ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ЭТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Омарова А.Т., Мамытканов Д.К.
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ЭТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Алматы 2018
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті философия және саясаттану
факультетінің Ғылыми кеңесі және Редакциялық баспа кеңесі шешімімен
ұсынылған.
Пікір жазғандар:
PhD Беймишева Айгүл Сейтжанқызы
Соц.ғ.к. Авсыдыкова Құралай Әділжанқызы
Оқу құралында әлеуметтік жұмыстың этикалық негіздеріне талдау
жасалынып, кәсіби мамандарды дайындауға бағытталған кәсіби - этикалық
құзыреттіліктер ұсынылған. Әлеуметтік саладағы іс-әрекеттің кәсіби
ерекшелігі жөнінде жүйеленген теориялық білім қарастырылған. Бұл еңбек
студенттер мен магистранттарға, оқытушыларға, және халықтың аталмыш
санатының проблемаларына назар аударушы оқырмандарға арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Әлеуметтік жұмыстың этикалық негіздері пәні әлеуметтік қызмет көрсету
саласындағы бакалавр мамандарын дайындауға, жеке - тұлғалық және кәсіби
қабілеттерін дамытуға бағытталған. Әлеуметтік жұмыс кәсіби қызмет
түрлеріне жатқызылуына байланысты кәсіби - этикалық құзыреттілігі
мамандықтың маңызды компоненті болып табылады және практикалық әлеуметтік
жұмыстың біртұтас кәсіби ойлау қабілеттерінің қалыптасуына ықпал етеді.
Әлеуметтік жұмыстың кәсіби маңызды құндылықтары, оның құндылықтарының
қалыптасуы мен дамуы, әлеуметтік жұмыстың деонтологиялық және аретологиялық
мәселелері, әлеуметтік қызметкердің іс-әрекетін реттеудегі этикалық-
аксиологиялық аспекжағдайын зерттеуге бағытталған.
Оқу құралы логикалық және құрылу тізбегі кәсіби қызметті ұйымдастыруда
этикалық-аксиологиялық көзқарас мәні мен әлеуметтік жұмыс саласындағы
жалпыадамзаттық моральдық принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, әлеуметтік жұмыстың этикалық-аксеологиялық негіздерін
меңгеруге, әлеуметтік жұмыс құндылықтары жүйесінде қызмет ету қабілеттерін
ашуға, клиентке, қоғамға қатысты әлеуметтік қызметкердің этикалық
міндеттерін орындауға, құндылықты-этикалық өзін-өзі бағалау дағдыларын
қалыптастыруға жағдай жасайды.
Болашақ мамандар бойында этикалық-аксиологиялық көзқарасты жүйелі
жүзеге асыруда әлеуметтік жұмыстың әдістері мен формаларын, құбылыстардың,
жағдайлардың этикалық – аксиологиялық нәтижелерін, кәсіби іс - әрекетті
этикалық реттеу, әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде этикалық нормалар мен
прициптерді жүзеге асыруда қажетті кәсіби біліктіліктерін қалыптастырады.
Әлеуметтік жұмыстың этикалық-аксиологиялық негіздерін меңгеруге,
әлеуметтік жұмыстың құндылықтар жүйесінде бағыттық көзқарасын
қалыптастыруға, қоғамға, клиентке қатысты әлеуметтік қызметкердің этикалық
жауапкершілігін іске асыруға, құндылықтық - этикалық өзін - өзі бағалау
дағдыларын студенттердің толыққанды игеруіне көмектеседі.
Әлеуметтік жұмыс мамандығы бойынша кәсібилік қабілеттіліктерді
қалыптастыратын этикалық негіздер кешенді қарастырылған. Қазіргі қоғамда
кәсіби іс- әрекеттің барлық салаларына, әсіресе адамдарға әлеуметтік көмек
көрсету арқылы адамның өзін-өзі жетілуімен сипатталатын салалардағы кәсіби
іс-әрекетті этикалық бағалау критерийлерін енгізу талпынысы жүргізілуде.
Осы пән әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде және ғылыми қызметінде қажетті
болатын кәсіби этикалық-аксиологиялық білімдерді қамтиды. Курс студенттерде
гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық пәндерді оқу барысында
қалыптасқан жүйелі білімдерді, қазіргі әлеуметтік жұмыс мамандығының жалпы
және өзіндік ерекшеліктерін ескере отырылып жасалынған.
1. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТАҒЫ КӘСІБИ ЭТИКА, ҚҰРЫЛЫМЫ, МӘНІ
1.1 Қоғамда, әлеуметтік ортада адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасай
отырып, әр ортада белгілі бір этикетті сақтайды. Этикет дегеніміз – тәртіп
сақтау ережелері. Ол – қоғамда белгілі бір нормаларға сай өмір сүретін
қағидалардың жалпы жиынтығы. Ал бұл нормалар адамдардың мораль және
адамгершілік қасиеттерінің жиынтығы болып табылады. Мораль және
адамгершілік туралы ілім этика болып табылады. Сондықтан, этикет этика
ілімінің негізінде қалыптасқан, яғни, адамгершілік құндылықтарды сақтай
отырып, адамдардың бір-біріне нұқсан келтірмейтін қоғамда тәртіп сақтау
ережелері қалыптасты.
Қоғамда этикалық талаптар, норма, тәртіптер сақталмайтын болса,
адамдардың арасындағы қатынас бейтараптыққа айналып кетуі мүмкін.
Сондықтан, әр қоғамда адамдардың тәртібін адами тұрғыдан бақылайтын, теріс
қылықтарды азайтатын белгілі бір нормалар жиынтығы құрылған. Мысалы,
үлкендерге құрмет көрсету, қоғамдық орындарда тәртіп сақтау және т.б.
Этиканы сақтау өмірдің әр саласында әр түрлі. Күнделікті өмірдің өз
этикасы, әр қызметтің өз этикасы, белгілі бір ортаның өз этикасы, әр
халықтың жеке этикасы және әрбір таптың өздері ұстанатын жеке этикасы және
этикет принциптері болады. Этикетті сақтау қызмет бабында өте маңызды мәнге
ие болып табылады.
Соның ішінде әлеуметтік қызметкердің этикасы, оның этикеті басты
назарды аудартады. Әлеуметтік қызметкер әр түрлі қоғам мүшелерінің
өкілдерімен жұмыс істейтіндіктен аса үлкен дайындықпен қызмет атқаруы тиіс.
Сонымен қатар адамгершілік құндылықтар, адамға деген мейірімділік, оның
жанын түсіну, көмек беруге ұмтылу, әр жұмысына адал болу және т.б.
адамгершілік қасиеттері оның басты этикалық құндылықтары болып табылады.
Клиенттің алдында өзін-өзі ұстай білу, сыртқы бейнесі мен киімінің тәртіпке
сай болуын қадағалау, қимыл-әрекеттері мен ым-ишараларды әңгіме кезінде
қолдана білу, анық әрі түсінікті, жүйелі түрде сөйлей білу – осылардың
барлығы әлеуметтік қызметкердің кәсіби-этикалық құндылықтарына және жалпы
қабылданған этикет жүйелеріне жатады.
Этика термині көне грек тіліндегі ethos сөзінен шыққан, бастапқыда
бірлескен тұрғын үй, тұрақ дегенді білдірген. Кейінірек сөздің жаңа
мағынасы пайда болды: ойдың, мінездің, табиғаттың, салттың бейнесі. Бұл
ұғымдардың мағыналық айырмашылықтарына қарамастан, бірлескен тұрақта ойдың,
мінездің, табиғаттың, салттың бейнесі қалыптасады, сонымен қатар өзін
көрсетеді.
Этика (грек тілінде ethika, от ethos – дәстүр) – философиялық ғылым.
Бұл философиялық ғылымның обьектісі – мораль, оның дамуы мен қоғамдағы рөлі
мен нормалары болып табылады. Этика философияның бір бөлігі ретінде пайда
болып, өте ерте қалыптасқан, ежелгі шығармашылық пәндердің бірі.
Философияда мораль мен танымды оқып үйренуде белгілі грек философы
Аристотельдің этика термині ұсынылған болатын.
Аристотель этика (ethos) сөзінің негізінде ethicos, яғни, этикалық
деген мағынаны білдіретін анықтауыш сөз қалыптастырды. Бұл ұғыммен ол
әділдік, батылдық, мейірімділік, жұмсақтық, жомарттық, достық, сыпайылық
және шындықты қамтитын рухани қасиеттердің жиынтығын түсіндіріп көрсетті.
Этикалық ізденістерді, сондай-ақ ізгі істерді зерттейтін ғылым
Аристотельдің этикасы деп аталды. Осылайша, б.д.д. IV ғасырда пайда
болған этикалық ғылымның этика атауы осы күнге дейін келіп жетті. Грек
тіліндегі этос сөзінің латынша аналогы – moris (морис) ұстаным, әдет-
ғұрып, мінез-құлық деп аударылады. Цицерон Аристотельдің тәжірибесіне
сүйене отырып, moralis (моральдық) деген анықтауыш сөз қалыптастырды. Осы
анықтауыш сөзден кейінірек мораль деген зат есім пайда болып, ол мағынасы
жағынан этика терминіне сәйкес келді. Осылайша, этимологиялық мағынасы
жағынан гректің этика және латын тілінің мораль сөздері бір- біріне
балама болып табылады. Кейінірек орыс тілінде нравственность
(адамгершілік) сөзі пайда болды, оның мағынасы гректің этика және
латынның мораль сөзімен сәйкес келеді. Осы уақытқа дейін этика және
мораль терминдері бір-бірінің орнына ауызекі тілде қолданыла береді.
Этика білімінің объектісі – мораль, оның дамуы, қоғамдағы нормалар мен
рөлі. Этика адам өмірінде күнделікті кездесетін мораль мен таным сұрақтарын
шығармашылық деңгейде шешуге бағытталған.
Этика – философиялық категория. Ол педагогика, психология, филология
және заң ережелерімен сабақтас. Ол – теориялық тұрғыдан қарағанда заң-
ережелерден тұратын құрылым, қоғамның, жалпы бүкіл адамзаттың дамуының
қозғаушы күші.
Мораль – күрделі құбылыс. Мораль сөзі латын тіліндегі mores сөзіне
сәйкес келеді, ұстаным деген мағынаны білдіреді. Сондықтан мораль және
адамгершілік деген ұғымдар синоним ретінде пайдаланылады. Адамның ой-
өрісінің дамуы кезеңдерінде мораль сипаты дүниелік даналықтың тәжірибесі,
адамға ізгілік тәрбиесін беру мектебі ретінде әр түрлі түсіндірулерге ие
болды. Этикалық ой тарихында осы тұжырымдама әр түрлі мағына береді. Мораль
бақытқа жетудің тәсілі ретінде, рахаттану міндетін орындау, қоғамдық
игілікке сұраныс ретінде және т.б. түсіндірілді. Моральдың бірегейлігін
анықтаудың күрделілігі адам өмірінің кез келген саласына
локализацияланбағанына байланысты болды.
Моральдің жалпы теориясы – мораль құрылымының, оның қоғамдық
дамуындағы адамдардың өмір қызметіндегі рөлінің жиынтығы туралы ғылыми
білімдердің жүйесі. Жалпы теория моральдің әлеуметтік мәнін анықтау үшін
негіз қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мораль дамуындағы нәтижелерге
60-жылдары көптеп жете бастағанын айта кету керек. Осы уақытта
О.Г. Дробницкийдің алғаш рет күрделі мәселесі: теориялық рамкадағы рөлді
атқаратын моральдің жалпы түсінігі немесе пәнді оның тарихында көру тәсілі
қарастырылған Мораль түсінігі деген негізгі еңбегі жарық көрді.
60-жылдары моральдің теориялық анықтамаларына әр түрлі көзқарастар пайда
болды, моральдің пайда болуы және теориясы мәселелеріне қатысты
дискуссиялар болды. Осы уақытта С.Ф. Анисимовтың, В.Г. Ефимованың,
А.А. Гусейкованың, В.П. Кобляковтың, А.И. Титаренконың,
Г.Г. Акмамбетованың және тағы басқа ғалымдардың моральдің жалпы теориясы
және этиканың теориялық мәселелерін қарастыратын еңбектері жарық көрді.
Моральдің жалпы теориясын қалыптастырудың қажеттілігі әр түрлі
себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, мораль қатынастардың ерекше аясын,
қызметтің ерекше түрін сипаттамайды, дегенмен, ол қызметтің өзіндік нысаны
болып табылады.
Моральдің таза күйінде бөлінуі – теоретикалық абстракция мәселесі.
Екіншіден, моральдің ішкі байланысының қажеттілігі моральдік сана тарихи
типінің тарихи жағдайлармен әлеуметтік шектелуімен байланысты, бірақ сана
қоғамдық өмірге кері әсер тигізеді. Мораль әрқашанда қоғамдық өмір
сферасымен байланысты болды, дегенмен, оның әсер ету күші дәуірге және
топтық қатынастарға байланысты ауысып отырды. Моральді зерттеу үшін әр
түрлі ғылым өкілдері: политологиялық теория, мәдениет теориясы және тағы
басқа әлеуметтанушылары өз мүдделерін білдірді. Мораль – қоғамдық сана
ретінде адамдардың әрекеттерінде басшылық ететін және қоғамдық пікірмен
және адамдардың нанымдарымен мақұлданатын нормалар мен принциптер жиынтығы.
Дегенмен, бұл анықтама ары қарай мамандарды қанағаттандырмады немесе
гносеологиялық, социологиялық көзқарас бойынша моральдік сананы нақты
бейнелемеді. 70-жылдары К. Маркстың моральді әлемді танудың рухани-
практикалық тәсіліне жатқызуына назар аударылды. Мораль теориясы жалпы
философиялық түсінік ретінде: қоғамдық қатынастар, қарым-қатынас,
мүдде, қажеттілік, әлеуметтік бейнелеу қолданылады. 60-70-жылдары
этика саласындағы мамандар моральдің қоғамдық сана ретіндегі ерекшеліктерін
айқындады және рухани-практикалық қызметтің осы түрінің ерекшеліктерін
қарастырды. Мораль – қоғамдық қатынастың нысаны. Қоғамдық сана қоғамдық
тұрмыс ретінде анықталады және гносеологиялық көзқарас бойынша үш түрі:
логикалық, эстетикалық және нормативтік болатын әлеуметтік бейнелеу ретінде
қарастырылады.
Моральдің нормативтік-бағалау бейнелеуіне жалпы ережелерді
қорытындылайтын және жинақтайтын, адамдар әрекеттерін бағалау түсініктері,
яғни қоғамдық құндылықтар және қағидалар бойынша жүріс-тұрыс актілерін
бағалауы жатады. Норманың моральдік бағасы сананың күрделі жұмысының өнімі
және бір уақытта субъектінің (қоғамның, топтың, индивидтердің) моралі
тәжірибені және өмір жағдайын бейнелеудің нәтижесі болып табылады. Сонымен,
мораль – қоғамдық сананың нысаны, адамдардың әрекеттерін реттеу қызметін
атқаратын институт. Адамдардың әрекеттері әрқашан келісімді болуы керек.
Қанша көп түрлі болғанымен, олар жалпы әлеуметтік заңдарға сүйенеді.
Осындай келісім қызметін қоғамдық тәртіптің басқа да нысандарымен бірге
мораль де атқарады. Моральдің ерекшелігі ол адам әрекеттерін реттейді.
Моральді түсінудің күрделілігі адамның мораль талаптарын орындауын
бақылаумен анықталады.
Мораль ерекшелігін түсіну үшін оның құрылымы мен функцияларын анықтау
қажет. Көптеген зерттеушілер моральдің ішінен моральдік сана мен моральдік
белсенділікті бөліп қарастырады. Енді моральдің осы екі компонентін
қарастырайық. Моральдік сана – моральдің рухани жағы және эмоцияның,
сезімнің, тәжірибенің, нормалардың, мінез-құлық қағидаларының жиынтығы.
Моральдік сананың ұтымды деңгейі этикалық қағидалар, мінез-құлық нормаларын
білу, моральдің теориялық негізі болып табылады. Моральдік сананың ұтымды
деңгейін қалыптастырудың ең жоғары көрінісі – сенімдер. Қолжетімділік
сенімі адамның моральдік жағынан мұқият болу қажеттілігін дәлелдейді.
Моральдік сезімнің эмоциялық-сенсорлық және ұтымды деңгейлері бір-бірімен
өзара әрекеттеседі. Осы деңгейлердің әрқайсысында көптеген моральдік
нормалар мен қағидалар көрініс табады. Кейбір моральдік ұғымдар (жақсылық,
жамандық, міндет, жауапкершілік және т.б.) сезім деңгейінде ғана емес,
сонымен қатар сенім деңгейінде де көрінеді. Сезімдер мен ойлардың маңызы
моральдік санада бірдей рөл атқарады. Сократ пен Платон адамның
адамгершілік өмірінде ақылдың маңызды рөлін атап өтті. Шынында да,
моральдік сананың ұтымды деңгейінде жақсылық пен зұлымдыққа қатысты
түсініктер, нанымдар, әділдік, міндет, жауапкершілік қалыптасады. Мораль
тек сана деңгейінде ғана емес, моральдік сезімдер, ұғымдар мен нанымдар әр
түрлі іс-әрекеттерде, яғни, адамның нақты әрекеттерінде, оның ішінде кәсіби
қызметінде көрінеді. Моральдің практикалық аспектісі адам қызметінің барлық
салаларында (өнеркәсіп, саяси, күнделікті өмірде және т.б.) көрініс табады.
Моральдік сана мен моральдік әрекет өзара байланысты. Моральдік белсенділік
(әрекет) – адамгершілік сана құндылықтарын (жақсылық, әділдік, міндет және
т.б.) жүзеге асыру. Дегенмен, нақты өмірде бұл әрекетті адамгершілік немесе
азғындық деп бағалау оңай емес. Іс-әрекетті талдау және осы актінің
санатына (оң моральдік маңызы бар іс) немесе құқық бұзушылыққа (теріс
моральдік мәнге ие әрекет) жатқызу келесі факторлардың орындалуын ескеруі
керек. Ең алдымен, бұл әрекеттің анықталған себептерін анықтау керек.
Дегенмен, кейде ақылға қонымды мотивация нәтиже бермеуі мүмкін. Сондықтан,
іс-әрекеттің салдарының нәтижесін көру өте маңызды: бұл әрекет басқа
адамдарға пайда әкелді ме? Аяқталған әрекетті бағалаңыз, яғни, адам белгілі
бір мақсатқа жету үшін пайдаланған құралдарды бағалаңыз. Көріп
отырғанымыздай, адамның мінез-құлқын моральдік бағалауы күрделі болмауы
керек.
Мораль – әр түрлі әлеуметтік қызметті атқаратын күрделі қоғамдық
құбылыс. Қоғам және тұлға туралы әр түрлі ғылымда: әлеуметтануда, этикада,
педагогикада ізгіліктің әр түрлі анықтамалар беріледі. Мораль құрылымы
негізгі үш элементтен немесе блоктан тұрады: ізеттілік қызметі, ізеттілік
қатынастары, моральдік сана. Құрылым жүйе элементтерінің байланыс тәсілін
құрайды.
Әдептiлiктiң утилитарлық-ағартушылық тақырыбында адамның iскерлiк
өмiрiнде экономикалық iс әрекетiне дiннiң, моральдiң, мәдениеттiң әсер
етуi.
Құрама Штаттар мен Батыс Еуропада бизнес әдебi ғылыми тәртiп
ретiнде бұрыннан өмiр сүредi, менеджмент, экономика, стратегиялық жоспар,
қаржы, есеп, маркетинг ракурсына сәйкес зерттелетiн. Бизнес этикасы бiлiм
саласының қолданбасы ретiнде Құрама Штат пен Батыс Еуропада ХХ ғасырдың
1970 жылдары құрылды.
Ғылыми қауымдастық және iскерлiк әлем кәсiби бизнесмендер iскерлiк
операцияларды жүргiзуде, сондай-ақ, Қоғам алдындағы корпорациялық
жауапкершiлiктер, Әдептiлiк сана-сезiм қажеттiгiн жетiлдiру
туралы келiсiмге келдi. 1980 жылдардың басында АҚШ-та бизнес мектебiнiң
көпшiлiгi, сонымен бiрге кейбiр университеттер өздерiнiң оқу бағдарламасына
әдеп бизнесiн кіргізген. Бизнес этикасында бизнестiң мораль мәселелерiнiң
3 негiзгi әдiсi бар. Үш негiзгi жолдамаға тiрелетiн утилитаризм,
деонтикалық әдеп және әдiлеттiлiк әдебi америка ғалымдары М. Валаскес,
Дж. Ролза,
Л. Нэш еңбектерiңде көрсетiлген. Қазiргi уақытта бизнес әдебiнiң курсы
Ресей және Қазақстан оқу орындарының кейбiр оқу жоспарына кiредi.
Бизнес әдебiнде ең негiзгi лауазымдардың бiрi утилитаризм
тұжырымдамасы болып табылады. Моральді ақтаған ең аз пайдалы тиiмдiлiкке
әкелетiн әрекет болып табылады.
Барлық мүмкiн болатын iс-әрекет нұсқалары негiзiнде табыс пен шығын
түрiнде жағымды не негативтi тиiмдiлiгiн ескеру қажет, сондай-ақ оның
салдарын болжау, оның iшiнде, әрбiр жалған нәтижелерiн теориялық
утилитаризм ережесiн қолдану толыққанды мәселелермен байланысты, оның
қатарындағы ең негiзгiсi – қоғамдық пайданы толығымен анықтау
қажеттiлiгi. Кейбiр жағдайда табыс пен шығын өлшемге берiлмейдi. Көп
жағдайда табыс пен шығын мөлшерiн болжау, сондай-ақ оларды сан жағынан
бағалау мүмкiн болмайды.
Сонымен, белгiлi фундаментальдi ғылыми зерттеулердiң табысы мен
шығынын анықтау мүмкiн емес.
Теориялық нормалар утилитаризмiнiң жағдайларын келесi принцптермен
көрсетуге болады:
1) тек қана мораль нормаларының реализациясының қажеттiлiгi болған
жағдайда ғана әдеп көзқарасы жағынан қандай болмасын акция заңды;
2) онымен жүретiн табыс альтернативтi норманы қадағалау
нәтижесiндегi жалпы табысынан жоғары көрсеткiштi болса мораль нормасы түзу.
Iскерлік өмiрдiң мәселелерiне басқа тұрғыдан қарау деонтикалық әдептi
және борыштық әдептi ұсынады. Осы тұрғыда түсiнiк орталығы құқық болып
табылады. Бұл түсiнiктi кез келген бизнесмен кездестiредi. Құқық терминi
адамның қарым-қатынасында кез келген нәрсеге моральдi түрде қолданылады.
Индивид кез келген адаммен немесе нақты бейнемен қарым-қатынас жасағанда
қандай да бiр құқықтарды игередi.
Моральдi құқықтың 3 ерекшелiгi бар. Олар: жауапкершiлiкпен, автономды
және тең құқықты мүмкiндiктi қамтамасыз ететiн мақсатты таңдау, iс-әрекет
және қамқорлық жасаумен немесе басқа адамдарға көмектесумен байланысты.
Утилитарлық тұрғы және моральдық құқықтық позициялық тұрғының
арасындағы басты екi айырмашылықты бөлiп қарауға болады. Моральдiк құқық
моральдiк талаптардың бейнесi болып табылады, ал утилитарлық-моральдiк
нормалар мәнi бойынша ұжымдық болып табылады да, онда нормативтiк базалар
қоғамдық пайдалы және сапалы факторлар ретiнде бейнеленедi. Әлеуметтік
қызметкердің іс-әрекеті оның адамгершілік және тұлғалық қасиеттерімен
анықталады.
Әдептілік (адамгершілік) – адамның қоғамдағы әрекетін реттеудің
нормативтік тәсілдерінің бірі. Адамгершілік адам өмірінің барлық
салаларында адамның мінез-құлқы мен санасын басқарады. Адамға ерекше
моральдік талаптар қойылған әлеуметтік өмір салаларының бірі еңбек болып
табылады. Әмбебап моральдік қағидаттармен қатар, адамның еңбегі үшін
адамгершілік деп аталатын ерекше моральдік талаптар қалыптасады. Еңбек
моралі ұғымы халықтың өмірлік тәжірибесі барысында қалыптасқан, әлеуметтік
маңызы бар еңбек жұмыстарына мүмкіндік беретін жалпы моральдік талаптар
(нормалар) жиынтығы ретінде түсініледі. Еңбектегі мораль кәсіби әрекеттерде
нақты көрініс табады. Сондықтан ұзақ уақыт бойы еңбек пен кәсіптік моральді
тану тек жаппай адамның санасында ғана емес, этикалық әдебиетте де орын
алды. Жалпы мағынада кез келген кәсіптік мораль еңбек моралі болып
табылады, өйткені, негізгі еңбек, адамгершілік ұстанымы барлық
мамандықтарға бағытталған: адалдық, тәртіп, жауапкершілік, еңбектегі
шығармашылық бастама. Дегенмен, кәсіби мораль ұғымы еңбек моралі ұғымын
мүлдем кемітпейді. Кейбір мамандықтарда еңбек моралі ретінде жіктелетін
болса да, мамандықтың мөрі (медициналық, педагогикалық және т.б.) болуы
мүмкін моральдік тәртіптің нақты мәселелері бар. Мәселен, кейбір
мамандықтарда ұзақ уақыт бойы моральдік талаптарға сай келетін кәсіби
моральдік кодекстер жасалды:
- өздерінің қызметіне бағытталатын адамдарға қатысты мамандық
өкілдерінің міндеттерін реттеу;
- кәсіби топтағы қарым-қатынастарды реттейді, кәсіби-моральдік
стандарттар кәсібінде, кәсіпқой топ пен кәсіби топтың қызметі бағытталатын
қоғамның арасындағы қарым-қатынасты реттеуге арналған. Осылайша, кәсіби
мораль белгілі бір мамандық бойынша әлеуметтік маңызды мінез-құлықты
қамтамасыз етеді.
Адамның еңбектік қызметі тәжірибелік қызметтің негізгі үлгісі болып
табылады. Осыдан бастап кәсіби этика феномені туралы айтуға болады. Кәсіби
этика қандай да болсын кәсіптік қызметтің шығармашылық негізгі тірегі болып
табылады. Кәсіби этика – идеалдар мен құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері
ретінде кәсіби мораль туралы ғылым, міндеттердің идеясы, этикалық
принциптер мен өзін-өзі қажетті жағдайда ұстай білу нормалары. Адамның өзін-
өзі ұстай білуі сол кәсіптің мән-мағынасын көрсетіп, жұмыс жасау процесінде
байқалатын және олардың кәсіби қызметінің аясынан шығатын адамдар
арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, кәсіби этика –
кәсіби топтың адамгершілік сана-сезімі, оның психологиясы мен идеологиясы.
Кәсіби этика адам қызметінің шегінде бағынып, ұстанатын белгілі бір
нормалар мен ережелердің жүйесі ретінде өте ерте кезде пайда болған еді.
Мамандардың іс-әрекетіне байланысты құрылған алғашқы этикалық талаптардың
қатарына б.з.д. ІІІ мыңжылдықта қалыптасқан Птаххеттеп визирінің және қала
басшысының бұйрығы атты ежелгі египеттік манускрипті атауға болады. Кәсіби
талаптардың қатарында жұмысшының өз қызметін адал және сапалы түрде
орындауға назар аударылады, себебі еңбекке мұндай қатынас болашақ қызметтің
жоғарылауы мен байлыққа әкелудің бірден бір тиімді жолы.
Бірақ алғашқы жалпы кәсіби-этикалық нормалардың пайда болуын мамандар
еңбектің шаруашылыққа байланысты бөлінуімен байланыстырады, яғни ХІ-ХІІ
ғасырларда шаруашылық цехтардың қалыптасу кезеңі басталған еді. Бұл
кезеңде, тарихшылардың айтуы бойынша, цехтық мекемелерде мамандыққа,
еңбекке, жұмыстағы қызметкерлермен қарым-қатынасқа бағытталған этикалық
талаптар қалыптаса бастаған.
Алайда барлық қоғам мүшелері үшін өмірлік маңызды орын алған бірнеше
мамандықтардың өкілдері өзінің қызметінде этикалық нормаларды қалыптастыру
қажеттігін басқаларынан ерте түсінген, сондықтан Гиппократтың анты және
басқа да этикалық нормалар одан да ерте қалыптасқан. Негізінен бұл
адамдармен немесе олардың өмірлік қызметімен байланысты мамандықтар, еңбек
даралануының жоғары дәрежесіне байланысты мамандықтар болып табылады
(мысалы, мұғалімдік, дәрігерлік қызметтер).
Ф. Энгельс айтқандай, әрбір мамандықта өзіне ғана қатысты мораль
болады. Мамандық оның жетекшілерінде тек қана кәсіби қабілеттерді
қалыптастырып қоймай, сонымен қатар адамның нақты тұлғалық ерекшеліктерін
және өзінің атқарып жатқан қызметіне қатынасын қалыптастырады. Кәсіби этика
барлық кәсіби қызмет аспектілерінің негізінде жатыр, себебі кәсіби топтың
моралі қоғам моралінің құрылымдық бөлімі болып табылады, ал мораль тәртіп
пен іс-әрекеттердің, адамдардың қарым-қатынасының, т.б. ең ежелгі
бақылаушыларының бірі болып табылады.
Кәсіби этиканың қалыптасуы этика жайлы ғылыми теориялардың пайда
болуына ықпал етеді, себебі бастапқыда сана құбылысы ретінде туатын кәсіби
этика келешекте кәсіби топтардың мүшелері практикасының мән-мағынасын ашу
және жүйелеу немесе жалпылау негізінде дамиды. Бұл жалпылау тек қана
қызметтің мазмұны мен нәтижесіне ғана бағытталмай, сонымен қатар қызмет ету
процесінде қалыптасатын қатынастарға да арналған этикалық талаптарды
қамтитын кодекстер ретінде жүйеленеді, сонымен қатар жалпылау негізінде
жасалынған шешімдерді де жүйеге келтіреді. Сонымен, кәсіби этика – бұл тек
кәсіби мораль туралы ғылым ғана емес, сонымен қатар кәсіби топтың
адамгершілік сана-сезімі, оның идеологиясы және психологиясы.
Кәсіби этика жалпы этика сияқты жоспарлап ұйымдастырылмайды, ол
адамның қызметімен байланысты күнделікті өмір сүру процесінде біртіндеп
қалыптасады. Кәсіби этика белгілі бір қызмет түріне байланысты тарихи
тәжірибе үрдісінде жинақталған білімді жүйеге келтіріп, толықтырады және
белгілі бір қызметтің дамуына үлес қосады. Сондықтан кәсіби этиканы
түрлерімен және қызмет түрімен анықталған спецификалық белгілерді қамтитын
жалпы мораль түрлері ретінде қарастырады, яғни кәсіби моральді зерттейтін
ғылыми пән болып табылады. Сондай-ақ ол кәсіби ортада күнделікті өмір
сүретін қолданбалы адамгершілік теориясы ретінде де қарастырылуы мүмкін.
Белгілі бір қызметтің күнделікті практикасында кәсіби этика мамандар
тәртібінің нормаларынан көрініс табады. Кәсіби этиканың нормалары
мамандықтың ішкі және сыртқы факторларының әсерінен өзгеру мүмкіндігіне
ұшырайды. Олар уақыттың кез келген жағдайында мамандардың тәртібіне, іс-
әрекетіне, қылығына әсер етеді. Кәсіби этиканың негізгі міндеттері маманды
тұлға ретінде және жоғары білікті маман ретінде қалыптастыру және кәсіби
міндеттерді толық және нәтижелі түрде шешуге атсалысу мақсатында белгілі
бір кәсіп қызметкерлерінің санасына ықпал ету болып табылады. Жалпылай
айтқанда кәсіби этика кәсіби қызметтің нақты түрлеріне бағытталған жалпы
және теориялық этиканың нұсқауы болып табылады.
Әлеуметтік қызметкердің ұжымдық жауапкершілік мәселесі де маңызды
болып келеді. Әрбір кәсіби топ, әсіресе егер ол өзінің кәсіби
ассоциацияларын құрса, өзінің жеке кәсіби қызығушылықтарын қолдауға және
сақтауға тырысады – мысалы, мамандықтың беделі мен мәртебесін жоғарылату,
кәсіби қызметтің дамуына мүмкіндіктер қарастыру, т.б. Алайда бұл
қызығушылықтар әлеуметтік мәселелер мен жалпыкәсіптік мазмұнның шешімінде
жүзеге асатын болса ғана іске асырылады. Сондықтан әлеуметтік жұмыстың
кәсіби этикасының негізгі міндеттерінің қатарына корпорациялық
қызығушылықтар мен мақсаттар, кәсіби қызметтің міндеттері мен қоғамның және
оның әрбір мүшелерінің қызығушылықтарының арасында қарама-қайшылықтарды
тудырмауға тырысу болып табылады.
Қазіргі кезде әлеуметтік жұмыста әрбір әлеуметтік қызметкердің өзінің
кәсіби қызметіне артқан жауапкершілігінің этикалық критерийлерін анықтау
қажеттілігі туралы мәселе басты назарды аудартады. Ол моральдік принциптер
мен нормаларды қабылдауды, бір бағыт қалыптастыруды, мағынасын нақтылауды,
құндылықтар мен идеалдардың ортақ жүйесін құрастыруды талап етеді.
Сонымен, әлеуметтік жұмыс этикасының зерттеу объектісі мамандардың
кәсіби моральдік ұстанымдары болып табылады, ал пәні – жұмыс процесінде
қалыптасатын әлеуметтік қызметкердің этикалық қарым-қатынастары, этикалық
санасы және этикалық іс-әрекеттері.
Әлеуметтік қызметкердің этикалық мақсаты әлеуметтік тұрғыдан
қабылданған жоспар мен кәсіби қызметтің мән-мағыналарын қамтамасыз ету және
қолдау, ал міндеттері – кәсіби топтың және олардың бірлестіктерінің жеке
нормативті регламентациясы, әлеуметтік сферадағы мамандардың сәйкес
этикалық саналарын қалыптастыру.
Әлеуметтік жұмыс этикасының басты категорияларына маманның кәсіби
этикалық қарым-қатынастары, этикалық санасы, этикалық іс-әрекеттері және
кәсіби парызы жатады.
Әлеуметтік жұмыста кәсіби этикалық қызмет процесінде қалыптасатын
басты этикалық қарым-қатынастар адам-қоршаған орта жүйесінің қоғамға және
жеке тұлғаға жақсылық жасау жолына негізделеді. Бұл қарым-қатынастар ұжым
мүшелері ретінде әлеуметтік қызметкерлер арасында, әлеуметтік қызметкер мен
олардың клиенттерінің арасында, әлеуметтік қызметкер мен клиенттің
әлеуметтік ортасының арасында, әлеуметтік қызметкер мен әр түрлі мекемелер,
ұйымдар, жеке меншік түрлері арасында қалыптасады. Сонымен, бұл –
мемлекеттің бір құрылымы ретіндегі әлеуметтік жұмыстың институты мен басқа
мемлекеттік ұйымдар арасындағы қарым-қатынас.
Жалпы әлеуметтік жұмыс және жеке әлеуметтік қызметкердің немесе
ұйымдардың қызметтері қоғамның талаптары мен мүмкіншілігіне негізделген
әлеуметтік мақсат қоюшылық критерийімен басшылық жасайды. Осы қоғам
азаматтардың қандай категориялары мен қандай жағдайда әлеуметтік қызмет
орындарының клиенттері болатынын, қандай түрдегі оларға қызмет көрсетулер
ұсынылатынын қоғам анықтайды. Әлеуметтік қызметкердің адамгершілік іс-
әрекеттері деп тек қана үрдіске қатысушыларды (әріптестер, клиенттер, оның
жақындары) белсенді өзара қызметтік қарым-қатынас орнатуға ықпал жасайтын
іс-әрекеттерін айтады. Бұның өзі өз кезегінде ара қатынас нәтижелеріне
жағымды әсер етеді, әлеуметтік қызметкердің, клиенттің және жалпы
әлеуметтік жұмыстың мәртебесін көтереді. Сонымен қатар әлеуметтік қызметкер
өзінің кәсіптік қызметінде, клиенттің әлеуметтік проблемасын шешу барысында
оның психикасына жағымды әсер етеді. Бұл жағымды этикалық қарым-қатынасты
қалыптастыру әлеуметтік қызметкердің ұжымына әсер етеді, ол оларға үлгі
бола алады. Жағымды әсер әлеуметтік жұмыстың жоғары тиімділігін арттырады.
Әлеуметтік жұмыстың моральдік критерийлері тек қана әлеуметтік жұмыс
саласындағы мамандар қызметін бағалау үшін емес, сонымен қатар әлеуметтік
жұмысқа моральдік талаптарды бағалауға қызмет етеді. Бұл мамандық өкілі
ретінде әлеуметтік қызметкерлердің қызығушылығын көрсететін қысқа кәсіптік
нормаларды ажыратады, жалпы қоғамда құндылық пен қызығушылық тудыратын
адамгершілік нормаларды да ажыратады. Әлеуметтік кәсіптік-этикалық
нормалардың екінші тобы біздің қоғамымызда әлеуметтік қызметкер
мамандығының пайда болуына алып келген адамгершілік негіз болып табылады.
Әлеуметтік жұмыс қиын формальді және формальді емес жағдайларда іске
асырылатын қызмет болып табылады. Осыған байланысты әлеуметтік қызметкер
клиенттің алдында, оның әлеуметтік ортасында және шешім қабылдап, соңғы
нәтиже алғанға дейін қоғамның алдында этикалық жауапкершілік алып жүретіні
есепке алынуы қажет. Өз жұмысында ол кәсіптік этика принциптерін басшылыққа
алуы керек. Моральдік нормаларды білу іс-әрекеттердің моральділігін
білдірмейді. Сол себептен кәсіптік қызметтің білімдері тәжірибемен өзінің
мағынасын сақтап қалады деп қабылдаған жөн, оларды кәсіптік қызметте аздап
пайдалануы да, пайдаланбауы да мүмкін. Бұл жағдайда екі моральділігі бар
деп аталатын тұлғамен істес болуға тура келеді. Бұл тұлға теориялық жағынан
адамгершілік сұрақтарына, соның ішінде кәсіптік мораль сұрақтарына да тез
бейімделе алады, бірақ та бұл талаптарға бағыну міндетті емес деп
есептеледі. Жоғары адамгершілікті дамыту және қалыптастыру, оны шектеулі
ету, өзінің тұлғалығының ажырамас бөлігі ету талпыныстары маманнан білімді
ғана емес, сонымен қатар бүкіл еңбек жолында және өмір жолында өз-өзімен
жұмыс жүргізуді талап етеді.
Адамгершілік ұстанымдар – кәсіптік моральге және тәжірибеге
негізделген әлеуметтік қызметкердің ұстанымы. Адамгершілік ұстанымдар
маманның тұлғалық дамуындағы және оның санасындағы жоғары деңгей. Бұл терең
және жан-жақты белгілі моральдік нормалардың тұлғалық бағасымен, олар
әлеуметтік тәжірибеде тексерілгендіктен, өмірлік және кәсіптік тәжірибемен
де тексерілгендіктен осылай есептеледі. Адамгершілік ұстанымдар маманнан өз
еңбегіне істің қызығушылығы тарапынан қарауды, қоғам мен клиентке жағымды
әрекеттер жасаудың және қандай әрекеттер жасауға міндетті екенін анықтап
алуды талап етеді. Адамгершілік ұстанымдар маманның кәсіптік қызметке
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан дайындығын көрсетеді, әлеуметтік жұмыс
тәжірибесіндегі іс-әркеттер мен тәртібіне саналық қатынасының негізі болып
табылады. Бұл тұлғаның еріктік қасиеттерін қалыптастыруға және қоршаған
шындыққа тұрақты моральдік жауап беру формаларын қалыптастыруға қатысады.
Адамгершілік ұстанымдар өзіндік қасиеттерімен де сипатталады. Сол
себептен жұмыстың күнделікті тәжірибесінде тұлғаның өзіндік ұстанымдарына
қарсы жағдайлар кездесуі мүмкін, жағдайлық себептер өзіндік ұстанымдарға
қарағанда маңыздырақ. Бұл жағдайда тұлға өз-өзіне және өзінің принциптеріне
қарама-қарсы шығады.
Адамгершілік қажеттілік – әлеуметтік қызметкердің адамгершілік
санасының жоғары деңгейі. Ол кәсіптік этика талаптарының сақталуына деген
моральдік қажеттіліктің болуымен сипатталады. Кәсіптік этика талаптарының
сақталуы адамның ішкі қажеттілігіне айналған кезде, ол этикалық
принциптерге негізделген өзінің барлық еріктік және эмоционалдық
қасиеттерін ұйымдастырады, этикалық қиын проблемаларды адамгершілік
тұрғысынан шешуге күш салады. Бұл жағдайда кәсіптік этика талаптарын сақтау
қажеттілігі тұлғаның тұрақты қасиетіне, оның өзінің іс-әрекеттері мен
тәртібін ұйымдастыратын, ар-ұятпен намысты ісі қылдыратын қуаты күшті
факторға айналады. Маман өзінің адамгершілік қажеттіліктерін басшылыққа
ала отырып, оның жамандық пен жақсылық критерийлеріне жауап бермейтін
көзқарасына сәйкес келмейтін іс-әрекеттерге жағдайлық қажеттілік болғанда
бармайды.
Әлеуметтік қызметкердің тұлғалық адамгершілігі белгілі бір жұмыс
ұжымында қабылданған моральдік нормалардың әсеріне ұшырайды. Бұдан бұл
қызметкер тек қана олардың этикалық идеалдарын үйренбейді, сонымен қатар
моральдік қатынастардың күнделікті тәжірибесінде шындықты қарама-қарсы қоя
білу керек. Бұл ережелер, ең біріншіден, кәсіптік моральдің мазмұнына әсер
етіп, оны түзетеді.
Кәсіптік моральдің әлеуметтік қызметкердің адамгершілік білімдерінің
қалыптасуында, ұстанымдар мен қажеттіліктерінің қалыптасуында рөлі зор. Бұл
оған бұл маманның өкілі ретінде талап ететін позициялар мен өзіндік
адамгершілік позицияларын бір-бірімен ұштастыруға көмектеседі, әр түрлі
моральдік талаптарға бағынуға көмек береді.
Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Әлеуметтік жұмыс этикасының негізгі категорияларына сипаттама беріңіз.
2. Әлеуметтік жұмыс этикасының зерттеу объектісі мен пәнін ашып
көрсетіңіз.
3. Әлеуметтік жұмыс және қоғамдық даму мәселелерін қарастырыңыз.
4. Кәсіби-этикалық нормаларды және принциптерді сақтау үшін жеке-дара
дайындықтарды қарастырыңыз.
5. Әлеуметтік қызмет іс-әрекеті салаларындағы арнайы этикалық нормалар мен
ережелерге сипаттама берініз.
2. АДАМГЕРШІЛІКТІҢ КЛАССИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ – ЖОҒАРЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БЕКІТУ
Адамға жағымды нәрселердің бәрі жақсылық ұғымына кіреді. Адам жақсылық
атауымен өзінің арман-мұраттарын, болашақтан үміттенуін, адамзатқа деген
игі тілек, сенімін білдіреді. Жақсылық арқылы жеке адамдардың іс-
әрекеттеріне, қоғамдық қатынастарға баға беріледі, тұлғаның ізгілігі
айқындалады. Өзіндік жұмысқа кіріспей тұрып мораль, этика ұғымдары жайлы
түсініктеме беріп өтейін. Этика және мораль терминдері әр салада түрлі
мағынада қолданылады. Біздің қарастыратынымыз – әлеуметтік жұмыстағы этика
мен мораль. Мораль деп белгілі бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар
арасында қалыптасқан адамгершілік құқық нормалары мен ұстанымдарының
жиынтығын айтамыз. Мораль жеке адамның қоғамда өмір сүре алу, басқалармен
үйлесімді қарым-қатынаста болу қабілетін танытады. Басқаша тұжырымдайтын
болсақ, мораль ізгілік, адамгершілік ережелерінің жиынтығы екен. Моральдік
нормаларды ұстану арқылы әрбір жеке тұлға өзінің адамгершілік, ізгілік
қасиеттерін қалыптастырады. Этика – әлем халықтарының әдеп жүйесін,
моральді, адамгершілік мәдениетін зерттейтін философиялық пән. Этика –
ғылымның маңызды саласы, әдеп – қоғамдық алғышарттардың саласы,
адамгершілік – адамның ар-ұяты арқылы жеткен ішкі тұрақтандыру саласы.
Этика практикалық философия ретінде, адам өмірінің күнделікті
қажеттіліктерін бағдарлайтын ғылым ретінде ұлы ғұламалардың бұл терминдер
жайлы жазған ілімдерінде қарастырылған.
Әлеуметтік жұмыс кәсіби қызметтің ерекше түрі ретінде классикалық
мораль теорияларында дамыған жоғары құндылықтарды растайды. Ең жоғарғы
құндылық, әдетте, адамның қажеттіліктеріне жауап беретін және рухани даму
саласын сипаттайды. Этикалық ой тарихында адам өмірінің барлық
белсенділігін анықтайтын әр түрлі жоғары құндылықтарды бекітетін теория
бар. Дегенмен, әрқашан ең жоғары құндылықтарды таңдау мәселенің шешілуіне
байланысты болды, бұл жоғары құндылықтар кез келген әлеуметтік топтың
немесе тұтастай қоғамның мүдделерімен, қызығушылықтарымен қалай байланысты.
Әрбір әлеуметтік қызметкер құндылық бағдарлар жүйесін қалыптастырып, осы
мәселені шешу жолында жұмыс жасайды. Өмірінде (соның ішінде кәсіби
қызметте) адам белгілі бір құндылықтардан шығады. Осыған байланысты
классикалық мораль теорияларының зерттелуі әлеуметтік қызметкер
құндылықтарының иерархиясын қалыптастырудың көзі болуға тиіс.
Классикалық этикалық ілімдерді қарастырған кезде біз этикалық әдептің
объективті тарихын сипаттауға мүмкіндік беретін тарихи әдісті қолданамыз.
Алғашқы классикалық мораль теориясы ежелгі кезеңде, ең маңызды этикалық
сұрақтар көтерілген кезде пайда болды. Олардың ішінде орталық орын Адам
өмірінің дұрыс жолы деген сұраққа ие болды. Кезең ішінде ежелгі дәуірден
бастап, әр түрлі құндылықтарды білдіретін екі дәстүр қалыптасты. Әділдікті,
адамгершілік өмірін бағалаудағы тәсілдер: эвдемонизм және гедонизм.
Эвдемонистік этика Сократ, Платон, Аристотель идеяларында дамыды. Ежелгі
этиканың әкесі Сократ деп аталады (б.з. 469-399 жж.). Сократ адамның
назарын адамдарға пайдалы өзгерістерге әкелмейтін нәрсені зерттеуге
немқұрайлы қарайтын адамға аударады. Өзіңді түзету үшін өзінді таны –
бұл Сократтың бастапқы позициясы. Сократтың этикасының бірінші позициясы
оның оқушысы Платонның пікірімен сәйкес келеді (б.з. 427-347). Платон мен
Сократтың позициясын бөліп қарауға болмайды, өйткені Сократтан ешқандай
шығармашылық еңбек қалмаған, ал Платон өз атынан ешқандай шығаршылық еңбек
жазбаған. Платонның жұмыстары келіссөздер түрінде жазылған Сократ пен басқа
да грек философтарының арасында Диалогтар деп аталады. Сонымен қатар,
диалогтар авторы әрдайым Сократтың ұстанымын бөліседі. Сократ және Платон
адамның бақытты өмірінің мәні ізгілік пен адамгершілікте деп түсіндірген.
Бақытты болу – адамгершілігі мол адам болу дегенді білдіреді. Сократ пен
Платонның адам өмірінің ең басты мақсаты бақыт – моральді қарауға қатысты
эвдемоникалық (грекше бақытты болу, рахаттану) дәстүрін тудырды. Сократ пен
Платонның эвдемонистық сипаты олардың моральдік құндылықтар туралы идеясына
негізделген. Сократтың адамның ішкі еркіндігі, сыртқы әлемнен тәуелсіздігі
туралы идеясы дамыды. Ішкі еркіндік адамның өзін-өзі ақпараттандыру
қабілетімен анықталады. Адамның еркіндікке қол жеткізу адамгершілік
қасиеттерінің мазмұнын түсіну үшін негізді қолданудың арқасында мүмкін
болады.
Сократ пен Платон қабілеттерін дамытып, адам өзін-өзі тануға үлкен мән
берді. Осы мақсатта Сократ бірнеше кезеңнен тұратын таным әдісін ойлап
тапты:
1) күмән (осы мәселені шешуге одан әрі талқылау қажет болатын
қиындық);
2) қарама-қайшылықты айқындау және оны жеңу, соның арқасында қажетті
тұжырымдаманы анықтау мүмкін болады. Бұл әдісті Сократ майевтика (грекше –
кіндік шеше), әр түрлі пікірлерге қарама-қайшы келіп, шындықты іздейтін
өнер деп түсінді. Платон өзінің танымал Мемлекет деп аталатын атақты
шығармасында өмірді дұрыс түсінуге дайындық бағдарламасын ұсынды. Ол үшін
Платон математика, философия және басқа ғылымдарды зерттеу арқылы ақыл-ой
қабілеттерін дамыту қажет деп есептеді. Платонның пайымдауынша, дұрыс өмір
сүру туралы толық білімді тек қана философтар біле алатын еді. Сондықтан
олар дұрыс өмір туралы білетіндіктен, тек осы білімге сәйкес әрекет ете
алады және жақсы басқарушылар бола алады деп есептеді. Сократ пен Платон
бақытты, дұрыс, моральдік өмір сүру үшін ерлік, әділдік, біркелкілік және
т.б. деп есептейтін қасиеттерге ұмтылу қажет деп есептеді. Этика, олардың
көзқарасы бойынша, адамды жақсылық жолына үйретуге тиіс, өйткені жаман
жолға адам білімсіздіктен түседі, яғни білім – ізгілік негізі. Ізгілік
жолында жасалған барлық іс-әрекет жақсылық болып танылады. Барлық ізгі іс-
әрекеттерге ортақ негіз білім болып саналады. Әділеттіктің негізі –
адамзаттың және Құдайдың заңын сақтау жолын білу; батылдық күші – қауіпті
қалай жеңуге болады; ұстамдылықтың ықпалы – бұл құмарлықты жеңу. Олар
өздерінің білімдерінің негізіне сүйене отырып, жақсылыққа жетудің жолын
үйренеді. Платон өзінің адамгершілік қасиеттерін білетін позициясымен
бөлісуі арқылы адамгершілік жайлы білім адамға туа бітетіндігін дәлелдеді.
Сократ пен Платон адамгершілік қасиеттер тек қана адамзаттың білімділігімен
келетіндігін дәлелдей отырып, надандықтың барлығы адамның білімсіздігінен
болатынын көрсетті. Сократ пен Платонның пікірінше, бақытты өмір сүру
дегеніміз – адамгершілікпен, ізгілікпен, дұрыс, моральдік тұрғыда адал,
ақылға қонымды өмір. Платон өзінің моральдік қасиеттерін негіздеуде
ригористикалық (латынша rigor қатаңдық, қаттылық) мағына беретін сөз
арқылы ізгіліктің, адамгершілік түсініктің негізін қалады. Ерекшеліктер
адамның қалауына байланысты емес. Олар өзгермейтін күйде мәңгі өмір сүреді,
яғни абсолютті. Адамдар жеткілікті түрде дайын болса, оларды өздері үшін
ашуы мүмкін. Платон абсолютті объективтіліктің адамгершілік құндылықтардан
тәуелсіздігін жариялауға арналған алғашқы философ болды. Көріп
отырғанымыздай, Сократ пен Платонның моральдік ұғымы келесі идеяларды
қамтиды:
1) егер адам дұрыс, ізгі, моральдік өмір туралы білсе, оның әрекеттері
әрқашан моральдік, адал, дұрыс болады;
2) идеялар әлемінде ұсынылған өмірдің бірыңғай моральдік үлгісі
болғандықтан, дұрыс өмірдің басқа нұсқалары болмайды.
Аристотельдің көптеген шығармаларында этика талқыланғанымен, бұл
саладағы ең сүбелі ойлар оның ұлы еңбегінің бірі Никомах этикасы
кітабында пайымдалады. Аталған кітаптың атауы Аристотельдің әкесі
Никомахтың құрметіне аталған.
Аристотель бойынша этикалық білімді рухани білім деуге болмайды, этика
да логика мен математикадан өзгеше сипатқа ие. Ол бейне азықтық және іс
істеу, спорт білімдері секілді жалпылық білімдер мен ұстанымдарға құрылады.
Мысалы, жақсы спортшы болу үшін теорияны жетік білумен шектелмей, алдымен
тәжірибеге, нақты жаттығу мен шынығуға мән беру керек.
Аристотель ізгі қасиеттің өлшемін бекітті. Ол алдымен адамның іс-
әрекеті мақсатты болады деп есептеп, бұл мақсатты жақсылық деп атады. Ал,
оның айтып отырған этиканың ең негізгі категориясы болған ізгілігінің түп
өлшемі – бақыт (грек тілінде eudaimonia деген сөзді тікелей жақсы өмір
сүру деп аударуға да болады).
Аристотельдің ойынша, бақыт сөзсіз түрде шаттықпен тең болмайды немесе
жай ғана атақ-бедел арқылы келе салмайды. Адамзаттың түрлі іс-қимылдарын
арнайы саралаған соң Аристотель бақыттың қайнарын байқадым деп есептейді.
Ол адам көңіліне талдау жасап үш бөлікті жіктейді: Азықтану көңілі
(астық, жер, адамға тән), Сезу көңілі (хайуанда және адамда бар) және
Ақыл көңілі (тек адамда ғана бар). Сондықтан, адамзаттың қабілет міндеті
дегеніміз адам істеуге тиісті іске кірісу, адамға тән қабілетті пайдалану –
ақыл қабілетіне жүгіну деп есептеді. Осындай іс істеген адам бақытты,
өйткені, ол ақыл көңілінің мақсаты мен мәніне жетті және соны іске асырды.
Аристотельдің сенімі бойынша, күллі ізгілік атаулы әсіре және кем
ортасындағы тепе-теңдікті сақтаудан туады. Бірақ, бұл Аристотельдің бейне
Пратогор секілді этика салыстырмашылдығы пікіріне салыну емес. Ол бірнеше
көңіл күйді (кек, құрмет, қызғаныш) және бірнеше қимылды (қиянат, ұрлық,
кісі өлтіру) түгелдей қатеге шығарып, олар мейлі қандай жағдайда туылса да
ақтауға келмейді деп есептеді.
Никомах этикасында Аристотель үнемі түрлі салалардан екі ұшқары
беталысты тауып алып, соларды тепе-теңдікте ұстауды дәріптеді. Мысалы,
әділет, батылдық, дәулеттілік секілділер сол екі қарама-қайшы ұшқарылықтың
кемшілігі жойылған орташа мүмкіндікте тепе-теңдікті сақтау боп есептеледі.
Мысалы, батылдық – қорқу мен өзіне сену ортасындағы тепе-теңдік, осы тепе-
теңдікті сақтай отырып іс істеу (ерлік көрсету) болып есептеледі. Шектеусіз
қорқыныш, өзіне тым аз сенімділік әлсіздікке, қорқақтыққа, шегіншектікке
алып келеді. Сол секілді, тым аз қорқыныш және тым артық өзіне сеніп кету
ақымақтыққа, бейбастақтыққа ұрындырады. Сөйтіп, Аристотель заттар
ортасындағы, істер ортасындағы, көңіл күйлер ортасындағы тепе-теңдік
нүктесін тауып шығу бақыттың көзі, ізгіліктің ең биік нұсқасы есептеледі
деп тұжырымдады. Осынау екі ұшқарылықтың арасындағы тепе-теңдік нүктесі
әдетте Алтын арқау (Golden Mean) деп аталады.
Аристотель тағы әділет ұғымына тоқталды. Ол әділетті екіге бөлді:
толық әділет және бөлік әділет. Толық әділет – Аристотель армандаған тек
идеал қоғамда ғана болатын әділет. Бөлік әділет болса айырым қылмыс пен
әділетсіз істерді жазалау әділеті. Осы тұсқа келгенде Аристотель адамға
тәрбиеленген тұжырым қабілеті керектігін, сол арқылы істің әділетті, не
әділетсіз екенін анық ажырата алатын болуын дәріптеді. Аристотель
дамытылған жақсы әдет пен дағды жақсы адамды, жақсы ұлтты, жақсы
мемлекетті, жақсы адамзатты қалыптастырады. Ал, алтын арқау ережесіне
жаттығу адамды сау, көңілді, белсенді, бақытты етеді.
Аристотельдің этикасы алғашқы грек этикасын негіз етеді, әсіресе
ұстазы Платонның, оның ұстазы Сократтың идеяларына мұрагерлік еткен. Сократ
еш кітап қалдырмағаны белгілі. Платон жазған диалогтар жалпы көпшілікке
бағытталған. Ал, Аристотель болса аздағане ғұлама-ғалым-оқымыстылар ғана
түсінуі мүмкін ғылыми-теориялық, логикалық пайымы күшті еңбектер жазды.
Платонға ұқсамайтыны, Аристотель өзінің жалпы көзқарастарына қарата кесіп-
пішіп айтудан сақтанды, қатып-семіп тұрып алмады, этика мәселесінде де дәл,
дұрыс болуға тым күштеп кетпеді. Дегенмен, олардың бірбүтін идеясы
негізінен өзара сай келеді.
Сократ тұңғыш рет этикаға гректер назарын аударған ойшыл. Бұл оның,
әсіресе, софистермен пікірталасы барысында еріксіз мән берген тақырыбы
болса керек. Ол кезде шешендік риторика, моральдік, релятивизм
(салыстырмалы), дәстүрлі Афина дәстүріндегі Құдайға деген сенімге қарсы
түрлі пікір айту дәстүрі күшейіп кеткен болатын. Софистер өз қоғамдарының
қазығын шайқалтарлық көптеген мәселелерді көтерді, бірақ оған тұщымды жауап
бере алмады.
Сократ, Платон, Аристотель үштігінің ұстанымы айқын этикалық жүйе
құрды: адам ізгілікке талпыну арқылы бақытты бола алады. Олар ізгілікті
үйрету, жетелеу, тәрбиелеу арқылы жетілдіріп, этиканы ақылмен байытуға
болады деп есептеді. Өйткені, оларша ізгілік ақылды болудың негізгі мақсаты
есептеледі. Бұл Протагор, Горгий бастаған ықпалды софистерден өзгешеленді.
Софистер болса, ұқсамаған іс, ұқсамаған қоғамға, ұқсамаған адамға
байланысты этика да ұқсамайды дегенге мән берді. Бұл екі күштің
(ұстанымның) таласы бүгінгі заманда да ашық және жасырын жалғасып жатыр.
Сократ, Платон, Аристотельдердің этикасындағы айырмашылық тек
түсіндіру мен жетілдіруде ғана жатқаны байқалады. Әсіресе Сократ пен Платон
ізгілікті білген адам ізгі тұрмыс кешіреді, ізгілікті білмеген пасық
тұрмыс кешіреді дегенді дәріптеді. Аристотель болса (кейінгілердің көбі
бұл көзқараспен келісті), көптеген адамдар өз ісінің жаман екенін біледі,
бірақ еркі әлсіз болғандықтан, ағымға ілесіп, жамандықтан шыға алмай жүре
береді деді. Платон өлшемді этиканы: парасатты, батыл, ұқыпты, әділетшіл
этиканы тізіп көрсетті және дәріптеді. Ал, Аристотельдің тізіп көрсеткен
ізгілік белгілері бұдан әлдеқайда көп және ауқымды. Сондай-ақ оған
салсаңыз, Платонның айтып отырған ізгілігі де (тепе-теңдік сақталмаған
жағдайда) пасықтықтың бір түрі болуы әбден мүмкін.
Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына
негізделген. Этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады.
Платонның адамды сезімнен тыс идея әлеміне тәуелді деп санауына қарсы
шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екендігін атап көрсетеді.
Стагиралықтың пікірінше, мемлекет азаматы нақты сезімдері басылып,
жаншылған жағдайда емес, қайта жер бетіндегі қасиеттіліктер мен сыртқы
игіліктерді игеруіне, сонымен бірге адамгершілік пен ғылымға деген ынта-
жігерінің дамуына сай қалыптасады. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен
этиканы адамдардың маңызды сипаттамасы деп таниды.
Философия саласында субъект И. Кантқа дейін болмаған, яғни жоғалып
кеткен. Әр пәннің өз объектісі мен субъектісі болады. Субъектісіз объект
болмайды деген ұғым қалыптасқан. Кант жөнінде көрнекті неміс филологы және
философы З. Гумбольдтің мына сөзімен аяқтағымыз келеді: Канттың даңқы
жөнінде әңгіме болғанда үш нәрсе күмән туғызбайды. Ол қиратқан нәрсе
қайтадан қалпына келмейді; ол құрған нәрсе ешқашан да қирамайды; ең
бастысы, – дейді Гумбольдт, – оның философияда жасаған төңкерісіне ойлау
тарихында ешнәрсе тең келмейді.
Менің ойымша, моральдік нормалар адамдардың бірлесе өмір сүру
нәтижесінен, мәдениеттің дамуынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ЭТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Алматы 2018
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті философия және саясаттану
факультетінің Ғылыми кеңесі және Редакциялық баспа кеңесі шешімімен
ұсынылған.
Пікір жазғандар:
PhD Беймишева Айгүл Сейтжанқызы
Соц.ғ.к. Авсыдыкова Құралай Әділжанқызы
Оқу құралында әлеуметтік жұмыстың этикалық негіздеріне талдау
жасалынып, кәсіби мамандарды дайындауға бағытталған кәсіби - этикалық
құзыреттіліктер ұсынылған. Әлеуметтік саладағы іс-әрекеттің кәсіби
ерекшелігі жөнінде жүйеленген теориялық білім қарастырылған. Бұл еңбек
студенттер мен магистранттарға, оқытушыларға, және халықтың аталмыш
санатының проблемаларына назар аударушы оқырмандарға арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Әлеуметтік жұмыстың этикалық негіздері пәні әлеуметтік қызмет көрсету
саласындағы бакалавр мамандарын дайындауға, жеке - тұлғалық және кәсіби
қабілеттерін дамытуға бағытталған. Әлеуметтік жұмыс кәсіби қызмет
түрлеріне жатқызылуына байланысты кәсіби - этикалық құзыреттілігі
мамандықтың маңызды компоненті болып табылады және практикалық әлеуметтік
жұмыстың біртұтас кәсіби ойлау қабілеттерінің қалыптасуына ықпал етеді.
Әлеуметтік жұмыстың кәсіби маңызды құндылықтары, оның құндылықтарының
қалыптасуы мен дамуы, әлеуметтік жұмыстың деонтологиялық және аретологиялық
мәселелері, әлеуметтік қызметкердің іс-әрекетін реттеудегі этикалық-
аксиологиялық аспекжағдайын зерттеуге бағытталған.
Оқу құралы логикалық және құрылу тізбегі кәсіби қызметті ұйымдастыруда
этикалық-аксиологиялық көзқарас мәні мен әлеуметтік жұмыс саласындағы
жалпыадамзаттық моральдық принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, әлеуметтік жұмыстың этикалық-аксеологиялық негіздерін
меңгеруге, әлеуметтік жұмыс құндылықтары жүйесінде қызмет ету қабілеттерін
ашуға, клиентке, қоғамға қатысты әлеуметтік қызметкердің этикалық
міндеттерін орындауға, құндылықты-этикалық өзін-өзі бағалау дағдыларын
қалыптастыруға жағдай жасайды.
Болашақ мамандар бойында этикалық-аксиологиялық көзқарасты жүйелі
жүзеге асыруда әлеуметтік жұмыстың әдістері мен формаларын, құбылыстардың,
жағдайлардың этикалық – аксиологиялық нәтижелерін, кәсіби іс - әрекетті
этикалық реттеу, әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде этикалық нормалар мен
прициптерді жүзеге асыруда қажетті кәсіби біліктіліктерін қалыптастырады.
Әлеуметтік жұмыстың этикалық-аксиологиялық негіздерін меңгеруге,
әлеуметтік жұмыстың құндылықтар жүйесінде бағыттық көзқарасын
қалыптастыруға, қоғамға, клиентке қатысты әлеуметтік қызметкердің этикалық
жауапкершілігін іске асыруға, құндылықтық - этикалық өзін - өзі бағалау
дағдыларын студенттердің толыққанды игеруіне көмектеседі.
Әлеуметтік жұмыс мамандығы бойынша кәсібилік қабілеттіліктерді
қалыптастыратын этикалық негіздер кешенді қарастырылған. Қазіргі қоғамда
кәсіби іс- әрекеттің барлық салаларына, әсіресе адамдарға әлеуметтік көмек
көрсету арқылы адамның өзін-өзі жетілуімен сипатталатын салалардағы кәсіби
іс-әрекетті этикалық бағалау критерийлерін енгізу талпынысы жүргізілуде.
Осы пән әлеуметтік жұмыс тәжірибесінде және ғылыми қызметінде қажетті
болатын кәсіби этикалық-аксиологиялық білімдерді қамтиды. Курс студенттерде
гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық пәндерді оқу барысында
қалыптасқан жүйелі білімдерді, қазіргі әлеуметтік жұмыс мамандығының жалпы
және өзіндік ерекшеліктерін ескере отырылып жасалынған.
1. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТАҒЫ КӘСІБИ ЭТИКА, ҚҰРЫЛЫМЫ, МӘНІ
1.1 Қоғамда, әлеуметтік ортада адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасай
отырып, әр ортада белгілі бір этикетті сақтайды. Этикет дегеніміз – тәртіп
сақтау ережелері. Ол – қоғамда белгілі бір нормаларға сай өмір сүретін
қағидалардың жалпы жиынтығы. Ал бұл нормалар адамдардың мораль және
адамгершілік қасиеттерінің жиынтығы болып табылады. Мораль және
адамгершілік туралы ілім этика болып табылады. Сондықтан, этикет этика
ілімінің негізінде қалыптасқан, яғни, адамгершілік құндылықтарды сақтай
отырып, адамдардың бір-біріне нұқсан келтірмейтін қоғамда тәртіп сақтау
ережелері қалыптасты.
Қоғамда этикалық талаптар, норма, тәртіптер сақталмайтын болса,
адамдардың арасындағы қатынас бейтараптыққа айналып кетуі мүмкін.
Сондықтан, әр қоғамда адамдардың тәртібін адами тұрғыдан бақылайтын, теріс
қылықтарды азайтатын белгілі бір нормалар жиынтығы құрылған. Мысалы,
үлкендерге құрмет көрсету, қоғамдық орындарда тәртіп сақтау және т.б.
Этиканы сақтау өмірдің әр саласында әр түрлі. Күнделікті өмірдің өз
этикасы, әр қызметтің өз этикасы, белгілі бір ортаның өз этикасы, әр
халықтың жеке этикасы және әрбір таптың өздері ұстанатын жеке этикасы және
этикет принциптері болады. Этикетті сақтау қызмет бабында өте маңызды мәнге
ие болып табылады.
Соның ішінде әлеуметтік қызметкердің этикасы, оның этикеті басты
назарды аудартады. Әлеуметтік қызметкер әр түрлі қоғам мүшелерінің
өкілдерімен жұмыс істейтіндіктен аса үлкен дайындықпен қызмет атқаруы тиіс.
Сонымен қатар адамгершілік құндылықтар, адамға деген мейірімділік, оның
жанын түсіну, көмек беруге ұмтылу, әр жұмысына адал болу және т.б.
адамгершілік қасиеттері оның басты этикалық құндылықтары болып табылады.
Клиенттің алдында өзін-өзі ұстай білу, сыртқы бейнесі мен киімінің тәртіпке
сай болуын қадағалау, қимыл-әрекеттері мен ым-ишараларды әңгіме кезінде
қолдана білу, анық әрі түсінікті, жүйелі түрде сөйлей білу – осылардың
барлығы әлеуметтік қызметкердің кәсіби-этикалық құндылықтарына және жалпы
қабылданған этикет жүйелеріне жатады.
Этика термині көне грек тіліндегі ethos сөзінен шыққан, бастапқыда
бірлескен тұрғын үй, тұрақ дегенді білдірген. Кейінірек сөздің жаңа
мағынасы пайда болды: ойдың, мінездің, табиғаттың, салттың бейнесі. Бұл
ұғымдардың мағыналық айырмашылықтарына қарамастан, бірлескен тұрақта ойдың,
мінездің, табиғаттың, салттың бейнесі қалыптасады, сонымен қатар өзін
көрсетеді.
Этика (грек тілінде ethika, от ethos – дәстүр) – философиялық ғылым.
Бұл философиялық ғылымның обьектісі – мораль, оның дамуы мен қоғамдағы рөлі
мен нормалары болып табылады. Этика философияның бір бөлігі ретінде пайда
болып, өте ерте қалыптасқан, ежелгі шығармашылық пәндердің бірі.
Философияда мораль мен танымды оқып үйренуде белгілі грек философы
Аристотельдің этика термині ұсынылған болатын.
Аристотель этика (ethos) сөзінің негізінде ethicos, яғни, этикалық
деген мағынаны білдіретін анықтауыш сөз қалыптастырды. Бұл ұғыммен ол
әділдік, батылдық, мейірімділік, жұмсақтық, жомарттық, достық, сыпайылық
және шындықты қамтитын рухани қасиеттердің жиынтығын түсіндіріп көрсетті.
Этикалық ізденістерді, сондай-ақ ізгі істерді зерттейтін ғылым
Аристотельдің этикасы деп аталды. Осылайша, б.д.д. IV ғасырда пайда
болған этикалық ғылымның этика атауы осы күнге дейін келіп жетті. Грек
тіліндегі этос сөзінің латынша аналогы – moris (морис) ұстаным, әдет-
ғұрып, мінез-құлық деп аударылады. Цицерон Аристотельдің тәжірибесіне
сүйене отырып, moralis (моральдық) деген анықтауыш сөз қалыптастырды. Осы
анықтауыш сөзден кейінірек мораль деген зат есім пайда болып, ол мағынасы
жағынан этика терминіне сәйкес келді. Осылайша, этимологиялық мағынасы
жағынан гректің этика және латын тілінің мораль сөздері бір- біріне
балама болып табылады. Кейінірек орыс тілінде нравственность
(адамгершілік) сөзі пайда болды, оның мағынасы гректің этика және
латынның мораль сөзімен сәйкес келеді. Осы уақытқа дейін этика және
мораль терминдері бір-бірінің орнына ауызекі тілде қолданыла береді.
Этика білімінің объектісі – мораль, оның дамуы, қоғамдағы нормалар мен
рөлі. Этика адам өмірінде күнделікті кездесетін мораль мен таным сұрақтарын
шығармашылық деңгейде шешуге бағытталған.
Этика – философиялық категория. Ол педагогика, психология, филология
және заң ережелерімен сабақтас. Ол – теориялық тұрғыдан қарағанда заң-
ережелерден тұратын құрылым, қоғамның, жалпы бүкіл адамзаттың дамуының
қозғаушы күші.
Мораль – күрделі құбылыс. Мораль сөзі латын тіліндегі mores сөзіне
сәйкес келеді, ұстаным деген мағынаны білдіреді. Сондықтан мораль және
адамгершілік деген ұғымдар синоним ретінде пайдаланылады. Адамның ой-
өрісінің дамуы кезеңдерінде мораль сипаты дүниелік даналықтың тәжірибесі,
адамға ізгілік тәрбиесін беру мектебі ретінде әр түрлі түсіндірулерге ие
болды. Этикалық ой тарихында осы тұжырымдама әр түрлі мағына береді. Мораль
бақытқа жетудің тәсілі ретінде, рахаттану міндетін орындау, қоғамдық
игілікке сұраныс ретінде және т.б. түсіндірілді. Моральдың бірегейлігін
анықтаудың күрделілігі адам өмірінің кез келген саласына
локализацияланбағанына байланысты болды.
Моральдің жалпы теориясы – мораль құрылымының, оның қоғамдық
дамуындағы адамдардың өмір қызметіндегі рөлінің жиынтығы туралы ғылыми
білімдердің жүйесі. Жалпы теория моральдің әлеуметтік мәнін анықтау үшін
негіз қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мораль дамуындағы нәтижелерге
60-жылдары көптеп жете бастағанын айта кету керек. Осы уақытта
О.Г. Дробницкийдің алғаш рет күрделі мәселесі: теориялық рамкадағы рөлді
атқаратын моральдің жалпы түсінігі немесе пәнді оның тарихында көру тәсілі
қарастырылған Мораль түсінігі деген негізгі еңбегі жарық көрді.
60-жылдары моральдің теориялық анықтамаларына әр түрлі көзқарастар пайда
болды, моральдің пайда болуы және теориясы мәселелеріне қатысты
дискуссиялар болды. Осы уақытта С.Ф. Анисимовтың, В.Г. Ефимованың,
А.А. Гусейкованың, В.П. Кобляковтың, А.И. Титаренконың,
Г.Г. Акмамбетованың және тағы басқа ғалымдардың моральдің жалпы теориясы
және этиканың теориялық мәселелерін қарастыратын еңбектері жарық көрді.
Моральдің жалпы теориясын қалыптастырудың қажеттілігі әр түрлі
себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, мораль қатынастардың ерекше аясын,
қызметтің ерекше түрін сипаттамайды, дегенмен, ол қызметтің өзіндік нысаны
болып табылады.
Моральдің таза күйінде бөлінуі – теоретикалық абстракция мәселесі.
Екіншіден, моральдің ішкі байланысының қажеттілігі моральдік сана тарихи
типінің тарихи жағдайлармен әлеуметтік шектелуімен байланысты, бірақ сана
қоғамдық өмірге кері әсер тигізеді. Мораль әрқашанда қоғамдық өмір
сферасымен байланысты болды, дегенмен, оның әсер ету күші дәуірге және
топтық қатынастарға байланысты ауысып отырды. Моральді зерттеу үшін әр
түрлі ғылым өкілдері: политологиялық теория, мәдениет теориясы және тағы
басқа әлеуметтанушылары өз мүдделерін білдірді. Мораль – қоғамдық сана
ретінде адамдардың әрекеттерінде басшылық ететін және қоғамдық пікірмен
және адамдардың нанымдарымен мақұлданатын нормалар мен принциптер жиынтығы.
Дегенмен, бұл анықтама ары қарай мамандарды қанағаттандырмады немесе
гносеологиялық, социологиялық көзқарас бойынша моральдік сананы нақты
бейнелемеді. 70-жылдары К. Маркстың моральді әлемді танудың рухани-
практикалық тәсіліне жатқызуына назар аударылды. Мораль теориясы жалпы
философиялық түсінік ретінде: қоғамдық қатынастар, қарым-қатынас,
мүдде, қажеттілік, әлеуметтік бейнелеу қолданылады. 60-70-жылдары
этика саласындағы мамандар моральдің қоғамдық сана ретіндегі ерекшеліктерін
айқындады және рухани-практикалық қызметтің осы түрінің ерекшеліктерін
қарастырды. Мораль – қоғамдық қатынастың нысаны. Қоғамдық сана қоғамдық
тұрмыс ретінде анықталады және гносеологиялық көзқарас бойынша үш түрі:
логикалық, эстетикалық және нормативтік болатын әлеуметтік бейнелеу ретінде
қарастырылады.
Моральдің нормативтік-бағалау бейнелеуіне жалпы ережелерді
қорытындылайтын және жинақтайтын, адамдар әрекеттерін бағалау түсініктері,
яғни қоғамдық құндылықтар және қағидалар бойынша жүріс-тұрыс актілерін
бағалауы жатады. Норманың моральдік бағасы сананың күрделі жұмысының өнімі
және бір уақытта субъектінің (қоғамның, топтың, индивидтердің) моралі
тәжірибені және өмір жағдайын бейнелеудің нәтижесі болып табылады. Сонымен,
мораль – қоғамдық сананың нысаны, адамдардың әрекеттерін реттеу қызметін
атқаратын институт. Адамдардың әрекеттері әрқашан келісімді болуы керек.
Қанша көп түрлі болғанымен, олар жалпы әлеуметтік заңдарға сүйенеді.
Осындай келісім қызметін қоғамдық тәртіптің басқа да нысандарымен бірге
мораль де атқарады. Моральдің ерекшелігі ол адам әрекеттерін реттейді.
Моральді түсінудің күрделілігі адамның мораль талаптарын орындауын
бақылаумен анықталады.
Мораль ерекшелігін түсіну үшін оның құрылымы мен функцияларын анықтау
қажет. Көптеген зерттеушілер моральдің ішінен моральдік сана мен моральдік
белсенділікті бөліп қарастырады. Енді моральдің осы екі компонентін
қарастырайық. Моральдік сана – моральдің рухани жағы және эмоцияның,
сезімнің, тәжірибенің, нормалардың, мінез-құлық қағидаларының жиынтығы.
Моральдік сананың ұтымды деңгейі этикалық қағидалар, мінез-құлық нормаларын
білу, моральдің теориялық негізі болып табылады. Моральдік сананың ұтымды
деңгейін қалыптастырудың ең жоғары көрінісі – сенімдер. Қолжетімділік
сенімі адамның моральдік жағынан мұқият болу қажеттілігін дәлелдейді.
Моральдік сезімнің эмоциялық-сенсорлық және ұтымды деңгейлері бір-бірімен
өзара әрекеттеседі. Осы деңгейлердің әрқайсысында көптеген моральдік
нормалар мен қағидалар көрініс табады. Кейбір моральдік ұғымдар (жақсылық,
жамандық, міндет, жауапкершілік және т.б.) сезім деңгейінде ғана емес,
сонымен қатар сенім деңгейінде де көрінеді. Сезімдер мен ойлардың маңызы
моральдік санада бірдей рөл атқарады. Сократ пен Платон адамның
адамгершілік өмірінде ақылдың маңызды рөлін атап өтті. Шынында да,
моральдік сананың ұтымды деңгейінде жақсылық пен зұлымдыққа қатысты
түсініктер, нанымдар, әділдік, міндет, жауапкершілік қалыптасады. Мораль
тек сана деңгейінде ғана емес, моральдік сезімдер, ұғымдар мен нанымдар әр
түрлі іс-әрекеттерде, яғни, адамның нақты әрекеттерінде, оның ішінде кәсіби
қызметінде көрінеді. Моральдің практикалық аспектісі адам қызметінің барлық
салаларында (өнеркәсіп, саяси, күнделікті өмірде және т.б.) көрініс табады.
Моральдік сана мен моральдік әрекет өзара байланысты. Моральдік белсенділік
(әрекет) – адамгершілік сана құндылықтарын (жақсылық, әділдік, міндет және
т.б.) жүзеге асыру. Дегенмен, нақты өмірде бұл әрекетті адамгершілік немесе
азғындық деп бағалау оңай емес. Іс-әрекетті талдау және осы актінің
санатына (оң моральдік маңызы бар іс) немесе құқық бұзушылыққа (теріс
моральдік мәнге ие әрекет) жатқызу келесі факторлардың орындалуын ескеруі
керек. Ең алдымен, бұл әрекеттің анықталған себептерін анықтау керек.
Дегенмен, кейде ақылға қонымды мотивация нәтиже бермеуі мүмкін. Сондықтан,
іс-әрекеттің салдарының нәтижесін көру өте маңызды: бұл әрекет басқа
адамдарға пайда әкелді ме? Аяқталған әрекетті бағалаңыз, яғни, адам белгілі
бір мақсатқа жету үшін пайдаланған құралдарды бағалаңыз. Көріп
отырғанымыздай, адамның мінез-құлқын моральдік бағалауы күрделі болмауы
керек.
Мораль – әр түрлі әлеуметтік қызметті атқаратын күрделі қоғамдық
құбылыс. Қоғам және тұлға туралы әр түрлі ғылымда: әлеуметтануда, этикада,
педагогикада ізгіліктің әр түрлі анықтамалар беріледі. Мораль құрылымы
негізгі үш элементтен немесе блоктан тұрады: ізеттілік қызметі, ізеттілік
қатынастары, моральдік сана. Құрылым жүйе элементтерінің байланыс тәсілін
құрайды.
Әдептiлiктiң утилитарлық-ағартушылық тақырыбында адамның iскерлiк
өмiрiнде экономикалық iс әрекетiне дiннiң, моральдiң, мәдениеттiң әсер
етуi.
Құрама Штаттар мен Батыс Еуропада бизнес әдебi ғылыми тәртiп
ретiнде бұрыннан өмiр сүредi, менеджмент, экономика, стратегиялық жоспар,
қаржы, есеп, маркетинг ракурсына сәйкес зерттелетiн. Бизнес этикасы бiлiм
саласының қолданбасы ретiнде Құрама Штат пен Батыс Еуропада ХХ ғасырдың
1970 жылдары құрылды.
Ғылыми қауымдастық және iскерлiк әлем кәсiби бизнесмендер iскерлiк
операцияларды жүргiзуде, сондай-ақ, Қоғам алдындағы корпорациялық
жауапкершiлiктер, Әдептiлiк сана-сезiм қажеттiгiн жетiлдiру
туралы келiсiмге келдi. 1980 жылдардың басында АҚШ-та бизнес мектебiнiң
көпшiлiгi, сонымен бiрге кейбiр университеттер өздерiнiң оқу бағдарламасына
әдеп бизнесiн кіргізген. Бизнес этикасында бизнестiң мораль мәселелерiнiң
3 негiзгi әдiсi бар. Үш негiзгi жолдамаға тiрелетiн утилитаризм,
деонтикалық әдеп және әдiлеттiлiк әдебi америка ғалымдары М. Валаскес,
Дж. Ролза,
Л. Нэш еңбектерiңде көрсетiлген. Қазiргi уақытта бизнес әдебiнiң курсы
Ресей және Қазақстан оқу орындарының кейбiр оқу жоспарына кiредi.
Бизнес әдебiнде ең негiзгi лауазымдардың бiрi утилитаризм
тұжырымдамасы болып табылады. Моральді ақтаған ең аз пайдалы тиiмдiлiкке
әкелетiн әрекет болып табылады.
Барлық мүмкiн болатын iс-әрекет нұсқалары негiзiнде табыс пен шығын
түрiнде жағымды не негативтi тиiмдiлiгiн ескеру қажет, сондай-ақ оның
салдарын болжау, оның iшiнде, әрбiр жалған нәтижелерiн теориялық
утилитаризм ережесiн қолдану толыққанды мәселелермен байланысты, оның
қатарындағы ең негiзгiсi – қоғамдық пайданы толығымен анықтау
қажеттiлiгi. Кейбiр жағдайда табыс пен шығын өлшемге берiлмейдi. Көп
жағдайда табыс пен шығын мөлшерiн болжау, сондай-ақ оларды сан жағынан
бағалау мүмкiн болмайды.
Сонымен, белгiлi фундаментальдi ғылыми зерттеулердiң табысы мен
шығынын анықтау мүмкiн емес.
Теориялық нормалар утилитаризмiнiң жағдайларын келесi принцптермен
көрсетуге болады:
1) тек қана мораль нормаларының реализациясының қажеттiлiгi болған
жағдайда ғана әдеп көзқарасы жағынан қандай болмасын акция заңды;
2) онымен жүретiн табыс альтернативтi норманы қадағалау
нәтижесiндегi жалпы табысынан жоғары көрсеткiштi болса мораль нормасы түзу.
Iскерлік өмiрдiң мәселелерiне басқа тұрғыдан қарау деонтикалық әдептi
және борыштық әдептi ұсынады. Осы тұрғыда түсiнiк орталығы құқық болып
табылады. Бұл түсiнiктi кез келген бизнесмен кездестiредi. Құқық терминi
адамның қарым-қатынасында кез келген нәрсеге моральдi түрде қолданылады.
Индивид кез келген адаммен немесе нақты бейнемен қарым-қатынас жасағанда
қандай да бiр құқықтарды игередi.
Моральдi құқықтың 3 ерекшелiгi бар. Олар: жауапкершiлiкпен, автономды
және тең құқықты мүмкiндiктi қамтамасыз ететiн мақсатты таңдау, iс-әрекет
және қамқорлық жасаумен немесе басқа адамдарға көмектесумен байланысты.
Утилитарлық тұрғы және моральдық құқықтық позициялық тұрғының
арасындағы басты екi айырмашылықты бөлiп қарауға болады. Моральдiк құқық
моральдiк талаптардың бейнесi болып табылады, ал утилитарлық-моральдiк
нормалар мәнi бойынша ұжымдық болып табылады да, онда нормативтiк базалар
қоғамдық пайдалы және сапалы факторлар ретiнде бейнеленедi. Әлеуметтік
қызметкердің іс-әрекеті оның адамгершілік және тұлғалық қасиеттерімен
анықталады.
Әдептілік (адамгершілік) – адамның қоғамдағы әрекетін реттеудің
нормативтік тәсілдерінің бірі. Адамгершілік адам өмірінің барлық
салаларында адамның мінез-құлқы мен санасын басқарады. Адамға ерекше
моральдік талаптар қойылған әлеуметтік өмір салаларының бірі еңбек болып
табылады. Әмбебап моральдік қағидаттармен қатар, адамның еңбегі үшін
адамгершілік деп аталатын ерекше моральдік талаптар қалыптасады. Еңбек
моралі ұғымы халықтың өмірлік тәжірибесі барысында қалыптасқан, әлеуметтік
маңызы бар еңбек жұмыстарына мүмкіндік беретін жалпы моральдік талаптар
(нормалар) жиынтығы ретінде түсініледі. Еңбектегі мораль кәсіби әрекеттерде
нақты көрініс табады. Сондықтан ұзақ уақыт бойы еңбек пен кәсіптік моральді
тану тек жаппай адамның санасында ғана емес, этикалық әдебиетте де орын
алды. Жалпы мағынада кез келген кәсіптік мораль еңбек моралі болып
табылады, өйткені, негізгі еңбек, адамгершілік ұстанымы барлық
мамандықтарға бағытталған: адалдық, тәртіп, жауапкершілік, еңбектегі
шығармашылық бастама. Дегенмен, кәсіби мораль ұғымы еңбек моралі ұғымын
мүлдем кемітпейді. Кейбір мамандықтарда еңбек моралі ретінде жіктелетін
болса да, мамандықтың мөрі (медициналық, педагогикалық және т.б.) болуы
мүмкін моральдік тәртіптің нақты мәселелері бар. Мәселен, кейбір
мамандықтарда ұзақ уақыт бойы моральдік талаптарға сай келетін кәсіби
моральдік кодекстер жасалды:
- өздерінің қызметіне бағытталатын адамдарға қатысты мамандық
өкілдерінің міндеттерін реттеу;
- кәсіби топтағы қарым-қатынастарды реттейді, кәсіби-моральдік
стандарттар кәсібінде, кәсіпқой топ пен кәсіби топтың қызметі бағытталатын
қоғамның арасындағы қарым-қатынасты реттеуге арналған. Осылайша, кәсіби
мораль белгілі бір мамандық бойынша әлеуметтік маңызды мінез-құлықты
қамтамасыз етеді.
Адамның еңбектік қызметі тәжірибелік қызметтің негізгі үлгісі болып
табылады. Осыдан бастап кәсіби этика феномені туралы айтуға болады. Кәсіби
этика қандай да болсын кәсіптік қызметтің шығармашылық негізгі тірегі болып
табылады. Кәсіби этика – идеалдар мен құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері
ретінде кәсіби мораль туралы ғылым, міндеттердің идеясы, этикалық
принциптер мен өзін-өзі қажетті жағдайда ұстай білу нормалары. Адамның өзін-
өзі ұстай білуі сол кәсіптің мән-мағынасын көрсетіп, жұмыс жасау процесінде
байқалатын және олардың кәсіби қызметінің аясынан шығатын адамдар
арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, кәсіби этика –
кәсіби топтың адамгершілік сана-сезімі, оның психологиясы мен идеологиясы.
Кәсіби этика адам қызметінің шегінде бағынып, ұстанатын белгілі бір
нормалар мен ережелердің жүйесі ретінде өте ерте кезде пайда болған еді.
Мамандардың іс-әрекетіне байланысты құрылған алғашқы этикалық талаптардың
қатарына б.з.д. ІІІ мыңжылдықта қалыптасқан Птаххеттеп визирінің және қала
басшысының бұйрығы атты ежелгі египеттік манускрипті атауға болады. Кәсіби
талаптардың қатарында жұмысшының өз қызметін адал және сапалы түрде
орындауға назар аударылады, себебі еңбекке мұндай қатынас болашақ қызметтің
жоғарылауы мен байлыққа әкелудің бірден бір тиімді жолы.
Бірақ алғашқы жалпы кәсіби-этикалық нормалардың пайда болуын мамандар
еңбектің шаруашылыққа байланысты бөлінуімен байланыстырады, яғни ХІ-ХІІ
ғасырларда шаруашылық цехтардың қалыптасу кезеңі басталған еді. Бұл
кезеңде, тарихшылардың айтуы бойынша, цехтық мекемелерде мамандыққа,
еңбекке, жұмыстағы қызметкерлермен қарым-қатынасқа бағытталған этикалық
талаптар қалыптаса бастаған.
Алайда барлық қоғам мүшелері үшін өмірлік маңызды орын алған бірнеше
мамандықтардың өкілдері өзінің қызметінде этикалық нормаларды қалыптастыру
қажеттігін басқаларынан ерте түсінген, сондықтан Гиппократтың анты және
басқа да этикалық нормалар одан да ерте қалыптасқан. Негізінен бұл
адамдармен немесе олардың өмірлік қызметімен байланысты мамандықтар, еңбек
даралануының жоғары дәрежесіне байланысты мамандықтар болып табылады
(мысалы, мұғалімдік, дәрігерлік қызметтер).
Ф. Энгельс айтқандай, әрбір мамандықта өзіне ғана қатысты мораль
болады. Мамандық оның жетекшілерінде тек қана кәсіби қабілеттерді
қалыптастырып қоймай, сонымен қатар адамның нақты тұлғалық ерекшеліктерін
және өзінің атқарып жатқан қызметіне қатынасын қалыптастырады. Кәсіби этика
барлық кәсіби қызмет аспектілерінің негізінде жатыр, себебі кәсіби топтың
моралі қоғам моралінің құрылымдық бөлімі болып табылады, ал мораль тәртіп
пен іс-әрекеттердің, адамдардың қарым-қатынасының, т.б. ең ежелгі
бақылаушыларының бірі болып табылады.
Кәсіби этиканың қалыптасуы этика жайлы ғылыми теориялардың пайда
болуына ықпал етеді, себебі бастапқыда сана құбылысы ретінде туатын кәсіби
этика келешекте кәсіби топтардың мүшелері практикасының мән-мағынасын ашу
және жүйелеу немесе жалпылау негізінде дамиды. Бұл жалпылау тек қана
қызметтің мазмұны мен нәтижесіне ғана бағытталмай, сонымен қатар қызмет ету
процесінде қалыптасатын қатынастарға да арналған этикалық талаптарды
қамтитын кодекстер ретінде жүйеленеді, сонымен қатар жалпылау негізінде
жасалынған шешімдерді де жүйеге келтіреді. Сонымен, кәсіби этика – бұл тек
кәсіби мораль туралы ғылым ғана емес, сонымен қатар кәсіби топтың
адамгершілік сана-сезімі, оның идеологиясы және психологиясы.
Кәсіби этика жалпы этика сияқты жоспарлап ұйымдастырылмайды, ол
адамның қызметімен байланысты күнделікті өмір сүру процесінде біртіндеп
қалыптасады. Кәсіби этика белгілі бір қызмет түріне байланысты тарихи
тәжірибе үрдісінде жинақталған білімді жүйеге келтіріп, толықтырады және
белгілі бір қызметтің дамуына үлес қосады. Сондықтан кәсіби этиканы
түрлерімен және қызмет түрімен анықталған спецификалық белгілерді қамтитын
жалпы мораль түрлері ретінде қарастырады, яғни кәсіби моральді зерттейтін
ғылыми пән болып табылады. Сондай-ақ ол кәсіби ортада күнделікті өмір
сүретін қолданбалы адамгершілік теориясы ретінде де қарастырылуы мүмкін.
Белгілі бір қызметтің күнделікті практикасында кәсіби этика мамандар
тәртібінің нормаларынан көрініс табады. Кәсіби этиканың нормалары
мамандықтың ішкі және сыртқы факторларының әсерінен өзгеру мүмкіндігіне
ұшырайды. Олар уақыттың кез келген жағдайында мамандардың тәртібіне, іс-
әрекетіне, қылығына әсер етеді. Кәсіби этиканың негізгі міндеттері маманды
тұлға ретінде және жоғары білікті маман ретінде қалыптастыру және кәсіби
міндеттерді толық және нәтижелі түрде шешуге атсалысу мақсатында белгілі
бір кәсіп қызметкерлерінің санасына ықпал ету болып табылады. Жалпылай
айтқанда кәсіби этика кәсіби қызметтің нақты түрлеріне бағытталған жалпы
және теориялық этиканың нұсқауы болып табылады.
Әлеуметтік қызметкердің ұжымдық жауапкершілік мәселесі де маңызды
болып келеді. Әрбір кәсіби топ, әсіресе егер ол өзінің кәсіби
ассоциацияларын құрса, өзінің жеке кәсіби қызығушылықтарын қолдауға және
сақтауға тырысады – мысалы, мамандықтың беделі мен мәртебесін жоғарылату,
кәсіби қызметтің дамуына мүмкіндіктер қарастыру, т.б. Алайда бұл
қызығушылықтар әлеуметтік мәселелер мен жалпыкәсіптік мазмұнның шешімінде
жүзеге асатын болса ғана іске асырылады. Сондықтан әлеуметтік жұмыстың
кәсіби этикасының негізгі міндеттерінің қатарына корпорациялық
қызығушылықтар мен мақсаттар, кәсіби қызметтің міндеттері мен қоғамның және
оның әрбір мүшелерінің қызығушылықтарының арасында қарама-қайшылықтарды
тудырмауға тырысу болып табылады.
Қазіргі кезде әлеуметтік жұмыста әрбір әлеуметтік қызметкердің өзінің
кәсіби қызметіне артқан жауапкершілігінің этикалық критерийлерін анықтау
қажеттілігі туралы мәселе басты назарды аудартады. Ол моральдік принциптер
мен нормаларды қабылдауды, бір бағыт қалыптастыруды, мағынасын нақтылауды,
құндылықтар мен идеалдардың ортақ жүйесін құрастыруды талап етеді.
Сонымен, әлеуметтік жұмыс этикасының зерттеу объектісі мамандардың
кәсіби моральдік ұстанымдары болып табылады, ал пәні – жұмыс процесінде
қалыптасатын әлеуметтік қызметкердің этикалық қарым-қатынастары, этикалық
санасы және этикалық іс-әрекеттері.
Әлеуметтік қызметкердің этикалық мақсаты әлеуметтік тұрғыдан
қабылданған жоспар мен кәсіби қызметтің мән-мағыналарын қамтамасыз ету және
қолдау, ал міндеттері – кәсіби топтың және олардың бірлестіктерінің жеке
нормативті регламентациясы, әлеуметтік сферадағы мамандардың сәйкес
этикалық саналарын қалыптастыру.
Әлеуметтік жұмыс этикасының басты категорияларына маманның кәсіби
этикалық қарым-қатынастары, этикалық санасы, этикалық іс-әрекеттері және
кәсіби парызы жатады.
Әлеуметтік жұмыста кәсіби этикалық қызмет процесінде қалыптасатын
басты этикалық қарым-қатынастар адам-қоршаған орта жүйесінің қоғамға және
жеке тұлғаға жақсылық жасау жолына негізделеді. Бұл қарым-қатынастар ұжым
мүшелері ретінде әлеуметтік қызметкерлер арасында, әлеуметтік қызметкер мен
олардың клиенттерінің арасында, әлеуметтік қызметкер мен клиенттің
әлеуметтік ортасының арасында, әлеуметтік қызметкер мен әр түрлі мекемелер,
ұйымдар, жеке меншік түрлері арасында қалыптасады. Сонымен, бұл –
мемлекеттің бір құрылымы ретіндегі әлеуметтік жұмыстың институты мен басқа
мемлекеттік ұйымдар арасындағы қарым-қатынас.
Жалпы әлеуметтік жұмыс және жеке әлеуметтік қызметкердің немесе
ұйымдардың қызметтері қоғамның талаптары мен мүмкіншілігіне негізделген
әлеуметтік мақсат қоюшылық критерийімен басшылық жасайды. Осы қоғам
азаматтардың қандай категориялары мен қандай жағдайда әлеуметтік қызмет
орындарының клиенттері болатынын, қандай түрдегі оларға қызмет көрсетулер
ұсынылатынын қоғам анықтайды. Әлеуметтік қызметкердің адамгершілік іс-
әрекеттері деп тек қана үрдіске қатысушыларды (әріптестер, клиенттер, оның
жақындары) белсенді өзара қызметтік қарым-қатынас орнатуға ықпал жасайтын
іс-әрекеттерін айтады. Бұның өзі өз кезегінде ара қатынас нәтижелеріне
жағымды әсер етеді, әлеуметтік қызметкердің, клиенттің және жалпы
әлеуметтік жұмыстың мәртебесін көтереді. Сонымен қатар әлеуметтік қызметкер
өзінің кәсіптік қызметінде, клиенттің әлеуметтік проблемасын шешу барысында
оның психикасына жағымды әсер етеді. Бұл жағымды этикалық қарым-қатынасты
қалыптастыру әлеуметтік қызметкердің ұжымына әсер етеді, ол оларға үлгі
бола алады. Жағымды әсер әлеуметтік жұмыстың жоғары тиімділігін арттырады.
Әлеуметтік жұмыстың моральдік критерийлері тек қана әлеуметтік жұмыс
саласындағы мамандар қызметін бағалау үшін емес, сонымен қатар әлеуметтік
жұмысқа моральдік талаптарды бағалауға қызмет етеді. Бұл мамандық өкілі
ретінде әлеуметтік қызметкерлердің қызығушылығын көрсететін қысқа кәсіптік
нормаларды ажыратады, жалпы қоғамда құндылық пен қызығушылық тудыратын
адамгершілік нормаларды да ажыратады. Әлеуметтік кәсіптік-этикалық
нормалардың екінші тобы біздің қоғамымызда әлеуметтік қызметкер
мамандығының пайда болуына алып келген адамгершілік негіз болып табылады.
Әлеуметтік жұмыс қиын формальді және формальді емес жағдайларда іске
асырылатын қызмет болып табылады. Осыған байланысты әлеуметтік қызметкер
клиенттің алдында, оның әлеуметтік ортасында және шешім қабылдап, соңғы
нәтиже алғанға дейін қоғамның алдында этикалық жауапкершілік алып жүретіні
есепке алынуы қажет. Өз жұмысында ол кәсіптік этика принциптерін басшылыққа
алуы керек. Моральдік нормаларды білу іс-әрекеттердің моральділігін
білдірмейді. Сол себептен кәсіптік қызметтің білімдері тәжірибемен өзінің
мағынасын сақтап қалады деп қабылдаған жөн, оларды кәсіптік қызметте аздап
пайдалануы да, пайдаланбауы да мүмкін. Бұл жағдайда екі моральділігі бар
деп аталатын тұлғамен істес болуға тура келеді. Бұл тұлға теориялық жағынан
адамгершілік сұрақтарына, соның ішінде кәсіптік мораль сұрақтарына да тез
бейімделе алады, бірақ та бұл талаптарға бағыну міндетті емес деп
есептеледі. Жоғары адамгершілікті дамыту және қалыптастыру, оны шектеулі
ету, өзінің тұлғалығының ажырамас бөлігі ету талпыныстары маманнан білімді
ғана емес, сонымен қатар бүкіл еңбек жолында және өмір жолында өз-өзімен
жұмыс жүргізуді талап етеді.
Адамгершілік ұстанымдар – кәсіптік моральге және тәжірибеге
негізделген әлеуметтік қызметкердің ұстанымы. Адамгершілік ұстанымдар
маманның тұлғалық дамуындағы және оның санасындағы жоғары деңгей. Бұл терең
және жан-жақты белгілі моральдік нормалардың тұлғалық бағасымен, олар
әлеуметтік тәжірибеде тексерілгендіктен, өмірлік және кәсіптік тәжірибемен
де тексерілгендіктен осылай есептеледі. Адамгершілік ұстанымдар маманнан өз
еңбегіне істің қызығушылығы тарапынан қарауды, қоғам мен клиентке жағымды
әрекеттер жасаудың және қандай әрекеттер жасауға міндетті екенін анықтап
алуды талап етеді. Адамгершілік ұстанымдар маманның кәсіптік қызметке
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан дайындығын көрсетеді, әлеуметтік жұмыс
тәжірибесіндегі іс-әркеттер мен тәртібіне саналық қатынасының негізі болып
табылады. Бұл тұлғаның еріктік қасиеттерін қалыптастыруға және қоршаған
шындыққа тұрақты моральдік жауап беру формаларын қалыптастыруға қатысады.
Адамгершілік ұстанымдар өзіндік қасиеттерімен де сипатталады. Сол
себептен жұмыстың күнделікті тәжірибесінде тұлғаның өзіндік ұстанымдарына
қарсы жағдайлар кездесуі мүмкін, жағдайлық себептер өзіндік ұстанымдарға
қарағанда маңыздырақ. Бұл жағдайда тұлға өз-өзіне және өзінің принциптеріне
қарама-қарсы шығады.
Адамгершілік қажеттілік – әлеуметтік қызметкердің адамгершілік
санасының жоғары деңгейі. Ол кәсіптік этика талаптарының сақталуына деген
моральдік қажеттіліктің болуымен сипатталады. Кәсіптік этика талаптарының
сақталуы адамның ішкі қажеттілігіне айналған кезде, ол этикалық
принциптерге негізделген өзінің барлық еріктік және эмоционалдық
қасиеттерін ұйымдастырады, этикалық қиын проблемаларды адамгершілік
тұрғысынан шешуге күш салады. Бұл жағдайда кәсіптік этика талаптарын сақтау
қажеттілігі тұлғаның тұрақты қасиетіне, оның өзінің іс-әрекеттері мен
тәртібін ұйымдастыратын, ар-ұятпен намысты ісі қылдыратын қуаты күшті
факторға айналады. Маман өзінің адамгершілік қажеттіліктерін басшылыққа
ала отырып, оның жамандық пен жақсылық критерийлеріне жауап бермейтін
көзқарасына сәйкес келмейтін іс-әрекеттерге жағдайлық қажеттілік болғанда
бармайды.
Әлеуметтік қызметкердің тұлғалық адамгершілігі белгілі бір жұмыс
ұжымында қабылданған моральдік нормалардың әсеріне ұшырайды. Бұдан бұл
қызметкер тек қана олардың этикалық идеалдарын үйренбейді, сонымен қатар
моральдік қатынастардың күнделікті тәжірибесінде шындықты қарама-қарсы қоя
білу керек. Бұл ережелер, ең біріншіден, кәсіптік моральдің мазмұнына әсер
етіп, оны түзетеді.
Кәсіптік моральдің әлеуметтік қызметкердің адамгершілік білімдерінің
қалыптасуында, ұстанымдар мен қажеттіліктерінің қалыптасуында рөлі зор. Бұл
оған бұл маманның өкілі ретінде талап ететін позициялар мен өзіндік
адамгершілік позицияларын бір-бірімен ұштастыруға көмектеседі, әр түрлі
моральдік талаптарға бағынуға көмек береді.
Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Әлеуметтік жұмыс этикасының негізгі категорияларына сипаттама беріңіз.
2. Әлеуметтік жұмыс этикасының зерттеу объектісі мен пәнін ашып
көрсетіңіз.
3. Әлеуметтік жұмыс және қоғамдық даму мәселелерін қарастырыңыз.
4. Кәсіби-этикалық нормаларды және принциптерді сақтау үшін жеке-дара
дайындықтарды қарастырыңыз.
5. Әлеуметтік қызмет іс-әрекеті салаларындағы арнайы этикалық нормалар мен
ережелерге сипаттама берініз.
2. АДАМГЕРШІЛІКТІҢ КЛАССИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ – ЖОҒАРЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ БЕКІТУ
Адамға жағымды нәрселердің бәрі жақсылық ұғымына кіреді. Адам жақсылық
атауымен өзінің арман-мұраттарын, болашақтан үміттенуін, адамзатқа деген
игі тілек, сенімін білдіреді. Жақсылық арқылы жеке адамдардың іс-
әрекеттеріне, қоғамдық қатынастарға баға беріледі, тұлғаның ізгілігі
айқындалады. Өзіндік жұмысқа кіріспей тұрып мораль, этика ұғымдары жайлы
түсініктеме беріп өтейін. Этика және мораль терминдері әр салада түрлі
мағынада қолданылады. Біздің қарастыратынымыз – әлеуметтік жұмыстағы этика
мен мораль. Мораль деп белгілі бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар
арасында қалыптасқан адамгершілік құқық нормалары мен ұстанымдарының
жиынтығын айтамыз. Мораль жеке адамның қоғамда өмір сүре алу, басқалармен
үйлесімді қарым-қатынаста болу қабілетін танытады. Басқаша тұжырымдайтын
болсақ, мораль ізгілік, адамгершілік ережелерінің жиынтығы екен. Моральдік
нормаларды ұстану арқылы әрбір жеке тұлға өзінің адамгершілік, ізгілік
қасиеттерін қалыптастырады. Этика – әлем халықтарының әдеп жүйесін,
моральді, адамгершілік мәдениетін зерттейтін философиялық пән. Этика –
ғылымның маңызды саласы, әдеп – қоғамдық алғышарттардың саласы,
адамгершілік – адамның ар-ұяты арқылы жеткен ішкі тұрақтандыру саласы.
Этика практикалық философия ретінде, адам өмірінің күнделікті
қажеттіліктерін бағдарлайтын ғылым ретінде ұлы ғұламалардың бұл терминдер
жайлы жазған ілімдерінде қарастырылған.
Әлеуметтік жұмыс кәсіби қызметтің ерекше түрі ретінде классикалық
мораль теорияларында дамыған жоғары құндылықтарды растайды. Ең жоғарғы
құндылық, әдетте, адамның қажеттіліктеріне жауап беретін және рухани даму
саласын сипаттайды. Этикалық ой тарихында адам өмірінің барлық
белсенділігін анықтайтын әр түрлі жоғары құндылықтарды бекітетін теория
бар. Дегенмен, әрқашан ең жоғары құндылықтарды таңдау мәселенің шешілуіне
байланысты болды, бұл жоғары құндылықтар кез келген әлеуметтік топтың
немесе тұтастай қоғамның мүдделерімен, қызығушылықтарымен қалай байланысты.
Әрбір әлеуметтік қызметкер құндылық бағдарлар жүйесін қалыптастырып, осы
мәселені шешу жолында жұмыс жасайды. Өмірінде (соның ішінде кәсіби
қызметте) адам белгілі бір құндылықтардан шығады. Осыған байланысты
классикалық мораль теорияларының зерттелуі әлеуметтік қызметкер
құндылықтарының иерархиясын қалыптастырудың көзі болуға тиіс.
Классикалық этикалық ілімдерді қарастырған кезде біз этикалық әдептің
объективті тарихын сипаттауға мүмкіндік беретін тарихи әдісті қолданамыз.
Алғашқы классикалық мораль теориясы ежелгі кезеңде, ең маңызды этикалық
сұрақтар көтерілген кезде пайда болды. Олардың ішінде орталық орын Адам
өмірінің дұрыс жолы деген сұраққа ие болды. Кезең ішінде ежелгі дәуірден
бастап, әр түрлі құндылықтарды білдіретін екі дәстүр қалыптасты. Әділдікті,
адамгершілік өмірін бағалаудағы тәсілдер: эвдемонизм және гедонизм.
Эвдемонистік этика Сократ, Платон, Аристотель идеяларында дамыды. Ежелгі
этиканың әкесі Сократ деп аталады (б.з. 469-399 жж.). Сократ адамның
назарын адамдарға пайдалы өзгерістерге әкелмейтін нәрсені зерттеуге
немқұрайлы қарайтын адамға аударады. Өзіңді түзету үшін өзінді таны –
бұл Сократтың бастапқы позициясы. Сократтың этикасының бірінші позициясы
оның оқушысы Платонның пікірімен сәйкес келеді (б.з. 427-347). Платон мен
Сократтың позициясын бөліп қарауға болмайды, өйткені Сократтан ешқандай
шығармашылық еңбек қалмаған, ал Платон өз атынан ешқандай шығаршылық еңбек
жазбаған. Платонның жұмыстары келіссөздер түрінде жазылған Сократ пен басқа
да грек философтарының арасында Диалогтар деп аталады. Сонымен қатар,
диалогтар авторы әрдайым Сократтың ұстанымын бөліседі. Сократ және Платон
адамның бақытты өмірінің мәні ізгілік пен адамгершілікте деп түсіндірген.
Бақытты болу – адамгершілігі мол адам болу дегенді білдіреді. Сократ пен
Платонның адам өмірінің ең басты мақсаты бақыт – моральді қарауға қатысты
эвдемоникалық (грекше бақытты болу, рахаттану) дәстүрін тудырды. Сократ пен
Платонның эвдемонистық сипаты олардың моральдік құндылықтар туралы идеясына
негізделген. Сократтың адамның ішкі еркіндігі, сыртқы әлемнен тәуелсіздігі
туралы идеясы дамыды. Ішкі еркіндік адамның өзін-өзі ақпараттандыру
қабілетімен анықталады. Адамның еркіндікке қол жеткізу адамгершілік
қасиеттерінің мазмұнын түсіну үшін негізді қолданудың арқасында мүмкін
болады.
Сократ пен Платон қабілеттерін дамытып, адам өзін-өзі тануға үлкен мән
берді. Осы мақсатта Сократ бірнеше кезеңнен тұратын таным әдісін ойлап
тапты:
1) күмән (осы мәселені шешуге одан әрі талқылау қажет болатын
қиындық);
2) қарама-қайшылықты айқындау және оны жеңу, соның арқасында қажетті
тұжырымдаманы анықтау мүмкін болады. Бұл әдісті Сократ майевтика (грекше –
кіндік шеше), әр түрлі пікірлерге қарама-қайшы келіп, шындықты іздейтін
өнер деп түсінді. Платон өзінің танымал Мемлекет деп аталатын атақты
шығармасында өмірді дұрыс түсінуге дайындық бағдарламасын ұсынды. Ол үшін
Платон математика, философия және басқа ғылымдарды зерттеу арқылы ақыл-ой
қабілеттерін дамыту қажет деп есептеді. Платонның пайымдауынша, дұрыс өмір
сүру туралы толық білімді тек қана философтар біле алатын еді. Сондықтан
олар дұрыс өмір туралы білетіндіктен, тек осы білімге сәйкес әрекет ете
алады және жақсы басқарушылар бола алады деп есептеді. Сократ пен Платон
бақытты, дұрыс, моральдік өмір сүру үшін ерлік, әділдік, біркелкілік және
т.б. деп есептейтін қасиеттерге ұмтылу қажет деп есептеді. Этика, олардың
көзқарасы бойынша, адамды жақсылық жолына үйретуге тиіс, өйткені жаман
жолға адам білімсіздіктен түседі, яғни білім – ізгілік негізі. Ізгілік
жолында жасалған барлық іс-әрекет жақсылық болып танылады. Барлық ізгі іс-
әрекеттерге ортақ негіз білім болып саналады. Әділеттіктің негізі –
адамзаттың және Құдайдың заңын сақтау жолын білу; батылдық күші – қауіпті
қалай жеңуге болады; ұстамдылықтың ықпалы – бұл құмарлықты жеңу. Олар
өздерінің білімдерінің негізіне сүйене отырып, жақсылыққа жетудің жолын
үйренеді. Платон өзінің адамгершілік қасиеттерін білетін позициясымен
бөлісуі арқылы адамгершілік жайлы білім адамға туа бітетіндігін дәлелдеді.
Сократ пен Платон адамгершілік қасиеттер тек қана адамзаттың білімділігімен
келетіндігін дәлелдей отырып, надандықтың барлығы адамның білімсіздігінен
болатынын көрсетті. Сократ пен Платонның пікірінше, бақытты өмір сүру
дегеніміз – адамгершілікпен, ізгілікпен, дұрыс, моральдік тұрғыда адал,
ақылға қонымды өмір. Платон өзінің моральдік қасиеттерін негіздеуде
ригористикалық (латынша rigor қатаңдық, қаттылық) мағына беретін сөз
арқылы ізгіліктің, адамгершілік түсініктің негізін қалады. Ерекшеліктер
адамның қалауына байланысты емес. Олар өзгермейтін күйде мәңгі өмір сүреді,
яғни абсолютті. Адамдар жеткілікті түрде дайын болса, оларды өздері үшін
ашуы мүмкін. Платон абсолютті объективтіліктің адамгершілік құндылықтардан
тәуелсіздігін жариялауға арналған алғашқы философ болды. Көріп
отырғанымыздай, Сократ пен Платонның моральдік ұғымы келесі идеяларды
қамтиды:
1) егер адам дұрыс, ізгі, моральдік өмір туралы білсе, оның әрекеттері
әрқашан моральдік, адал, дұрыс болады;
2) идеялар әлемінде ұсынылған өмірдің бірыңғай моральдік үлгісі
болғандықтан, дұрыс өмірдің басқа нұсқалары болмайды.
Аристотельдің көптеген шығармаларында этика талқыланғанымен, бұл
саладағы ең сүбелі ойлар оның ұлы еңбегінің бірі Никомах этикасы
кітабында пайымдалады. Аталған кітаптың атауы Аристотельдің әкесі
Никомахтың құрметіне аталған.
Аристотель бойынша этикалық білімді рухани білім деуге болмайды, этика
да логика мен математикадан өзгеше сипатқа ие. Ол бейне азықтық және іс
істеу, спорт білімдері секілді жалпылық білімдер мен ұстанымдарға құрылады.
Мысалы, жақсы спортшы болу үшін теорияны жетік білумен шектелмей, алдымен
тәжірибеге, нақты жаттығу мен шынығуға мән беру керек.
Аристотель ізгі қасиеттің өлшемін бекітті. Ол алдымен адамның іс-
әрекеті мақсатты болады деп есептеп, бұл мақсатты жақсылық деп атады. Ал,
оның айтып отырған этиканың ең негізгі категориясы болған ізгілігінің түп
өлшемі – бақыт (грек тілінде eudaimonia деген сөзді тікелей жақсы өмір
сүру деп аударуға да болады).
Аристотельдің ойынша, бақыт сөзсіз түрде шаттықпен тең болмайды немесе
жай ғана атақ-бедел арқылы келе салмайды. Адамзаттың түрлі іс-қимылдарын
арнайы саралаған соң Аристотель бақыттың қайнарын байқадым деп есептейді.
Ол адам көңіліне талдау жасап үш бөлікті жіктейді: Азықтану көңілі
(астық, жер, адамға тән), Сезу көңілі (хайуанда және адамда бар) және
Ақыл көңілі (тек адамда ғана бар). Сондықтан, адамзаттың қабілет міндеті
дегеніміз адам істеуге тиісті іске кірісу, адамға тән қабілетті пайдалану –
ақыл қабілетіне жүгіну деп есептеді. Осындай іс істеген адам бақытты,
өйткені, ол ақыл көңілінің мақсаты мен мәніне жетті және соны іске асырды.
Аристотельдің сенімі бойынша, күллі ізгілік атаулы әсіре және кем
ортасындағы тепе-теңдікті сақтаудан туады. Бірақ, бұл Аристотельдің бейне
Пратогор секілді этика салыстырмашылдығы пікіріне салыну емес. Ол бірнеше
көңіл күйді (кек, құрмет, қызғаныш) және бірнеше қимылды (қиянат, ұрлық,
кісі өлтіру) түгелдей қатеге шығарып, олар мейлі қандай жағдайда туылса да
ақтауға келмейді деп есептеді.
Никомах этикасында Аристотель үнемі түрлі салалардан екі ұшқары
беталысты тауып алып, соларды тепе-теңдікте ұстауды дәріптеді. Мысалы,
әділет, батылдық, дәулеттілік секілділер сол екі қарама-қайшы ұшқарылықтың
кемшілігі жойылған орташа мүмкіндікте тепе-теңдікті сақтау боп есептеледі.
Мысалы, батылдық – қорқу мен өзіне сену ортасындағы тепе-теңдік, осы тепе-
теңдікті сақтай отырып іс істеу (ерлік көрсету) болып есептеледі. Шектеусіз
қорқыныш, өзіне тым аз сенімділік әлсіздікке, қорқақтыққа, шегіншектікке
алып келеді. Сол секілді, тым аз қорқыныш және тым артық өзіне сеніп кету
ақымақтыққа, бейбастақтыққа ұрындырады. Сөйтіп, Аристотель заттар
ортасындағы, істер ортасындағы, көңіл күйлер ортасындағы тепе-теңдік
нүктесін тауып шығу бақыттың көзі, ізгіліктің ең биік нұсқасы есептеледі
деп тұжырымдады. Осынау екі ұшқарылықтың арасындағы тепе-теңдік нүктесі
әдетте Алтын арқау (Golden Mean) деп аталады.
Аристотель тағы әділет ұғымына тоқталды. Ол әділетті екіге бөлді:
толық әділет және бөлік әділет. Толық әділет – Аристотель армандаған тек
идеал қоғамда ғана болатын әділет. Бөлік әділет болса айырым қылмыс пен
әділетсіз істерді жазалау әділеті. Осы тұсқа келгенде Аристотель адамға
тәрбиеленген тұжырым қабілеті керектігін, сол арқылы істің әділетті, не
әділетсіз екенін анық ажырата алатын болуын дәріптеді. Аристотель
дамытылған жақсы әдет пен дағды жақсы адамды, жақсы ұлтты, жақсы
мемлекетті, жақсы адамзатты қалыптастырады. Ал, алтын арқау ережесіне
жаттығу адамды сау, көңілді, белсенді, бақытты етеді.
Аристотельдің этикасы алғашқы грек этикасын негіз етеді, әсіресе
ұстазы Платонның, оның ұстазы Сократтың идеяларына мұрагерлік еткен. Сократ
еш кітап қалдырмағаны белгілі. Платон жазған диалогтар жалпы көпшілікке
бағытталған. Ал, Аристотель болса аздағане ғұлама-ғалым-оқымыстылар ғана
түсінуі мүмкін ғылыми-теориялық, логикалық пайымы күшті еңбектер жазды.
Платонға ұқсамайтыны, Аристотель өзінің жалпы көзқарастарына қарата кесіп-
пішіп айтудан сақтанды, қатып-семіп тұрып алмады, этика мәселесінде де дәл,
дұрыс болуға тым күштеп кетпеді. Дегенмен, олардың бірбүтін идеясы
негізінен өзара сай келеді.
Сократ тұңғыш рет этикаға гректер назарын аударған ойшыл. Бұл оның,
әсіресе, софистермен пікірталасы барысында еріксіз мән берген тақырыбы
болса керек. Ол кезде шешендік риторика, моральдік, релятивизм
(салыстырмалы), дәстүрлі Афина дәстүріндегі Құдайға деген сенімге қарсы
түрлі пікір айту дәстүрі күшейіп кеткен болатын. Софистер өз қоғамдарының
қазығын шайқалтарлық көптеген мәселелерді көтерді, бірақ оған тұщымды жауап
бере алмады.
Сократ, Платон, Аристотель үштігінің ұстанымы айқын этикалық жүйе
құрды: адам ізгілікке талпыну арқылы бақытты бола алады. Олар ізгілікті
үйрету, жетелеу, тәрбиелеу арқылы жетілдіріп, этиканы ақылмен байытуға
болады деп есептеді. Өйткені, оларша ізгілік ақылды болудың негізгі мақсаты
есептеледі. Бұл Протагор, Горгий бастаған ықпалды софистерден өзгешеленді.
Софистер болса, ұқсамаған іс, ұқсамаған қоғамға, ұқсамаған адамға
байланысты этика да ұқсамайды дегенге мән берді. Бұл екі күштің
(ұстанымның) таласы бүгінгі заманда да ашық және жасырын жалғасып жатыр.
Сократ, Платон, Аристотельдердің этикасындағы айырмашылық тек
түсіндіру мен жетілдіруде ғана жатқаны байқалады. Әсіресе Сократ пен Платон
ізгілікті білген адам ізгі тұрмыс кешіреді, ізгілікті білмеген пасық
тұрмыс кешіреді дегенді дәріптеді. Аристотель болса (кейінгілердің көбі
бұл көзқараспен келісті), көптеген адамдар өз ісінің жаман екенін біледі,
бірақ еркі әлсіз болғандықтан, ағымға ілесіп, жамандықтан шыға алмай жүре
береді деді. Платон өлшемді этиканы: парасатты, батыл, ұқыпты, әділетшіл
этиканы тізіп көрсетті және дәріптеді. Ал, Аристотельдің тізіп көрсеткен
ізгілік белгілері бұдан әлдеқайда көп және ауқымды. Сондай-ақ оған
салсаңыз, Платонның айтып отырған ізгілігі де (тепе-теңдік сақталмаған
жағдайда) пасықтықтың бір түрі болуы әбден мүмкін.
Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына
негізделген. Этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады.
Платонның адамды сезімнен тыс идея әлеміне тәуелді деп санауына қарсы
шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екендігін атап көрсетеді.
Стагиралықтың пікірінше, мемлекет азаматы нақты сезімдері басылып,
жаншылған жағдайда емес, қайта жер бетіндегі қасиеттіліктер мен сыртқы
игіліктерді игеруіне, сонымен бірге адамгершілік пен ғылымға деген ынта-
жігерінің дамуына сай қалыптасады. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен
этиканы адамдардың маңызды сипаттамасы деп таниды.
Философия саласында субъект И. Кантқа дейін болмаған, яғни жоғалып
кеткен. Әр пәннің өз объектісі мен субъектісі болады. Субъектісіз объект
болмайды деген ұғым қалыптасқан. Кант жөнінде көрнекті неміс филологы және
философы З. Гумбольдтің мына сөзімен аяқтағымыз келеді: Канттың даңқы
жөнінде әңгіме болғанда үш нәрсе күмән туғызбайды. Ол қиратқан нәрсе
қайтадан қалпына келмейді; ол құрған нәрсе ешқашан да қирамайды; ең
бастысы, – дейді Гумбольдт, – оның философияда жасаған төңкерісіне ойлау
тарихында ешнәрсе тең келмейді.
Менің ойымша, моральдік нормалар адамдардың бірлесе өмір сүру
нәтижесінен, мәдениеттің дамуынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz