Паскаль тілінің негізгі операторлары

КІРІСПЕ

Экранда символдардың шығуы мен түзілуі монитордың видеоадаптерінің жұмысына байланысты болады. Компьютерде орнатылған видеоадаптердің көмегімен символдарды текстік немесе графиктік режимде шығаруға болады.
Көптеген программаларда текстік мәліметтерді Read, Readln, Write, Writeln процедураларының көмегімен енгізу-шығару программаның көрнекі және ыңғайлы болып шығуына жеткіліксіз болып табылады. Сондықтан Turbo Pascal-да текстік режимде жұмыс істеу үшін қолданылатын арнаулы функциялар мен процедуралар қарастырылған. Олар арнаулы CRT (Cathode Ray Tube display – электронды-сәулелі дисплей) библиотекалық модулі құрамында жазылған. Оларды текстік режимде жұмыс істеуге пайдалану үшін программаның басында CRT модулін USES қызметші сөзінде жазып кету керек. Сонда ғана программалауда CRT модулінің барлық процедуралаы мен функцияларын пайдалануға болады.
Текстік режим кодтық кестенің барлық символдарын экранға шығару үшін қолданылады. Текстік режимнің ең кішкене өлшем бірлігі символ болып табылады. Символдар бірнеше пиксельдерден (нүкте) құралады. Экранда символдар мен терезелердің әртүрлі шығу режимдерін компьютерде орнатылған адаптерлердің типтері анықтайды. Қазіргі шығып жатқан видеоадаптерлердің барлығы да текстік режимде жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. К. З. Халықова Паскаль тілінде программалау.
2. К. З. Халықова,А. Р. Тұрғанбаева,Б. Ғ. Бостанов. Программалау тілдерін оқыту . Оқу құралы
3. К. З. Халықова,Б. Ғ. Бостанов.Объектілі бағдарланған программалау жүйелерінің негіздері
4. М. Б. Тлебаев «Borland Delphi-ді меңгерту» электронды оқу курсы
5. Б. Керниган,Д. Ритчи. Язык программирование Си
6. В. В. Фаронов Turbo Pascal 7.0. начальный курс учебнное пособие
7. В. В. Фаронов Turbo Pascal 7.0. практика программирования учебнное пособие
8. Е. А. Зуев Язык программирование Turbo Pascal 6.0.
9. А. Федоров Особенности программирования на Borland Pascal
10. Хершель Turbo Pascal
11. Н. Култин Delphi 3. Программирование на Object Pascal
12. С. В. Орлик Секреты Delphi на примерах
13. Н. Култин Программирование баз данных в Delphi 6
14. Б. Хеслоп,Л. Бадник. HTML с самого начала

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

I. ПАСКАЛЬ ТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ОПЕРАТОРЛАРЫ

1.2. Енгізу операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1.1 Меншіктеу операторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

1.3 Жазу операторы Write ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

1.4 Тармақталу операторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13

1.5 Таңдау операторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16

1.6 Шартсыз өту операторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23

ҚОСЫМШАЛАР

Қосымша А. Программа листингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

Қосымша Б. Блок-схемалар және
суреттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ

Экранда символдардың шығуы мен түзілуі монитордың видеоадаптерінің
жұмысына байланысты болады. Компьютерде орнатылған видеоадаптердің
көмегімен символдарды текстік немесе графиктік режимде шығаруға болады.
Көптеген программаларда текстік мәліметтерді Read, Readln, Write,
Writeln процедураларының көмегімен енгізу-шығару программаның көрнекі және
ыңғайлы болып шығуына жеткіліксіз болып табылады. Сондықтан Turbo Pascal-да
текстік режимде жұмыс істеу үшін қолданылатын арнаулы функциялар мен
процедуралар қарастырылған. Олар арнаулы CRT (Cathode Ray Tube display –
электронды-сәулелі дисплей) библиотекалық модулі құрамында жазылған. Оларды
текстік режимде жұмыс істеуге пайдалану үшін программаның басында CRT
модулін USES қызметші сөзінде жазып кету керек. Сонда ғана программалауда
CRT модулінің барлық процедуралаы мен функцияларын пайдалануға болады.
Текстік режим кодтық кестенің барлық символдарын экранға шығару үшін
қолданылады. Текстік режимнің ең кішкене өлшем бірлігі символ болып
табылады. Символдар бірнеше пиксельдерден (нүкте) құралады. Экранда
символдар мен терезелердің әртүрлі шығу режимдерін компьютерде орнатылған
адаптерлердің типтері анықтайды. Қазіргі шығып жатқан видеоадаптерлердің
барлығы да текстік режимде жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

I. ПАСКАЛЬ ТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ОПЕРАТОРЛАРЫ

Паскаль программасының негізгі бөлімі бір-бірінен нүктелі үтір (;)
символымен ажыратылған операторлар тізбегі түрінде жазылады.
Оператор – деп белгілі бір шамалармен жүргізілетін амалдардың орындалу
жолдарын керсететін нұсқауды айтады. Операторлардың жай және күрделі
түрлері болады. Құрамына басқа операторлар кірмейтін операторлар жай
операторлар деп аталады. Олар: меншіктеу, программа басқа кез келген жеріне
шартсыз өту, процедураны шақыру және бос әрекетті операторлар.
Күрделі операторлар басқа операторлардан алынған қүрылымдардан және
алдын ала анықталған белгілі бір ережеге сай құрылады. Күрделі оператордың
түрлеріне құрмалас, тармақталу, таңдау, қайталау операторлары жатады.
Құрмалас операторлар бірнеше жай операторлар тізбегінен тұрады да, Веgin,
Еnd қызметші сөздерімен шектеліп, соңынан нүктелі үтір (;) символы
қойылады.
Жазылуы: Веgin
1-ші оператор ;
2 -ші оператор ;
... ;
N-ші оператор;
Еnd.
Бұл жағдайда Веgіп, End қызметші сөздері операторлық жақша деп аталады.
Ал операторлар программадағы орналасу ретімен орындалады.

1.1 Меншіктеу операторы.
Кез келген программалау тілінің негізгі операторларының бірі болып
меншіктеу операторы саналады. Меншіктеу белгісі (:=). Бұл оператор бойьінша
берілген өрнектің нәтижесі табылып, оның мәні белгілі бір айнымалыға
меншіктелінеді. Айнымалы меншіктеу белгісінің (:=) сол жағына, өрнек оң
жағына жазылады-
Жазылу жалпы түрі: айнымалы := өрнек;

1-сурет. Меншіктеу операторының жалпы құрылымы
Өрнектің нөтижесі мен айнымалы негізінде бір типті болуы керек. Бір
ғана ерекше жағдай - айнымалының нақты, өрнектің бүтін типті болуы. Бұл
жағдайда өрнектің нәтижесінің типі нақты типке өзгертіліп, айнымалыға
меншіктеледі.

2-сурет. Меншіктеу операторының дұрыс жазылу үлгісі

3-сурет. Программада амалдардың орындалу тәртібі.

1. Мысал. Егер айнымалылар төмендегідей сипатталса:
Vаг
I, j, k: integer;
А, Ь, с: геаl;
X, у: сhаг;
L, f: bооlean;
Онда келесі меншіктеу операторлары орынды:
І:=к+і div j; А:= bс; Ғ:= (а=Ь) аnd (ас);
b:= а+b; Х:=у; І:= k*j mod 2;
Соңғы оператордағы өрнектің бүтін типті нәтижесі і нақты типті
айнымалысына меншіктелген. Керісінше, өрнектің нақты типті нәтижесін бүтін
типті айнымалыға меншіктеуге болмайды, яғни і:=а*bс д9рыс жазылмаған.
Нақты типті шаманы бүтін типті айнымалыға меншіктеу қажет болған
жағдайда арнайы round немесе trипс функцияларын пайдалану керек.
round функциясы нақты шаманы дөңгелектеп, бүтін шамаға айналдырады
мысалы, round (0.35)=0,
round (1.85) = 2, round (-3.14) = -3, round (-3.89) = -4.
trипс функциясы нақты шаманың бүтін бөлігін ғана алып, бүтін типті
шамаға айналдырады, мысалы: trипс (0.85)=0; trипс (1 85)=1; trипс (-
3.14)=-3; trипс (-3.85)=-3. Жоғарыда қарастырылған мысалға байланысты бұл
функцияларды келесі түрінде пайдалануға болады: i:= round (а*bс); і:=
trипс (а*bс);
Меншіктеу белгісінің сол жағындағы айнымалы оң жағындағы
өрнектің мүшесі ретінде кездесуі де мүмкін, онда өрнек есептелгенде,
айнымалының ескі (бүрынғы) мәні алынады да, оператор орындалған
соң айнымалы жаңа мән қабылдайды, мысалы: i: =i+1; k:=і+.j;

1.2. Енгізу операторлары
Компьютерде ең қарапайым есепті шығарғанда да мәліметтерді енгізу-
шығару операцияларынсыз тынбайды. Кез келген программа қандай да бір
мәліметтерді өңдеу негізінде нәтиже береді. Өңделетін мәліметтер сыртқы
құрылымдардан шығып, компьютер жадына орналастырылады, ал нәтиже,
керісінше, жадыдан сыртқы құрылымға беріледі. Паскаль тілінде
пайдаланушы мен компьютердің мәліметтер алмастыру процесі программаның
параметрлері болып қарастырылатын Input және Output стандартты файлдарының
кемегімен іске асырылады. Программада өңделетін мәліметтерді Input файлынан
оқиды да, өңделу нәтижесін Output файлына жазады. Стандартты Input файлы
ретінде клавиатура, Output - файлы ретінде дисплей тағайындалған. Олар
программаның параметрлеріндс корсестілмеуіде мүмкін. Жалпы, файлдардан
мәліметтерді оқу және оларға жазу әрекеттерін read, writh, readln, writeln
операторлары орындайды. Әзірше біз осы операторлардың мәліметтерді
клавиатурадан енгізуде және дисплейге шығаруда пайдалану жолдарын
қарастырамыз.

4-сурет. Енгізу операторы.

Оқу операторы Read ~ программада өңделетін мәліметтердің берілген
мәндерін оқып, операторда көрсетілген айнымалыларға меншіктейді.
Жазылуы: Read (айнымалылардың идентификаторлары);
Айнымалылардың идентификаторлары бір бірінен үтірмен ажыратылады.
Read операторы орындалғанда, программа жұмысын тоқтатьш, мәндердің
клавиатурада терілуіне мүмкіндік береді. Мәндер міндетті түрде операторда
айнымалылардың көрсетілу ретіменен, араларына ең болмағанда бір бос орын
тасталып теріледі де, соңынан Enter (_) клавишы басылады. Мысалға, төменде
программа үзіндісін келтірейік:
2 Мысал.
Vаг
А: геа1;
і: integer; x: char;
begin
Read (x, I, a)
...
1-кесте. Мәндердің терілуінің түрлері.
Мәндердің терілуінің түрлері
бірінші түрі екінші түрі
‘n’ 30 0.1 0.1 30 ‘n’

Бірінші жағдайда еңгізу операторы дұрыс орындалып, х, і, а
айнымалыларына өздерінің типтеріне сейкес n, 30, 0.1 мәндерін қабылдайды.
Екінші түрінде а айнымалысының типі нақты, ал оған сәйкес мән
‘n’ символдық типті болғандықтан қателік туғызады. Егер бірнеше
read операторы қатар жазылса, оларға қатысты мәндерді бір жолда
тере беруге де болады.
ReadLn операторы Read операторындай, бірақ ReadLn oператорлары
қатар жазылса, әрбір келесі енгізу операторына қажетті мәндер міндетті
түрде жаңа жолдан терілуі керек. Мысалы, келесі екі программаның
үзіндісінде бастапқы мәліметтердің клавиатурадан енгізілу жолдарын
қарастырайық.

2-кесте. Мәндерді енгізу жолдары.
1. Var 2. Var
А, b, с, d: real; А, b, с, d: real;
Begin Begin
Read (a, b); ReadLn (a, b);
Read (c, d); ReadLn (c, d);
... . ... .
Енгізу жолы: Енгізу жолы:
10 20 30 40 10 20
30 40

Бірінші жағдайда а, b, с,d айнымалылардың мәндерін бір жолда теруге
болады, екінші жағдайда а, b айнымалыларының мәндері терілгеннен кейін
Enter клавишасы басылып с, d айнымалыларының мәндері жаңа жолдан теріледі.

1.3 Жазу операторы Write
Жазу операторы Write программадағы өрнектердің, мәліметтерді өңдеудің
нәтижесін экранға шығарады.
Жазылу жалпы түрі: Write (өрнектер);
Өрнектер (тұрақты, айнымалы, тізбек, ...) үтір символымен
бір бірінен ажыратылады.
Мысалы:
Write (102); {өрнек тұрақты түріндс берілген}
Write (x+yc); {өрнектің нәтижесі шығарылады}
Write ('Нәтиже', а); {тізбек және айнымалы түрінде}
Write (y(i)) {өрнек индексті айнымалы түрінде}
Мәліметтерді баспаға шығаруды белгілі бір үлгімен ұйымдастыруға да
болады. Write операторында баспаға шығарылатын мәлімсттер төмендегі
үлгілердің бірімен жазылады:
Q Q:m Q:m:n,
мұндағы:
Q - нәтижесі баспаға шығарылатын өрнек. Өрнек типі бүтін, нақты,
байттық, логикалық, символдық типтердің біріне жатады.
m, n - бүтін типті өрнектер;
m - мәлімет жазылатын аймақтың жалпы ұзындығы;
n - нақты типті сандарды жазуда ғана пайдаланып, санның үтірден кейінгі
позицияларын көрсетеді, яғни соңғы үлгі нақты типке ғана қолданады.
Нақты типтен басқа типті мөліметтер Q, Q:m үлгілерімен беріледі;
бірінші жағдайда Q өрнегінің нәтижесі солдан оңға қарай, екінші жағдайда
көрсетілген аймақтың оң жағынан ығыстырылып жазылады.

5-сурет. Баспаға шығару операторы.

Төменде корсетілетін форматтарда белгілердің мағынасы:
I, р, q - бүтін; R - нақты; _ - бос орын белгісі. Мысалдар.

6-сурет. Баспаға шығару форматтары.
3-кесте. Мәндерді баспаға беру.
I мәні Өрнек Нәтиже
123 Write (I); 123
3002 Write (I); 3002
501 Write (I, I, I); 501501501

4-кесте. Нәтижені ұзындығы р-ға тең болатын өрістің оң жак шетіне І:р
форматы бойынша шығару:
I мәні Өрнек Нәтиже
123 Write (I:6); __123
_______1
__1002
1 Write (I:10);
501 Write (I+I:7);

5-кесте. Нәтижені R:p:q форматы бойынша шығару (0=q=24);
I мәні Өрнек Нәтиже
123,04 Write (R:8:4); 123.0400
_-12.56
__-12.5600
-12.56 Write (R:7:2);
-12,56 Write (R:9:4);

Writeln операторы write операторы тәрізді, тек оператордағы соңғы
мәлімет экранға жазылғаннан соң, курсор келесі жолдың басына орналасады.
Енді экранға мәліметтерді шығару мысалдарын қарастырайық. Әр
опреатордан соң мәліметтердің экранға қандай түрде жазылатыны түсініктеме
түрінде келтірілген.

7-сурет. Шығару операторы және компиляция нәтижесі.
3 Мысал.
Program write_1;
Var
I, j, k: integer;
a, b, c: real;
X, y: char;
L: Boolean;
begin
I:=111; j:=2; k:=47; a:=-0.1; b:=237.46; c:=0.0005;
X:=’d’; y:= ‘b’;
Write (i); {*111*}
Write (i, j, k); {*111247 *}
Writeln (i:4, j:3, k:4); {*111 2 47 *}
Writeln (i+kj); {*5.7800000000E-04*}
Writeln (b, c); {*3.3746000E-02570000E-04*}
Writeln (a:5:1, b:8:2, c:8:3); {*-0.01 237.46
0.0005*}
Writeln (‘Паскаль’); {*Паскаль*}
Writeln (‘Паскаль’:10); {* Паскаль*}
Write (i=j);
{*False*}
Write (i=j:7); {* False*}
Write (x, y); {*db*}
Write (x:3, y:3); {* d
b *}
end.

Бұл программа орындалғанда операторының орналасуына байланысты
мәліметтер үш жолға жазылады.
111111247 111 2 475.7800000000Е+02

3.37460000000Е-025.000000000Е-04 -0.1 237.46 0.0005

Паскаль ПаскальFalse Falsedb d b

4 Мысал. А тауарының құны А = 2750 теңге. С тауарының құны B тауарының
құнының 26% құрайды, ал В тауарының құны А тауарының 7 % құрайды. А
тауарының құны 100% қымбаттаған кездегі А, В, С тауарлардың құнын табу
керек.
Бұл мысалды шығару кезінде екі түрлі мәліметтер кездеседі, олар:
Бастапқы берілгендер: SA=2750 - А тауарчнчң бастапқы құны;
Нәтиже: А тауарының құны - SA;
В тауарының құны - SB;
С тауарының құны - SC.
Есепті шығару үшін берілген шарттарды қолдану керек: А тауары 100 %-ға
қымбаттады. Яғни оның жаңа құны келесі формуламен анықталады: SA = 2*SA; В
тауарының құны SB = 0.07*SA формуласымен анықталады; ал С тауарының құны
SC = 0,26*SB формуласымен есептеледі. Бұл есепті шығаратын программаны
келтірейік:
Program baga;
Const
SA=2750;
Var
SA, SB, SC: real;
Begin
SA:=SA*2;
SB:=0.07*SA;
SC:= 0.26*SB;
Wrireln(‘SA=’, SA, ‘SB=’, SB, ‘SC=’,SC);
End.

1.4 Тармақталу операторы
Қадамдардың тізбектеп орындалуы кейбір шарттарға байланысты болатын
алгоритмдерді тармақталу алгоритмдері деп атайды.
Егер де есептеу процесінің орындалу барысы қандай да бір шарттың
орындалуына байланысты болса, онда бұл процесс тармақталу процесі болып
табылады. Ал бұл есептеу процесінің алгоритмі тармақталу құрылымды және де
әрекеттердің бағыты олардың тармақтары деп аталады.
Алгоритмнің маңызды ерекшеліктерінің бірі - нәтижеге жету нұсқауларын
нақтыландырмай, пайдаланушыға өз іс-әрекеттерінің мазмұнын ақылға салып
пайымдауын қажет еткізбеуі. Мысалы, пайдаланушы А, В, С тауарларының жаңа
құнын қалай есептеу керектігін ойламай-ақ, жоғарыда құрылған нұсқаулар
тізбегінен тұратын алгоритмді орындай беруіне болады.
Тармақталу операторы көрсетілген шартқа байланысты құрамына кіретін
операторлардың орындалуорындалмауын қамтамасыз етеді.
Жазылуы: If шарт then 1 оператор else 2 оператор;
Мұндағы: - 1 оператор, 2 оператор - жай немесе құрама операторлар
болуы мүмкін;
- шарт - кез келген қатынас операциясы немесе логикалық өрнек.
Бұл оператордың жұмысы төмендегі суретте көрсетілген.

True False

ақиқат жалған

8-сурет. Шартты тармақталу
Мұндағы шарт логикалық өрнек болғандықтан, ақиқат (true) немесе жалған
(false) нәтижелерінің бірін ғана қабылдай алады. Осы нәтижеге сәйкес
операторлар тобының біреуі таңдалып алынады. Шарт қатынас немесе логикалық
өрнектер түрінде жазылады.
Мысал. If x=0 then writeln (‘x-оң сан’)
else writeln (‘x-теріс сан’)
Мұнда тармақтарынан соң жазылған операторлар - жай операторлар.
Тармақталу операторларында шарттар күрделі де болуы мүмкін. Күрделі
шарт логикалық амалдардың (and, or, not) көмегімен құрылады. Келесі
мысалдарда шарттың күрделі түрін және тармақтарынан соң орналасқан
операторлардың құрмалас болып қалуын қарастырайық. сонымен қатар тармақталу
операторларының бірінің ішіне бірінің сатылап орналасу жолдарының бір
вариантын көрсетейік.

5 Мысал. Екі бүтін сан енгізіп,экранға олардың үлкенін шығару.
Шығару амалы: бірінші сан екінші саннан үлкен болса, біріншісін, ал
егер кіші болса екіншісін экранға шығару.
Ерекшелігі: атқарушының әрекеті кейбір шарттардың орындалуына
байланысты болады (егер ...әйтпесе ...).
program qq;
var a, b, max: integer;
begin
writeln(‘Екі бүтін сан енгіз');
read ( a, b );
if a b then begin
max:=a;
end
else begin
max:=b;
end;
writeln (‘Екі санның үлкені', max);
end.

9-сурет. Екі санның үлкенін табудың блок-схемасы.
6 Мысал. x, y сандары берілген. егер осы сандар теріс болса, оларды
абсолют шамаларымен айырбастаңыз; біреуі ғана теріс болса, әрқайсысын 0,5-
ке көбейтіңіз; екеуіде оң болса, оларды 10 есе арттырыңыз.
Бастапқы берілгендер: x, y - кез келген нақты сандар;
Нәтиже: x пен y-тің өңделген мәндері;
Осы мысалды шығаруға арналған программа:
Program M4;
Var
x, y:real;
Begin
Read (x,y);
If (x0) and (y0) {*егер x-те, y-те теріс болса*}
then {*сыртқы If-тің тармағы*}
Begin
x:= abs(x);
y:= abs(y);
End;
else {*сыртқы If-тің тармағы *}
If (x0) or (y0){*екеуінің біреуі теріс болса*}
then {*ішкі If-тің тармағы*}

Begin
x:= x+0.5;
y:= y+0.5;
End;
else {*ішкі If-тің тармағы*}
Begin {*бұл тармақ - екеуіде оң*}
x:= x*10; {*болғанда орындалады*}
y:= y*10;
End;
write (x,y);
End.

Мұнда ішкі және сыртқы тармақталу операторлары бағыттамалармен, осы
оператордың тармақтарындағы құрмалас операторлар фигуралы жақшалармен
көрсетілген. программа end сөзінен кейін қойылған ; символына назар
аударыңыздар. Бұл ; символы тармақталу операторларының соңын көрсетеді.
; символы дұрыс қойылмауы, тармақталу жүйесін бұзады да, программада
қателік тудырады немесе нәтиженің дұрыс табылмауына әсер етеді.
Тармақталу операторлары кейбір жағдайларда қысқаша түрде қолданылады.
Жазылуы: Ifшарт then оператор;
Жай түрде тармақталу операторы шарттың нәтижесі ақиқат болса
операторды орындайды да, жалған болған жағдайда if операторының сыртына
шығып кетеді. Шартты оператордың қысқа түрінің орындалуын келесі схемедан
(13-сурет) көруге болады.

True False

ақиқат жалған

10-сурет. Тармақталу операторының қысқа түріндегі орындалуы

7-мысал. Кез келген екі сан берілсін. Егер бірінші санның абсолют
шамасы екінші санның абсолют шамасынан артық болса, онда біріншісін бес ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.