Қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушілерінің виктимологиялық қауіпсіздігі
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Numbeo деректері бойынша 2024 жылға арналған қылмыстық құқық бұзушылық деңгейі бойынша елдер рейтингінде Қазақстан 146-дан 75-ші орынды иеленді. Мемлекеттер арасында ҚР-ға қарағанда қылмыс деңгейі Қырғызстан, Беларусь және Украинада жоғары болса, Өзбекстанда, Әзірбайжанда және Еуропа мемлекеттерінде төмен. Қылмыстық құқық бұзушылықтар деңгейі ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіретіні анық. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жарияланған. Осыған байланысты ғылым қылмыс сияқты әлеуметтік құбылыстың объективті және субъективті себептері мен жағдайларының механизміне тереңдей түсуде. Ғалымдардың назары негізінен құқық бұзушыға, оның әлеуметтік-психологиялық құрылымына, оның жеке басы мен мінез-құлқының әртүрлі қасиеттері мен қасиеттеріне бағытталған. Қылмыстық әрекеттің басты фигурасына және оның мінез-құлқына мұндай назар аудару түсінікті. Алайда, бұл ретте қылмысқа қарсы күресті ұйымдастыру үшін қылмыскер қылмыстық құқық бұзушылықта жалғыз субъекті емес екендігі ескерілмейді. Қылмыс жағдайлардың басым көпшілігінде өзара байланысты үш элементтің: құқық бұзушының, заңсыз әрекеттің немесе әрекетсіздіктің және жәбірленушінің бірлігі нәтижесінде пайда болған жүйе болып табылады. Жоғарыда көрсетілген мемлекеттегі қылмыс деңгейі қылмыстық жағдайды тұрақтандыру бойынша, оның ішінде қылмыстардың алдын алу тиімділігін арттыруға бағытталған ерекше шаралар қабылдауды талап етеді.
Қалыптасқан жағдай көбінесе қылмыстың виктимологиялық профилактикасын жүзеге асырудағы отандық тәжірибенің тиімді еместігіне байланысты, оның негізінде нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігі, ұйымдастырушылық, ақпараттық, ресурстық қамтамасыз етудің төмен деңгейі, сондай-ақ виктимологиялық алдын алу шараларын жүзеге асыруға қабілетті мамандарды даярлау және оқыту жүйесінің болмауы жатыр. Ішкі істер органдары қылмыстардың алдын алуды қысқартылған түрде (тек нақты құқық бұзушыға және қылмыстық қол сұғушылықтың нақты жәбірленушілеріне әсер ете отырып) жүзеге асыруға мәжбүр.
Сонымен қатар, бүгінде виктимологиялық профилактиканы ұйымдастыру және жүргізу туралы, сондай-ақ жасалуы жәбірленушілердің виктимділік деңгеймен барынша байланысты қылмыстардың жекелеген түрлері туралы жүйелі және кешенді білім жоқ. Мұндай білім жүйесін құру және профилактикалық күш-жігерді тек қылмыскерге ғана емес, сонымен бірге ықтимал жәбірленушінің жеке басына бағыттау ішкі істер органдарының профилактикалық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтуге және жәбірленуші мен қылмыскердің өзара әсері мен қарым-қатынасын ескере отырып, қылмыстық жағдайға кешенді әсер ету механизмін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу объектісі болып жеке адамның, қоғамның, мемлекеттің мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі профилактикалық қызметті жүзеге асыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастар табылады.
Зерттеу пәнін қылмыстық құқық бұзушылықтардың виктимологиялық профилактикасының теориялық негіздерін, оны құқық қорғау органдарының жүзеге асыруының құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелерін, виктимологияның теориялық әзірлемелері мен ережелерін жүзеге асыруға бағытталған осы қызметтің тиімділігін арттыру жолдары мен құралдарын құрайды.
Зерттеудің мақсаты қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының тұжырымдамалық негіздерін, оның құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелерін ғылыми тұрғыдан әзірлеу, осы қызметтің тиімділігін арттыру жолдарын, құралдары мен шараларын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:
виктимологиялық профилактиканың жалпы теориялық негіздерін талдау;
виктимологиялық алдын алу шараларын жүргізудегі шетелдік тәжірибені зерделеу;
қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушілерін және олардың виктимдік мінез-құлқының ерекшеліктерін зерделеу;
қылмыс жасауға әсер ететін негізгі виктимогендік факторлар мен жағдайларды айқындау;
қылмыстардың виктимологиялық профилактикасы жүйесін зерттеу, оның негізінде виктимологиялық қауіпсіздіктің түсінігі мен мазмұнын негіздеу, жалпы және жеке виктимологиялық профилактиканың тиімділігін арттыру жолдарын іздеу, қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының тиімділігін арттыруға ықпал ететін ұсыныстарды енгізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелері бойынша алғашқы кешенді зерттеулердің бірі жүргізілгендігімен анықталады, бұл оның тұтас тұжырымдамасын жасауға мүмкіндік берді. Осы зерттеуде қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының теориялық негіздері туралы ғылыми негізделген ережелер мен тұжырымдардың жиынтығынан; ішкі істер органдары жүзеге асыратын қылмыстардың виктимологиялық профилактикасын құқықтық, сондай-ақ ұйымдастырушылық қамтамасыз ету проблемаларынан және оларды шешу жолдарынан тұратын қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының тұтас ғылыми тұжырымдамасы ұсынылған.
Зерттеудің теориялық маңызы қылмыстардың виктимологиялық профилактикасын құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді жетілдіру тұжырымдамасын әзірлеу мен ғылыми негіздеуден тұрады. Виктимологиялық білімді кеңейту үшін виктимологиялық профилактиканы құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етудің теориялық модельдері, сондай-ақ виктимологиялық қауіпсіздіктің мәнін негіздеу маңызды. Қамтылған теориялық ережелер, тұжырымдар мен ұсыныстар белгілі бір дәрежеде криминологияның құрамдас бөлігі ретінде виктимологияның негізгі ережелерін толықтырады.
Зерттеудің практикалық маңызы қылмыстардың виктимологиялық профилактикасын құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді жетілдірудің нақты жолдарын анықтаудан тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан, жеті параграфтан, қорытынды мен пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ВИКТИМОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ВИКТИМОЛОГИЯЛЫҚ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Криминологиялық виктимология - виктимологиялық қауіпсіздікті зерттеудің ғылыми және әдіснамалық негізі
Ғылым қылмыстылық сияқты әлеуметтік құбылыстың объективті және субъективті себептері мен жағдайларының механизміне тереңдей түсуде. Ғалымдардың назары негізінен құқық бұзушыға, оның әлеуметтік-психологиялық құрылымына, оның жеке басы мен мінез-құлқының әртүрлі қасиеттері мен қасиеттеріне бағытталған. Қылмыстық әрекеттің басты фигурасына және оның мінез-құлқына мұндай назар аудару түсінікті. Алайда, бұл ретте қылмысқа қарсы күресті ұйымдастыру үшін қылмыскер қылмыстық құқық бұзушылықта жалғыз субъекті емес екендігі ескерілмейді. Қылмыс жағдайлардың басым көпшілігінде өзара байланысты үш элементтің: құқық бұзушының, заңсыз әрекеттің немесе әрекетсіздіктің және жәбірленушінің бірлігі нәтижесінде пайда болған жүйе болып табылады. Сондықтан қылмыстылықтың алдын алу қызметінде жәбірленушілерді, олардың жеке басы мен қылмыскермен қатынасын анықтау маңызды болып табылады.
Латын сөзінен шыққан виктимология термині victima (жәбірленуші) және ежелгі грек тілінен аударғанда logos (ілім) жәбірленуші туралы ілім дегенді білдіреді. Жәбірленуші әлеуметтік қақтығыстардың, табиғи апаттардың, техногендік апаттардың салдары бола отырып, зерттеуді қажет ететін құбылыс ретінде ғалымдардың қызығушылығы мен назарын аударады. Әр түрлі қылмыстардың құрбандары болып табылатын криминология ғылымының саласы қылмыстық виктимология деп аталады. Виктимологияның зерттеу пәніне:
виктимділік белгілі бір психологиялық және әлеуметтік сапа ретінде;
виктимизация тұлғаны жәбірленушіге айналдыру процесі ретінде;
жәбірленушілердің виктимдік мінез-құлқының ерекшеліктері, олардың сандық және сапалық көрсеткіштері;
қылмыс жасауға әсер ететін виктимогендік факторлар мен жағдайлар;
жәбірленушінің жеке басы мен қылмыскердің қарым-қатынасы;
қылмыстың виктимологиялық алдын алу;
қылмыстың ықтимал жәбірленушілерін қорғаудың нысандары мен әдістері жатады.
Құрбан - бұл виктимологияның негізгі ұғымы. Оның синонимдері ретінде жәбірленуші, зардап шегуші көрсетіледі. Бірақ виктимологияда құрбан ұғымы жәбірленуші деген қылмыстық-құқықтық және іс жүргізу тұжырымдамасынан әлдеқайда кең. Құрбан - бұл қылмыскердің субъективті қалауы немесе объективті түрде қалыптасқан жағдайлардың нәтижесінде оның заң белгіленген тәртіппен жәбірленуші ретінде танылғанын-танылмағанына қарамастан құқыққа қайшы әрекеттен физикалық, моральдық немесе мүліктік зиян шеккен адам.
Виктимологияның негізі: 1) виктимдік мінез- құлқының бар-жоғына қарамастан қылмыстық құқық бұзушылық салдарынан белгілі бір зиян шеккен жәбірленуші; 2) болып жатқан оқиғалардың барысына әсер ететін ықтимал фактор ретінде табылатын жәбірленуші, яғни виктимділік деңгейі мен виктимогендік факторлар болып табылады. Демек, виктимологияның нақты пәні болып, біріншіден, қылмыстың жәбірленушісі, оларды қылмыстық қол сұғушылықтың жәбірленушісіне айналдыру процесі ретінде, екіншіден, белгілі бір адамдардың жәбірленуші болуға бейімділік қабілеті табылады.
Виктимологияның негізгі ұғымдары ретінде виктимизация және виктимділік табылады. Виктимділік - бұл қылмыстық әрекетте жүзеге асырылған бейімділік, белгілі бір жағдайларда қылмыстың жәбірленуішісі болу мүмкіндігі немесе объективті түрде алдын алуға болатын қауіптен аулақ бола алмау, қысқаша айтқанда, виктимділік - тұлғаның қылмыстың жәбірленуші болу қабілеті.
Криминологиялық виктимділік жеке (субъективті) және ситуациялық (объективті) белгілерден:
салыстырмалылық, яғни нақты виктимділік факт деңгейінде ерекше жағдай ретінде және ол үшін жеткілікті жағдайлар болған уақытта ғана жүзеге асырылады;
әмбебаптық, әлеуметтік-рөлдік және кәсіби тәуелділігі, яғни әртүрлі жағдайларда, қылмыстардың әртүрлі түрлеріне, сондай-ақ өзінің белгілі бір әлеуметтік немесе кәсіби мәртебесіне байланысты әртүрлі адамдардың виктимдік мінез-құлқын жүзеге асыру мүмкіндігі;
бастамашылық, яғни виктимдік бейімділік белсенді және пассивті мінез-құлықтың әртүрлі формаларында болуы мүмкін;
ситуациялық және кездейсоқтық, яғни виктимдік белгілі бір факторлардың жиынтығымен де, кездейсоқ жағдайлармен де жүзеге асырылуы мүмкін;
латенттік, яғни виктимділік қандай да бір себептермен қылмыс жасау фактісі ресми есепке алынбауынан айқын сипатта болмауы мүмкін.
Ұқсас немесе керісінше әртүрлі моральдық-психологиялық, биофизикалық және әлеуметтік қасиеттерге ие, виктимділіктің қандай да бір дәрежесін анықтайтын адамдар массаны құрайды, ал массада жеке виктимдік бейімділігі бар жеке адам жиынтық элементі ретінде әрекет етеді. Осылайша, жаппай виктимділік (массалық) тұлғалардың виктимдік тиістілігі нәтижесінде қылмыстардан зардап шеккендер жиынтығының жағдайы мен құрылымы ретінде қарастырылады.
Виктимділік пен виктимизацияның жеке актісінің арақатынасын қарастыруға, яғни жаппай виктимділік пен жеке виктимділіктің арақатынасын олардың ерекшеліктерін анықтауға болады. Бұл қатынасты қылмыстылық пен жеке қылмыстың арақатынасымен салыстыруға болады. Жаппай құбылыстарға қатысты себептілік категорияларын қолдану белгілі бір құбылыстың даму тенденциясын анықтайтын жалпы себептермен және осы тенденциядан әртүрлі ауытқулардың себептерін ашуға мүмкіндік береді. Егер жеке деңгейде виктимділік бейімділік түрінде жүзеге асырылуы мүмкін немесе мүмкін болмаса, онда жаппай деңгейде виктимділік әрқашан азаматтардың ықтимал жәбірленуші санаттарының кейбір бөліктеріне қатысты әртүрлі қылмыстар жасау түрінде жүзеге асырылады. Белгілі бір азаматтарды виктимизациясының жеке актілерінің жиынтығынан құралған жаппай виктимділік деңгейінде оның құрамдас бөліктерінен айтарлықтай ерекшеленетін әлеуметтік құбылыс қалыптасады.
Жаппай деңгейдегі виктимділік бұл қылмыстылық сияқты объективті табиғи құбылыс, ал жеке виктимділік деңгейінде - белгілі бір жағдайларда белгілі бір адамның жеке қылмыстың жәбірленушісі болуға ықтимал немесе іске асырылған бейімділігі. Белгілі бір адам әртүрлі жағдайларға байланысты қылмыстың жәбірленушісі болуы мүмкін немесе қылмыс фактісінің өзі болмағандықтан, белгілі бір жағдайларға байланысты, қарапайым кездейсоқтық зиян келтіруден аулақ болуы мүмкін. Жеке деңгейдегі виктимділік белгілі бір қылмыстың мән-жайына және оған қатысушы тараптардың, яғни қылмыскер мен жәбірленушінің белгілі бір мінез-құлқына байланысты көрінуі мүмкін және көрінбеуі мүмкін. Алайда, болған немесе орындалмаған қылмыс актілері жаппай деңгейде қарастырған кезде, олардың жиынтығында виктимділік әрқашан іске асырылған объективті шындық ретінде көрінеді.
Жалпы виктимділіктің: а) түрлік; ә) топтық; б) кінәлі және кінәсіз; в) ықтимал және нақты (іске асырылған; г) рецидивті (бір реттік, көп реттік, жалпы, арнайы); ғ) латентті (табиғи, жасанды, шекаралық) түрлерін белгілеуге болады.
Түрлік виктимділік жаппай және жеке виктимділіктің бір түрі ретінде жеке адамдардың бірқатар жағдайларға байланысты белгілі бір қылмыс түрлерінің жәбірленушісі болуға салыстырмалы бейімділігінде көрінеді. Түрлік виктимділіктің әртүрлі қылмыстардың алғышарттары мен салдары болып табылатын объектілік-түрлік виктимділікті және қылмыскерлердің әртүрлі категориялары жасаған қылмыстардың алғышарттары мен салдары болып табылатын субъективті-түрлік ажыратыңыз . Түрлік виктимділік белгілі бір қылмыс түріндегі жәбірленушілердің типтік ерекшеліктерін толық ажыратуға және осы қылмыстар жәбірленушілерінің типологиясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Топтық виктимділік жыныстық, кәсіптік, әлеуметтік немесе басқа белгілермен ерекшеленетін белгілі бір популяцияларға тән және ұқсас әлеуметтік, демографиялық, психологиялық, биофизикалық, басқа қасиеттерге ие адамдардың жекелеген санаттарына ортақ, белгілі бір жағдайларда қылмыстың жәбірленушісі болу қаупі жоғарлығының жиынтығы ретіндегі жаппай виктимділік.
Виктимділік кінәлі және кінәсіз болып бөлінеді. Кінәлі жәбірленушіге, әдетте, адамның құқыққа немесе моральға қарсы мінез-құлқы, сондай-ақ олардың немқұрайлылық танытып, соның салдарынан ол қылмыстың құрбаны болатындар жатады. Аталған виктимділік кінәнің белгілері болса да, жәбірленушінің кінәсінің қылмыстық құқықтық маңызы жоқ. Жасалған әрекеттің шынайы кінәсі қылмыс жасаған адамда ғана. Кінәсіз виктимділік, әдетте, қызметтік және қоғамдық міндеттермен (сот, полиция қызметкерлері және т .б.) немесе адамның психофизикалық ерекшеліктерімен (балалар, қарттар, мүгедектер) байланысты анықталады.
Азаматтарды девиктимизациялау немесе аксикреациялау (азаматтардың жәбірленуші санатында жаңа мінез-құлықты қалыптастыру процесі немесе оң бағытталған мінез-құлық көзқарастарын қалпына келтіру) жазықтығында жатқан күрделі проблема - виктимологиялық рецидив, әртүрлі қылмыстық әрекеттерден зардап шеккен адамға қатысты қылмысты қайта жасау.
Бірқатар нақты социологиялық зерттеулердің нәтижелері бізге виктимологиялық рецидивтің кейбір түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді: 1) жасалған қылмыстардың саны бойынша-бір реттік және бірнеше реттік виктимологиялық рецидив; 2) жасалған қылмыстардың сипаты бойынша: а) бір адамға қатысты әртүрлі қылмыстар жасау; б) арнайы виктимологиялық рецидив, яғни, бір адамға қатысты біркелкі қылмыстық қол сұғушылықтар жасау. Виктимділік рецидив - өте кең таралған әлеуметтік құбылыс, ал рецидивті виктимділік осы жүйені құрайтын және жиынтықтан тұратын жаппай құбылыс болып табылады. Рецидивті виктимділік жүйелік әлеуметтік құбылыс ретінде, жеке уиктимділік рецидивтен айырмашылығы, сандық (жағдайы, деңгейі, динамикасы) және сапалық (құрылымы, аумақтық таралуы) көрсеткіштермен, сондай-ақ белгілі бір латенттілік деңгейімен сипатталады. Сондықтан, жалпы виктимділік сияқты рецидивті виктимділікті адам қайтадан қылмыстың жәбірленушісі болғанға дейін анықтауға, өлшеуге, масштабты бағалауға және болжауға болады.
Виктимділіктің сипаттамасы латенттік виктимділік анықтамасынсыз толық болмас, өйткені басқа себептер мен жағдайлармен қатар ол қылмыстылықтың дамуын қамтамасыз етеді. Латенттік виктимділік белгілі бір себептермен айқын сипатта болмаған, ресми есептен тыс қалған виктимділік.
Виктимділіктің барлық түрлері латентті болуы мүмкін, бірақ олардың кейбіреулері белгілі бір ерекшеліктерге ие. Осыған байланысты латентті виктимділіктің мынадай түрлерін: а) объективті себептерге байланысты қылмыстарды толық тіркемеудің нәтижесі болып табылатын табиғи (жәбірленушінің кінәсі немесе бастамасы бойынша тіркелмеген); ә) құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жасалған қылмыстар туралы жәбірленушілердің өтініштерін тіркеуге негізсіз жалтаруының немесе немқұрайлы қарауының салдары болып табылатын жасанды; б) неғұрлым ауыр қылмысты онша ауыр емес деп қате немесе қасақана дұрыс сараламаудың салдары болып табылатын шекаралық анықтауға болады.
Криминологиялық виктимологияның маңызды тұжырымдамасы - виктимизация ұғымы, ол ықтимал жәбірленушіні нақты жәбірленушіге айналдыру процесі, оның түпкілікті және жиынтық нәтижесі. Басқаша айтқанда, виктимизация, біріншіден, адамды жәбірленушіге айналдырудың динамикалық процесі, екіншіден, жеке виктимділік жағдайларының нәтижесі болып табылады.
Қазіргі уақытта криминологиялық виктимология арсеналында бар жәбірленушілердің жіктелуі белгілі бір шарттылықпен әртүрлі қылмыстар жәбірленушілерінің типологиясын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қылмыс жәбірленушілерінің виктимологиялық сипаттамасын жәбірленушілерді сипаттайтын белгілер жүйесі ретінде қарастыруға болады:
әлеуметтік-демографиялық (жасы, жынысы, әлеуметтік шығу тегі, отбасылық және лауазымдық жағдайы, материалдық қамтамасыз етілу деңгейі, ұлты және т. б.);
мәдени-білім беру (білім, біліктілік деңгейі, кәсіби дағдылар және т. б.);
адамгершілік (көзқарастар, мүдделер, қажеттіліктер, бағдар және т. б.);
психологиялық (эмоциялар, ерік және т. б.);
қылмыстық-құқықтық (соттылықтың болуы, қылмыстық қол сұғушылықтардың бағыты, жасалған қылмыстардың түрлері мен саны және т.б.).
Сонымен қатар жәбірленушілердің типтік мінез-құлық пен мотивация белгілері бойынша жіктелуі бар:
Кездейсоқ жәбірленушілер оларға зиян келтіруге әкеп соқтырған алдын ала көзделмеген оқиғаның нәтижесінде жәбірленуші болады.
Нақты жәбірленушілер сол адамдарға байланысты нақты қылмыстар жасау нәтижесінде жәбірленуші болады.
Ықтимал жәбірленушілер азаматтардың белгілі бір санатына тән, белгілі бір фактілер, жағдайлар кезінде қылмыстың нақты құрбаны болу мүмкіндігі болып табылады.
Пассивті жәбірленушілер (индифферентті) олардың мінез-құлқы белсенді қорғаныс әрекетінің, қарапайым қорғаныс әдістерінің орындалмауын көрсетеді.
Сыни емес жәбірленушілер олардың мінез-құлқы өздеріне қатысты қылмыстар жасауға әкеп соқтырған өз қателіктерінің салдарын бағалай алмайтындығын көрсетеді.
Агрессивті жәбірленушілер, мінез-құлқы басқа адамдарға (болжамды қылмыскерге) қатысты дұшпандық, шабуыл көрсету, арандату әрекеттерін көрсетеді.
Бәсең жәбірленушілер өздерін және мүлкін қорғағысы келетіндер, бірақ материалдық қиындықтарға немесе физикалық кемшіліктерге байланысты мұны істей алмайды (егде жастағы адамдар, кәмелетке толмағандар, мүгедектер).
Бастамашыл жәбірленушілер, әдетте, материалдық және әлеуметтік жағдайы оларға қатысты қылмыстық қол сұғушылықтар жасауға итермелейтін әлеуметтік тұрғыдан оң бағдарланған адамдар болып келеді.
Белсенді жәбірленушілер санаты оларға зиян келтіру туралы өтінішпен немесе өзіне зиян келтіруге бағытталған әрекеттермен (өзіне зиян келтіру, заңсыз түсік жасау, жәбірленушінің өтініші бойынша кісі өлтіру) сипатталады.
Қылмыс жасауға әсер ететін негізгі виктимогендік факторлар қылмыс жасаудың себептері мен шарттары ретінде әрекет ететін объективті нақты орын алған жағдайдың процестері мен құбылыстары, сондай-ақ тұлғаның психикалық күйлері болып табылады. Қылмыс жасауға әсер ететін виктимогендік факторлар мен жағдайларды адамдар арасындағы бар және үнемі өзгеріп отыратын әлеуметтік қатынастардан іздеу керек.Бұл факторлар аумақтық жағдайлармен, елді мекендердің құрылымымен, әртүрлі топтар мен популяциялар арасындағы қатынастармен, криминогендік жағдаймен және қолданыстағы алдын-алу жүйесімен, соның ішінде виктимологиялық профилактикамен анықталады. Бұл факторларды шартты түрде келесі белгілер бойынша бөлуге болады:
1) әсер ету сипаты: жәбірленушінің және қылмыскердің жеке басына қатысты (биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық)
2) әсер ету нәтижесі: а) ықтимал жәбірленуші мен қылмыскерді қалыптастыратын; б) нақты өмірлік жағдайды қалыптастыратын; в) ықтимал құрбандықты жүзеге асыратын.
Ғылыми әдебиеттерде сыртқы (объективті) және ішкі (субъективті) виктимогендік факторлар ерекшеленеді:
Қылмыстылықтың да, виктимділіктің де жағдайы мен құрылымына теріс әсер ететін сыртқы (объективті) факторлардың қатарына халықтың өндірісі мен жұмыспен қамтылуының қысқаруы, ресми және латентті жұмыссыздықтың өсуі, азаматтардың өмір сүру деңгейі мен әлеуметтік кепілдіктерінің төмендеуі жатады.
Ішкі (субъективті) виктимогендік факторларға жәбірленушінің жеке басының ерекшеліктері, оны белгілі бір жағдайларда жәбірленушіге айналуға ықпал ететін мінез-құлқына байланысты жағдайлар жиынтығы жатады. Бұл жағдайда жәбірленуші криминализацияның белсенді субъектісі ретінде қарастырылады.
Қылмыс жәбірленушісін зерттеудің мақсаты болып жәбірленушіге тікелей әсер ету арқылы нақты қылмыстардың алдын алу және жалпы қылмыстылықтың алдын алу тиімділігін арттыру, ықтимал жәбірленушіге бағытталған кең ауқымда құқықтық білім беруді ұйымдастыру болып табылады.
Криминологиялық виктимология әзірлеген ұсыныстарды пайдалана отырып, ішкі істер органдарының виктимологиялық профилактиканы тиімді жүзеге асыруының ғылыми негізі басқа ғылымдармен (құқықтық, экономикалық, философиялық, әлеуметтанулық) тығыз байланыстардың болуымен бекітіледі. Виктимологияның ғылыми тұжырымдарының өзегі философияның, мемлекет пен құқықтың жалпы теориясының, әлеуметтанудың, психологияның және басқару теориясының ережелері болып табылады. Виктимологияның дамуында қолдануы қылмыстардан зардап шеккендердің виктимділік мінез-құлқын түзетуге негізделген білімдерге жататын психология, педагогика және психиатрия ерекше рөл атқарды.
Виктимологияның зерттеу пәні болып табылатын жәбірленуші, виктимділік, виктимогендік факторлар ұғымдары мемлекет және жеке тұлғаның виктимологиялық қауіпсіздігін қамтамасызету үшін мемлекет және азаматтық қоғам жүзеге асыратын виктимологиялық алдын алу шараларының басты мәселесі ретінде қарастырылады. Яғни виктимділік, виктимизация, виктимогендік факторлар, олардың түсінігі, маңызы және түрлерін білу, оны сараптау, виктимділік деңгейін төмендету, виктимогендік факторларды бейтараптандыру арқылы виктимологиялық профилактикалық шаралар жүзеге асырылады.
1.2 Қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушілерінің виктимологиялық қауіпсіздігі
Қауіпсіздік адам өмірінің, қоғамның және мемлекеттің барлық дерлік аспектілерімен байланысты, оның негізгі міндеті аталғандардың өмір сүруі мен дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Криминологиялық және виктимологиялық зерттеулерде шешудің маңыздылығы қылмысқа қарсы іс-қимылды күшейту қажеттілігімен де, жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндетімен де байланысты проблемалар шеңбері көрсетілген. Виктимологиялық қауіпсіздік дамып келе жатқан, табысты қоғамның және әлеуметтік белсенді тұлғаның қажетті белгісі болып табылады. Қылмыстылыққа қарсы күрес саласындағы мемлекет қызметінің бағыттарының бірі ретінде виктимологиялық қауіпсіздік мемлекет қауіпсіздігі мен жеке адамның қауіпсіздігі туралы жалпы түсінікке негізделген. Ал ҚР 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi - адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi анықтамасы берілген.
Виктимологиялық зерттеу шеңберінде қауіпсіздіктің заңды тұжырымдамасын негізге ала отырып, бізге қауіпсіздік және виктимділік терминдерінің мазмұнын байланыстыру маңызды болып көрінеді. Ғылымда қауіпсіздіктің әртүрлі анықтамалары бар, Н.Д.Казаков қауіпсіздікті динамикалық тұрақты және ішкі және сыртқы қауіптерден қорғау, қоғамның және оның азаматтарының тұрақты жан-жақты ілгерілеуіне кепілдік беретін мемлекеттің өмір сүруінің осындай ішкі және сыртқы жағдайларын қамтамасыз ету жөніндегі қызмет деп санайды. В.И. Митрохин қауіпсіздікті адамның, әлеуметтік топтардың, мемлекеттің, қоғамның, жалпы өркениеттің өмір сүру ортасын, ар-намысын, қадір-қасиетін, құндылықтарын қорғау шарасы деп анықтайды.
Келесі пайымдау жүйесін қарастыру кезінде:
қауіпсіз адам кез келген сыртқы қауіптерден, оның ішінде қылмыстық сипаттағы қауіптерден қорғалған;
виктимділік деңгейі басқаларға қарағанда төмен адам қылмыстық сипаттағы қауіптерден қорғалған;
виктимділік тұлғаның қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалу дәрежесін анықтайды;
виктимділік деңгейі төмен адам қылмыстық қауіп-қатерге ұшырайды, ал виктимді емес адам өз кезегінде қауіпсіз адамның құрбан болу дәрежесі оның тек жеке қасиеттеріне ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы қауіпсіздік деңгейіне де байланысты екенін байқауға болады. Сондықтан тұлғаның виктимологиялық қауіпсіздігі қылмысқа қарсы күрес саласындағы мемлекет қызметінің бағыттарының бірі ретінде мемлекет қауіпсіздігімен тығыз байланысты.
Криминогологиялық қауіпсіздік қоғамдық қауіпсіздіктің бір түрі болып табылса, виктимологиялық қауіпсіздік өз кезегінде криминологиялық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы жүйеде виктимологиялық қауіпсіздік екі функцияны орындайды: біріншіден, негізгі, кез келген қылмыстық қол сұғушылықтан азаматтардың виктимдік санаттарының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді; екіншіден, қауіпсіздіктің басқа түрлері саласында өзінің ерекшелігін іске асыра отырып, азаматтардың, қоғамның және тұтастай мемлекеттің әртүрлі санаттарына қатысты қылмыстық қатерлерден қорғауды қамтамасыз етеді.
Виктимологиялық қауіпсіздікті криминологиялық қауіпсіздіктің ажырамас және құрамдас бөлігі ретінде ғана емес, сонымен бірге криминологияның өзіндік және нақты анықталған пәні (виктимділік және оның түрлері), сондай-ақ айқын әсер ету объектісі (қылмыстың жәбірленушісі) бар жеке теориясының тәуелсіз бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Виктимологиялық қауіпсіздік - бұл азаматтардың, әсіресе олардың виктимдік санаттарының теріс қасиеттері мен мінез-құлқын өзгерту, қылмыс жасауға ықпал ететін факторлар мен жағдайлардың әсерін әлсірету, қылмысқа қарсы іс-қимыл мақсатында виктимологиялық профилактика шараларын қолдану арқылы келтірілетін зиянды азайту жолымен барлық қауіп-қатерлерден қорғалу жағдайы. Виктимологиялық қауіпсіздік - бұл ішкі істер органдарының және құқық қорғау органдарының өзге де субъектілерінің азаматтарды, қоғамды және мемлекетті барлық қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғауды қамтамасыз ету функцияларын іске асыру жөніндегі қызметі.
Виктимологиялық қауіпсіздік жүйесінің негізгі мақсаты азаматтардың жәбірленуші санатын тиімді қорғау үшін қауіпсіздікті қамтамасыз етудің тиімді тетігін құру және қолдау болып табылады.
Виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің міндеттеріне: пайда болған қылмыстық жәбірленушіліктің ықтимал теріс тенденцияларын және виктимогендік сипаттағы қауіптерді уақтылы анықтау және болжау; виктимогендік қауіптердің алдын алу, жолын кесу және бейтараптандыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеу және жүзеге асыру; азаматтардың виктимдік санаттарын қылмыстық қол сұғушылықтардан виктимологиялық қорғаудың қажетті деңгейін қамтамасыз ету жатады.
Ал виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі қағидаттары ретінде заңдылық; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау; қылмыс жасауға ықпал ететін факторлар мен жағдайларға алдын ала ықпал ету; азаматтардың, қоғам және мемлекеттік органдардың виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деңгейі жөніндегі өзара жауапкершілігі; виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің халықаралық жүйелерімен өзара іс-қимыл жасау танылады.
Виктимологиялық қауіпсіздіктің зерттеу объектісі - құқық субъектілерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі профилактикалық қызметті жүзеге асыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Виктимологиялық қауіпсіздіктің пәні (тар мағынада) қылмыстың виктимологиялық профилактикасын жүзеге асырудың ұйымдастырушылық және құқықтық негіздерін, қылмыстық виктимологияның теориялық негіздері мен ережелерін барынша жүзеге асыруға бағытталған тиімділікті арттыру жолдары мен құралдарын құрайды. Ал кең мағынада виктимділік және оның негізгі виктимогендік қауіп ретіндегі белгілері; ықтимал жәбірленуші осы қауіптің субъектісі ретінде; қауіп көзі ретінде виктимогендік факторлар, қылмыстардың виктимологиялық профилактикасы және қылмыс объектілерін қылмыстық қол сұғушылықтан виктимологиялық қорғауды құрайды.
Виктимологиялық алдын алу жүйесінің, девиктимизацияның қажетті элементі оңтайлы әлеуметтік бейімделу жүйесі арқылы жеке тұлғаның виктимологиялық қауіпсіздігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып табылады. Виктимологиялық мағынада әлеуметтенудің міндеті - тұлғаны девиктимизациялау, яғни антивиктимогендік қасиеттерді, құндылықтарды, білім мен дағдыларды қалыптастыру. Қоғам ауқымында табысты әлеуметтену қорқыныш пен виктимділіктің жалпы деңгейін төмендетудің, сәйкесінше қылмыстылықтың өсу қарқынын тежеудің кепілі болып табылады. Ғалымдар виктимологиялық қауіпсіздікті азаматтардың өзіне тән виктимогендік қасиеттер мен факторларды іске асырудан қорғалуы, онда нақты адамдарға қатысты қылмыстар жасауға ықпал ететін жағдайларды анықтауға, жоюға немесе бейтараптандыруға, тәуекел топтарын немесе виктимділік дәрежесі жоғары нақты адамдарды анықтауға, олардың қорғаныш қасиеттерін қалпына келтіру немесе жандандыру мақсатында оларға ықпал етуге мүмкіндік беретін қолайлы жағдайларды жасауға, азаматтарды қылмыстардан қорғаудың және оларды кейіннен жәбірленушіге айналудың алдын алатын арнайы құралдарын әзірлеу немесе жетілдіру деп анықтайды. Жоғарыда келтірілген анықтамадан виктимологиялық қауіпсіздіктің құрамдас элементтері болып:
тұлғаның виктимогендік қасиеттерден қорғалуы;
тиісті виктимогендік факторларды және жағдайларды анықтау, жою немесе бейтараптандыру үшін қолайлы жағдайлар жасау;
тәуекел топтарын және виктимділігі жоғары адамдарды анықтау;
жеке қорғаныс қасиеттерін қалпына келтіру үшін адамдарға әсер ету;
қылмыстылықтан қорғаудың жаңа құралдарын әзірлеу және қолда бар құралдарын жетілдіру болып табылады.
Виктимологиялық зерттеулер теріс салдардың алдын алудың нақты мүмкіндігін жасай отырып, заңсыз әрекеттен бұрын ықтимал жәбірленушіні тануды жеңілдететін критерийлерді анықтауға бағытталған. Басқаша айтқанда, виктимологиялық зерттеулер жеке адамдардың жекелеген санаттарының да, жалпы қоғамның да қауіпсіздік деңгейін зерттеуге ықпал етеді, бұл жеке қауіпсіздік шараларының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Жеке тұлғаның және мемлекеттің виктимологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығын Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің дайындаған латенттілігі төмен қылмыс түрінің - адам өлтірудің статистикасынан байқауға болады:
Көрсетілген статистикадан жылдан жылға адам өлтіру саны азайғанын байқауға болады, бірақ бұл көрсеткіш мемлекеттегі қылмыстылықтың деңгейі төмен екендігін көрсетпейді.
Виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін виктимологиялық профилактика аясында жұмыс істейтін екі өзара байланысты бағдарламаны пайдалану мүмкіндігі бар: виктимділік деңгейі жоғары адамдарды анықтау бағдарламасы және жеке азаматтардағы виктимділікті түзету бағдарламасы. Виктимділігі жоғары адамдарды анықтау, яғни профилактикалық әсерге мұқтаж адамдар, олардың жеке виктимдік мінез-құлқын болжау болып табылады. Мұндай болжау өте көп уақытты қажет етеді. Алайда, егер азаматтың виктимділік дәрежесін анықтау үшін сапасы мен көлемі жеткілікті ақпарат жиналса, онда оның ықтимал виктимдік мінез-құлқын болжауға көмектесетін жағдайлар бар. Ақпараттың көлемі мен сапасы тек әлеуметтік-демографиялық (жынысы, жасы, әлеуметтік жағдайы және т .б.) және құқықтық (құқықтық мәдениет, виктимологиялық рецидив) белгілерді ғана емес, сонымен қатар жеке тұлға мен мінез-құлық ерекшеліктерін сипаттайтын ақпаратты зерттеумен шартталуы керек. Мұндай бағдарламалар мемлекеттің виктимологикалық саясатын әзірлеу кезінде пайдаланылуы тиіс. Қылмыс жәбірленушісін виктиологиялық профилактикасы мен оңалту туралы бірыңғай заң шеңберінде өкілеттіктерді, құзыреттілік шектерін, виктимологиялық профилактиканың әртүрлі субъектілерінің өзара әрекеттесу нысандарын заңнамалық деңгейде бекіту ұсынылады. Қылмыстың алдын алу бағдарламаларының мақсаттары мен міндеттерінің жүйесі виктимологиялық және әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, нормативтік-құқықтық және ғылыми зерттеулерді қамтитындықтан, сайып келгенде, бағдарламаларды әзірлеуге және кейіннен орындауға қатысатын субъектілер шеңберін анықтайтын болады. Белгілі бір дәрежеде бүкіл қоғам, оның барлық қабаттары ықтимал жәбірленушілер болғандықтан, виктимологиялық алдын-алу шараларын жүзеге асыру мемлекеттің де, қоғамның да, жеке тұлғаның да ортақ міндетіне айналуы керек. Криминологиялық профилактикадан айырмашылығы, оның негізгі субъектілері (әсіресе арнайы профилактика) мемлекеттік органдар және ең алдымен құқық қорғау органдары болып табылады, ал виктимологиялық профилактиканың негізгі субъектісі азаматтық қоғам және оның институттары және негізгі әдістер болып мәжбүрлеу әдістері емес, сендіру әдістері табылады.
Жәбірленушінің психологиялық портретін жасау, қылмыстық құқық бұзушылықтың криминологиялық портреті, статистикалық деректерді талдау және т. б. сияқты қылмыс жәбірленушісін зерттеуге арналған әлеуметтанулық зерттеулер қылмыстық құқық ғылымдарының мамандандырылған салаларында: криминология, сот медицинасы, виктимология, криминалистика, әлеуметтану, психологияда және т. б. жүзеге асырылады. Мұндай зерттеулердің маңызды нәтижесі зардап шеккендерді тиімді оңалту және оларға көмек көрсету жоспарын әзірлеу болуы керек. Мұндай жұмыстың бір бағыты қылмыстардан зардап шеккендерді виктимологикалық (әлеуметтік) оңалту орталықтарын құру болуы мүмкін, онда дәрігерлерден бастап психологтарға, әлеуметтанушыларға, заңгерлерге дейін кең бейінді мамандар жұмыс істеуі керек.
Виктимологиялық қауіпсіздік жүйесінің негізгі қатысушылары қоғамдық ұйымдар, азаматтық қоғам институттары, діни ұйымдар болып табылады, өйткені олардың күш-жігерімен виктимологиялық насихаттау, қылмыс құрбандарына барлық қолдау көрсету, оларды әлеуметтік қорғау, оңалту және қайта әлеуметтендіру жұмыстары жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаның өзі виктимологиялық қауіпсіздіктің негізгі субъектілерінің бірі болып табылады. Жеке тұлғаның ұмытылмас білім деңгейіне виктимологиялық қауіпсіздікті енгізу оның өмір сүру сапасын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірге тікелей немесе жанама әсер ететін, оның қауіпсіздігінің тиімді, қылмыстардың ғана емес, сонымен қатар жазатайым оқиғалардың алдын алудың органикалық жүйесін құратын әлеуметтік процестер туралы білімді тереңдетуге көмектеседі. Халықты девиктимизациялау саясаты әртүрлі әлеуметтік топтарға, қабаттарға бағдарлануы тиіс.
Виктимологиялық мәселелерді зерттеу криминологияның жаңа бағыттарын, мысалы, архитектуралық криминологияны дамытуға бастама берді. Бұл криминологиялық теорияның негізі елді мекендердің, қалалардың сәулетінің (құрылысының) қылмысқа әсерін зерттеумен байланысты. Осылайша, 1978 жылы Висбаденде (Германия) қала құрылысын жоспарлау және тұрғын аудандардың сәулеті мен қылмыстың өсуі арасындағы байланыс мәселелері бойынша алғашқы халықаралық симпозиум өтті. Зерттеулерге сәйкес, қылмыс жәбірленушілерінің 45%-ы үйінің жанында, ал 37% - ы үйден алыс, бірақ жабық, визуалды бақылау мүмкін емес жерлерде болады. Зерттеулер өз жалғасын тауып, қазіргі уақытта дүниежүзінің әртүрлі мемлекеттеріндегі ірі қалаларын салуда кеңінен қолданылады. Яғни, архитектуралық орналасу кезінде ойын алаңдары, мектептер, балабақшалар ауланың ішінде орналасқан және тұрғын үйлерден қаралатын құрылыс алаңдары, жабық, визуалды бақылау мүмкін емес жерлер ескеріле бастады, бұл қарақшылық шабуылдар мен жыныстық қудалау мүмкіндігін айтарлықтай төмендетті.
Бейнебақылау камераларын қоғамдық орын болып табылатын, жалпыға ортақ пайдаланатын үйлерде, әсіресе лифт кабиналарында, жертөле және шатыр бөлмелерінде орнату мәселесін шешу, пәтерлерді, ең алдымен жалғызбасты, қарт адамдар тұратын жерлерді дабыл қағумен жабдықтау және т. б. шаралардың барлығы қазіргі уақытта шамадан тыс болып көрінбейді, керісінше, қауіпсіздік сезіміне ықпал етеді, өзіне деген сенімділік артады, қауіпсіздік сезімі басым болып, ықтимал виктимдік сезімі төмендейді.
Виктимологтарды кәсіби даярлау, қылмыстық, отбасылық, азаматтық құқық саласындағы мамандардың біліктілігін арттыруға бағытталған жүйелі, тиімді іс-шараларды өткізу маңызды бағыт болып табылады. Білім беру мекемелерінде Виктимология негіздері немесе Қылмыс жәбірленушісі болмау жолдары және т.б. сияқты міндетті курстарды енгізу пайдалы болады.
Қазіргі балалар мен жасөспірімдердің ерекшелігі компьютерлік технологияларды үнемі қолдану, әмбебап компьютерлендіру болып табылады. Компьютерлік сауаттылықты виктимологиялық тәсілдер тұрғысынан тәрбиелеу интернет-технологияларды, интернет-кеңістікті және электрондық құралдарды күнделікті өмірде қолдану туралы ойлауға көмектеседі. Бұл технологиялардан бас тарту бүгінде мүмкін емес, бірақ жастарға ғана емес, егде жастағы адамдарға да тән немқұрайлылық пен абайсыздық, оларды қолдану виктимділіктің шарты немесе себебі болуы мүмкін.
Қазіргі қоғамда орын алған цифрлық виктимділіктің ерекшелігін ескере отырып, интернет пайдаланушылардың цифрлық девиациясын түзете отырып, виктимдік қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясатын түзету және жетілдіру қажет.
Ұсынылған шаралар:
Мемлекеттің басым міндеті ретінде цифрлық қылмыстылыққа қарсы іс-қимылды тану, оны қазіргі заманғы технологияларды пайдалана отырып болжау және ескерту;
Қоғамға төнетін нақты қауіптердің ерекшеліктерін ескере отырып қауіпсіздікті қамтамасыз етудің заманауи модельдерін әзірлеу;
Тиісті тактикалық шешімдерді іске асыруда мемлекеттің, білім беру ұйымдарының, ғылыми мекемелердің мүмкіндіктерін біріктіру жолымен қылмысқа қарсы іс-қимылға, цифрлық технологиялар мен жасанды интеллектті пайдалана отырып, оны болжауға және алдын алуға бағытталған отандық бағдарламалық шешімдерді әзірлеуді ынталандыру;
Қылмысқа қарсы күресте заманауи технологияларды рұқсат етілген пайдалану мақсатында азаматтардың жеке және қоғамдық өміріне заманауи бағдарламалық шешімдердің ену шектеріне қатысты қоғамдық келісімге қол жеткізу;
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің заманауи технологияларды пайдалану және цифрлық әлемде қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы біліктілігін арттыру;
Қылмыстық-құқықтық бейіндегі мамандарды даярлаудың білім беру бағдарламаларына Цифрлық криминалистика және Цифрлық криминология мамандандырылған курстарын енгізу;
Ақпараттық кеңістіктегі қылмыстардың ықтимал жәбірленушілерінің виктимдік мінез-құлқының алдын алу шараларын әзірлеу қазіргі жағдайда қоғамның виктимологиялық қауіпсіздігінің деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.
Виктимологиялық оңалту қылмыс жәбірленушілеріне травматикалық тәжірибеден кейін оларды қалпына келтіруге көмектесу және қолдау процесі болып табылады. Ол қылмыс жәбірленушілерінде болатын психологиялық және эмоционалдық қиындықтарды жеңілдетуге және олардың қалыпты жағдайға оралуына көмектесуге бағытталған. Виктимологиялық оңалту виктимологиялық қауіпсіздік пен виктимологиялық профилактиканың құрылымы ретінде, оның ішінде рецидивтік виктимділіктің алдын алуда маңызды. Сайып келгенде, көптеген жәбірленушілер үшін моральдық тұрғыдан рецидивтік виктимділік біріншіге қарағанда ауыр болуы сирек емес.
Сонымен қатар, виктимологиялық қауіпсіздікті орнатуда шешуші рөлді виктимологиялық оңалту атқарады, өйткені ол қылмыстық құқық бұзушылықты өткерген тәжірибеден кейін қылмыс жәбірленушілерін оңалтуға және оларға қолдау, қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған. Виктимологиялық оңалту қылмыс құрбандары көбінесе мазасыздық, өзін-өзі кінәлау, депрессия және қылмыстық құқық бұзушылықтан кейінгі посттравматикалық стресске ұшырайды. Виктимологиялық оңалту оларға осы эмоционалдық қиындықтарды жеңуге, психологиялық тепе-теңдік пен қауіпсіздік сезімін қалпына келтіруге көмектеседі. Бірінші реттік виктимдік тәжірибе екінші ретке, яғни рецидивтік виктимділікке алып келуі мүмкін, сондықтан виктимологиялық оңалту жәбірленушіге қолдау, құрмет пен қорғауды қамтамасыз ету арқылы бұл процестің алдын алуға көмектеседі. Қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушінің қылмыстық әрекеттен кейін өзіне және айналасындағы әлемге деген қауіпсіздік пен сенімділік сезімін жоғалтуы мүмкін. Виктимологиялық оңалту жәбірленуші түсінбеушіліктен қорықпай өзінің эмоцияларын, алаңдаушылықтары мен қажеттіліктерін талқылай алатын қауіпсіз және қолдау кеңістігін құрады. Қылмыс құрбандары көбінесе әлеуметтік оқшаулануды сезінеді, виктимологиялық оңалту оларға әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіруге, әлеуметтік қатынастарын нығайтуға және қоғамдық өмірге оралуға көмектеседі. Сонымен қатар, виктимологиялық оңалту қылмыс құрбандарына тергеп тексеру және сот процесінде қолдау мен сүйемелдеуді қамтамасыз етеді, бұл олардың құқықтары мен мүдделеріне сенімді және сенімді сезінуге көмектеседі.
Виктимолгиялық оңалту: қылмыс жәбірленушілеріне эмоционалды қиындықтар мен травматикалық тәжірибелермен күресуде психологиялық қолдау мен психологиялық әл-ауқат пен қауіпсіздік сезімін қалпына келтіруге көмектеседі; қылмыс құрбандарына әлеуметтік байланыстарды орнатуға көмектесу, әлеуметтік қызметтерге қол жеткізу және қоғамдастықтың қолдауы арқылы әлеуметтік интеграцияны қалпына келтіруге, көмектеседі және оларды қоғамға оралу процесінде қолдайды; виктимологиялық оңалту шеңберінде қылмыс жәбірленушілеріне құқықтық көмек көрсетіледі және олардың құқықтары мен заңды мүдделері қорғалады; кейбір жағдайларда виктимологиялық оңалту қылмыс құрбандарының физикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын зорлық-зомбылықтан қорғауды, тұрғылықты жерінде немесе жұмыс орнында қауіпсіздікті қамтамасыз етуді және қылмыскерлер қауіп төндірген жағдайда қауіпсіздік шараларын қамтуы мүмкін; виктимологиялық оңалту аясында қылмыс құрбандарының жәбірленушілер туралы деректердің құпиялылығын сақтауды, ақпаратқа заңсыз қол жеткізуден қорғауды және істерді талқылау және қылмыстарды тергеу процесінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы олардың жеке өмірі мен жеке ақпараты да қорғалады.
Жәбірленушілерді, ең алдымен, адам өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстардан кейінгі психологиялық қолдау, сондай-ақ оларды нақты физикалық қорғау өте маңызды. Салдардың сипатына байланысты психологиялық жұмыс қылмыс аяқталғаннан кейін бірден тікелей көмек түрінде, сондай-ақ жәбірленушілер бастан кешірген қылмыстық оқиғалардан уақыт өте келе кешіктірілген көмек ретінде жүргізілуі мүмкін.
Қылмыстарды тергеуді жүзеге асыратын психолог-маман болып табылмайтын ішкі істер органдарының қызметкерлері психологиялық көмек көрсетуде белгілі бір қиындықтарға тап болады. Кейде олардан жедел және тиімді көмек қажет. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері тарапынан жәбірленушілерге қатысты біржақты, дөрекі, немқұрайлы көзқарасқа мүлдем жол берілмейді. Кейде қылмыстарды ашумен және тергеумен айналысатын қызметкерлер жәбірленушілердің жағдайына назар аудармайды және оларға кем дегенде психологиялық көмек көрсетуге мән бермейді. Бұл әсіресе зорлық-зомбылық қылмыстарынан зардап шеккендер осындай дұрыс емес қарым-қатынас нәтижесінде өздерін әлеуметтік оқшауланған, дәрменсіз, жалғыз сезінеді. Көп жағдайда қылмыс ашылып, қылмыскер сотталғаннан кейін құқық қорғау органдары жәбірленушінің жағдайы мен тағдырына қызығушылық танытпайды, оны әлеуметтік оқшаулану сезімімен жалғыз қалдырады. Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлеріне қылмыстық құқық бұзушылықта, әсіресе адам өміріне және денсаулыққа қарсы, жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстардан зардап шеккен жәбірденушілерге түсіністікпен қарап, психологиялық көмек көрсетуге тырысуы маңызды болып табылады.
Түрлі қылмыстық қол сұғушылықтар барысында жәбірленушілерге психологиялық көмек көрсету тәжірибесі оны жүйелі және мамандандырылған жүзеге асырудың қажеттілігін айқын көрсетеді. Ол үшін қылмыс құрбандарына көмектің мынадай түрлері: психологиялық (азаматтардың өз құқықтары мен қылмыстармен бұзылған заңды мүдделерін іске асырудағы психологиялық қиындықтарды жеңуіне ықпал ететін); психиатриялық (жәбірленушілердің психикалық денсаулығындағы елеулі ауытқуларды еңсеруге жәрдемдесетін); әлеуметтік-педагогикалық (жалпы білім беру және еңбек даярлығы кезінде алынған қабілеттерді қалпына келтіруге қатысты); рухани (азаматтардың ішкі әлемін адамгершілік және рухани-дүниетанымдық тұрақтандыруға ықпал ететін) нақтыланады.
Жәбірленушілерге психологиялық көмек әртүрлі формада жүзеге асырылады. Қылмыс салдарынан туындаған субъективті сипаттағы қиындықтарды жеңуге тырысатын азаматтарды жұмылдыруға ықпал ететін психологиялық қолдау жиі қолданылады. Жәбірленушілерге психологиялық кеңес беру формасы да кең таралған, олардың жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, туындаған қиындықтарды жеңу жолдары жасалады. Жәбірленушілерге көмек көрсетудің кешенді түрі психологиялық оңалту болып табылады, бұл жеке тұлғаның сипаттамаларын қалпына келтіруге ықпал етеді, өйткені олардың бұзылуы психологиялық дағдарыстарға негіз болады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтан зардап шеккендердің шығуы үшін пәрменді мамандандырылған көмек көрсетілуі тиіс. Бұл жағдайда психологиялық көмектің әртүрлі модельдерін жүзеге асыру керек. Көбінесе денеге бағытталған модельдер қолданылады, олар релаксация технологияларын қолданады, жайлылық пен қауіпсіздік жағдайларын тудырады, физикалық қалпына келтіруді тездетуге және шаршауды жеңілдетуге көмектеседі. Басқа топқа психиканың ішкі жағдайына бағытталған модельдер жатады. Мұнда психотравматикалық әсерлерді әлсірету, психологиялық травмаларды жеңу, қорғаныс мотивациясын әлсірету және т.б. технологиялары қолданылады. Жәбірленушілердің субъективті мәселелерін шешуде белсенді рөлін қамтамасыз ететін және психологиялық проблемалардан белсенді түрде арылуға бағытталған модельдердің стресстік жағдайларды жеңудің рухани және мәдени дәстүрлеріне бағытталған тағы бір түрі де жәбірленушің виктимологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге үлкен үлесін қосады.
Психологиялық көмек көрсету кезінде бірқатар принциптерді: еріктілік; азаматтардың психологиялық көмек шараларын қабылдаудағы еріктілігі; көрсетілетін көмекті таңдау құқығы мен бостандығы; оның тиімділігін арттыру мақсатында психологиялық көмектің моральдық құрамдас бөлігі; психологиялық көмектің субъективті қиындықтардың сипаты мен ауқымына сәйкестігі; психологиялық көмектің уақтылығы; көмектің психологиялық қиындықтарды белсенді жеңуге бағдарлануын сақтау қажет.
Психологиялық көмекпен қатар қылмыстық құқық бұзушылықтан зардап шеккен жәбірленушілерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Numbeo деректері бойынша 2024 жылға арналған қылмыстық құқық бұзушылық деңгейі бойынша елдер рейтингінде Қазақстан 146-дан 75-ші орынды иеленді. Мемлекеттер арасында ҚР-ға қарағанда қылмыс деңгейі Қырғызстан, Беларусь және Украинада жоғары болса, Өзбекстанда, Әзірбайжанда және Еуропа мемлекеттерінде төмен. Қылмыстық құқық бұзушылықтар деңгейі ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіретіні анық. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жарияланған. Осыған байланысты ғылым қылмыс сияқты әлеуметтік құбылыстың объективті және субъективті себептері мен жағдайларының механизміне тереңдей түсуде. Ғалымдардың назары негізінен құқық бұзушыға, оның әлеуметтік-психологиялық құрылымына, оның жеке басы мен мінез-құлқының әртүрлі қасиеттері мен қасиеттеріне бағытталған. Қылмыстық әрекеттің басты фигурасына және оның мінез-құлқына мұндай назар аудару түсінікті. Алайда, бұл ретте қылмысқа қарсы күресті ұйымдастыру үшін қылмыскер қылмыстық құқық бұзушылықта жалғыз субъекті емес екендігі ескерілмейді. Қылмыс жағдайлардың басым көпшілігінде өзара байланысты үш элементтің: құқық бұзушының, заңсыз әрекеттің немесе әрекетсіздіктің және жәбірленушінің бірлігі нәтижесінде пайда болған жүйе болып табылады. Жоғарыда көрсетілген мемлекеттегі қылмыс деңгейі қылмыстық жағдайды тұрақтандыру бойынша, оның ішінде қылмыстардың алдын алу тиімділігін арттыруға бағытталған ерекше шаралар қабылдауды талап етеді.
Қалыптасқан жағдай көбінесе қылмыстың виктимологиялық профилактикасын жүзеге асырудағы отандық тәжірибенің тиімді еместігіне байланысты, оның негізінде нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігі, ұйымдастырушылық, ақпараттық, ресурстық қамтамасыз етудің төмен деңгейі, сондай-ақ виктимологиялық алдын алу шараларын жүзеге асыруға қабілетті мамандарды даярлау және оқыту жүйесінің болмауы жатыр. Ішкі істер органдары қылмыстардың алдын алуды қысқартылған түрде (тек нақты құқық бұзушыға және қылмыстық қол сұғушылықтың нақты жәбірленушілеріне әсер ете отырып) жүзеге асыруға мәжбүр.
Сонымен қатар, бүгінде виктимологиялық профилактиканы ұйымдастыру және жүргізу туралы, сондай-ақ жасалуы жәбірленушілердің виктимділік деңгеймен барынша байланысты қылмыстардың жекелеген түрлері туралы жүйелі және кешенді білім жоқ. Мұндай білім жүйесін құру және профилактикалық күш-жігерді тек қылмыскерге ғана емес, сонымен бірге ықтимал жәбірленушінің жеке басына бағыттау ішкі істер органдарының профилактикалық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтуге және жәбірленуші мен қылмыскердің өзара әсері мен қарым-қатынасын ескере отырып, қылмыстық жағдайға кешенді әсер ету механизмін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу объектісі болып жеке адамның, қоғамның, мемлекеттің мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі профилактикалық қызметті жүзеге асыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастар табылады.
Зерттеу пәнін қылмыстық құқық бұзушылықтардың виктимологиялық профилактикасының теориялық негіздерін, оны құқық қорғау органдарының жүзеге асыруының құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелерін, виктимологияның теориялық әзірлемелері мен ережелерін жүзеге асыруға бағытталған осы қызметтің тиімділігін арттыру жолдары мен құралдарын құрайды.
Зерттеудің мақсаты қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының тұжырымдамалық негіздерін, оның құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелерін ғылыми тұрғыдан әзірлеу, осы қызметтің тиімділігін арттыру жолдарын, құралдары мен шараларын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:
виктимологиялық профилактиканың жалпы теориялық негіздерін талдау;
виктимологиялық алдын алу шараларын жүргізудегі шетелдік тәжірибені зерделеу;
қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушілерін және олардың виктимдік мінез-құлқының ерекшеліктерін зерделеу;
қылмыс жасауға әсер ететін негізгі виктимогендік факторлар мен жағдайларды айқындау;
қылмыстардың виктимологиялық профилактикасы жүйесін зерттеу, оның негізінде виктимологиялық қауіпсіздіктің түсінігі мен мазмұнын негіздеу, жалпы және жеке виктимологиялық профилактиканың тиімділігін арттыру жолдарын іздеу, қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының тиімділігін арттыруға ықпал ететін ұсыныстарды енгізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелері бойынша алғашқы кешенді зерттеулердің бірі жүргізілгендігімен анықталады, бұл оның тұтас тұжырымдамасын жасауға мүмкіндік берді. Осы зерттеуде қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының теориялық негіздері туралы ғылыми негізделген ережелер мен тұжырымдардың жиынтығынан; ішкі істер органдары жүзеге асыратын қылмыстардың виктимологиялық профилактикасын құқықтық, сондай-ақ ұйымдастырушылық қамтамасыз ету проблемаларынан және оларды шешу жолдарынан тұратын қылмыстардың виктимологиялық профилактикасының тұтас ғылыми тұжырымдамасы ұсынылған.
Зерттеудің теориялық маңызы қылмыстардың виктимологиялық профилактикасын құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді жетілдіру тұжырымдамасын әзірлеу мен ғылыми негіздеуден тұрады. Виктимологиялық білімді кеңейту үшін виктимологиялық профилактиканы құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етудің теориялық модельдері, сондай-ақ виктимологиялық қауіпсіздіктің мәнін негіздеу маңызды. Қамтылған теориялық ережелер, тұжырымдар мен ұсыныстар белгілі бір дәрежеде криминологияның құрамдас бөлігі ретінде виктимологияның негізгі ережелерін толықтырады.
Зерттеудің практикалық маңызы қылмыстардың виктимологиялық профилактикасын құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді жетілдірудің нақты жолдарын анықтаудан тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан, жеті параграфтан, қорытынды мен пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ВИКТИМОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ВИКТИМОЛОГИЯЛЫҚ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Криминологиялық виктимология - виктимологиялық қауіпсіздікті зерттеудің ғылыми және әдіснамалық негізі
Ғылым қылмыстылық сияқты әлеуметтік құбылыстың объективті және субъективті себептері мен жағдайларының механизміне тереңдей түсуде. Ғалымдардың назары негізінен құқық бұзушыға, оның әлеуметтік-психологиялық құрылымына, оның жеке басы мен мінез-құлқының әртүрлі қасиеттері мен қасиеттеріне бағытталған. Қылмыстық әрекеттің басты фигурасына және оның мінез-құлқына мұндай назар аудару түсінікті. Алайда, бұл ретте қылмысқа қарсы күресті ұйымдастыру үшін қылмыскер қылмыстық құқық бұзушылықта жалғыз субъекті емес екендігі ескерілмейді. Қылмыс жағдайлардың басым көпшілігінде өзара байланысты үш элементтің: құқық бұзушының, заңсыз әрекеттің немесе әрекетсіздіктің және жәбірленушінің бірлігі нәтижесінде пайда болған жүйе болып табылады. Сондықтан қылмыстылықтың алдын алу қызметінде жәбірленушілерді, олардың жеке басы мен қылмыскермен қатынасын анықтау маңызды болып табылады.
Латын сөзінен шыққан виктимология термині victima (жәбірленуші) және ежелгі грек тілінен аударғанда logos (ілім) жәбірленуші туралы ілім дегенді білдіреді. Жәбірленуші әлеуметтік қақтығыстардың, табиғи апаттардың, техногендік апаттардың салдары бола отырып, зерттеуді қажет ететін құбылыс ретінде ғалымдардың қызығушылығы мен назарын аударады. Әр түрлі қылмыстардың құрбандары болып табылатын криминология ғылымының саласы қылмыстық виктимология деп аталады. Виктимологияның зерттеу пәніне:
виктимділік белгілі бір психологиялық және әлеуметтік сапа ретінде;
виктимизация тұлғаны жәбірленушіге айналдыру процесі ретінде;
жәбірленушілердің виктимдік мінез-құлқының ерекшеліктері, олардың сандық және сапалық көрсеткіштері;
қылмыс жасауға әсер ететін виктимогендік факторлар мен жағдайлар;
жәбірленушінің жеке басы мен қылмыскердің қарым-қатынасы;
қылмыстың виктимологиялық алдын алу;
қылмыстың ықтимал жәбірленушілерін қорғаудың нысандары мен әдістері жатады.
Құрбан - бұл виктимологияның негізгі ұғымы. Оның синонимдері ретінде жәбірленуші, зардап шегуші көрсетіледі. Бірақ виктимологияда құрбан ұғымы жәбірленуші деген қылмыстық-құқықтық және іс жүргізу тұжырымдамасынан әлдеқайда кең. Құрбан - бұл қылмыскердің субъективті қалауы немесе объективті түрде қалыптасқан жағдайлардың нәтижесінде оның заң белгіленген тәртіппен жәбірленуші ретінде танылғанын-танылмағанына қарамастан құқыққа қайшы әрекеттен физикалық, моральдық немесе мүліктік зиян шеккен адам.
Виктимологияның негізі: 1) виктимдік мінез- құлқының бар-жоғына қарамастан қылмыстық құқық бұзушылық салдарынан белгілі бір зиян шеккен жәбірленуші; 2) болып жатқан оқиғалардың барысына әсер ететін ықтимал фактор ретінде табылатын жәбірленуші, яғни виктимділік деңгейі мен виктимогендік факторлар болып табылады. Демек, виктимологияның нақты пәні болып, біріншіден, қылмыстың жәбірленушісі, оларды қылмыстық қол сұғушылықтың жәбірленушісіне айналдыру процесі ретінде, екіншіден, белгілі бір адамдардың жәбірленуші болуға бейімділік қабілеті табылады.
Виктимологияның негізгі ұғымдары ретінде виктимизация және виктимділік табылады. Виктимділік - бұл қылмыстық әрекетте жүзеге асырылған бейімділік, белгілі бір жағдайларда қылмыстың жәбірленуішісі болу мүмкіндігі немесе объективті түрде алдын алуға болатын қауіптен аулақ бола алмау, қысқаша айтқанда, виктимділік - тұлғаның қылмыстың жәбірленуші болу қабілеті.
Криминологиялық виктимділік жеке (субъективті) және ситуациялық (объективті) белгілерден:
салыстырмалылық, яғни нақты виктимділік факт деңгейінде ерекше жағдай ретінде және ол үшін жеткілікті жағдайлар болған уақытта ғана жүзеге асырылады;
әмбебаптық, әлеуметтік-рөлдік және кәсіби тәуелділігі, яғни әртүрлі жағдайларда, қылмыстардың әртүрлі түрлеріне, сондай-ақ өзінің белгілі бір әлеуметтік немесе кәсіби мәртебесіне байланысты әртүрлі адамдардың виктимдік мінез-құлқын жүзеге асыру мүмкіндігі;
бастамашылық, яғни виктимдік бейімділік белсенді және пассивті мінез-құлықтың әртүрлі формаларында болуы мүмкін;
ситуациялық және кездейсоқтық, яғни виктимдік белгілі бір факторлардың жиынтығымен де, кездейсоқ жағдайлармен де жүзеге асырылуы мүмкін;
латенттік, яғни виктимділік қандай да бір себептермен қылмыс жасау фактісі ресми есепке алынбауынан айқын сипатта болмауы мүмкін.
Ұқсас немесе керісінше әртүрлі моральдық-психологиялық, биофизикалық және әлеуметтік қасиеттерге ие, виктимділіктің қандай да бір дәрежесін анықтайтын адамдар массаны құрайды, ал массада жеке виктимдік бейімділігі бар жеке адам жиынтық элементі ретінде әрекет етеді. Осылайша, жаппай виктимділік (массалық) тұлғалардың виктимдік тиістілігі нәтижесінде қылмыстардан зардап шеккендер жиынтығының жағдайы мен құрылымы ретінде қарастырылады.
Виктимділік пен виктимизацияның жеке актісінің арақатынасын қарастыруға, яғни жаппай виктимділік пен жеке виктимділіктің арақатынасын олардың ерекшеліктерін анықтауға болады. Бұл қатынасты қылмыстылық пен жеке қылмыстың арақатынасымен салыстыруға болады. Жаппай құбылыстарға қатысты себептілік категорияларын қолдану белгілі бір құбылыстың даму тенденциясын анықтайтын жалпы себептермен және осы тенденциядан әртүрлі ауытқулардың себептерін ашуға мүмкіндік береді. Егер жеке деңгейде виктимділік бейімділік түрінде жүзеге асырылуы мүмкін немесе мүмкін болмаса, онда жаппай деңгейде виктимділік әрқашан азаматтардың ықтимал жәбірленуші санаттарының кейбір бөліктеріне қатысты әртүрлі қылмыстар жасау түрінде жүзеге асырылады. Белгілі бір азаматтарды виктимизациясының жеке актілерінің жиынтығынан құралған жаппай виктимділік деңгейінде оның құрамдас бөліктерінен айтарлықтай ерекшеленетін әлеуметтік құбылыс қалыптасады.
Жаппай деңгейдегі виктимділік бұл қылмыстылық сияқты объективті табиғи құбылыс, ал жеке виктимділік деңгейінде - белгілі бір жағдайларда белгілі бір адамның жеке қылмыстың жәбірленушісі болуға ықтимал немесе іске асырылған бейімділігі. Белгілі бір адам әртүрлі жағдайларға байланысты қылмыстың жәбірленушісі болуы мүмкін немесе қылмыс фактісінің өзі болмағандықтан, белгілі бір жағдайларға байланысты, қарапайым кездейсоқтық зиян келтіруден аулақ болуы мүмкін. Жеке деңгейдегі виктимділік белгілі бір қылмыстың мән-жайына және оған қатысушы тараптардың, яғни қылмыскер мен жәбірленушінің белгілі бір мінез-құлқына байланысты көрінуі мүмкін және көрінбеуі мүмкін. Алайда, болған немесе орындалмаған қылмыс актілері жаппай деңгейде қарастырған кезде, олардың жиынтығында виктимділік әрқашан іске асырылған объективті шындық ретінде көрінеді.
Жалпы виктимділіктің: а) түрлік; ә) топтық; б) кінәлі және кінәсіз; в) ықтимал және нақты (іске асырылған; г) рецидивті (бір реттік, көп реттік, жалпы, арнайы); ғ) латентті (табиғи, жасанды, шекаралық) түрлерін белгілеуге болады.
Түрлік виктимділік жаппай және жеке виктимділіктің бір түрі ретінде жеке адамдардың бірқатар жағдайларға байланысты белгілі бір қылмыс түрлерінің жәбірленушісі болуға салыстырмалы бейімділігінде көрінеді. Түрлік виктимділіктің әртүрлі қылмыстардың алғышарттары мен салдары болып табылатын объектілік-түрлік виктимділікті және қылмыскерлердің әртүрлі категориялары жасаған қылмыстардың алғышарттары мен салдары болып табылатын субъективті-түрлік ажыратыңыз . Түрлік виктимділік белгілі бір қылмыс түріндегі жәбірленушілердің типтік ерекшеліктерін толық ажыратуға және осы қылмыстар жәбірленушілерінің типологиясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Топтық виктимділік жыныстық, кәсіптік, әлеуметтік немесе басқа белгілермен ерекшеленетін белгілі бір популяцияларға тән және ұқсас әлеуметтік, демографиялық, психологиялық, биофизикалық, басқа қасиеттерге ие адамдардың жекелеген санаттарына ортақ, белгілі бір жағдайларда қылмыстың жәбірленушісі болу қаупі жоғарлығының жиынтығы ретіндегі жаппай виктимділік.
Виктимділік кінәлі және кінәсіз болып бөлінеді. Кінәлі жәбірленушіге, әдетте, адамның құқыққа немесе моральға қарсы мінез-құлқы, сондай-ақ олардың немқұрайлылық танытып, соның салдарынан ол қылмыстың құрбаны болатындар жатады. Аталған виктимділік кінәнің белгілері болса да, жәбірленушінің кінәсінің қылмыстық құқықтық маңызы жоқ. Жасалған әрекеттің шынайы кінәсі қылмыс жасаған адамда ғана. Кінәсіз виктимділік, әдетте, қызметтік және қоғамдық міндеттермен (сот, полиция қызметкерлері және т .б.) немесе адамның психофизикалық ерекшеліктерімен (балалар, қарттар, мүгедектер) байланысты анықталады.
Азаматтарды девиктимизациялау немесе аксикреациялау (азаматтардың жәбірленуші санатында жаңа мінез-құлықты қалыптастыру процесі немесе оң бағытталған мінез-құлық көзқарастарын қалпына келтіру) жазықтығында жатқан күрделі проблема - виктимологиялық рецидив, әртүрлі қылмыстық әрекеттерден зардап шеккен адамға қатысты қылмысты қайта жасау.
Бірқатар нақты социологиялық зерттеулердің нәтижелері бізге виктимологиялық рецидивтің кейбір түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді: 1) жасалған қылмыстардың саны бойынша-бір реттік және бірнеше реттік виктимологиялық рецидив; 2) жасалған қылмыстардың сипаты бойынша: а) бір адамға қатысты әртүрлі қылмыстар жасау; б) арнайы виктимологиялық рецидив, яғни, бір адамға қатысты біркелкі қылмыстық қол сұғушылықтар жасау. Виктимділік рецидив - өте кең таралған әлеуметтік құбылыс, ал рецидивті виктимділік осы жүйені құрайтын және жиынтықтан тұратын жаппай құбылыс болып табылады. Рецидивті виктимділік жүйелік әлеуметтік құбылыс ретінде, жеке уиктимділік рецидивтен айырмашылығы, сандық (жағдайы, деңгейі, динамикасы) және сапалық (құрылымы, аумақтық таралуы) көрсеткіштермен, сондай-ақ белгілі бір латенттілік деңгейімен сипатталады. Сондықтан, жалпы виктимділік сияқты рецидивті виктимділікті адам қайтадан қылмыстың жәбірленушісі болғанға дейін анықтауға, өлшеуге, масштабты бағалауға және болжауға болады.
Виктимділіктің сипаттамасы латенттік виктимділік анықтамасынсыз толық болмас, өйткені басқа себептер мен жағдайлармен қатар ол қылмыстылықтың дамуын қамтамасыз етеді. Латенттік виктимділік белгілі бір себептермен айқын сипатта болмаған, ресми есептен тыс қалған виктимділік.
Виктимділіктің барлық түрлері латентті болуы мүмкін, бірақ олардың кейбіреулері белгілі бір ерекшеліктерге ие. Осыған байланысты латентті виктимділіктің мынадай түрлерін: а) объективті себептерге байланысты қылмыстарды толық тіркемеудің нәтижесі болып табылатын табиғи (жәбірленушінің кінәсі немесе бастамасы бойынша тіркелмеген); ә) құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жасалған қылмыстар туралы жәбірленушілердің өтініштерін тіркеуге негізсіз жалтаруының немесе немқұрайлы қарауының салдары болып табылатын жасанды; б) неғұрлым ауыр қылмысты онша ауыр емес деп қате немесе қасақана дұрыс сараламаудың салдары болып табылатын шекаралық анықтауға болады.
Криминологиялық виктимологияның маңызды тұжырымдамасы - виктимизация ұғымы, ол ықтимал жәбірленушіні нақты жәбірленушіге айналдыру процесі, оның түпкілікті және жиынтық нәтижесі. Басқаша айтқанда, виктимизация, біріншіден, адамды жәбірленушіге айналдырудың динамикалық процесі, екіншіден, жеке виктимділік жағдайларының нәтижесі болып табылады.
Қазіргі уақытта криминологиялық виктимология арсеналында бар жәбірленушілердің жіктелуі белгілі бір шарттылықпен әртүрлі қылмыстар жәбірленушілерінің типологиясын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қылмыс жәбірленушілерінің виктимологиялық сипаттамасын жәбірленушілерді сипаттайтын белгілер жүйесі ретінде қарастыруға болады:
әлеуметтік-демографиялық (жасы, жынысы, әлеуметтік шығу тегі, отбасылық және лауазымдық жағдайы, материалдық қамтамасыз етілу деңгейі, ұлты және т. б.);
мәдени-білім беру (білім, біліктілік деңгейі, кәсіби дағдылар және т. б.);
адамгершілік (көзқарастар, мүдделер, қажеттіліктер, бағдар және т. б.);
психологиялық (эмоциялар, ерік және т. б.);
қылмыстық-құқықтық (соттылықтың болуы, қылмыстық қол сұғушылықтардың бағыты, жасалған қылмыстардың түрлері мен саны және т.б.).
Сонымен қатар жәбірленушілердің типтік мінез-құлық пен мотивация белгілері бойынша жіктелуі бар:
Кездейсоқ жәбірленушілер оларға зиян келтіруге әкеп соқтырған алдын ала көзделмеген оқиғаның нәтижесінде жәбірленуші болады.
Нақты жәбірленушілер сол адамдарға байланысты нақты қылмыстар жасау нәтижесінде жәбірленуші болады.
Ықтимал жәбірленушілер азаматтардың белгілі бір санатына тән, белгілі бір фактілер, жағдайлар кезінде қылмыстың нақты құрбаны болу мүмкіндігі болып табылады.
Пассивті жәбірленушілер (индифферентті) олардың мінез-құлқы белсенді қорғаныс әрекетінің, қарапайым қорғаныс әдістерінің орындалмауын көрсетеді.
Сыни емес жәбірленушілер олардың мінез-құлқы өздеріне қатысты қылмыстар жасауға әкеп соқтырған өз қателіктерінің салдарын бағалай алмайтындығын көрсетеді.
Агрессивті жәбірленушілер, мінез-құлқы басқа адамдарға (болжамды қылмыскерге) қатысты дұшпандық, шабуыл көрсету, арандату әрекеттерін көрсетеді.
Бәсең жәбірленушілер өздерін және мүлкін қорғағысы келетіндер, бірақ материалдық қиындықтарға немесе физикалық кемшіліктерге байланысты мұны істей алмайды (егде жастағы адамдар, кәмелетке толмағандар, мүгедектер).
Бастамашыл жәбірленушілер, әдетте, материалдық және әлеуметтік жағдайы оларға қатысты қылмыстық қол сұғушылықтар жасауға итермелейтін әлеуметтік тұрғыдан оң бағдарланған адамдар болып келеді.
Белсенді жәбірленушілер санаты оларға зиян келтіру туралы өтінішпен немесе өзіне зиян келтіруге бағытталған әрекеттермен (өзіне зиян келтіру, заңсыз түсік жасау, жәбірленушінің өтініші бойынша кісі өлтіру) сипатталады.
Қылмыс жасауға әсер ететін негізгі виктимогендік факторлар қылмыс жасаудың себептері мен шарттары ретінде әрекет ететін объективті нақты орын алған жағдайдың процестері мен құбылыстары, сондай-ақ тұлғаның психикалық күйлері болып табылады. Қылмыс жасауға әсер ететін виктимогендік факторлар мен жағдайларды адамдар арасындағы бар және үнемі өзгеріп отыратын әлеуметтік қатынастардан іздеу керек.Бұл факторлар аумақтық жағдайлармен, елді мекендердің құрылымымен, әртүрлі топтар мен популяциялар арасындағы қатынастармен, криминогендік жағдаймен және қолданыстағы алдын-алу жүйесімен, соның ішінде виктимологиялық профилактикамен анықталады. Бұл факторларды шартты түрде келесі белгілер бойынша бөлуге болады:
1) әсер ету сипаты: жәбірленушінің және қылмыскердің жеке басына қатысты (биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық)
2) әсер ету нәтижесі: а) ықтимал жәбірленуші мен қылмыскерді қалыптастыратын; б) нақты өмірлік жағдайды қалыптастыратын; в) ықтимал құрбандықты жүзеге асыратын.
Ғылыми әдебиеттерде сыртқы (объективті) және ішкі (субъективті) виктимогендік факторлар ерекшеленеді:
Қылмыстылықтың да, виктимділіктің де жағдайы мен құрылымына теріс әсер ететін сыртқы (объективті) факторлардың қатарына халықтың өндірісі мен жұмыспен қамтылуының қысқаруы, ресми және латентті жұмыссыздықтың өсуі, азаматтардың өмір сүру деңгейі мен әлеуметтік кепілдіктерінің төмендеуі жатады.
Ішкі (субъективті) виктимогендік факторларға жәбірленушінің жеке басының ерекшеліктері, оны белгілі бір жағдайларда жәбірленушіге айналуға ықпал ететін мінез-құлқына байланысты жағдайлар жиынтығы жатады. Бұл жағдайда жәбірленуші криминализацияның белсенді субъектісі ретінде қарастырылады.
Қылмыс жәбірленушісін зерттеудің мақсаты болып жәбірленушіге тікелей әсер ету арқылы нақты қылмыстардың алдын алу және жалпы қылмыстылықтың алдын алу тиімділігін арттыру, ықтимал жәбірленушіге бағытталған кең ауқымда құқықтық білім беруді ұйымдастыру болып табылады.
Криминологиялық виктимология әзірлеген ұсыныстарды пайдалана отырып, ішкі істер органдарының виктимологиялық профилактиканы тиімді жүзеге асыруының ғылыми негізі басқа ғылымдармен (құқықтық, экономикалық, философиялық, әлеуметтанулық) тығыз байланыстардың болуымен бекітіледі. Виктимологияның ғылыми тұжырымдарының өзегі философияның, мемлекет пен құқықтың жалпы теориясының, әлеуметтанудың, психологияның және басқару теориясының ережелері болып табылады. Виктимологияның дамуында қолдануы қылмыстардан зардап шеккендердің виктимділік мінез-құлқын түзетуге негізделген білімдерге жататын психология, педагогика және психиатрия ерекше рөл атқарды.
Виктимологияның зерттеу пәні болып табылатын жәбірленуші, виктимділік, виктимогендік факторлар ұғымдары мемлекет және жеке тұлғаның виктимологиялық қауіпсіздігін қамтамасызету үшін мемлекет және азаматтық қоғам жүзеге асыратын виктимологиялық алдын алу шараларының басты мәселесі ретінде қарастырылады. Яғни виктимділік, виктимизация, виктимогендік факторлар, олардың түсінігі, маңызы және түрлерін білу, оны сараптау, виктимділік деңгейін төмендету, виктимогендік факторларды бейтараптандыру арқылы виктимологиялық профилактикалық шаралар жүзеге асырылады.
1.2 Қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушілерінің виктимологиялық қауіпсіздігі
Қауіпсіздік адам өмірінің, қоғамның және мемлекеттің барлық дерлік аспектілерімен байланысты, оның негізгі міндеті аталғандардың өмір сүруі мен дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Криминологиялық және виктимологиялық зерттеулерде шешудің маңыздылығы қылмысқа қарсы іс-қимылды күшейту қажеттілігімен де, жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндетімен де байланысты проблемалар шеңбері көрсетілген. Виктимологиялық қауіпсіздік дамып келе жатқан, табысты қоғамның және әлеуметтік белсенді тұлғаның қажетті белгісі болып табылады. Қылмыстылыққа қарсы күрес саласындағы мемлекет қызметінің бағыттарының бірі ретінде виктимологиялық қауіпсіздік мемлекет қауіпсіздігі мен жеке адамның қауіпсіздігі туралы жалпы түсінікке негізделген. Ал ҚР 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi - адамның және азаматтың, қоғам мен мемлекеттің серпінді дамуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы ұлттық мүдделерінiң нақты және ықтимал қауiп-қатерлерден қорғалуының жай-күйi анықтамасы берілген.
Виктимологиялық зерттеу шеңберінде қауіпсіздіктің заңды тұжырымдамасын негізге ала отырып, бізге қауіпсіздік және виктимділік терминдерінің мазмұнын байланыстыру маңызды болып көрінеді. Ғылымда қауіпсіздіктің әртүрлі анықтамалары бар, Н.Д.Казаков қауіпсіздікті динамикалық тұрақты және ішкі және сыртқы қауіптерден қорғау, қоғамның және оның азаматтарының тұрақты жан-жақты ілгерілеуіне кепілдік беретін мемлекеттің өмір сүруінің осындай ішкі және сыртқы жағдайларын қамтамасыз ету жөніндегі қызмет деп санайды. В.И. Митрохин қауіпсіздікті адамның, әлеуметтік топтардың, мемлекеттің, қоғамның, жалпы өркениеттің өмір сүру ортасын, ар-намысын, қадір-қасиетін, құндылықтарын қорғау шарасы деп анықтайды.
Келесі пайымдау жүйесін қарастыру кезінде:
қауіпсіз адам кез келген сыртқы қауіптерден, оның ішінде қылмыстық сипаттағы қауіптерден қорғалған;
виктимділік деңгейі басқаларға қарағанда төмен адам қылмыстық сипаттағы қауіптерден қорғалған;
виктимділік тұлғаның қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалу дәрежесін анықтайды;
виктимділік деңгейі төмен адам қылмыстық қауіп-қатерге ұшырайды, ал виктимді емес адам өз кезегінде қауіпсіз адамның құрбан болу дәрежесі оның тек жеке қасиеттеріне ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы қауіпсіздік деңгейіне де байланысты екенін байқауға болады. Сондықтан тұлғаның виктимологиялық қауіпсіздігі қылмысқа қарсы күрес саласындағы мемлекет қызметінің бағыттарының бірі ретінде мемлекет қауіпсіздігімен тығыз байланысты.
Криминогологиялық қауіпсіздік қоғамдық қауіпсіздіктің бір түрі болып табылса, виктимологиялық қауіпсіздік өз кезегінде криминологиялық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы жүйеде виктимологиялық қауіпсіздік екі функцияны орындайды: біріншіден, негізгі, кез келген қылмыстық қол сұғушылықтан азаматтардың виктимдік санаттарының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді; екіншіден, қауіпсіздіктің басқа түрлері саласында өзінің ерекшелігін іске асыра отырып, азаматтардың, қоғамның және тұтастай мемлекеттің әртүрлі санаттарына қатысты қылмыстық қатерлерден қорғауды қамтамасыз етеді.
Виктимологиялық қауіпсіздікті криминологиялық қауіпсіздіктің ажырамас және құрамдас бөлігі ретінде ғана емес, сонымен бірге криминологияның өзіндік және нақты анықталған пәні (виктимділік және оның түрлері), сондай-ақ айқын әсер ету объектісі (қылмыстың жәбірленушісі) бар жеке теориясының тәуелсіз бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Виктимологиялық қауіпсіздік - бұл азаматтардың, әсіресе олардың виктимдік санаттарының теріс қасиеттері мен мінез-құлқын өзгерту, қылмыс жасауға ықпал ететін факторлар мен жағдайлардың әсерін әлсірету, қылмысқа қарсы іс-қимыл мақсатында виктимологиялық профилактика шараларын қолдану арқылы келтірілетін зиянды азайту жолымен барлық қауіп-қатерлерден қорғалу жағдайы. Виктимологиялық қауіпсіздік - бұл ішкі істер органдарының және құқық қорғау органдарының өзге де субъектілерінің азаматтарды, қоғамды және мемлекетті барлық қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғауды қамтамасыз ету функцияларын іске асыру жөніндегі қызметі.
Виктимологиялық қауіпсіздік жүйесінің негізгі мақсаты азаматтардың жәбірленуші санатын тиімді қорғау үшін қауіпсіздікті қамтамасыз етудің тиімді тетігін құру және қолдау болып табылады.
Виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің міндеттеріне: пайда болған қылмыстық жәбірленушіліктің ықтимал теріс тенденцияларын және виктимогендік сипаттағы қауіптерді уақтылы анықтау және болжау; виктимогендік қауіптердің алдын алу, жолын кесу және бейтараптандыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеу және жүзеге асыру; азаматтардың виктимдік санаттарын қылмыстық қол сұғушылықтардан виктимологиялық қорғаудың қажетті деңгейін қамтамасыз ету жатады.
Ал виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі қағидаттары ретінде заңдылық; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау; қылмыс жасауға ықпал ететін факторлар мен жағдайларға алдын ала ықпал ету; азаматтардың, қоғам және мемлекеттік органдардың виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деңгейі жөніндегі өзара жауапкершілігі; виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің халықаралық жүйелерімен өзара іс-қимыл жасау танылады.
Виктимологиялық қауіпсіздіктің зерттеу объектісі - құқық субъектілерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі профилактикалық қызметті жүзеге асыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Виктимологиялық қауіпсіздіктің пәні (тар мағынада) қылмыстың виктимологиялық профилактикасын жүзеге асырудың ұйымдастырушылық және құқықтық негіздерін, қылмыстық виктимологияның теориялық негіздері мен ережелерін барынша жүзеге асыруға бағытталған тиімділікті арттыру жолдары мен құралдарын құрайды. Ал кең мағынада виктимділік және оның негізгі виктимогендік қауіп ретіндегі белгілері; ықтимал жәбірленуші осы қауіптің субъектісі ретінде; қауіп көзі ретінде виктимогендік факторлар, қылмыстардың виктимологиялық профилактикасы және қылмыс объектілерін қылмыстық қол сұғушылықтан виктимологиялық қорғауды құрайды.
Виктимологиялық алдын алу жүйесінің, девиктимизацияның қажетті элементі оңтайлы әлеуметтік бейімделу жүйесі арқылы жеке тұлғаның виктимологиялық қауіпсіздігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып табылады. Виктимологиялық мағынада әлеуметтенудің міндеті - тұлғаны девиктимизациялау, яғни антивиктимогендік қасиеттерді, құндылықтарды, білім мен дағдыларды қалыптастыру. Қоғам ауқымында табысты әлеуметтену қорқыныш пен виктимділіктің жалпы деңгейін төмендетудің, сәйкесінше қылмыстылықтың өсу қарқынын тежеудің кепілі болып табылады. Ғалымдар виктимологиялық қауіпсіздікті азаматтардың өзіне тән виктимогендік қасиеттер мен факторларды іске асырудан қорғалуы, онда нақты адамдарға қатысты қылмыстар жасауға ықпал ететін жағдайларды анықтауға, жоюға немесе бейтараптандыруға, тәуекел топтарын немесе виктимділік дәрежесі жоғары нақты адамдарды анықтауға, олардың қорғаныш қасиеттерін қалпына келтіру немесе жандандыру мақсатында оларға ықпал етуге мүмкіндік беретін қолайлы жағдайларды жасауға, азаматтарды қылмыстардан қорғаудың және оларды кейіннен жәбірленушіге айналудың алдын алатын арнайы құралдарын әзірлеу немесе жетілдіру деп анықтайды. Жоғарыда келтірілген анықтамадан виктимологиялық қауіпсіздіктің құрамдас элементтері болып:
тұлғаның виктимогендік қасиеттерден қорғалуы;
тиісті виктимогендік факторларды және жағдайларды анықтау, жою немесе бейтараптандыру үшін қолайлы жағдайлар жасау;
тәуекел топтарын және виктимділігі жоғары адамдарды анықтау;
жеке қорғаныс қасиеттерін қалпына келтіру үшін адамдарға әсер ету;
қылмыстылықтан қорғаудың жаңа құралдарын әзірлеу және қолда бар құралдарын жетілдіру болып табылады.
Виктимологиялық зерттеулер теріс салдардың алдын алудың нақты мүмкіндігін жасай отырып, заңсыз әрекеттен бұрын ықтимал жәбірленушіні тануды жеңілдететін критерийлерді анықтауға бағытталған. Басқаша айтқанда, виктимологиялық зерттеулер жеке адамдардың жекелеген санаттарының да, жалпы қоғамның да қауіпсіздік деңгейін зерттеуге ықпал етеді, бұл жеке қауіпсіздік шараларының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Жеке тұлғаның және мемлекеттің виктимологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығын Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің дайындаған латенттілігі төмен қылмыс түрінің - адам өлтірудің статистикасынан байқауға болады:
Көрсетілген статистикадан жылдан жылға адам өлтіру саны азайғанын байқауға болады, бірақ бұл көрсеткіш мемлекеттегі қылмыстылықтың деңгейі төмен екендігін көрсетпейді.
Виктимологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін виктимологиялық профилактика аясында жұмыс істейтін екі өзара байланысты бағдарламаны пайдалану мүмкіндігі бар: виктимділік деңгейі жоғары адамдарды анықтау бағдарламасы және жеке азаматтардағы виктимділікті түзету бағдарламасы. Виктимділігі жоғары адамдарды анықтау, яғни профилактикалық әсерге мұқтаж адамдар, олардың жеке виктимдік мінез-құлқын болжау болып табылады. Мұндай болжау өте көп уақытты қажет етеді. Алайда, егер азаматтың виктимділік дәрежесін анықтау үшін сапасы мен көлемі жеткілікті ақпарат жиналса, онда оның ықтимал виктимдік мінез-құлқын болжауға көмектесетін жағдайлар бар. Ақпараттың көлемі мен сапасы тек әлеуметтік-демографиялық (жынысы, жасы, әлеуметтік жағдайы және т .б.) және құқықтық (құқықтық мәдениет, виктимологиялық рецидив) белгілерді ғана емес, сонымен қатар жеке тұлға мен мінез-құлық ерекшеліктерін сипаттайтын ақпаратты зерттеумен шартталуы керек. Мұндай бағдарламалар мемлекеттің виктимологикалық саясатын әзірлеу кезінде пайдаланылуы тиіс. Қылмыс жәбірленушісін виктиологиялық профилактикасы мен оңалту туралы бірыңғай заң шеңберінде өкілеттіктерді, құзыреттілік шектерін, виктимологиялық профилактиканың әртүрлі субъектілерінің өзара әрекеттесу нысандарын заңнамалық деңгейде бекіту ұсынылады. Қылмыстың алдын алу бағдарламаларының мақсаттары мен міндеттерінің жүйесі виктимологиялық және әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, нормативтік-құқықтық және ғылыми зерттеулерді қамтитындықтан, сайып келгенде, бағдарламаларды әзірлеуге және кейіннен орындауға қатысатын субъектілер шеңберін анықтайтын болады. Белгілі бір дәрежеде бүкіл қоғам, оның барлық қабаттары ықтимал жәбірленушілер болғандықтан, виктимологиялық алдын-алу шараларын жүзеге асыру мемлекеттің де, қоғамның да, жеке тұлғаның да ортақ міндетіне айналуы керек. Криминологиялық профилактикадан айырмашылығы, оның негізгі субъектілері (әсіресе арнайы профилактика) мемлекеттік органдар және ең алдымен құқық қорғау органдары болып табылады, ал виктимологиялық профилактиканың негізгі субъектісі азаматтық қоғам және оның институттары және негізгі әдістер болып мәжбүрлеу әдістері емес, сендіру әдістері табылады.
Жәбірленушінің психологиялық портретін жасау, қылмыстық құқық бұзушылықтың криминологиялық портреті, статистикалық деректерді талдау және т. б. сияқты қылмыс жәбірленушісін зерттеуге арналған әлеуметтанулық зерттеулер қылмыстық құқық ғылымдарының мамандандырылған салаларында: криминология, сот медицинасы, виктимология, криминалистика, әлеуметтану, психологияда және т. б. жүзеге асырылады. Мұндай зерттеулердің маңызды нәтижесі зардап шеккендерді тиімді оңалту және оларға көмек көрсету жоспарын әзірлеу болуы керек. Мұндай жұмыстың бір бағыты қылмыстардан зардап шеккендерді виктимологикалық (әлеуметтік) оңалту орталықтарын құру болуы мүмкін, онда дәрігерлерден бастап психологтарға, әлеуметтанушыларға, заңгерлерге дейін кең бейінді мамандар жұмыс істеуі керек.
Виктимологиялық қауіпсіздік жүйесінің негізгі қатысушылары қоғамдық ұйымдар, азаматтық қоғам институттары, діни ұйымдар болып табылады, өйткені олардың күш-жігерімен виктимологиялық насихаттау, қылмыс құрбандарына барлық қолдау көрсету, оларды әлеуметтік қорғау, оңалту және қайта әлеуметтендіру жұмыстары жүзеге асырылады.
Жеке тұлғаның өзі виктимологиялық қауіпсіздіктің негізгі субъектілерінің бірі болып табылады. Жеке тұлғаның ұмытылмас білім деңгейіне виктимологиялық қауіпсіздікті енгізу оның өмір сүру сапасын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірге тікелей немесе жанама әсер ететін, оның қауіпсіздігінің тиімді, қылмыстардың ғана емес, сонымен қатар жазатайым оқиғалардың алдын алудың органикалық жүйесін құратын әлеуметтік процестер туралы білімді тереңдетуге көмектеседі. Халықты девиктимизациялау саясаты әртүрлі әлеуметтік топтарға, қабаттарға бағдарлануы тиіс.
Виктимологиялық мәселелерді зерттеу криминологияның жаңа бағыттарын, мысалы, архитектуралық криминологияны дамытуға бастама берді. Бұл криминологиялық теорияның негізі елді мекендердің, қалалардың сәулетінің (құрылысының) қылмысқа әсерін зерттеумен байланысты. Осылайша, 1978 жылы Висбаденде (Германия) қала құрылысын жоспарлау және тұрғын аудандардың сәулеті мен қылмыстың өсуі арасындағы байланыс мәселелері бойынша алғашқы халықаралық симпозиум өтті. Зерттеулерге сәйкес, қылмыс жәбірленушілерінің 45%-ы үйінің жанында, ал 37% - ы үйден алыс, бірақ жабық, визуалды бақылау мүмкін емес жерлерде болады. Зерттеулер өз жалғасын тауып, қазіргі уақытта дүниежүзінің әртүрлі мемлекеттеріндегі ірі қалаларын салуда кеңінен қолданылады. Яғни, архитектуралық орналасу кезінде ойын алаңдары, мектептер, балабақшалар ауланың ішінде орналасқан және тұрғын үйлерден қаралатын құрылыс алаңдары, жабық, визуалды бақылау мүмкін емес жерлер ескеріле бастады, бұл қарақшылық шабуылдар мен жыныстық қудалау мүмкіндігін айтарлықтай төмендетті.
Бейнебақылау камераларын қоғамдық орын болып табылатын, жалпыға ортақ пайдаланатын үйлерде, әсіресе лифт кабиналарында, жертөле және шатыр бөлмелерінде орнату мәселесін шешу, пәтерлерді, ең алдымен жалғызбасты, қарт адамдар тұратын жерлерді дабыл қағумен жабдықтау және т. б. шаралардың барлығы қазіргі уақытта шамадан тыс болып көрінбейді, керісінше, қауіпсіздік сезіміне ықпал етеді, өзіне деген сенімділік артады, қауіпсіздік сезімі басым болып, ықтимал виктимдік сезімі төмендейді.
Виктимологтарды кәсіби даярлау, қылмыстық, отбасылық, азаматтық құқық саласындағы мамандардың біліктілігін арттыруға бағытталған жүйелі, тиімді іс-шараларды өткізу маңызды бағыт болып табылады. Білім беру мекемелерінде Виктимология негіздері немесе Қылмыс жәбірленушісі болмау жолдары және т.б. сияқты міндетті курстарды енгізу пайдалы болады.
Қазіргі балалар мен жасөспірімдердің ерекшелігі компьютерлік технологияларды үнемі қолдану, әмбебап компьютерлендіру болып табылады. Компьютерлік сауаттылықты виктимологиялық тәсілдер тұрғысынан тәрбиелеу интернет-технологияларды, интернет-кеңістікті және электрондық құралдарды күнделікті өмірде қолдану туралы ойлауға көмектеседі. Бұл технологиялардан бас тарту бүгінде мүмкін емес, бірақ жастарға ғана емес, егде жастағы адамдарға да тән немқұрайлылық пен абайсыздық, оларды қолдану виктимділіктің шарты немесе себебі болуы мүмкін.
Қазіргі қоғамда орын алған цифрлық виктимділіктің ерекшелігін ескере отырып, интернет пайдаланушылардың цифрлық девиациясын түзете отырып, виктимдік қауіпсіздікті қамтамасыз ету саясатын түзету және жетілдіру қажет.
Ұсынылған шаралар:
Мемлекеттің басым міндеті ретінде цифрлық қылмыстылыққа қарсы іс-қимылды тану, оны қазіргі заманғы технологияларды пайдалана отырып болжау және ескерту;
Қоғамға төнетін нақты қауіптердің ерекшеліктерін ескере отырып қауіпсіздікті қамтамасыз етудің заманауи модельдерін әзірлеу;
Тиісті тактикалық шешімдерді іске асыруда мемлекеттің, білім беру ұйымдарының, ғылыми мекемелердің мүмкіндіктерін біріктіру жолымен қылмысқа қарсы іс-қимылға, цифрлық технологиялар мен жасанды интеллектті пайдалана отырып, оны болжауға және алдын алуға бағытталған отандық бағдарламалық шешімдерді әзірлеуді ынталандыру;
Қылмысқа қарсы күресте заманауи технологияларды рұқсат етілген пайдалану мақсатында азаматтардың жеке және қоғамдық өміріне заманауи бағдарламалық шешімдердің ену шектеріне қатысты қоғамдық келісімге қол жеткізу;
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің заманауи технологияларды пайдалану және цифрлық әлемде қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы біліктілігін арттыру;
Қылмыстық-құқықтық бейіндегі мамандарды даярлаудың білім беру бағдарламаларына Цифрлық криминалистика және Цифрлық криминология мамандандырылған курстарын енгізу;
Ақпараттық кеңістіктегі қылмыстардың ықтимал жәбірленушілерінің виктимдік мінез-құлқының алдын алу шараларын әзірлеу қазіргі жағдайда қоғамның виктимологиялық қауіпсіздігінің деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.
Виктимологиялық оңалту қылмыс жәбірленушілеріне травматикалық тәжірибеден кейін оларды қалпына келтіруге көмектесу және қолдау процесі болып табылады. Ол қылмыс жәбірленушілерінде болатын психологиялық және эмоционалдық қиындықтарды жеңілдетуге және олардың қалыпты жағдайға оралуына көмектесуге бағытталған. Виктимологиялық оңалту виктимологиялық қауіпсіздік пен виктимологиялық профилактиканың құрылымы ретінде, оның ішінде рецидивтік виктимділіктің алдын алуда маңызды. Сайып келгенде, көптеген жәбірленушілер үшін моральдық тұрғыдан рецидивтік виктимділік біріншіге қарағанда ауыр болуы сирек емес.
Сонымен қатар, виктимологиялық қауіпсіздікті орнатуда шешуші рөлді виктимологиялық оңалту атқарады, өйткені ол қылмыстық құқық бұзушылықты өткерген тәжірибеден кейін қылмыс жәбірленушілерін оңалтуға және оларға қолдау, қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған. Виктимологиялық оңалту қылмыс құрбандары көбінесе мазасыздық, өзін-өзі кінәлау, депрессия және қылмыстық құқық бұзушылықтан кейінгі посттравматикалық стресске ұшырайды. Виктимологиялық оңалту оларға осы эмоционалдық қиындықтарды жеңуге, психологиялық тепе-теңдік пен қауіпсіздік сезімін қалпына келтіруге көмектеседі. Бірінші реттік виктимдік тәжірибе екінші ретке, яғни рецидивтік виктимділікке алып келуі мүмкін, сондықтан виктимологиялық оңалту жәбірленушіге қолдау, құрмет пен қорғауды қамтамасыз ету арқылы бұл процестің алдын алуға көмектеседі. Қылмыстық құқық бұзушылық жәбірленушінің қылмыстық әрекеттен кейін өзіне және айналасындағы әлемге деген қауіпсіздік пен сенімділік сезімін жоғалтуы мүмкін. Виктимологиялық оңалту жәбірленуші түсінбеушіліктен қорықпай өзінің эмоцияларын, алаңдаушылықтары мен қажеттіліктерін талқылай алатын қауіпсіз және қолдау кеңістігін құрады. Қылмыс құрбандары көбінесе әлеуметтік оқшаулануды сезінеді, виктимологиялық оңалту оларға әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіруге, әлеуметтік қатынастарын нығайтуға және қоғамдық өмірге оралуға көмектеседі. Сонымен қатар, виктимологиялық оңалту қылмыс құрбандарына тергеп тексеру және сот процесінде қолдау мен сүйемелдеуді қамтамасыз етеді, бұл олардың құқықтары мен мүдделеріне сенімді және сенімді сезінуге көмектеседі.
Виктимолгиялық оңалту: қылмыс жәбірленушілеріне эмоционалды қиындықтар мен травматикалық тәжірибелермен күресуде психологиялық қолдау мен психологиялық әл-ауқат пен қауіпсіздік сезімін қалпына келтіруге көмектеседі; қылмыс құрбандарына әлеуметтік байланыстарды орнатуға көмектесу, әлеуметтік қызметтерге қол жеткізу және қоғамдастықтың қолдауы арқылы әлеуметтік интеграцияны қалпына келтіруге, көмектеседі және оларды қоғамға оралу процесінде қолдайды; виктимологиялық оңалту шеңберінде қылмыс жәбірленушілеріне құқықтық көмек көрсетіледі және олардың құқықтары мен заңды мүдделері қорғалады; кейбір жағдайларда виктимологиялық оңалту қылмыс құрбандарының физикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын зорлық-зомбылықтан қорғауды, тұрғылықты жерінде немесе жұмыс орнында қауіпсіздікті қамтамасыз етуді және қылмыскерлер қауіп төндірген жағдайда қауіпсіздік шараларын қамтуы мүмкін; виктимологиялық оңалту аясында қылмыс құрбандарының жәбірленушілер туралы деректердің құпиялылығын сақтауды, ақпаратқа заңсыз қол жеткізуден қорғауды және істерді талқылау және қылмыстарды тергеу процесінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы олардың жеке өмірі мен жеке ақпараты да қорғалады.
Жәбірленушілерді, ең алдымен, адам өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстардан кейінгі психологиялық қолдау, сондай-ақ оларды нақты физикалық қорғау өте маңызды. Салдардың сипатына байланысты психологиялық жұмыс қылмыс аяқталғаннан кейін бірден тікелей көмек түрінде, сондай-ақ жәбірленушілер бастан кешірген қылмыстық оқиғалардан уақыт өте келе кешіктірілген көмек ретінде жүргізілуі мүмкін.
Қылмыстарды тергеуді жүзеге асыратын психолог-маман болып табылмайтын ішкі істер органдарының қызметкерлері психологиялық көмек көрсетуде белгілі бір қиындықтарға тап болады. Кейде олардан жедел және тиімді көмек қажет. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері тарапынан жәбірленушілерге қатысты біржақты, дөрекі, немқұрайлы көзқарасқа мүлдем жол берілмейді. Кейде қылмыстарды ашумен және тергеумен айналысатын қызметкерлер жәбірленушілердің жағдайына назар аудармайды және оларға кем дегенде психологиялық көмек көрсетуге мән бермейді. Бұл әсіресе зорлық-зомбылық қылмыстарынан зардап шеккендер осындай дұрыс емес қарым-қатынас нәтижесінде өздерін әлеуметтік оқшауланған, дәрменсіз, жалғыз сезінеді. Көп жағдайда қылмыс ашылып, қылмыскер сотталғаннан кейін құқық қорғау органдары жәбірленушінің жағдайы мен тағдырына қызығушылық танытпайды, оны әлеуметтік оқшаулану сезімімен жалғыз қалдырады. Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлеріне қылмыстық құқық бұзушылықта, әсіресе адам өміріне және денсаулыққа қарсы, жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстардан зардап шеккен жәбірденушілерге түсіністікпен қарап, психологиялық көмек көрсетуге тырысуы маңызды болып табылады.
Түрлі қылмыстық қол сұғушылықтар барысында жәбірленушілерге психологиялық көмек көрсету тәжірибесі оны жүйелі және мамандандырылған жүзеге асырудың қажеттілігін айқын көрсетеді. Ол үшін қылмыс құрбандарына көмектің мынадай түрлері: психологиялық (азаматтардың өз құқықтары мен қылмыстармен бұзылған заңды мүдделерін іске асырудағы психологиялық қиындықтарды жеңуіне ықпал ететін); психиатриялық (жәбірленушілердің психикалық денсаулығындағы елеулі ауытқуларды еңсеруге жәрдемдесетін); әлеуметтік-педагогикалық (жалпы білім беру және еңбек даярлығы кезінде алынған қабілеттерді қалпына келтіруге қатысты); рухани (азаматтардың ішкі әлемін адамгершілік және рухани-дүниетанымдық тұрақтандыруға ықпал ететін) нақтыланады.
Жәбірленушілерге психологиялық көмек әртүрлі формада жүзеге асырылады. Қылмыс салдарынан туындаған субъективті сипаттағы қиындықтарды жеңуге тырысатын азаматтарды жұмылдыруға ықпал ететін психологиялық қолдау жиі қолданылады. Жәбірленушілерге психологиялық кеңес беру формасы да кең таралған, олардың жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, туындаған қиындықтарды жеңу жолдары жасалады. Жәбірленушілерге көмек көрсетудің кешенді түрі психологиялық оңалту болып табылады, бұл жеке тұлғаның сипаттамаларын қалпына келтіруге ықпал етеді, өйткені олардың бұзылуы психологиялық дағдарыстарға негіз болады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтан зардап шеккендердің шығуы үшін пәрменді мамандандырылған көмек көрсетілуі тиіс. Бұл жағдайда психологиялық көмектің әртүрлі модельдерін жүзеге асыру керек. Көбінесе денеге бағытталған модельдер қолданылады, олар релаксация технологияларын қолданады, жайлылық пен қауіпсіздік жағдайларын тудырады, физикалық қалпына келтіруді тездетуге және шаршауды жеңілдетуге көмектеседі. Басқа топқа психиканың ішкі жағдайына бағытталған модельдер жатады. Мұнда психотравматикалық әсерлерді әлсірету, психологиялық травмаларды жеңу, қорғаныс мотивациясын әлсірету және т.б. технологиялары қолданылады. Жәбірленушілердің субъективті мәселелерін шешуде белсенді рөлін қамтамасыз ететін және психологиялық проблемалардан белсенді түрде арылуға бағытталған модельдердің стресстік жағдайларды жеңудің рухани және мәдени дәстүрлеріне бағытталған тағы бір түрі де жәбірленушің виктимологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге үлкен үлесін қосады.
Психологиялық көмек көрсету кезінде бірқатар принциптерді: еріктілік; азаматтардың психологиялық көмек шараларын қабылдаудағы еріктілігі; көрсетілетін көмекті таңдау құқығы мен бостандығы; оның тиімділігін арттыру мақсатында психологиялық көмектің моральдық құрамдас бөлігі; психологиялық көмектің субъективті қиындықтардың сипаты мен ауқымына сәйкестігі; психологиялық көмектің уақтылығы; көмектің психологиялық қиындықтарды белсенді жеңуге бағдарлануын сақтау қажет.
Психологиялық көмекпен қатар қылмыстық құқық бұзушылықтан зардап шеккен жәбірленушілерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz