
Гаметофиті тік сабактық остен тұрады. Оның сыртын жапырақ тәрізді
осшдыср жауып тұрады. Оларды шартты түрде жапырақ жөне сабақ деп айтуға
болады. Сабақтың төменгі жағынан көптеген ризоидтары пайда болады.
Бүйірінен бұтақтанады. Өстің ұзындыққа өсуі үстінгі пирамидальды
клеткалардан бөлінуінің нәтижесінде жүзеге асады. Өсуі монопиальды немесе
симподиальды болуы мүмкін. Соған байланысты жыныстык көбею оргаңдары және
спороганы гаметофиттің жоғарғы жағында немесе бүйірлік бұтақшаларында
орналасады.
Нағыз мүктер класы үш кластармағынан тұрады андреев мүктері
кластармағы (андреевые, или андреңды), шымтезек мүктері кластармағы
(сфагновые, или сфагниды жасыл мүктер кластармағы (бриеные, или бринды).
Соңғы екі кластармағының өкілдерінің маңызы үлкен.
3. Шымтезек мүктер кластармағы. Бұл кластармағы бір қатардан, бір
тұқымдастан тұрады. Оған жалғыз сфагнум туысы жатады. Туысқа 300-ден астам
түр жатады, оның 42-сі бұрынғы одақтас республикалардың (БОР)
территориясында кездеседі.
Шымтезек пен андреевтер мүктері. Солдан оңға: қоңыр сфагнум, алдамыш
сфагнум, тарбиған сфагнум, магеллан сфагнум, жартас андрея
Шымтезек мүктерінің құрылысы біртектес болып келеді, сондықтанда
оларды аныктау қиынға түседі. Олардын гаметофиттері, әсіресе жоғарғы
жағынан катты тарамдалған өсімдіктер. Тарамдалған бұтақтарын жапырақтары
калың болып жауып тұрады. Шымтезек мүктері ылғалғыш өте жоғары болып
келетін ортада өмір сүреді. Соған байланысты олардың ризоидтары болмайды
және су тікелей сабғында өтеді, ал соңғысы біртіндеп ескіре келе түп
жағынан өле бастайды. Сабағының кұрылысы күрделі болмайды, Оның ортасын
өткізгіштік және артық қор заттарын жинау қызметін атқаратын өзек алып
жатады. Өзектің клеткаларының қабықшасы жұка болып келеді. Өзекті екі
қабаттан тұратын қабықшадан тұрады. Оның бірі аркдулық (механикалық) қызмет
атқаратын склеродер-малар, ал екшшісі бойына су жинау кызметін атқаратын
гаалодермалар. Гиалодермалардын клеткалары үлкен, өлі клеткалар, олардың
қабықшаларының дөңгелек тесіктері болады. солардың көмегімен іргелес жатқан
клеткалардың қуыстары бір-бірімен және сыртқы ортамен қарым-катынаста
болады- Кейде бұл клеткалар спираль тәрізді қалыңдап жуындаған жолақтар
түзеді. Жапырағы қүрылысы және атқаратын қызметі жағынан бір-бірінен айық
айырмасы болатын бір қатар клеткалардан тұрады. Олардың біреулері тірі,
хлорофилл дәндері болатын клеткалар, ал екіншілері - өлі, біршама ірі,
үлкен клеткалар. Соңғыларьнын клетка қабықшалары спираль тәрізді жуындап
калыңдаған, көптеген тесіктері бар, кұрылысы жағынан гиаладерманьң су
жинайтын клеткаларына ұқсас болып келеді, оларды гиалинді (гиалиновые)
клежалар деп атайды.
Гиалинді клеткалар өз бойына көп мөлшерде, тіпті өсімдіктен өз
салмағынан 30-40 есе артық суды жинап және оны ұзақ уақыттар бойы ұстап
тұра алады.
Гаметофиттері косжынысты да және даражынысты да болып келеді.
Антеридийлері сабақгьш бұтақтанған жеріндегі жапырақгардын қолтығында пайда
болады. Олардың қасындағы жапырақгар бояғыштау түске боялған болып келеді.
Афхегонилері қысқарған сабағыштардын бұтакшаларында орналасады.
Сперматозоид пен жұмыртқа клеткасының қосылуының нәтижесінде зигота
түзіледі, ол диплоңдты фаза — спорогонқып бастамасы болып табылады.
Снорогон аяқшадан (кәтермеден) және қорашпадан тұрады. Аяқтары өте катты
қысқарған, формасы бадана (луковица) тәрізді болып келсді. Бірақ ол
споралар пісіп жстілер алдында гаметофитоң.
Саңырауқұлақтармен селбесіп өмір сүрслі (симбиоз) және солардьң
көмегімен сапрофиі ретінде қоректенеді. Гаметофитінің сырты ризоидтармеп
капталған. Кон жағдайда жердін астында өмір сүретін жерлерінде өседі. Мүк
тәрізділердің туындыранып, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер
жабынының қальштасуында алатын орны ерекше.
4. Мүк тәрізділер бөлімінің классификациясы. Мүктәрізділер үш класқа
бөлінеді: антоцероттылар класы (антоцеротовые или антоцеротопсиды), бауыр
мүктер класы (печеночники, или печеночные мхи), нағыз мүктер класы
(листостебельные мхи, или мхи, или бриопсиды). Ең маңыздылары соңғы екі
кластың өкілдері Сондықтанда біздер осы екі класка тоқталуды жөн көрдік.
5. Бауыр мүктер класы. Түрлерінің жалпы саны 10 мындай болады. Барлық
жерлерде кездеседі. Бауыр мүктерінің вегететивті денесінің құрылысының
қарапайымдылығы, олардың ерте пайда болғаңдығын көрсетеді.
Бауыр мүктер класы екі кластартарынан тұрады: маршаициялар кластармағы
юнгерманиялар кластармағына. Маршанциялар кластармағы екі қатардан тұрады:
сферокарпалар қатары және маршандашар қатары, ал гонгерманиялар кластармағы
үш қатардан тұрады: метцгериялар қатары, гапломитриялар қатары және
юнгерманиялар қатары.
Бауыр мүктер. Солдан оңға: полиморфты маршанция, шашты блефарострома,
кірпікті птилидиум, екіүшкірлі цефалозия, плаунтәрізді барбилофозия
Кластың негізгі өкілі кәдімгі маршанция. Оның гаметофитінің ұзыңдығы
10-12 см болатын, дихотомиялы бұтақталған, пластинка тәрізді таломнан
тұрады. Таллом екі жағынан бірдей эпидермиспен қапталған. Жоғарғы
эпидермистің ауа келіп тұратын тесігі-устьицесі болады. Бұл төрт қатар
болып орналасқан, арнайы клеткалармен қоршалған, үлкен клетка аралық
қуыстар. Устьицелердің астында ауа қуыстары болады. Төменгі эпидермистен
бір клеткалы ризоитар мен қызғыштау немесе көкшілдеу түсті кабықшалар
кетеді. Оларды кейде редукцияға ұшыраған жапырақтарға жатқызады. Жоғарғы
эпидермистің астында ассимиляциялық ұлпа орналасады. Ол бір ядролы,
хлоропластары бар, вертикаль орналасқан, бағаналы паренхималық клеткалардың
қатарынан тұрады. Оның астыңда клетка қабықшалары жұқа, хлорофилдері жоқ
паренхималық клеткалардың қабатына жатады. Яғни маршинциялардың талломының
кұрылысы дорсивентальды болып келеді.
Талломының үстінгі жағында ерекше бұтақшалар-тіректер (подставки)
пайда болады, ал олардың жоғарғы жағында жыныс органдары жетіледі.
Маршанция екі үйлі өсімдік. Бір өсімдіктерде тірек тоғыз сәулелі жұлдызша
формалы больп келеді. Осы сәулелердің арасында, оның астынғы жағынан аналық
жыныс органы архегонийлері орналасады. Екінші бір өсмдіктерде тірек сегіз
бұрышты қалқанша формалы болып келеді. Қалқаншаның жоғарғы жағындағы
антеридиальды қуыстың ішіне антеридийлері еніп жатады. Архегонияның құрсақ
жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі. Жұмыртқа клеткасы мен сперматозоид
қосылғаннан соң, зиготадан спорогон жетіледі. Ол қысқа сағақты (тірсекті)
қорапшадан тұрады және гаусториялары арқылы гаметофитке бекініп тұрады.
Қорапшаның ішінде спора түзетін клеткалардан мейоздың нәтижесінде гаплоидты
споралар мен элатералар пайда болады. Элатералар дегеніміз қабырғалары
спираль тәрізді калыңдаған, ұзынша келген өлі клеткалар. Олар споралардың
массасынын (үйіндісінін) ыдырауын және қорапшадан сыртқа шашылуын
қамтамасыз етеді. Қолайлы жағдайда спорадан протонема (өскінше) жетіледі.
Оның үстінгі клеткаларынан маршанцияның талломы өсіп шығады.
Вегетативті көбеюі, линза формасы, түсі жасыл болып келетін өнім
бұршақтары (выводковые почки) арқылы жүзеге асады. Олар талломның үстінде
болатын ерекше себеттердің ішінде, олардың түбінде төселіп жататын
клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
Маршанциялардың түрлері табиғатта кең таралған. Оларды көп жағдайда
ылғалы мол жерлерден: көлдер мен өзеңдердің жағасынан, жыралардан,
ормандардағы төменгі ярусты түзетін шөптесін есімдіктердің арасында
кездестіруге болады.
6. Өсімдіктер дүниесіне өркенге дейінгі архегониялылар тармағы.
Ринниофиттер бөлімі. Риниофиттер бөліміне тек қазба түрінде ғана белгілі 2-
3 туыс жатады Олардың әмірлік цикявында спорофилі басым болып кслсді.
Вегетативтік денесі дихотомиялы бұтактанған теломдардың систсмасынан
тұрады. Талломның жер беті бөлігінін жалпы құрылысының өзіндік ерекшілігі
болады. Бұл өлі өркенгс жатпайды, өйткені теломның өстерінде жан факгары
болмайды. Негізгі осьтік айқын байқалады. Оның ортасын көлемі алып жатады,
ал сыртын алоэма қоршап тұрады. Ксшісемасы тұтас цилиндр тәрізді немесе
сәулелі болып келеді. Ол трахеидтерден тұрады. Талломның шст жағы (қабықша
бөлігі) фотосинтездің қызметін атқарады. Эпидермисіңде устица аппараттары
орналасады. Жер асты бөлігінің устищесі болмайды. Нағыз тамырлары жоқ,
оларды ризоидтары алмастырады Спорангилері талломның жоғарғы ұштарында
орналасады, спорангиясының кабық.
7. Псилот тәрізділер бөлімі. Псилот тәрізділер бөліміне осы кездегі
флорада кездссетін екі туыс жатады: псилот және зиптерис. Түрлерінің жалпы
саны 4-6 дан аспайды. Екі туыста жср шарынын екі бөлігінің тропикалық және
субтропикалық аймақтарында кең таралған өсімдіктер.
Спорофиті - эпифит ретіңде ағаштардың діңінде, сиректеу жер бетіцде
өсетін шөптесін өсімдік. Талломының ұзындығы 5-40 (100) сүм. Көп жағдайда
төбссінен бұақтанады (дихотомиялы бұтақганады). Қабык кабаты жақсы
жетілген, ол фотосинтездің щлзметін атқарады. Устьица аппараты қарапайым
больш кследі. Жапырағы үс ак, үзыңдығы 1-5 мм. лсн аспаиды, біз төр ізді,
жалпақ, утьищі аппараты мен жүйкелері болмайды. Оларды телломныц осіцкісі
ретінде қарастыруға болады, Жср асты бөлігі ризоидтары бар тамыр сабак
түріпде берілген. Тамыры болмайды. Спораигийлері 2-3 тен бірігін орналасады
(синангилер тәріаді), тік жарыкшактары арқылы кэқырайды. Спораларынын
мөлшері бірдей болады. Псилот тәрізділердіц спорофитінщ қүрылысы, олардың
риниофитгермен туыстын жақындшынын дәлелі.
Гаметофиті кос жынысты, хлорофиллі болмайды, радиальды симмстриялы.
дихотомиялы бүтакгалған болыл келеді. Оның үзындығы шамамен 20 мм. ден
аспайды.
Сабағының жоғарғы үшының қатгы ұзарып өсуінін нөтижесінде қорагшіаны
жогары көтеріп шығады (жалған аяқтары). Қорапшаның ортасында дөңгелек
бағана (колонка) орналасады, ал онын үстінде күмбез тәрізді спорангилері
мен спора түзетін ұлпалары жетіледі. Қорагаііаларльщ қабыргалары берік,
көпкабатты болып келеді.
Оңың сыртқы хлорофилл, шым түзетін қабатында көптеген толык жетілмеген
устьицалары болады. Қорапшаның спора пісіп жетілген кезде ашылатьш
кақаақшасы болады, сол аркылы споралары сыртка шашылады. Элатерасы
болмайды. Осылайша жерге түскен споралардан алдымсн жасыл түеті табақпіа
(пластинка) тәрізді өскіншелер (протонемалар) пайда болады.
Содан сон әрбір протонемада көптеген бүршіктер пайда болады, олардан
келешекте ересек гаметофиттер жетіледі. Гаметофит осы өсімдіктің өмірлік
циклында үнемі басым болып келеді (доминирует).
Шыміезск мүгінің (сфаганумының) құрылысы өзінің қарапайымдылығымен
ерекшеленеді: протонемасы табақша тәрізді, өткізгіш шоғы мен ризоидтары
болмайды, қорапшасы нашар диффсренцияланған.
Шымтезек мүктерініц табиғаггағы маңычы өте зор. Олар өз бойына көп
мөлшерде су жинап, калың шым түзіп коитеген жсрлерді алып жатады. Сәйтіп
олар туңдра зонасына дейін жететін көптеген кеңістікті батпакка
айналдырады. Батпақгы күрғату үшін арнайы агромелиоративтік шаралар
қолданылады. Екіншіден ескі батпақтардың, шымтезектің кені (залежь) ретінде
шаруалылықта маңызы үлкен болады. Шымтезек қабаттарының (пласты) қалындауы
ең қолайлы жағдайлардың өзіндс өте баяу жүреді. Калыңдығы 1 см болатын
шымтезек қабатының түзшуіне шамамен 10 жылдай уақыт қажет.
БОР-да шымтезекгің қоры шамамеп 160 млярд. т. жетеді, ол дүние жүзінің
шымтезек қорының 60,8% түзеді деген сөз.
8. Жасыл мүктер кластармағы (зеленые мхи). Түрлерің жалпы саны 24,6
мындай болады. Шымтезек мүктеріне қарағаңда біршама көп таралған. Тундрадан
жеие орманды туңдрадан бастаи шөлейт және шөлді аймақтарға дейінгі әртүрлі
экологиялык жағдайларда өседі. Жасыл мүктердін ең негізгі өсетін жерлсрі,
яғни олардың айкын басым болып кслстіи (доминант) немесе біртұтас
өсімдіктср жабынын түзетін желері тундра, батпақш жерлер жөне ормавдардың
кейбір түрлері. Әрбір жердін (ортаның) өзіне төы турлсрі болады. Жасыл
мүктер шымтезек мүктеріне қараіаңда курылысы алуан түрлілі болып кслсді.
Жыныстык көбею органдары бір түрлерінде негізгі өсінде, ал екшшілерівде —
бұйірлік бугакгарында пайда болады. Ксйбір турлерівде бүтақгануы айқын
байкзлмайды.
Жасыл мүктердің ең кең таралған өкілдерінің біріне көкек зығыры
(яолитрих обыкновенный) жатады. Ол орманда, ормаиның ашық жерлерівде жөне
батаақгы жерлердің шеттерінде өседі.
Гамегофитінің сабағы тік, бүгақгалмаған, биіктігі 15 см, кейде оданда
биіктеу больш келеді. Сабаіын жапырақгары кальщ болып жауьш түрады.
Гаметофиггін жер асты бөлііі горизонталь бағытга төссліп жатады, онда
ризоидтары пайда болады. Сабақгьщ ортасывда флоэма мен ксилемаға сәйкес
келетін, үзынша клсткалардан түратын өтйзііш шоқгары болады. Ол
склеродермасы мен гаалюдермасы бар кабық қабатымен қорщалған болады.
Жапырақгары сабақка спиралдын бойымен орналасады. Олар үштары үшкір
больш гшімделген таспа төрізді жапырак тактасынан жөне жарғақ төрізді
қыналтан (влагалищеден) тұрадьг. Морфологаялык түргыдан карағавда
жапыракгын үстінгі бетівде ассимиляциялык шіастинкалар орналасады.
Жүйкелсрі аркаулык (механикалык) жөне өткізгіш гастологиялык злемештерімен
кеңейгеп.
Гамстофиттері дара жынысты. Архегонилері аналык гамечофиттің, ал
антеридилері аталык гамгтофитгін жоғарғы жаіъшда орналасады. Ұрықтанғаннан
соң зиготадан спорогон пайда болады. Ол ұзын аящнадан жөне қорапшадан
тұрады. Қорапша тік түрады немесе аздап көлбей орналасады. Ол призма
төрізді, төрт-бес кырлы, түсі тат секілді болып келетін киіз төрізді
калпакщамсн жабьшған. Калпакша архегоивдің кабыргаларыыың жыртылуынын
нөтижесіңце пайда болады. Қорапша сауатшадан (урночки) жөне какдақшадан
іүрады Онын төменгі бөлігІ мойъшға жіцііикеріен. Сауытшаның қабырғаларында
устьице болады, ішкі жағывда бағанасы (колонка) жетіледі. Бағана
қакдакщаның астында үлғайьш эпифрагманы түзеді. Ал эпифрагма дегеніміз
кабырғалары жүқа болып келстін көдденең перде. Бағананың айналасывда
спорангилері орналасады. Олар ерекше жіп төрізді ескіншілері арқылы бір
жағынан бағананың кабыргаларына, ал екінші жағынан спорангилерге бекініп
тұратын цилиндр тәрізді қапшықшалар. Қорапшаның спораның шашылуын
камтамасыз ететін ерекше перистом деп аталынатын тетігі (приспособление)
болады. Ол сауытшанын (урночканың) шстінде орналаскан таға тәрізді
клеткалардан тұратын тістердің катары. Гифоскошшіык қозғалыска кабілетті
тістерімен эпифрагманьщ арасында тесіктері болады. солар арқьгаы ауа райы
кұрғак уақытта споралары сыртқа шашылады.
Спорадан жасыл түсті тарамдалған жіпшелер секілді өскінше (протонема)
жетіледі. Онда бүршіктер пайда болады, келешекте осы бүршіктерден үлкен
гаметофиттер түзіледі. Ал гаметофит дегеніміз бұл жерде сабақтан және
жапырақтан тұратын өсімдік.
Негізгі әдебиеттер:
16. Әметов Ә.Ә. Ботаника М., Білім,2000
17. Комарницский К.А. и др. Ботаника М., Просвещение,1975
18. Курсанов Л.И. и др. Ботаника т.1,2, М., Учпедгиз, 1951
19. Еленевский А.Г. и др. Практикум по систематике растений и грибов:
Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.:
Изд.центр Академия, М.: Мир, 2001
20. Еленевский А.Г. и др. Ботаника систематика высших или наземных
растений. Изд.2-ое.- М.: Академия, 2001.
21. Сергиевская Е.В. практический курс систематики растений Л.,1991
22. Гордеева Т.Н. и др. Практический курс по систематики растений М.,
Просвещение, 1972
Қосымща әдебиеттер:
23. Тахтаджян А.П. Происхождение и расселение цветковых растений М.,
Наука, 1970
24. Рейвн П., Р. Эверт, С. Айкхорн. Современная ботаника. В 2-х томах. Т.
1-2. – М.: Мир, 1990.
Дәріс№ 3.
Тақырыбы: Псилот тәрізділер бөлімі (Licopodiales).
Плаун тәрізділер (Lіcopodiphyta), қырықбуын тәрізділер (Equitophyta,
Sphenopsida, Articulatae) бөлімдері.
Жоспар:
1. Өсімдіктер дүниесінің өркеңді архегониялылар тармағы. Плаундар қатары
(Lіcopodiales). Плаун тәрізділердің жалпы сипаттамасы. Плаун
тәрізділердің анатомиясы мен морфологиясының ерекшеліктері.
2. Селагинеллалар қатары (Selaginelalles). Жалпы сипаттамасы. Спорофиттің
тіршілік жағдайына байланысты құрлысының ерекшеліктері.
3. Полушниктер қатары (Jsoetales). Жалпы сипаттамасы. Өліп біткен және
қазіргі түрлері – натгорстиан, полушник, стилитес.
4. Қырықбуын тәрізділер, немесе бөлімділер бөлімі (Equitophyta,
Sphenopsida, Articulatae) Жалпы сипаттамасы және бөлімнің ажыратылатын
ерекшеліктері, жапырақтың шығу тегі. Кластар мен қатарларға бөлінуі.
1. Өсімдіктер дүниесінің өркеңді архегониялылар тармағы. Плаундар
қатары (Lіcopodiales). Плаун тәрізділердің жалпы сипаттамасы. Плаун
тәрізділердің анатомиясы мен морфологиясының ерекшеліктері. Плаун
тәрізділер өте ертеде пайда болған өсімдіктердін бірі. Олар эволющшныи
ұсакжапырақтылар линиясын түзеді. Қазіргі кездегі өкілдері көпжылдық мәңгі
жасыл шөптесін өсімдіктер, ал жойылып кеткен түрлерінің ішіндс ағаштарда
болған.
Қазіргі плаунтәрізділер. Солдан оңға қарай: түйреуіштәрізді плаун, плаун-
баранец, селагинеллатәрізді селагинелла, көл полушник
Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақгары болады, оны үсақ, кейде
тігінен қабыршақ төрічді жапырақтары (микропиллия) каптап жауып түрады.
Олар нашар дифферендияланған, 1-2 тарамдалмаған жүйкелері болады. Буыңцары
мен буынаралықгары нашар жетілген. Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабак
тнрівде берілген, одан көптеген косалқы (придаточные) тамырлары кетеді.
Жерасты жөне жербеті өстері жоғарғы ұштары аркылы бүтакгаиады. Өстің
жогаргы үшында спорангалсрі жинальш масақ түзеді. сирекгеу олар сабакга
спора жетілетін аона түзеді. Спораигалерді жекелей алып қарар болсак, олар
жаяырақгардьш (спорофиллдердің) үстінгі жағында орналасады. Споралардың
мөлшері (размері) бірдсй немесе өрқилы болып келеді. Басқаша айтвкавда тең
споралы да жөне өртүрлі споралы да түрлері болады. Гаметофитгері жердің
астында жетіиеді, үзывдыгы 2-20 мм-ден ашайды, сапротрафты коректенсді.
Үрықгануы сумен байланысты.
Классификадиясы. Бүл бөлім екі кластан түрады: шіаундар класы жөнс
полушниктер класы.
Плаундар класы. Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер жатады.
Плаундар класына мынадай үш қатар - жатады: астероксштоыдар катары,
плауидар қатары, протолспидодеңдрондар катары. Бұлардың біріншісі мен
үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал Плаундар катары ертеде
жойьиып кеткен фикустар түкымдасынаи жөне осы кластың қазіргі кезге дейін
жеткен Плаундар түкымдасынан түрады.
Плауңдардың спорофиттері көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Сабағы мен
тамырының камбиі болмайды. Жапырактарыньң тілшелері болмайды. Спораларьшың
мөлшері бірдеЙ.
Гаметофиттері қосжынысты, 1-15 жылдың арасывда пісід жетіяеді.
Көптсген түрлері жойылып кеткен. Казіргі кездегі флорада кластың екі туысы
бар. Оның сң кобі жөне ксн таралтаны шіаун. Плауыдардаш шаруатылыкгағы
маңызы шамаяы, Оларды мал жемейді. Плауидардаы дөрі алынады. Плаундардың
спорасы сртеден медицинада кодданыльш келген, оның қурамындагы май
ешуақытта кегаіейді (тоцбайды). Оларды жас баланың тақымына себетін үнтак
(детская присьшка) ретінде пайдаланады. Кейде мүвдай спораларды калыпка
күйьшған затгыц қабырғаларын жылтырату және олардың сырт формасьш одемі
көрссту мақсатында пайдаланады.
Шоқпарбас плаун. Қылқанжапырақты ормандарда кең таралған есімдік.
Спорофиті жерге төселіп өсетін сабақган тұрады. Онын вертикалъ бағытга
көтеріліп түратын буі ақгары мен төмен карай кететін косалқы тамырлары
болады. Сабагы мен тамырларының төбелік тармақгалған бүгақгары болады.
Өткізгіш шокгары сабақтың ортасында орналасады. Орталык цилиндр сабақіың аз
гана бөлігін альш жатады. Қабық қабахының жалпак аонасына жапырақшң іздері
өтіп жатады. Камбиі жоқ, Сабағы мен жапырағьшың сыртын эпңцермнс қабаты
каптап түрады, оңда устъице аішаратгары болады. Жапырақ тақгасы іаспа
тәрізді, шетгері тегіс, үзын болып келетін жіңішке жішпе-мен аяқгалады.
Вертикаль бағыгга тік көтеріліп тұратын сабақгары-ның үшында, біршама
ұзын аякщаның (көтерменің) устін-де екщен (сиректеу 3-5-тен) спора түзетін
масақгары орналасады.
Масакгьщ формасы цилиндр төрізді, оньщ өсі болады. Өсті айнала
спорофилдері, баскаша айпфндя үштары үшкір, өрі жогары қарай кайрылған
кдбыршак төрізді үт бүрьшпы жаиырақгары орналасады.
Спорофилдің устінде кыскэ аяқшасы бар бүйрск гөрілш спорангиі
орналасады. Онын ішінде споралар жетіледі. Споралары бірдсй, үсак, формасы
тетраэдр төрізді больш келеді. Спородермасы (спора кдбыкщасы) скі қабаттан
түрады: сыртқы экзшшен, жөне ішкі интишіен. Спорангилері көдденең
жарыкщақгары арқылы кақырал ашылады. Споралары жерге шашылып, бірнеше
сантиметрлік терендікте жайлап (12-15 жылдың ішіндс) осіп гаметофитке
айналады. Формасы жағынан гаметофит пияздыц баданасына (луковицы) үқсайды,
кейіндеу үлғайьш өсіп оның диаметрі 2 см дейін жетеді. Бұл жагдайда онын
формасы өзгеріп астау төрізді (блюдцевидный) кдлыпқа келсдІ. Гаметофит
түссіз болып келеді, ризоидтары болады. Эпвдермистің астында жаткан
клсткалары саңыраукулақгын мицелиімеи симбиозда болады. Кейбір түрлерінің
гаметофиті топырақгын бетівде жатады, бүл жағдайда оның кдеткаларывда
хлоропласттар пайда боладьь Антеридийлері мен архегонийлері гаметофиттің
үстінгі бетінде орналасады жөне паренхималық үлнага еніп жатады.
Сперматозовдтары көп, екі талшықш болады. Урыкгануы сумен байланысты.
Зигота тыныштык калпына көшпей-ак бірден өсіп спорофитгщ ұрығын береді. Ол
алғашкы кезде гаметофитгің үлпасына енігт жатады жоне опың есебінен
корсктенеді. Бірақ көп үзамай үрықган тамыр кетіп, жерге енеді, содаи соц
барып спорофитгің үзақ уакщтар бойы дербес өмір сүруі басталады.
3. Полушниктер қатары (Jsoetales). Жалпы сипаттамасы. Өліп біткен және
қазіргі түрлері – натгорстиан, полушник, стилитес. Полушниктер класы.
Спорофиттері, сабақтары екінші рет қалындашын (жуандайтын) ағаштар, және
аздап та болса екінші рет қалындау қабілетіп жогалтпаған көпжылдык шөптесін
өсімдіктер. Ағаш төрізді турлері түгелдей жойыльш кеткен. Жапырағының
жогаріы сабакка қарай иілген жеріндс, кішкснтай осіндісі — тілшесі болады.
Спораларыныц мөлшсрі (размері) өртүрлі. Гаметофиттері дара жынысты, бірнеше
аптаның ішінде пісіп жетіледі.
Полушниктер класына өртүрлі споралы шгаун төрізділср жатады.
Полушниктер класы мынадай үш кдтардан түрады: сслагансллалар катары,
лшидодендрондар катары, полушнгастер қатары.
Ең көп жөне кен таралган туысына селагинелла жатады. Онын аздаған
түрлері ғана дөрілік жөне сөңцік өсімдікгер ретінде лаңцаланьгаады.
4. Селагинеллалар қатары (Selaginelalles). Жалпы сипаттамасы.
Спорофиттің тіршілік жағдайына байланысты құрлысының ерекшеліктері.
Селаготектес селагинелла (Селагинелла селаговидная). Ол бүрьшғы одактас
рсспубликалардың тсрриториясьпшң европалық бөлігіндеіі таулардың ылғалды
субальпа белдеуіңдегі шаліъщцарда аздап кездеседі. Спорофитіщң сырткы
күрылысы і шаунның спорофшіне үқсас. Сабағьшың ортасында өткізгіш шоғы
орналасады. Ол паренхимадык клеткалардан түратын жішпелерге ілініп тұрады,
Сабағының эпидермисінде устьица ашараттары бшшайды. Жапыракгары формасы
жоне мөлшері жағынан бірдей, тілшелері келешегіңде түсіп калыи отырады.
Мезофиллдін клеткаларывда 1-2 пластинка төрізді храмотофорасы болады.
Эпидермистің клеткаларында да храматофаралары болады. Устьица аішараттары
жалыракшң астынғы бетівде орналасады. Спора түзетІн масакгары сабакгарының
жоғарғы үштарыңда орнадласады. Спорофилъдеріюң вегетативтік жапырақгарынан
айкьш айырмашылықгары болады. Спорофилдерінің тілшелері боладьг, бірақ олар
ешуақытта түсіп қалмайды. Әрбір масақгың спорофклдерінің қолтығында кьюкд
аяқшаларда мега — және микросяорангилері орналасады. Мегаспорангаінде торт
мегаспора. ал микроспорангиінде көптеген микроспоралар жетілсді.
Спорангилердем босаган, мегсі -жөне микроспоралар қолайлы жаіяайларда
өседі. Микроспораның ішінде аталык гаметофиі жетіяеді. Ол бір вегетативтік
клеткадан жөне бір редукцияга көп үшыраіан антерцдийден тұрады. Соңғысының
ішінде екі талшығы бар спсрматозоидтар жетіледі. Аналык гаметофитте
түгелдей дерлік мегаспоранын ішінде жетіледі. Гаметофит үлғая келе
мегаспоранын кабыкіцасын жарып шыгады. Үш сөулелі жарықшақ аркылы
гаметофиггін денесІнің бІр бөлігі созылыл сыртка шығады, овда архегонилері
мсн ризовдтары паңда болады. Үрықгануы сумеы байлаиысты. Зиготадан ұрық
пайда болады.
Сонымен селагинелланьщ өртүрлі шоралылшы оның гаметофитгерінін дара
жыныстығын жөне редукпияға көп ұшырағандьяын айкындайды. Бүл ерекшелігі
өсімдіктердін эволюңиясывда үлкен роль атқарды.
4. Қырықбуын тәрізділер, немесе бөлімділер бөлімі (Equitophyta,
Sphenopsida, Articulatae) Жалпы сипаттамасы және бөлімнің ажыратылатын
ерекшеліктері, жапырақтың шығу тегі. Кластар мен қатарларға бөлінуі.
Бұл бөлімінің ағаш тәрізді өкілдері түгелдей жойылып кеткен, ал
қазіргі кездегі флорада тек шөптесін түрлсрі ғана сақталған.
Солдан оңға қарай: егістік қырықбуын, орман қырықбуын, батпақ қырықбуын,
гигант қырықбуын
Құрлысы. Спорофитгің негізгі ерекшелігі сол, ол бүйірінен бүтақганады
жөне бүйірлік бүтақгары сабақкд топтасып орналасады. Буындары мен буын
аралықтары айкқын көрінеді. Буьш аралықгарының түп жағыцда кыстырма
(интеркалярлық) меристема орналасады. Жапырақтары редукцияға көп ұшыраған.
Олар мөлшері орташа жапырақтан бір ғана орталық жүйкесі бар ұсақ
жапырақшаға дейін кішірейген. Хлоропластарында пиреношстары болмайды.
Спораніилері спорангиофороларында -түрі өзгерген бұйірлік өркендерінде
орналасады. Қырықбуын тәрізділер тек және әртүрлі споралы болып келеді.
Сонымен бірге бұларда гетеротализм айқын байқалады. Ол дегеніміз мөлшсрі
жағьшан бірдей споралардан әртүрлі жьшысты гаметофиттер пайда болады деген
сөз. Спородермасьшда интиннен және экзиннен басқа, тағыда перина деп
атальшатын сырткы қабаты болады. Ол экзинге бекіыген екі спираль төрізді
бүралган лентадан- элатерден гүрады. Элатерлері екі түрлі кызмет атқарады-
споралардьщ шашылуын және споралардын топтасып жинақгалуын кэмтамасыз
етеді. Бүл аталык. және аналык гамегофиттердің бір жерде катар өсуіне
мүмківдік береді-
Гаметофиттері ұсак, мөлшері (размері) бірнеше миллиметрден аспайтын
жасыл түсті, дара немесе кос жынысты өскіншелер. Ұрықтануы сумен байланысты
болады. Ұрық тыныштық кезеңін басыан өткізбейді.
Классификациясы. Бұл бөлім төрт кластан тұрады: гиенилер класы,
сынажапыракгылар класы, каламитгер класы, кырықбуьшдар класы. Алғашқы үш
кластын өкілдері түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Қырықбуыңдар класьшың
өкіддері жер шарыньщ екі бөлігІнің де казіргі кездегі флорасывда кездеседі.
Қырықбуындар класы. Қырыкбуындар жер шарьшың Австралиядан басқа
жерлеріыін барлыіында кездеседі Класс бір ғана кырықбуын туысынан түрады.
Түрлерінің жалпы саыы 30-35 тей болады, бүрынғы одақгас республикалардың
территориясьшда олардын 13-ші, ал Қазакстанда 8-і кездеседі. Олар негізінен
ылғалы мол жерлерде өседі. Сыртқы күрылысы жағьшан кырықбуындар өзінің ағаш
төрізді тегі каламштерге жақын, бірак мөлшері жағынан көп кіші.
Қырықбуывдардьщ жер беті сабағы бір жылдық тск аздаған түрлеріқде гана ол
көпжылдык, мөңгі жасыл больш келеді. Бір турлері жем- шөптік есівдіктер
ретіпде аса қунды больш келеді. Бірақта көпгегея түряерінің эпидермисінін
клеткаларыыын кабыкшалары кремнеземнен түратын оюлы безектермеп
(инкрустарованк) каптадған. Бүл кремнеземнаи тұратын оюлы безектер
өсімдікіің жем- шөп ретіңдегі қундыльнын көп төмендетеді (тіптеи жоқка
ншіғарады). Көптеген тұрлері жайлымдар мен егіс алкаптарының, өсірссс
қышқыл гопыракуарда куресуге бой беруі аса кңын арам шөптер болып келеді.
Кейбір турлері үй жануарларына улы болып келеді (башак қырыкбуьшы- хвощ
болотный- Е.раіияге), еменді орман кырықбуыны. Қырыкбуындар дөрілік
өсімдіктер регінде медишшада кснінен кодданылады. Сабақгары наждакғы
қағаздың орнына паддаланылады,
Қырыкбуындардыц қазіргі кезде кең тараіган окіддерініц бірі дала
кырықбушш (хющ полевой). Бұл көпжылдық шөптесін өсімдік. Арам шөп ретіиде
егістікте жопс тыңайған жерлерде (залеждсрде) өседі. Оның 1 метр теревдікке
дейін топыраккэ еніп жататын жср асты бөлгілі-тамырсабагы болады.
Тамырсабақғын кейбір кыскарғаң жанама тармақгары түйнекке айналады. Олардъщ
іші крахмалдың артық қорына толы болады. Тамырсабақгыц буыидарыңда
жапырақгын кыналшасы (влагалищесі) топтасып орналасады. Сонымен қатар осы
буьшнан томен карай қосалқы тамырлары (првдоточныс корни) кетеді. Тамырыньш
анатомиялық құрылысы алғашкы қалпыпда сақгалады, ал кдбығьшда үлкен ауа
куыстары боладьг. Жер бетіндегі сабақгары екі түрлі болады: ерте коктемдс
павда болатын, спора түзетін жөпе кейіңдеу (жазда) пайда болып, күздің
соңына дейін өсуін тоқгатпайтыи спора түзбейтін сабақ. Қырыкбуынның баскд
түрлерінің жер бетіндегі сабақгары бірдей болады
Спора түзбейтін сабақгары (стерильный побег) әдетте топтасып
бүтақганады Олардың түсі жасыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz