Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің алғашқы қадамдары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КеАҚ
Педагогикалық институт
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы
Мамандық цифры
Оқу бөлімі
6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті
Күндізгі
Орындаған: __________ Бейсенбекова.А.Б
Тексерген: __________ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор Смагулова Н.К.
Бағасы:___________
Көкшетау, 2024
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ.ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің алғашқы қадамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .6
1.2 Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің негіздері ... ... ... ..18
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Қазақ әдебиетін оқытудағы жаңа-әдіс тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Қазақ әдебиетін жетілдірудің болашағы мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. "Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы" тақырыбы қазақ әдебиеті мен тілін оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасуын зерттеу тұрғысынан өте өзекті болып табылады. Бұл тақырып жас ұрпаққа ұлттық құндылықтарды, әдеби мұраларды дұрыс жеткізу және қазіргі заман талаптарына сай оқыту әдістерін әзірлеу үшін маңызды.
Әдебиет пәні ұлттың рухани байлығын, мәдениетін, салт-дәстүрін және ұлттық құндылықтарын сақтау мен насихаттаудың негізгі жолдарының бірі болып табылады. Сондықтан қазақ әдебиеті әдістемесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу арқылы ұлттық білім беру жүйесін дамытуға үлкен үлес қосуға болады.Қазақ әдебиеті әдістемесінің тарихы ұзақ жолды қамтиды. Ол кезең-кезеңімен дамып, әрбір тарихи сатысында белгілі бір өзгерістер мен жаңашылдықтарға ұшырады. Кеңестік дәуірге дейінгі кезеңде қазақ әдебиетін оқыту дәстүрлі жолмен, ауыз әдебиетіне негізделген оқыту тәсілдері арқылы жүзеге асты. Сол уақытта халық ауыз әдебиеті, эпостық жырлар, тарихи дастандар мен ақын-жыраулардың шығармашылығы басты рөл атқарды. Қазақ әдебиетіндегі алғашқы әдістемелік ізденістер де осы кезеңнен бастау алады. Ұлттық әдебиетті оқытуда халық мұрасын дәріптеу, әдеби шығармалар арқылы жас ұрпақтың бойында ұлттық сана мен ұлттық рухты қалыптастыру басты мақсат болды.
Кеңестік кезеңде қазақ әдебиеті әдістемесі марксистік-лениндік идеологияның ықпалына түсті. Бұл кезеңде қазақ әдебиетінің мазмұнын, идеясын коммунистік идеологияға сай етуге бағытталған өзгерістер орын алды. Қазақ әдебиетіндегі ұлтшылдық, ұлттық сана-сезімге негізделген шығармалар цензураға түсіп, мектеп бағдарламасына енгізілмеді. Соған қарамастан, қазақ әдебиеті әдістемесін қалыптастырудағы кейбір тұлғалардың еңбегі ерекше болды. Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев сынды ағартушылар әдебиет пәнін оқытуға ерекше мән беріп, өздерінің әдістемелік еңбектерін қалдырды. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін оқытудағы еңбектері осы кезеңдегі әдебиет әдістемесінің негізін қалады. Ол оқу құралдарын жазып, грамматиканы үйрету мен әдебиет сабақтарын оқытуда өз әдістемесін ұсынды.Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін қазақ әдебиеті әдістемесі де жаңа кезеңге қадам басты. Ендігі мақсат - ұлттық құндылықтарды жаңғырту, тәуелсіз қазақ елінің мәдениетін, тарихын, тілін оқытуда жаңа тәсілдерді әзірлеу.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта қазақ әдебиеті әдістемесінде түбегейлі өзгерістер орын алды, ұлттық болмысқа, ұлттық мәдениетке, салт-дәстүрлерге бағытталған әдістемелер мен бағдарламалар дайындала бастады. Бұл кезеңде әдебиетті оқыту әдістемесінде ұлттық әдебиетке ерекше көңіл бөлініп, халықтың рухани мұрасына баса назар аударылды.Әдебиет пәнінің мазмұны қайта қаралып, Алаш қайраткерлерінің шығармалары оқу бағдарламаларына енгізілді. Бұл тақырыптың өзектілігі,
ең алдымен, қазақ әдебиеті әдістемесінің әр кезеңдегі даму бағыттарын тереңірек зерттеуге негізделген. Тарихи кезеңдердегі қазақ әдебиеті оқыту әдістерін қарастыра отырып, қазіргі заманға сай тиімді әдіс-тәсілдерді қалыптастыруға болады. Қазіргі білім беру саласында ұлттық құндылықтарды насихаттау мен жастардың рухани-мәдени деңгейін көтеру өте маңызды. Қазіргі уақытта жаңа білім беру стандарттары, оқыту әдістері мен технологиялары енгізіліп жатыр. Осындай жаңашылдықтардың арасында ұлттық әдебиет әдістемесінің тарихын зерттеу арқылы қазақ әдебиетін оқытуда қолдануға болатын тиімді тәсілдерді анықтау қажет. Бұл жас ұрпақты отансүйгіштікке, өз халқының тарихына деген құрметке тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады.Әдебиетті оқыту әдістемесі педагогика саласында ерекше орын алады. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың ой-өрісін кеңейтуге, сыни тұрғыда ойлау қабілетін дамытуға, көркем шығармаға деген қызығушылығын арттыруға болады. Сондықтан қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихын зерттеу арқылы педагогикалық ғылымның дамуына ықпал етуге болады.Әдебиетті оқыту әдістемесі - оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын оятудың, олардың танымдық қабілеттерін арттырудың, сыни тұрғыдан ойлауын дамытудың бірден-бір құралы. Тарихи тұрғыда әртүрлі әдістер қолданылды, олардың тиімділігі әртүрлі болды.
Қорыта айтқанда, "Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы" тақырыбы бүгінгі білім беру саласында ерекше маңызды. Бұл тақырыпты зерттеу қазақ әдебиетін оқытудағы әдістемелердің қалыптасу жолдарын қарастырып, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Тақырыптың маңыздылығы, біріншіден, ұлттық құндылықтарға негізделген білім беру жүйесін қалыптастыруда, екіншіден, жас ұрпақтың әдебиетке деген қызығушылығын арттыруда, үшіншіден, педагогика саласының дамуына ықпал етуде жатыр. Курстық жұмыс қазақ әдебиеті әдістемесінің қайнар көздері мен даму кезеңдерін, алғашқы ғылыми еңбектерді, оқыту әдістері мен тәсілдерін, сонымен қатар қазіргі таңдағы жаңашыл әдістерді қарастыруға мүмкіндік береді.Бүгінгі таңда білім беру саласында ұлттық құндылықтарды дәріптеп, жас ұрпақтың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру маңызды болып отыр. Әдебиет әдістемесінің даму тарихын зерттей отырып, ұлттық болмысымызды сақтап, оны жас ұрпаққа жеткізу жолдарын қарастыру - біздің басты міндетіміз.
Зерттеу нысаны- Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің қалыптасуы
мен тарихи даму кезеңдері.
Зерттеу пәні - Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы.
Зерттеудің мақсаты - Қазақ әдебиетін оқытудағы әдіс-тәсілдердің қалыптасу, даму жолдарын анықтау, әр кезеңдегі ерекшеліктерін талдау және қазіргі оқыту әдістемесіне тигізген ықпалын ашып көрсету.
Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін жұмыстың жалпы гипотезасын
тұжырымдап алу керек. Зерттеудің жалпы гипотезасы - қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі тарихи кезеңдерге байланысты өзгеріп, әр кезеңде ұлттық мәдениет пен құндылықтарды жеткізуге, оқушылардың әдеби сауатын ашуға бағытталған; қазіргі заманғы әдістер осы тарихи тәжірибенің нәтижесінде қалыптасқан.
Зерттеудің міндеттері:
:: Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің тарихи кезеңдерін саралау және олардың ерекшеліктерін анықтау.
:: Қазақ ағартушылары мен әдіскерлерінің әдістемелік үлесін талдау.
:: Әдебиет әдістемесінің қазіргі заманғы оқыту үдерісіне ықпалын көрсету.
Зерттеудің практикалық маңызы - әдебиет оқыту әдістерінің тарихи кезеңдерге байланысты өзгеруін зерттеу әдістемені жаңартып, қазақ әдебиетін оқыту жүйесін жетілдіруге аса қажет.Ыбырай Алтынсарин мен Ахмет Байтұрсынұлы сияқты ағартушылардың әдістемелері мен қазіргі әдістерді салыстыру арқылы тиімділік талданады. Заманауи әдістер, мысалы, сын тұрғысынан ойлау және жобалық әдіс сияқты тәсілдер оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру үшін қолданылады. Әдістемелік құралдар мен сабақ жоспарлары, шығармашылық тапсырмалар әзірлеу арқылы оқыту процесін жақсарту жолдары көрсетіледі.
Зерттеудің құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің алғашқы қадамдары
Қазақ әдебиеті әдістемесі -- бұл қазақ әдебиетін оқытудың теориясы мен практикасын зерттейтін ғылыми пән. Оның негізгі мақсаты -- қазақ әдебиетінің мектеп бағдарламасы мен оқу процесінде тиімді оқытуды қамтамасыз ету үшін әдіс-тәсілдер мен әдістемелік құралдарды әзірлеу. Бұл пән әдебиеттану мен педагогика ғылымдарының қиылысында орналасып, оқу мен тәрбие ісін біріктіреді.Қазақ әдебиеті әдістемесінің құрамына оқу материалдарын таңдау, оқу жоспарларын әзірлеу, әдеби шығармаларды талдау әдістері, оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдары сияқты аспектілер кіреді. Сонымен қатар, бұл пәнде оқытудың мақсаттары, міндеттері, әдіс-тәсілдері мен құралдары, оқу процесіндегі пәнаралық байланыс, бағалау және оқыту нәтижелері қарастырылады.Әдебиетті оқыту әдістемесінің басты міндеті -- оқу процесінде оқушыларға әдебиет туралы терең білім беру және олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің ғылыми пән ретіндегі мазмұны мен құрылымын анықтау аса маңызды. Әдебиет әдістемесі басқа пәндермен салыстырғанда белгілі бір жүйеге негізделіп, дамиды. Оның бай мазмұны мен әртүрлі пікірлері оқыту процесінің түрлерін, әдіс-тәсілдерін, мақсаттары мен міндеттерін қарастыруда көрініс табады. Әдебиет әдістемесінің теориясы мен практикасы көпқырлы болып, әр кезеңнің, әлеуметтік және мәдени өзгерістерінің әсерінен үнемі жаңартылады. Осылайша, әдебиет әдістемесі үнемі зерттеліп, оның әдіснамалық негіздері өзгеріп отырады. Әдістемеліктің қолданбалы ғылым екендігін және ол жалпы дидактиканы негізге ала отырып, алуан түрге ене алатынын көрнекті педагог Ж.Аймауытұлы айқындап айтқан.Қазақ әдебиетінің пән ретіндегі жолы 1930 жылдардан басталады десек, одан бергі ғылыми жарты ғасырдан астам уақытта қаншама күрделі шешілгенін айқын пайымдаймыз. Бағдарламалар мен оқулықтар жасаудағы тәжірибенің болмауы, әдебиетті, оның тоериясы мен оқыту әдістемесін жақсы білетін мамандардың аздығы осы бағыттағы жұмыста көптеген қиындықтар туғызды. 1939-1940 жылын қазақ әдебиетінің пән ретінде қалыптасқан мерзімі деп санаймыз. Ойынымызды тұжырымдай келе айтарымыз, Ыбырай Алтынсарин ашқан қазақ мектептерінен бастап оқытыла бастаған әдебиет пәні 1927 жылға дейін жеке пән болып саналмады, Тарихи деректерге сүйене отырып қазақ әдебиеті пәнінің мектепте пән болып қалыптасуы мектеп тарихымен бүтіндей сабақтас мәселе екендігіне көз жеткізуге болады. Пәннің бастапқы қалыптасу кезеңінде мектеп сұраныс көзі қызметін атқарды.
Қазақстанда он сегізінші ғасырдың аяғында қазақ балалары үшін мемлекет құзырына қарасты мектептер пайда бола бастады. Атап айтқанда, 1789 жылы Орынборда мешіт жанынан мектеп ашылса, келесі қадам 1825 жылы Орынбор қаласында Неплюев кадет корпусы, 1825 жылы Омск кадет корпусы, 1841 жылы Ішкі Бөкей Ордасында Жәңгір хан ашқан қазақ мектебі ашылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында 1861 жылдан бастап орыс-қазақ мектептері Троицкіде, Торғайда, Ырғызда, қазанда, Перовскіде ұйымдастырылды. 1876 жылы Қазақ мұғалімдер семинариясының директоры Н.И.Ильминский идеясы бойынша қазақтарды орыс алфавиті көмегіменоқыту қолға алынып, бұл жұмысқа Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалған Ы.Алтынсарин тартылды.
Ы.Алтынсарин орыс сауатын оқытатын бірнеше ауылдық мектептер ашты. 1898 жылға қарай Қазақстанда 730 бастауыш мектеп жұмыс істеген, оның ішінде 262 діни мектеп болған. Бұл мектептерде оқу орыс тілінде жүргізіліп, қазақ балаларының саны өте аз болған, ал орысша сауат ашу мақсатында олардың білім деңгейі көбіне тілмаштыққа бағытталған. Т.Тәжібаевтың зерттеуінен алынған бұл деректер қазақ балаларын орысша сауаттылыққа бейімдеуге бағытталған оқыту процесінің басты ерекшелігін көрсетеді. Бұл кезеңде қазақ балалары үшін мектептерде білім алу мүмкіндіктері шектеулі болды, себебі олардың білім алуы көбіне орыс тілінде жүргізілген, әрі тек белгілі бір деңгейде ғана. Оқытудың сапасының төмендігін сипаттайтын деректер 1882 жылы Түркістан өлкесінде халық училищелерінің бас инспекторы Забелиннің: Басқа ұлттарға білім беру ісінің дамуы мен нәтижесінің шектентыс төмендегі сатыда тұрғанына менің көзім жетті-деп жазғанынан айқын көрінеді. Сондай-ақ, Ішкі Орда халық училищелерінің инспекторы Н.Леванов мектептерде оқу құралдарының жоқтығын, балалардың орысша жазу мен оқу дағдыларын нашар меңгергенін және толық сауаттылықты дамыту мәселелерін көтерген. Бұл жағдайларда, бодандықтың саяси және рухани шектеулері салдарынан, қазақ балалары үшін қазақ тілінде алғашқы оқулықты -- Қазақ хрестоматиясын жазып, оны мектеп тәжірибесіне енгізу Ы.Алтынсариннің тарихи бастамасы болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей педагогтарының арасында мектептің басты мақсаты тек ақпарат беру емес, ойлау, сөйлеу, жұмыс қабілеті мен тәртіптілік сияқты дағдыларды қалыптастыру болатын. Осы себепті оқу құралдары хрестоматиялық сипатта болды, себебі олар оқушыларға жалпы дағдыларды меңгеруге көмек беретін еді. бұл оқулық бастауыш оқу сатысыны арналған еді.
Ы.Алтынсарин Торғай, Ырғыз, Ақттөбе, Николаев уездерінде уездік екі кластық мектептер ашады, бұлардың кейінгі екеуінде тек қазақ балалары оқыды, кейін Бөрте, Қарабұға, Обаған, Жетіқара, қаратоғай
болыстарында да осындай мектептер1881 жылы Омбы қаласынан қазақтың тұңғыш оқытушылар мектебі ашылған. Ы.Алтынсарин өзі ашқан жаңа мектептердің жұмысына ждұрыс бағыт беріп, үнемі көмек көрсетіп отыратын рухани басшысы да болды. Өзінің бір хатында Ыбырай Алтынсарин оларға яғни, мектеп жастарына адамгершілік жағынан әсер етуге де бар күшімді салып отырмын,-деді.Ы.Алтынсарин өзінің ағартушылық идеяларын халыққа кеңінен жеткізу мақсатымен жаңа мектептерді қаншама көп ашқанымен, бүкіл қазақ балаларын толық қамти алмайтынына көзі жетіп, жаңа оқулықсыз бұл мектептерде де күткен нәтижелерге қол жетпейтінін байқады. Олар үшін ендігі жерде оқулық жасауға кірісіп, 1876-1879 жылдары бұл мақсатына да жетіп, 1879 жылы Орынборда Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы атты оқулық жазып, баспаданшығарады. Қазақтың алғашқы оқулығы шыққан қарсаңда Қазақстанда қазақ тілінде оқулықтың болмағанынан Ы.Алтынсариннің өз жазғаны да хабардар етеді.
Қазақ халқының сауатсыздығынан, қазақ тілінде басылған бірде-бір кітаптың жоқтығынан оқу орындарының мұғалімдері қазақ балаларын оқытқанда, амалсыздан қазақ тілінің орнына татар тілін пайдаланып жүр. Сондықтан шәкірттерге амалсыздан татар тілінен ешқандай кемдігі жоқ ана тілін тастап, татар тілін үйренуге туракеледі.
Екінші жағынан татардың кітап тілі араб, парсы сөздеріне толған, сол себепті ол сауатсыз қазақтарға түсініксіз. Бұл тілде басылып шыққан кітаптардың бәрі де тек дін туралы жазылған кітаптар, сондықтан олар осы жағынан алып қарағанда, дүниелі мақсаттарды көздейтін орыс-қазақ мектептерінде пайдалану үшін қолайсыз- деп жаздыол.
Ұлы ағартушының халқының сауатсыздығы үшін күйзеле отырып перзенттік сезімінен туған, үлкен өкінішпен айтылған бұл сөз, оның оқулық жазуына түрткі болғанеді.
Мұндағы мақсаты туралы ол тағы да былай деп жазды:
Бұл кітапты құрастырғанда мен біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы болу жағын, сонымен қатар жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап болу жағын көздедім.[1]
Хрестоматия орыс әрпімен басылып шықты. Ол туралы: бұл шығарған кітабіміз көздеген мақсатпен сәйкес болып, орыстың ғылыми кітаптарын пайдалана білуге тікелей жол салып беру үшін және сол орыс кітаптарына мағынасы жағынан да,әрпі жағынан да қайшы келмеуін көздеп, орыс әрпімен бастырғанды қолайлы деп таптық- деп жазды автордың өзі.
Ы.Алтынсариннің қазақ әдебиеті үлгілерін енгізіп алғаш жазған қазақ
қазақ оқулығының дүниеге келу себебінің өзі біріншіден, қазақ балалары үшін оның өзі ашып ұйымдастырған мектептердің қажеттігінен, сұранысынан туған еді. Ы.Алтынсаринге дейін әдеби мазмұндағы қазақ оқулығы былай тұрсын, таза қазақ тілінде оқытатын мектептің де болмағанын жоғарыда келтірген едік. Ондағы мақсат қазақша әдеби оқулық жазуға қоғамдық сұраныстың болмағанын дәйектеу еді. Ендігі жерде Ы.Алтыгсарин екі бірдей маңызды, қажетті тарихи бастама жасады:
а)қазақ тіліндегі оқулықты қажет еткен таза, қазақ мектептерін ашты;
ә) ашылған қазақ мектептерінің сұранысын қанағаттандырды, алғашқы оқулық жасап шығарды.
Ы.Алтынсарин өзі бастаған ұлы істің жалғасы үзілмеуін қалады және солай болатынына сенгендіктен де оның тарихи маңызына өте зор мән берген болатын.
Мазмұны балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды асықпай, бірақ алған бағыттан қайтпай, қазақ өз тілінде шығара беру керек, деп жазды Ы.Алтынсарин.[2]
Қазақ хрестоматиясы қазақ әдебиеті пәнінің атасы, әдебиет оқулығын жасаудағы алғашқы тәжірибе деп бағаланады. Басталған іс үзіліп қалмай, ыбырай оқулығы үлгісінде қазақ тілінде әдеби мазмұндағы оқулықтардың шығып, бүгінгі кәсіби педагогикалық сападағы әдебиет пәніне ұлғасуымен ұштасты.
Қазақ хрестоматиясы кейін біраз қысқартылып 1889,1896,1899 жылдары Махтуба деген атпен, араб алфавитімен басылды.Махтуба арабша хаттар деген мағынада 1906 жылы А.Васильев редакциясымен едәуір толықтырылып, орыс алфавитімен қайта жарияланды.
Кітаптың құрылымы жөнінде Сөз басында Ы.Алтынсарин былай деп жазды:
Бұл басылып отырған бірінші кітаптағы мақалалар мынадай тақырыптарға бөлінеді:
1. Балалар өмірінен алынған әңгімелер. Бұлар түрлі орыс хрестоматияларынан, көбінесе, М.Паульсонның хрестоматиясынан алынды.
2. Әр түрлі жинақтардағы адамдар өмірінен алынған әңгімелер.
3. Қазақ ақындарының ең жақсы өлең жырларынан үзінді.
4.Қазақтың мақал-мәтелдері.
Ы.Алтынсарин оқулығында балаларды қазақтың әдеби мұраларымен ғана таныстыруды мақсат етпеген, ол кітапты басқа әдебиет үлгілерімен де қамтамасыз еткен.
Ол адамзаттың игілікті озық құндылықтарының қазақ қауымының да рухани игілігіне айналуын армандаған, әлемдік қауымдастықты аңсауды
кемеңгерлікпен мәдени инетеграцияны сезіне білген.
Ы.Алтынсарин аударған, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, И.Паульсон т.б. педагогтардың шығармашылық тәжірибесінде бар құбылыстың кейбірі Қазақ хрестоматиясының басылымдарына енгізіліп отырады. Атап айтқанда әйгілі Азбуканың авторы Л.Н.Толстой оқулық құрастырғанда таза дидактикалық мақсатта балаларға арнап әлем әдебиетінің үлгілерін сұрыптап өңдеген.
Ә.Дербісалин зерттеуі бойынша Қазақ хрестоматиясына енген шығармалардың отыздан астамының түпнұсқасы табылған.
Ы.Алтынсарин жасөспірімдерге адамгершілік рухта тәрбие бере алатын еңбектерді ғана аударды және осы аудармалары арқылы оның қандай нақтылы тәрбие мәселелеріне көңіл бөлгендігін де біле аламыз. Ағартушы аудармаларының негізгі тақырыптары еңбек, адамды сүйе білу, кішіпейілдік, қарапайымдылық, үлкенді сыйлау, жолдасты қадірлеу т.б.болды. Бұлмәселелер Алтынсариннің педагогикалық идеяларының озық сипатын танытады, деген Ә.Дербісалиннің пікірінн Алтынсариннің ұлттық талғам мен адамзаттық құндылықтарды үйлестіре білген, жоғары мәдениетті, аса білімді педагог болғанын аңғарамыз.
Алтынсариннің өзі бұл істе көп еңбектенгенің айтады. Бұл кітапта келтірген әңгімелердің қазақтар үшін ұнамды болуы жағын көздедім. Сондықтан бұл кітапқа енгізілетін әңгімелерді тергенде көп қиыншылықтарға кездестім, әрбір мақаланы әр жағынан ойлап барып қосу керек болды, - дейді. Алайда Алтынсарин орыс тіліндегі мәтін-дерді жөнсіз қазақыландыра бермеген, олардың түпнұсқадағы стильдік ерекшеліктері мен оқиға тартысына байланысты барлық қасиеттерін толық сақтай аударған.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясында халқының әдебиетін мәдени мұра ретінде тани білді, оны жинап бастыруға талаптанып Хрестоматиясының екінші кітабында қазақтың төл әңгіме, аңыздарына кеңірек орын беруді ойластырған.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрстоматиясына енгізген ауыз әдебиеті үлгілерін төрт түрге бөліп қарауға болады: аңыз әңгімелер - Лұқпан әкім, Таза бұлақ, Жиренше шешен т.б ертегілер - Қара батыр, Тазша бала т.б.; эпостық шығармалар - Қобыланды және басқа да жырлардан үзінділер, мақалдар мен мәтелдер, жалпы саны - 69.
Осыларға қоса сол кездегі қазақ әншілері мен жыршылары шығарған кейбір өлең, айтыстарды да кездестіруге болады.
Ы.Алтынсариннің оқулығында өзі жазған қысқа да өнегелі әңгіме, өлеңдер бар: Кел, балалар, оқылық!, Өнер- білім бар жұрттар сияқты өлеңдерінде оқу-өнерге шақырса, Қыпшақ Сейтқұл, Киіз үй мен ағаш
үй әңгімелерінде отырықшылық мәдениетті көркем уағыздайды. Ы.Алтынсариннің әңгіме, өлең сияқты шағын көлемді туындыларға көбірек көңіл аударып жазғандағы мақсаты сол кездегі жаппай сауатсыздық жағдайында білім есігін жаңа ашқан қазақ балаларының оқып меңгеруіне дидактикалық тұрғыдан ұсынған жеңілдік деп қарауы еді. Оның әңгімелері, өлеңдері шын мәнінде өз заманында оқулық дәрежесінде қызмет етті.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясында және басқа да мақалалары мен хаттарында қазақ мектебі тәжірибесінде оқу әдістемесін тұңғыш рет енгізді.Әдістемелік жүйесі 4 буыннан тұрады:
1) материалдарды оқуға балалардың жас ерекшеліктеріне, педагогикалық прогресшіл талаптарға сай сұрыптап енгізу;
2) материалдың орналасу, берілу тәртібі оның тәрбиелік-өнегелік мәндерінен тууы керек және ол оқушыларға оқыту әдістемесін алғашқы болып сөз етеді.
3) оқушының материалды меңгеруде көңіл аударатын мәселелері;
4)оқытушының әрекеттері.
Әрине, Ы.Алтынсарин әдістеме туралы айтқанда белгілі бір оқу бағдарламасына сүйенді деп айта алмаймыз. Ол кезде оқулық мазмұны мен оқытудың мақсат-мазмұнын айқындайтын бағдарлама жоқ еді. Ы.Алтынсарин мәселені бағдарлама жасаудан емес, хрестоматия құраудан бастады және оның хрестоматиясы ауыз әдебиетінің, белгілі ақындар өлеңдерінің әлемдік әдебиет үлгілерінен құрастырылған, сонымен бірге өзіне дейінгі хрестоматия жасаудың классикалық тәжірибесін меңгеріп барып құрастырылған оқулық құралы болды, қазақ педагогикасы, қазақ оқу әдістемесі, қазақ оқулығының бастапқы тәжірибесі болды.
Ы.Алтынсариннен басталған қазақ педагогикасының желісіндегі ірі тұлға - ұлы Абай еді.
Абайдың ағартушылық ойлары туралы Т.Тәжібаев: Ол не туралы жазса да, әрдайым халық ағарту жөнінде, халыққа өнегелі тәрбие беру жөнінде айтады - деп тұжырымдаса, ал көрнекті педагог Ә.Сембаев Абай қара сөздері арнайы педагогикалық еңбек болғанымен, онда дидактикалық үрдістер негіздері бар екендігіне назар аударады.
Абай оқу процесін ұйымдастырудың тиімді дидактикалық принциптерін ұсынды. Онда өтілетін материалды біртіндеп күрделендіру, белгілі нәрседен белгісізге көшу, көрнекті құралдарды және құрғақ жаттау емес, өздігімен ойлануға, түсінуге септігі тиетін нанымды дәлелдерді пайдалану сияқты күрделі ұсыныстары бар -деп жазды.
Оқу пәндерінін жетекші пәндік критерийлерінің бірі оның білім мазмұнының тәрбиелік,өнегелік мәні болса, қазақ әдебиеті пәнінің білім мазмұнының негізгі құрамдас бөлігі ауыз әдебиеті өзінің тәрбиелік, өнегелік мазмұнымен пәндік сипаттаудың осы негізгі элементтерін бойына
сіңірген. Бұл тұрғыдан алғанда пәндік бастаудың бір саласы ауыз әдебиеті отаншылдық, перзенттік сезімге үндеуімен, дүниетанымдық мазмұнымен, ғасырлар бойында ұрпақтан-ұрпаққа рухани қазынаны жеткізген тарихи-шежірелік білімімен ауызекі мектеп қызметін атқарып келді. Бүгінгі ғылым оны халық педагогикасы деп атап, дербес ғылым саласы ретінде дәйекті зерттеп,(Қ.Жарықбаев, С.Калиев т.б.) ауыз әдебиетінің ұлттық педагогиканың бір құралы болғанын танып отыр.
Міне, сол әдебиет халықтық ауызек мектептен, Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясынан бастап оқулық түрінде заттанып, білім мазмұнының құрамдас бөлігі ретінде мектептердегі көркем әдебиет туындыларына, аударма еңбектерге енгізіле бастады.
Бұл процесс ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда демократиялық ағартушылық қозғалыстың даму қарсаңында біршама қарқынды жүрді.
Сол кездегі баспадан шыққан оқулықтардың екі бағытта болғаны байқалады. Бірінші бағыттағысы төтенше оқу мектептеріне арналған оқулықтар еді: Н.Нұрбайұлы Қазақша әліппе (1910 ж.,Уфа), Е.Закарияұлы Қазақ әліппесі,(1910 ж.,Қазақ), М.Малдыбаев Қазақша жаңа әліппе, (Уфа,1912 ж.), бұл оқулықтар мұсылмандық-имандылық сипатта болды.
Екінші бағыттағысы Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы үлгісін ұстанған оқулықтар еді: С.Көбеев Үлгі тәржіме,1910 ж.(Крылов мысалдарының қазақша аудармасы), О.Алмасов, Т.Мендешев, К.Бейсембаев ауылдық мектептерге арнап орыс мектептері хрестоматияларын аударып бастырады. Соның ішінде М.Ронгинскийдің жинаған әдеби материалдарының қазақша аудармасы да болған.
Н.И.Ильминскийдің жүйесі бойынша қабылданған 1870 жылғы Халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептер туралы бірінші заңы бойынша барлық ұлттық мектептер орыс емес ұлт балаларының орыс тілін меңгеру дәрежесіне қарай 3 категорияға бөлінеді. Бірінші категория мектептерінде орыс тілін меңгергенше алғашқы жылы орыс әрпімен басылған оқулықтар бойынша ана тілінде оқуға рұқсат етілді. Екінші категория мектептерінде оқу орыс тілінде жүргізілді. Алайда ондағы мұғалімдер жергілікті ұлттардың тілін білуге міндетті болды.
Ана тілін орыс тілін меңгергенге дейін ауызекі түсіндіру үшін ғана қолдануға рұқсат етілді.
Үшінші категориядағы мектептерде оқу тек орыс тілінде ғана жүргізілді, ана тілін қолдануға рұқсат етілмеді. Ұлттық мектептерді орыстандыру саясаты үздіксіз күшейтіліп отырылды. Бұрынғы ережедегі ауылдық бастауыш мектептердің алғашқы екі жылында ғана ана тіліндегі оқулық бойынша оқытуға немесе оны ауызша түсіндіруге ғана қолдануға рұқсат етілді.Төңкеріске дейінгі орыс-қазақ мектептері әр түрлі типті болды және
олардағы оқу мерзімдері де бөлекше болды. Әр округқа (Астрахань губерниясы,Далалық генерал-губернаторлық, Түркістан генерал-губернаторлық т.б. округтер) орыс-қазақ мектептері үшін әр түрлі өзіндік ерекше ережелер болды.
Орыс-қазақ мектептерінде тек Ресейдегі баспадан шыққан оқулықтарды ғана пайдалануға болатын еді. Олардың ішінде негізінен әдеби материалдар орыс әдебиетінен аударылған аудармалар және қазақ әдеби мұраларының үлгілерінен құрастырылған оқулықтар болды. Мысалы: Ы.Алтынсариннің Қырғыздарды (қазақтарды) орыс тіліне үйретудегі бастапқы жетекші құрал Қазақ хрестоматиясы қазақ тілінде басылды; орыс тілінде (материалды жергілікті ұлт тіліне аударып оқыту міндеттелді) А.С.Алекторовтың Русско-киргизская азбукасы, В.Васильевтің Букварь для киргиз деп аталатын оқулықтары пайдаланылды, кейбір мектептер К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстойдың, Н.А.Бобровжиковтың, А.П.Вахтеровтың, Д.И.Тихомировтың осы тектес оқулық құралдары дарық көреді. Онда негізінен әдеби материалдар жинақталған. Сонымен бірге ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда қазақ балалары үшін 2-3 жылдық ауылдық мектептер, 1 кластық 4 жыл оқитын орыс-қазақ мектептері, 6 жыл оқитын екі кластық орыс-қазақ училищелері ашылды.
Ал оларды оқулықтар мен және оқушылармен қамтамасыз ету де қиындай түседі. Осы кезде мектеп инспекторлығы жұмысында екі ғана қазақ болды. Олар- Алтынсарин (1876 ) мен Ғ.Балғынбаевтар (1906 ) жылы болды.
Дәстүрлі мұсылман мектептрінен басқа ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда татар жазушысы И.Гаспринскийдің негізін салған үлгідегі жәдит мектептері ашыла бастады.
Түркістан, Ақтөбе,Жаркент, Верный,Қазақ т.б. қалалардағы бұл мектептердің дәстүрлі ескі тәсілдік мұсылман мектебінен айырмасы- мұнда мұсылман ілімімен бірге жалпы білім беру көзделді. Мәселен, Мамановтар мен Тұрысбековтердің жаңа әдістік мектебінің оқу жоспарында дін сабақтарының бес түрі, жалпы білім беретін пәндердің 8 түрі болған. Оның ішінде ана тілін яғни қазақ тілін барлық бес жыл бойында үздіксіз оқу көрсетілген. Бұл жоспар аздаған өзгешеліктері болмаса, сол кездегі басқа да жаңа тәсілдік мектептерге тән болған. Жаңа тәсілдік мектептің тез тарауы жаңа оқу құралдарын жасауды қажет етті.
Сөйтіп ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстан
мектептерін қажетін өтеу мақсатында оқу материалы ретінде орыс әдебиеті шығармаларынан аудармалар қазақ әдеби мұралары үлгісіндегі хрестоматиялық оқулықтар түрінде беріле бастайды. Бұлар әлі ғылыми-педагогикалық жүйеден алыс болса да, сөз жоқ әдебиет пәні оқулығының алғашқы ізденістерден туған үлгі нұсқалары еді, олар кейінде пайда болған әдебиеттік оқулықтар жасау жолындағы тәжірибе ретінде де маңызды
болып табылған әдеби білімнің мазмұнын құрудың бастамасы болды.
Қазақ әдебиеті пәнінің әдеби - білім негіздері, әдістемелік ой-санасы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ баспасөз беттерінде тарихи-әлеуметтік қажеттіліктің тілі негізінде қоғамдық пікірде көрініп құрылып жатты.
Айқап журналы, Қазақ газеттері ағартушылық идеялар көрігі болды. Мәселен, Айқап журналы оқулықтар, өлең кітаптары қазақ тілінң тазалығы, басылып шыққан халық ауыз әдебиеті жинақтары туралы рецензия, сын мақалаларды көптеп жариялады, бұның өзі әдеби-теориялық ой-пікір қалыптастыруда жетекші ұстаным болды.
Журналдың айрықша көңіл аударған мәселелерінің бірі- қазақ тіліндегі оқулықтарға талап-тілектің күшейтілуі еді. ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тілінде жарық көрген М.Нұрбаевтың Қазаша әліппе, Ғалия медресесі шәкірттері шығарған Әліпп яки төте оқу, Қ.Қожықовтың Әліппе, А.Байтұрсыновтың Оқу құралы, М.Малдыбаевтың Қазақша ең жаңа әліппе атты оқулықтары жан-жақты талқыланды. Оқулықтардың педагогикалық сипаты балаларға түсінікті жазылу тұрғысынан бағаланды, таза қазақ тілінде талап етілді. Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясын үлгіге ұсына отырып, олар прогресшіл озық-әлемдік сыншылдық-ғылымдық ой-пікірмен сабақтасып жатты. Жалпы қазақ мәдениетінің даму тарихындағы сияқты қазақ әдебиеті әдістемесінің бастауларының қалыптасуына ХХ ғасырдың бас кезінде елеулі қызмет атқарған ағайынды Каримов баспаханасында, осыған үндес оқу құралдары жарық көрді. Мәселен, 1913-1914 жылдары сол Қазан қаласындағы ағайынды Каримов баспаханасынан көптеген педагогикалық жарияланымдар шыққан. Соның ішінде Омар Қарашевтің Бала тұлпар, Аға тұлпар; Иманғали Бейсенұлының Әдебиет өрнегі, Тайыр Жомартбаев Балаларға жеміс, Кенжеғали Абдоллаұлы Сырғалиннің Қазақ балаларына жәрдем, Ахмет Байтұрсыновтың Әліппе т.б. жазған оқулықтар болған.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстанда Совет үкіметін орнату, орнығу процесінің күрделілігі, соған байланысты халық ағарту жүйесіндегі қиындықтар, әдеби және мәдени мұраларға, ұлттық рухани қазынаға түбірімен басқа да көзқарас салдарынан туған әдебиет тарихын
сұрыптау ,әдеби өнімдер беру ісіндегі өлшемдер құбылмалылығы сияқты саяси-экономикалық, әлеуметтік дағдарыс-күйзелістері әсерінен әдебиет пәнінің пән ретінде қалыптасы кезеңі де кешеңдеді. Мектептегі сабақтар аты белгілі, таптық позициясын әкімшіліктер анық деп тапқан аздаған ақындардың жекелеген өлеңдерін оқытумен шектелді. Бұл әңгімеге көңіл аударып отырғанымыз- тарихи жолымызды ғайбаттау немесе айыптау емес, зерттеу мәселесі қазақ әдебиеті пәнінің қалыптасу процесінің тарихи негізін айқындау ниетінен туып отыр. Ал тарихты ешкім де мойындамай,
елемей өте алмайды, керіснше тарих-алдағы дамудың ілгерілеу бағытында бағдар болып тұратын темірқазық болып табылады. 1920 жылғы 26 августа (тамыз) Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті мен РСФСР Халық Комиссарлары Советінің РСФСО құрамында Қазақ Автономиялық Советтіке Социалистік Республикасын құру туралы қаулысы қабылданды. Ендігі жерде Қазақстандағы Халық ағарту ісі де, мектептердегі оқу-тәрбие ісі Советтік саясаттан туындап отырды. Мектеп коммунистік идеологияны ұрпақ санасына егу институтына айналды. Бұл-тарих.В.И.Лениннің Біздің мектеп саласындағы ісіміз де сол буржуазияны құлату жолындағы күрес; саясаттан тыс мектеп деген өтірік және екіжүзділік екенін біз ашықтан-ашық мәлімдейміз, - деген тұжырымдамасы оқу бағдарлама мен оқулықтардың, оқу әдістемелік құралдардың, мектептегі оқу-тәрбие ісінің мазмұнын бағыттады. 1918 жылы Москвада болған интернационалист мұғалімдердің Бүкілроссиялық бірінші съезіндегі В.И.Лениннің Жаңа педагогиканың міндеті- мұғалімдердің қызметін қоғамды социалистік жолмен ұйымдастыру міндетімен байланыстыру,- деген сөзі содан кейінгі 70 жыл бойында Кеңес мектебінің сипатын белгілеп берді.
Қазақстандағы халық ағарту ісі де қайта қаралып, 1918 жылғы 1 Қазаннан бастап барлық бастауыш және жоғары бастауыш училищелер, діни мектептер мен медрселер, төменгі және орта дәрежелі оқу орындары біріңғай Кеңес еңбек мектебі болып қайта құрылды. Олардың бәрі Халық Ағарту Кмиссариаты қарамағында берілді.
1917-1918 жылдары Қазақстанның мектептерінде балалар ескі оқулықтар, оқу жоспары мен ескі бағдарлама бойынша оқытылады, жаңа оқу жоспары болғандықтан оларды жасап алу жер жердің өз еркіне берілді, тіпті қазақ мектептерінде қазақша сауап ашу әліппелері де болмады. Солай болса да қазақ мектептерін ашу ісі өрістей берді. 1914-1915 оқу жылында қазақ оқушылары барлық оқушылар қатарында 7,5% болса, 1920-1921 оқу жылында 21,7%-ке жетті. 1-5 сыныптардағы қазақ оқушыларының проценті үш есе дерлік көбейді.
1925-1926 оқу жылына қарсы Қазақстанда біріңғай екі басқышты еңбек мектептері қалыптасқан, оның түрлері мынадай болды; мектеп-коммунерлер, ересек балалар мектебі, бастауыш мектеп-коммунерлер, ФЗО, шаруа жастар мктебі т.б. Олар РСФСР Халық Ағарту Комиссариаты 1921 жылы шығарған Біріңғай жетіжылдық еңбек мектебінің бірінші және екінші басқыштарының бағдарламаларын жасауды қолға алды. 1923 жылы жасалынған Біріңғай еңбек мектебінің I, II, III және IV жылғы оқуының жаңа бағдарламаларын пайдаланды. Тек 1924 жылы ғана Қазақстанның Халық Ағарту Комиссариатының білім Орталығы қазақтың төрт жылдық мектептері үшін уақытша бағдарлама жасады.
Пәндік жүйемен құрылған бұл алғашқы Қазақстандық бағдарлама қазақ тілінің ауқымына ауызекі сөйлеу тілін дамыту, кітап оқу жазу және граматика еңгізілді, сонымен бірге бұларды ана тілінің барлық сабақтарында төрт жыл бойы өту тиіс болды. Сөйтіп 1925-1930 жылдарға дейін қазақ мектеғптері ана тіліндегі оқулықтарсыз, оқу құралындарсыз жұмыс істеді.
1925 жылы Н.К.Крупскаяның басқаруымен Мемлекеттік Ғылыми Кеңес ұсынған комплексті бағдарламалар шығуы қазақ мектептерінде әдебиет пәнінің жеке оқу пәні болып қалыптасуын біраз жылдарға шегеріп тастады. Россия мектептерінде де дербес пән болып оқытылатын әдебиет пәні даралық сипатынан айырылып қалды. Әдебиет қала, деревня, капитализм және жұмысшы табы т.б. сол сияқты қоғам танытушы кешенді тақырыптарға дәйектеме, иллюстрациялық құралдарға айналдырылды.
1928 жылдары ғана Қазақстанға жеткен бұл комплексті бағдарламалар бойынша оқыған балалар сауат ашу дәрежесінен аса алмады, елдегі қоғамдық өзгерістер туралы әңгіме - негізгі нысана болды. 1929 жылы қаңтардан бастап латын алфавитіне көшу қосымша проблемалар тудырды, атап айтқанда, қазақ мектептері ана тіліндегі оқулықтарсыз, оқу құралдарынсыз жұмыс істеді, қазақ мектептерінің оқушыларына екі бірдей әліппені (орыс, латын) үйренуге тура келді.
Латын әліппесін қолдану ана тілін үйретуге де ешқандай жеңілдік келтірмеді.
Бұрынғы Одақ көлемінде 1931 жылғы ФЗО бағдарламаларының жаңа проектісі бойынша сыныптық сабақ жүйесінің орнына бригадалық еңбек топтары тәсілі формасына көшу- мектептің дамуына әсерін тигізіп, Қазақстанда оқу пәндері әлі айқындала қоймаған шақта тоқырау туғызды.
Мұхтар Әуезов 1930 жылы Қызылордада Қазақ шаруа жастары мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хат атты бағдарлама жасап шығарды.[3] Бұл бағдарламада мектептерде әдебиетті дербес пән ретінде оқыту қажеттігі алғаш рет көтерілді, сондай-ақ әдебиеттің тарихи дамуын және оның қоғамдағы рөлін түсіну маңыздылығы атап көрсетілді.Кейінірек Қазақстанда қазақ әдебиеті оқу жоспарына жеке пән ретінде енгізіліп, 1932 жылы оның алғашқы бағдарламасы дайындалды. Алғашқы әдебиет пәнінің бағдарламаларын әзірлеу оңайға түспеді. Бұл қиындықтың бір себебі -- қазақ әдебиеті сол кезеңде тұрпайы социолизм идеологиясының ықпалын бастан өткеріп жатқан еді. 1932-1933 жылдары Қазақ Оқу комиссариаты бекіткен орта мектеп бағдарламасы фабрика, зауыт және колхоз жастары үшін арналған жеті жылдық мектепке лайықталып жасалды. 1934 жылғы бағдарлама алғашқы нұсқасымен салыстырғанда едәуір жетілдіріліп басылып шықты, бірақ оның құрылымында әлі де кемшіліктер болды. Аталған бағдарламаның
жаңашылдығы -- әдебиетті тарихи-әдеби курс тәртібімен бағытталғандығында болды. 5-сынып бағдарламасына енгізілген шығармалар үш бөлімге бөлінген: қазақ кеңес әдебиеті, ескі әдеби мұралар және фольклор. Ал 6-сынып бағдарламасы қазақ және орыс кеңес әдебиетін, кеңес одағы халықтарының әдебиетін және шетелдің революциялық әдебиетін қамтитын бөлімдерден тұрды. Бұл бағдарламаларда оқушыға ұсынылатын әдеби білімнің мазмұны мен білімге қойылатын талаптар көрсетілмей, тек шығармалар тізімі ғана берілген. 1938-1939 жылы Қазақ Оқу Комиссариаты бекіткен орта мектеп
бағдарламасы жарық көрсе,1939-1940 жылы белгілі педагог ғалым Ш.Кәрібаевтың және бірқатар әдіскер мұғалімдердің қатысуымен бағдарлама жасалды.1940 жылы Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің қызметкерлері қазақ тілі мен әдебиеті бағдарламаларын қайтадан қарау, толықтыру мәселесімен айналысты.Бұл шараның қазақ мектептері үшін маңызы орасан зор болды. 1947 жылы қазақ әдебиетінің жаңа бағдарламасы әзірленді. Бұл бағдарламада білім берумен қатар, идеялық-саяси тәрбие беру ісін күшейтуге және әдебиет сабағының осы бағыттағы жетекші рөлін арттыруға ерекше назар аударылды.
Әдіскер-ғалым Ә.Қоңыратбаевтың айтуынша, революциядан кейінгі қазақ әдебиеті мен оны оқыту әдістемесінің дамуының үш кезеңі болды:
1.1917-1927 жылдар арасындағы жік қойылмай, қоғамтану түріндегі оқу;
2.1928-1938 жылдардағы оқу мектептің типіне негізделмеген тарихи-әдеби курс болып өтті;
3. Бастауыш оқу, әдебиеттік оқу мен тарихи курс программасы[4]
1958-1989 жылдары қазақ тілі мен әдебиетін оқыту әдістемесінің тарихында қарқынды ізденістер кезеңі басталды. Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының жетекшілігімен мектепке дидактика мен әдебиеттану ғылымындағы тиімді әдіс-тәсілдерді,сондай-ақ жаңа идеяларды енгізу қолға алынды. Әдебиетте білім мазмұнын, оның құрылымын қайта қарау және нақтылап жетілдіру міндеті қойылды. Осы мақсатта, сол кезеңде әдебиетті пән ретінде оқытуға қатысты алғашқы ғылыми тұжырымдама жасалды. Осы жұмыстардың нәтижесінде әдебиет пән ретінде қалыптасып, біртіндеп орнықты. 1959 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті журналында қазақ әдебиеті бағдарламасының жобасы жарияланды. Бұл кезеңде 5, 6, 7-сыныптар орта буын сыныптарына жатқызылып, олар әдебиеттік оқу курсын оқыды, ал 8-сынып жоғарғы сынып ретінде әдебиеттің тарихи курсын қамтыды. Осыған байланысты бағдарламада әдебиеттану курсының барлық кезеңдері бір сыныпта жинақталып ұсынылды. 1959 жылғы 8-сынып бағдарламасына ХІХ ғасыр әдебиеті өкілдерінің, атап айтқанда, С.Көбеев, С.Торайғыров, И.Дәукебаев шығармалары қосылды. 1961-1970 жылдар аралығындағы оқу бағдарламалары осы құрылымда еш өзгеріссіз жалғастырылды. 1967 жылы өткен республикалық мұғалімдер конференциясында республикадағы білім беру жүйесі мен мектептегі мәселелер талқыланып, көп ұзамай мектеп бағдарламаларына өзгерістер енгізілді. Жаңа жүйе бойынша бастауыш сыныптар 1-3 сыныптарды, ал орта буын сыныптары 4-7 сыныптарды қамтыды.1971 жылы 4-7 сыныптарға арналған сегіз жылдық және орта мектеп бағдарламалары жарық көрді. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламалары тұрақталып, 1980 жылға дейін осы жүйемен оқытылды.1981-1982 оқу жылына арналған сегіз жылдық және орта мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КеАҚ
Педагогикалық институт
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы
Мамандық цифры
Оқу бөлімі
6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті
Күндізгі
Орындаған: __________ Бейсенбекова.А.Б
Тексерген: __________ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор Смагулова Н.К.
Бағасы:___________
Көкшетау, 2024
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ.ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің алғашқы қадамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .6
1.2 Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің негіздері ... ... ... ..18
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Қазақ әдебиетін оқытудағы жаңа-әдіс тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Қазақ әдебиетін жетілдірудің болашағы мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. "Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы" тақырыбы қазақ әдебиеті мен тілін оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасуын зерттеу тұрғысынан өте өзекті болып табылады. Бұл тақырып жас ұрпаққа ұлттық құндылықтарды, әдеби мұраларды дұрыс жеткізу және қазіргі заман талаптарына сай оқыту әдістерін әзірлеу үшін маңызды.
Әдебиет пәні ұлттың рухани байлығын, мәдениетін, салт-дәстүрін және ұлттық құндылықтарын сақтау мен насихаттаудың негізгі жолдарының бірі болып табылады. Сондықтан қазақ әдебиеті әдістемесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу арқылы ұлттық білім беру жүйесін дамытуға үлкен үлес қосуға болады.Қазақ әдебиеті әдістемесінің тарихы ұзақ жолды қамтиды. Ол кезең-кезеңімен дамып, әрбір тарихи сатысында белгілі бір өзгерістер мен жаңашылдықтарға ұшырады. Кеңестік дәуірге дейінгі кезеңде қазақ әдебиетін оқыту дәстүрлі жолмен, ауыз әдебиетіне негізделген оқыту тәсілдері арқылы жүзеге асты. Сол уақытта халық ауыз әдебиеті, эпостық жырлар, тарихи дастандар мен ақын-жыраулардың шығармашылығы басты рөл атқарды. Қазақ әдебиетіндегі алғашқы әдістемелік ізденістер де осы кезеңнен бастау алады. Ұлттық әдебиетті оқытуда халық мұрасын дәріптеу, әдеби шығармалар арқылы жас ұрпақтың бойында ұлттық сана мен ұлттық рухты қалыптастыру басты мақсат болды.
Кеңестік кезеңде қазақ әдебиеті әдістемесі марксистік-лениндік идеологияның ықпалына түсті. Бұл кезеңде қазақ әдебиетінің мазмұнын, идеясын коммунистік идеологияға сай етуге бағытталған өзгерістер орын алды. Қазақ әдебиетіндегі ұлтшылдық, ұлттық сана-сезімге негізделген шығармалар цензураға түсіп, мектеп бағдарламасына енгізілмеді. Соған қарамастан, қазақ әдебиеті әдістемесін қалыптастырудағы кейбір тұлғалардың еңбегі ерекше болды. Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев сынды ағартушылар әдебиет пәнін оқытуға ерекше мән беріп, өздерінің әдістемелік еңбектерін қалдырды. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін оқытудағы еңбектері осы кезеңдегі әдебиет әдістемесінің негізін қалады. Ол оқу құралдарын жазып, грамматиканы үйрету мен әдебиет сабақтарын оқытуда өз әдістемесін ұсынды.Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін қазақ әдебиеті әдістемесі де жаңа кезеңге қадам басты. Ендігі мақсат - ұлттық құндылықтарды жаңғырту, тәуелсіз қазақ елінің мәдениетін, тарихын, тілін оқытуда жаңа тәсілдерді әзірлеу.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта қазақ әдебиеті әдістемесінде түбегейлі өзгерістер орын алды, ұлттық болмысқа, ұлттық мәдениетке, салт-дәстүрлерге бағытталған әдістемелер мен бағдарламалар дайындала бастады. Бұл кезеңде әдебиетті оқыту әдістемесінде ұлттық әдебиетке ерекше көңіл бөлініп, халықтың рухани мұрасына баса назар аударылды.Әдебиет пәнінің мазмұны қайта қаралып, Алаш қайраткерлерінің шығармалары оқу бағдарламаларына енгізілді. Бұл тақырыптың өзектілігі,
ең алдымен, қазақ әдебиеті әдістемесінің әр кезеңдегі даму бағыттарын тереңірек зерттеуге негізделген. Тарихи кезеңдердегі қазақ әдебиеті оқыту әдістерін қарастыра отырып, қазіргі заманға сай тиімді әдіс-тәсілдерді қалыптастыруға болады. Қазіргі білім беру саласында ұлттық құндылықтарды насихаттау мен жастардың рухани-мәдени деңгейін көтеру өте маңызды. Қазіргі уақытта жаңа білім беру стандарттары, оқыту әдістері мен технологиялары енгізіліп жатыр. Осындай жаңашылдықтардың арасында ұлттық әдебиет әдістемесінің тарихын зерттеу арқылы қазақ әдебиетін оқытуда қолдануға болатын тиімді тәсілдерді анықтау қажет. Бұл жас ұрпақты отансүйгіштікке, өз халқының тарихына деген құрметке тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады.Әдебиетті оқыту әдістемесі педагогика саласында ерекше орын алады. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың ой-өрісін кеңейтуге, сыни тұрғыда ойлау қабілетін дамытуға, көркем шығармаға деген қызығушылығын арттыруға болады. Сондықтан қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихын зерттеу арқылы педагогикалық ғылымның дамуына ықпал етуге болады.Әдебиетті оқыту әдістемесі - оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын оятудың, олардың танымдық қабілеттерін арттырудың, сыни тұрғыдан ойлауын дамытудың бірден-бір құралы. Тарихи тұрғыда әртүрлі әдістер қолданылды, олардың тиімділігі әртүрлі болды.
Қорыта айтқанда, "Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы" тақырыбы бүгінгі білім беру саласында ерекше маңызды. Бұл тақырыпты зерттеу қазақ әдебиетін оқытудағы әдістемелердің қалыптасу жолдарын қарастырып, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Тақырыптың маңыздылығы, біріншіден, ұлттық құндылықтарға негізделген білім беру жүйесін қалыптастыруда, екіншіден, жас ұрпақтың әдебиетке деген қызығушылығын арттыруда, үшіншіден, педагогика саласының дамуына ықпал етуде жатыр. Курстық жұмыс қазақ әдебиеті әдістемесінің қайнар көздері мен даму кезеңдерін, алғашқы ғылыми еңбектерді, оқыту әдістері мен тәсілдерін, сонымен қатар қазіргі таңдағы жаңашыл әдістерді қарастыруға мүмкіндік береді.Бүгінгі таңда білім беру саласында ұлттық құндылықтарды дәріптеп, жас ұрпақтың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру маңызды болып отыр. Әдебиет әдістемесінің даму тарихын зерттей отырып, ұлттық болмысымызды сақтап, оны жас ұрпаққа жеткізу жолдарын қарастыру - біздің басты міндетіміз.
Зерттеу нысаны- Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің қалыптасуы
мен тарихи даму кезеңдері.
Зерттеу пәні - Қазақ әдебиеті әдістемесінің даму тарихы.
Зерттеудің мақсаты - Қазақ әдебиетін оқытудағы әдіс-тәсілдердің қалыптасу, даму жолдарын анықтау, әр кезеңдегі ерекшеліктерін талдау және қазіргі оқыту әдістемесіне тигізген ықпалын ашып көрсету.
Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін жұмыстың жалпы гипотезасын
тұжырымдап алу керек. Зерттеудің жалпы гипотезасы - қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі тарихи кезеңдерге байланысты өзгеріп, әр кезеңде ұлттық мәдениет пен құндылықтарды жеткізуге, оқушылардың әдеби сауатын ашуға бағытталған; қазіргі заманғы әдістер осы тарихи тәжірибенің нәтижесінде қалыптасқан.
Зерттеудің міндеттері:
:: Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің тарихи кезеңдерін саралау және олардың ерекшеліктерін анықтау.
:: Қазақ ағартушылары мен әдіскерлерінің әдістемелік үлесін талдау.
:: Әдебиет әдістемесінің қазіргі заманғы оқыту үдерісіне ықпалын көрсету.
Зерттеудің практикалық маңызы - әдебиет оқыту әдістерінің тарихи кезеңдерге байланысты өзгеруін зерттеу әдістемені жаңартып, қазақ әдебиетін оқыту жүйесін жетілдіруге аса қажет.Ыбырай Алтынсарин мен Ахмет Байтұрсынұлы сияқты ағартушылардың әдістемелері мен қазіргі әдістерді салыстыру арқылы тиімділік талданады. Заманауи әдістер, мысалы, сын тұрғысынан ойлау және жобалық әдіс сияқты тәсілдер оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру үшін қолданылады. Әдістемелік құралдар мен сабақ жоспарлары, шығармашылық тапсырмалар әзірлеу арқылы оқыту процесін жақсарту жолдары көрсетіледі.
Зерттеудің құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің алғашқы қадамдары
Қазақ әдебиеті әдістемесі -- бұл қазақ әдебиетін оқытудың теориясы мен практикасын зерттейтін ғылыми пән. Оның негізгі мақсаты -- қазақ әдебиетінің мектеп бағдарламасы мен оқу процесінде тиімді оқытуды қамтамасыз ету үшін әдіс-тәсілдер мен әдістемелік құралдарды әзірлеу. Бұл пән әдебиеттану мен педагогика ғылымдарының қиылысында орналасып, оқу мен тәрбие ісін біріктіреді.Қазақ әдебиеті әдістемесінің құрамына оқу материалдарын таңдау, оқу жоспарларын әзірлеу, әдеби шығармаларды талдау әдістері, оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдары сияқты аспектілер кіреді. Сонымен қатар, бұл пәнде оқытудың мақсаттары, міндеттері, әдіс-тәсілдері мен құралдары, оқу процесіндегі пәнаралық байланыс, бағалау және оқыту нәтижелері қарастырылады.Әдебиетті оқыту әдістемесінің басты міндеті -- оқу процесінде оқушыларға әдебиет туралы терең білім беру және олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту болып табылады. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің ғылыми пән ретіндегі мазмұны мен құрылымын анықтау аса маңызды. Әдебиет әдістемесі басқа пәндермен салыстырғанда белгілі бір жүйеге негізделіп, дамиды. Оның бай мазмұны мен әртүрлі пікірлері оқыту процесінің түрлерін, әдіс-тәсілдерін, мақсаттары мен міндеттерін қарастыруда көрініс табады. Әдебиет әдістемесінің теориясы мен практикасы көпқырлы болып, әр кезеңнің, әлеуметтік және мәдени өзгерістерінің әсерінен үнемі жаңартылады. Осылайша, әдебиет әдістемесі үнемі зерттеліп, оның әдіснамалық негіздері өзгеріп отырады. Әдістемеліктің қолданбалы ғылым екендігін және ол жалпы дидактиканы негізге ала отырып, алуан түрге ене алатынын көрнекті педагог Ж.Аймауытұлы айқындап айтқан.Қазақ әдебиетінің пән ретіндегі жолы 1930 жылдардан басталады десек, одан бергі ғылыми жарты ғасырдан астам уақытта қаншама күрделі шешілгенін айқын пайымдаймыз. Бағдарламалар мен оқулықтар жасаудағы тәжірибенің болмауы, әдебиетті, оның тоериясы мен оқыту әдістемесін жақсы білетін мамандардың аздығы осы бағыттағы жұмыста көптеген қиындықтар туғызды. 1939-1940 жылын қазақ әдебиетінің пән ретінде қалыптасқан мерзімі деп санаймыз. Ойынымызды тұжырымдай келе айтарымыз, Ыбырай Алтынсарин ашқан қазақ мектептерінен бастап оқытыла бастаған әдебиет пәні 1927 жылға дейін жеке пән болып саналмады, Тарихи деректерге сүйене отырып қазақ әдебиеті пәнінің мектепте пән болып қалыптасуы мектеп тарихымен бүтіндей сабақтас мәселе екендігіне көз жеткізуге болады. Пәннің бастапқы қалыптасу кезеңінде мектеп сұраныс көзі қызметін атқарды.
Қазақстанда он сегізінші ғасырдың аяғында қазақ балалары үшін мемлекет құзырына қарасты мектептер пайда бола бастады. Атап айтқанда, 1789 жылы Орынборда мешіт жанынан мектеп ашылса, келесі қадам 1825 жылы Орынбор қаласында Неплюев кадет корпусы, 1825 жылы Омск кадет корпусы, 1841 жылы Ішкі Бөкей Ордасында Жәңгір хан ашқан қазақ мектебі ашылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында 1861 жылдан бастап орыс-қазақ мектептері Троицкіде, Торғайда, Ырғызда, қазанда, Перовскіде ұйымдастырылды. 1876 жылы Қазақ мұғалімдер семинариясының директоры Н.И.Ильминский идеясы бойынша қазақтарды орыс алфавиті көмегіменоқыту қолға алынып, бұл жұмысқа Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалған Ы.Алтынсарин тартылды.
Ы.Алтынсарин орыс сауатын оқытатын бірнеше ауылдық мектептер ашты. 1898 жылға қарай Қазақстанда 730 бастауыш мектеп жұмыс істеген, оның ішінде 262 діни мектеп болған. Бұл мектептерде оқу орыс тілінде жүргізіліп, қазақ балаларының саны өте аз болған, ал орысша сауат ашу мақсатында олардың білім деңгейі көбіне тілмаштыққа бағытталған. Т.Тәжібаевтың зерттеуінен алынған бұл деректер қазақ балаларын орысша сауаттылыққа бейімдеуге бағытталған оқыту процесінің басты ерекшелігін көрсетеді. Бұл кезеңде қазақ балалары үшін мектептерде білім алу мүмкіндіктері шектеулі болды, себебі олардың білім алуы көбіне орыс тілінде жүргізілген, әрі тек белгілі бір деңгейде ғана. Оқытудың сапасының төмендігін сипаттайтын деректер 1882 жылы Түркістан өлкесінде халық училищелерінің бас инспекторы Забелиннің: Басқа ұлттарға білім беру ісінің дамуы мен нәтижесінің шектентыс төмендегі сатыда тұрғанына менің көзім жетті-деп жазғанынан айқын көрінеді. Сондай-ақ, Ішкі Орда халық училищелерінің инспекторы Н.Леванов мектептерде оқу құралдарының жоқтығын, балалардың орысша жазу мен оқу дағдыларын нашар меңгергенін және толық сауаттылықты дамыту мәселелерін көтерген. Бұл жағдайларда, бодандықтың саяси және рухани шектеулері салдарынан, қазақ балалары үшін қазақ тілінде алғашқы оқулықты -- Қазақ хрестоматиясын жазып, оны мектеп тәжірибесіне енгізу Ы.Алтынсариннің тарихи бастамасы болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей педагогтарының арасында мектептің басты мақсаты тек ақпарат беру емес, ойлау, сөйлеу, жұмыс қабілеті мен тәртіптілік сияқты дағдыларды қалыптастыру болатын. Осы себепті оқу құралдары хрестоматиялық сипатта болды, себебі олар оқушыларға жалпы дағдыларды меңгеруге көмек беретін еді. бұл оқулық бастауыш оқу сатысыны арналған еді.
Ы.Алтынсарин Торғай, Ырғыз, Ақттөбе, Николаев уездерінде уездік екі кластық мектептер ашады, бұлардың кейінгі екеуінде тек қазақ балалары оқыды, кейін Бөрте, Қарабұға, Обаған, Жетіқара, қаратоғай
болыстарында да осындай мектептер1881 жылы Омбы қаласынан қазақтың тұңғыш оқытушылар мектебі ашылған. Ы.Алтынсарин өзі ашқан жаңа мектептердің жұмысына ждұрыс бағыт беріп, үнемі көмек көрсетіп отыратын рухани басшысы да болды. Өзінің бір хатында Ыбырай Алтынсарин оларға яғни, мектеп жастарына адамгершілік жағынан әсер етуге де бар күшімді салып отырмын,-деді.Ы.Алтынсарин өзінің ағартушылық идеяларын халыққа кеңінен жеткізу мақсатымен жаңа мектептерді қаншама көп ашқанымен, бүкіл қазақ балаларын толық қамти алмайтынына көзі жетіп, жаңа оқулықсыз бұл мектептерде де күткен нәтижелерге қол жетпейтінін байқады. Олар үшін ендігі жерде оқулық жасауға кірісіп, 1876-1879 жылдары бұл мақсатына да жетіп, 1879 жылы Орынборда Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы атты оқулық жазып, баспаданшығарады. Қазақтың алғашқы оқулығы шыққан қарсаңда Қазақстанда қазақ тілінде оқулықтың болмағанынан Ы.Алтынсариннің өз жазғаны да хабардар етеді.
Қазақ халқының сауатсыздығынан, қазақ тілінде басылған бірде-бір кітаптың жоқтығынан оқу орындарының мұғалімдері қазақ балаларын оқытқанда, амалсыздан қазақ тілінің орнына татар тілін пайдаланып жүр. Сондықтан шәкірттерге амалсыздан татар тілінен ешқандай кемдігі жоқ ана тілін тастап, татар тілін үйренуге туракеледі.
Екінші жағынан татардың кітап тілі араб, парсы сөздеріне толған, сол себепті ол сауатсыз қазақтарға түсініксіз. Бұл тілде басылып шыққан кітаптардың бәрі де тек дін туралы жазылған кітаптар, сондықтан олар осы жағынан алып қарағанда, дүниелі мақсаттарды көздейтін орыс-қазақ мектептерінде пайдалану үшін қолайсыз- деп жаздыол.
Ұлы ағартушының халқының сауатсыздығы үшін күйзеле отырып перзенттік сезімінен туған, үлкен өкінішпен айтылған бұл сөз, оның оқулық жазуына түрткі болғанеді.
Мұндағы мақсаты туралы ол тағы да былай деп жазды:
Бұл кітапты құрастырғанда мен біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы болу жағын, сонымен қатар жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап болу жағын көздедім.[1]
Хрестоматия орыс әрпімен басылып шықты. Ол туралы: бұл шығарған кітабіміз көздеген мақсатпен сәйкес болып, орыстың ғылыми кітаптарын пайдалана білуге тікелей жол салып беру үшін және сол орыс кітаптарына мағынасы жағынан да,әрпі жағынан да қайшы келмеуін көздеп, орыс әрпімен бастырғанды қолайлы деп таптық- деп жазды автордың өзі.
Ы.Алтынсариннің қазақ әдебиеті үлгілерін енгізіп алғаш жазған қазақ
қазақ оқулығының дүниеге келу себебінің өзі біріншіден, қазақ балалары үшін оның өзі ашып ұйымдастырған мектептердің қажеттігінен, сұранысынан туған еді. Ы.Алтынсаринге дейін әдеби мазмұндағы қазақ оқулығы былай тұрсын, таза қазақ тілінде оқытатын мектептің де болмағанын жоғарыда келтірген едік. Ондағы мақсат қазақша әдеби оқулық жазуға қоғамдық сұраныстың болмағанын дәйектеу еді. Ендігі жерде Ы.Алтыгсарин екі бірдей маңызды, қажетті тарихи бастама жасады:
а)қазақ тіліндегі оқулықты қажет еткен таза, қазақ мектептерін ашты;
ә) ашылған қазақ мектептерінің сұранысын қанағаттандырды, алғашқы оқулық жасап шығарды.
Ы.Алтынсарин өзі бастаған ұлы істің жалғасы үзілмеуін қалады және солай болатынына сенгендіктен де оның тарихи маңызына өте зор мән берген болатын.
Мазмұны балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды асықпай, бірақ алған бағыттан қайтпай, қазақ өз тілінде шығара беру керек, деп жазды Ы.Алтынсарин.[2]
Қазақ хрестоматиясы қазақ әдебиеті пәнінің атасы, әдебиет оқулығын жасаудағы алғашқы тәжірибе деп бағаланады. Басталған іс үзіліп қалмай, ыбырай оқулығы үлгісінде қазақ тілінде әдеби мазмұндағы оқулықтардың шығып, бүгінгі кәсіби педагогикалық сападағы әдебиет пәніне ұлғасуымен ұштасты.
Қазақ хрестоматиясы кейін біраз қысқартылып 1889,1896,1899 жылдары Махтуба деген атпен, араб алфавитімен басылды.Махтуба арабша хаттар деген мағынада 1906 жылы А.Васильев редакциясымен едәуір толықтырылып, орыс алфавитімен қайта жарияланды.
Кітаптың құрылымы жөнінде Сөз басында Ы.Алтынсарин былай деп жазды:
Бұл басылып отырған бірінші кітаптағы мақалалар мынадай тақырыптарға бөлінеді:
1. Балалар өмірінен алынған әңгімелер. Бұлар түрлі орыс хрестоматияларынан, көбінесе, М.Паульсонның хрестоматиясынан алынды.
2. Әр түрлі жинақтардағы адамдар өмірінен алынған әңгімелер.
3. Қазақ ақындарының ең жақсы өлең жырларынан үзінді.
4.Қазақтың мақал-мәтелдері.
Ы.Алтынсарин оқулығында балаларды қазақтың әдеби мұраларымен ғана таныстыруды мақсат етпеген, ол кітапты басқа әдебиет үлгілерімен де қамтамасыз еткен.
Ол адамзаттың игілікті озық құндылықтарының қазақ қауымының да рухани игілігіне айналуын армандаған, әлемдік қауымдастықты аңсауды
кемеңгерлікпен мәдени инетеграцияны сезіне білген.
Ы.Алтынсарин аударған, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, И.Паульсон т.б. педагогтардың шығармашылық тәжірибесінде бар құбылыстың кейбірі Қазақ хрестоматиясының басылымдарына енгізіліп отырады. Атап айтқанда әйгілі Азбуканың авторы Л.Н.Толстой оқулық құрастырғанда таза дидактикалық мақсатта балаларға арнап әлем әдебиетінің үлгілерін сұрыптап өңдеген.
Ә.Дербісалин зерттеуі бойынша Қазақ хрестоматиясына енген шығармалардың отыздан астамының түпнұсқасы табылған.
Ы.Алтынсарин жасөспірімдерге адамгершілік рухта тәрбие бере алатын еңбектерді ғана аударды және осы аудармалары арқылы оның қандай нақтылы тәрбие мәселелеріне көңіл бөлгендігін де біле аламыз. Ағартушы аудармаларының негізгі тақырыптары еңбек, адамды сүйе білу, кішіпейілдік, қарапайымдылық, үлкенді сыйлау, жолдасты қадірлеу т.б.болды. Бұлмәселелер Алтынсариннің педагогикалық идеяларының озық сипатын танытады, деген Ә.Дербісалиннің пікірінн Алтынсариннің ұлттық талғам мен адамзаттық құндылықтарды үйлестіре білген, жоғары мәдениетті, аса білімді педагог болғанын аңғарамыз.
Алтынсариннің өзі бұл істе көп еңбектенгенің айтады. Бұл кітапта келтірген әңгімелердің қазақтар үшін ұнамды болуы жағын көздедім. Сондықтан бұл кітапқа енгізілетін әңгімелерді тергенде көп қиыншылықтарға кездестім, әрбір мақаланы әр жағынан ойлап барып қосу керек болды, - дейді. Алайда Алтынсарин орыс тіліндегі мәтін-дерді жөнсіз қазақыландыра бермеген, олардың түпнұсқадағы стильдік ерекшеліктері мен оқиға тартысына байланысты барлық қасиеттерін толық сақтай аударған.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясында халқының әдебиетін мәдени мұра ретінде тани білді, оны жинап бастыруға талаптанып Хрестоматиясының екінші кітабында қазақтың төл әңгіме, аңыздарына кеңірек орын беруді ойластырған.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрстоматиясына енгізген ауыз әдебиеті үлгілерін төрт түрге бөліп қарауға болады: аңыз әңгімелер - Лұқпан әкім, Таза бұлақ, Жиренше шешен т.б ертегілер - Қара батыр, Тазша бала т.б.; эпостық шығармалар - Қобыланды және басқа да жырлардан үзінділер, мақалдар мен мәтелдер, жалпы саны - 69.
Осыларға қоса сол кездегі қазақ әншілері мен жыршылары шығарған кейбір өлең, айтыстарды да кездестіруге болады.
Ы.Алтынсариннің оқулығында өзі жазған қысқа да өнегелі әңгіме, өлеңдер бар: Кел, балалар, оқылық!, Өнер- білім бар жұрттар сияқты өлеңдерінде оқу-өнерге шақырса, Қыпшақ Сейтқұл, Киіз үй мен ағаш
үй әңгімелерінде отырықшылық мәдениетті көркем уағыздайды. Ы.Алтынсариннің әңгіме, өлең сияқты шағын көлемді туындыларға көбірек көңіл аударып жазғандағы мақсаты сол кездегі жаппай сауатсыздық жағдайында білім есігін жаңа ашқан қазақ балаларының оқып меңгеруіне дидактикалық тұрғыдан ұсынған жеңілдік деп қарауы еді. Оның әңгімелері, өлеңдері шын мәнінде өз заманында оқулық дәрежесінде қызмет етті.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясында және басқа да мақалалары мен хаттарында қазақ мектебі тәжірибесінде оқу әдістемесін тұңғыш рет енгізді.Әдістемелік жүйесі 4 буыннан тұрады:
1) материалдарды оқуға балалардың жас ерекшеліктеріне, педагогикалық прогресшіл талаптарға сай сұрыптап енгізу;
2) материалдың орналасу, берілу тәртібі оның тәрбиелік-өнегелік мәндерінен тууы керек және ол оқушыларға оқыту әдістемесін алғашқы болып сөз етеді.
3) оқушының материалды меңгеруде көңіл аударатын мәселелері;
4)оқытушының әрекеттері.
Әрине, Ы.Алтынсарин әдістеме туралы айтқанда белгілі бір оқу бағдарламасына сүйенді деп айта алмаймыз. Ол кезде оқулық мазмұны мен оқытудың мақсат-мазмұнын айқындайтын бағдарлама жоқ еді. Ы.Алтынсарин мәселені бағдарлама жасаудан емес, хрестоматия құраудан бастады және оның хрестоматиясы ауыз әдебиетінің, белгілі ақындар өлеңдерінің әлемдік әдебиет үлгілерінен құрастырылған, сонымен бірге өзіне дейінгі хрестоматия жасаудың классикалық тәжірибесін меңгеріп барып құрастырылған оқулық құралы болды, қазақ педагогикасы, қазақ оқу әдістемесі, қазақ оқулығының бастапқы тәжірибесі болды.
Ы.Алтынсариннен басталған қазақ педагогикасының желісіндегі ірі тұлға - ұлы Абай еді.
Абайдың ағартушылық ойлары туралы Т.Тәжібаев: Ол не туралы жазса да, әрдайым халық ағарту жөнінде, халыққа өнегелі тәрбие беру жөнінде айтады - деп тұжырымдаса, ал көрнекті педагог Ә.Сембаев Абай қара сөздері арнайы педагогикалық еңбек болғанымен, онда дидактикалық үрдістер негіздері бар екендігіне назар аударады.
Абай оқу процесін ұйымдастырудың тиімді дидактикалық принциптерін ұсынды. Онда өтілетін материалды біртіндеп күрделендіру, белгілі нәрседен белгісізге көшу, көрнекті құралдарды және құрғақ жаттау емес, өздігімен ойлануға, түсінуге септігі тиетін нанымды дәлелдерді пайдалану сияқты күрделі ұсыныстары бар -деп жазды.
Оқу пәндерінін жетекші пәндік критерийлерінің бірі оның білім мазмұнының тәрбиелік,өнегелік мәні болса, қазақ әдебиеті пәнінің білім мазмұнының негізгі құрамдас бөлігі ауыз әдебиеті өзінің тәрбиелік, өнегелік мазмұнымен пәндік сипаттаудың осы негізгі элементтерін бойына
сіңірген. Бұл тұрғыдан алғанда пәндік бастаудың бір саласы ауыз әдебиеті отаншылдық, перзенттік сезімге үндеуімен, дүниетанымдық мазмұнымен, ғасырлар бойында ұрпақтан-ұрпаққа рухани қазынаны жеткізген тарихи-шежірелік білімімен ауызекі мектеп қызметін атқарып келді. Бүгінгі ғылым оны халық педагогикасы деп атап, дербес ғылым саласы ретінде дәйекті зерттеп,(Қ.Жарықбаев, С.Калиев т.б.) ауыз әдебиетінің ұлттық педагогиканың бір құралы болғанын танып отыр.
Міне, сол әдебиет халықтық ауызек мектептен, Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясынан бастап оқулық түрінде заттанып, білім мазмұнының құрамдас бөлігі ретінде мектептердегі көркем әдебиет туындыларына, аударма еңбектерге енгізіле бастады.
Бұл процесс ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда демократиялық ағартушылық қозғалыстың даму қарсаңында біршама қарқынды жүрді.
Сол кездегі баспадан шыққан оқулықтардың екі бағытта болғаны байқалады. Бірінші бағыттағысы төтенше оқу мектептеріне арналған оқулықтар еді: Н.Нұрбайұлы Қазақша әліппе (1910 ж.,Уфа), Е.Закарияұлы Қазақ әліппесі,(1910 ж.,Қазақ), М.Малдыбаев Қазақша жаңа әліппе, (Уфа,1912 ж.), бұл оқулықтар мұсылмандық-имандылық сипатта болды.
Екінші бағыттағысы Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы үлгісін ұстанған оқулықтар еді: С.Көбеев Үлгі тәржіме,1910 ж.(Крылов мысалдарының қазақша аудармасы), О.Алмасов, Т.Мендешев, К.Бейсембаев ауылдық мектептерге арнап орыс мектептері хрестоматияларын аударып бастырады. Соның ішінде М.Ронгинскийдің жинаған әдеби материалдарының қазақша аудармасы да болған.
Н.И.Ильминскийдің жүйесі бойынша қабылданған 1870 жылғы Халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептер туралы бірінші заңы бойынша барлық ұлттық мектептер орыс емес ұлт балаларының орыс тілін меңгеру дәрежесіне қарай 3 категорияға бөлінеді. Бірінші категория мектептерінде орыс тілін меңгергенше алғашқы жылы орыс әрпімен басылған оқулықтар бойынша ана тілінде оқуға рұқсат етілді. Екінші категория мектептерінде оқу орыс тілінде жүргізілді. Алайда ондағы мұғалімдер жергілікті ұлттардың тілін білуге міндетті болды.
Ана тілін орыс тілін меңгергенге дейін ауызекі түсіндіру үшін ғана қолдануға рұқсат етілді.
Үшінші категориядағы мектептерде оқу тек орыс тілінде ғана жүргізілді, ана тілін қолдануға рұқсат етілмеді. Ұлттық мектептерді орыстандыру саясаты үздіксіз күшейтіліп отырылды. Бұрынғы ережедегі ауылдық бастауыш мектептердің алғашқы екі жылында ғана ана тіліндегі оқулық бойынша оқытуға немесе оны ауызша түсіндіруге ғана қолдануға рұқсат етілді.Төңкеріске дейінгі орыс-қазақ мектептері әр түрлі типті болды және
олардағы оқу мерзімдері де бөлекше болды. Әр округқа (Астрахань губерниясы,Далалық генерал-губернаторлық, Түркістан генерал-губернаторлық т.б. округтер) орыс-қазақ мектептері үшін әр түрлі өзіндік ерекше ережелер болды.
Орыс-қазақ мектептерінде тек Ресейдегі баспадан шыққан оқулықтарды ғана пайдалануға болатын еді. Олардың ішінде негізінен әдеби материалдар орыс әдебиетінен аударылған аудармалар және қазақ әдеби мұраларының үлгілерінен құрастырылған оқулықтар болды. Мысалы: Ы.Алтынсариннің Қырғыздарды (қазақтарды) орыс тіліне үйретудегі бастапқы жетекші құрал Қазақ хрестоматиясы қазақ тілінде басылды; орыс тілінде (материалды жергілікті ұлт тіліне аударып оқыту міндеттелді) А.С.Алекторовтың Русско-киргизская азбукасы, В.Васильевтің Букварь для киргиз деп аталатын оқулықтары пайдаланылды, кейбір мектептер К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстойдың, Н.А.Бобровжиковтың, А.П.Вахтеровтың, Д.И.Тихомировтың осы тектес оқулық құралдары дарық көреді. Онда негізінен әдеби материалдар жинақталған. Сонымен бірге ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда қазақ балалары үшін 2-3 жылдық ауылдық мектептер, 1 кластық 4 жыл оқитын орыс-қазақ мектептері, 6 жыл оқитын екі кластық орыс-қазақ училищелері ашылды.
Ал оларды оқулықтар мен және оқушылармен қамтамасыз ету де қиындай түседі. Осы кезде мектеп инспекторлығы жұмысында екі ғана қазақ болды. Олар- Алтынсарин (1876 ) мен Ғ.Балғынбаевтар (1906 ) жылы болды.
Дәстүрлі мұсылман мектептрінен басқа ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда татар жазушысы И.Гаспринскийдің негізін салған үлгідегі жәдит мектептері ашыла бастады.
Түркістан, Ақтөбе,Жаркент, Верный,Қазақ т.б. қалалардағы бұл мектептердің дәстүрлі ескі тәсілдік мұсылман мектебінен айырмасы- мұнда мұсылман ілімімен бірге жалпы білім беру көзделді. Мәселен, Мамановтар мен Тұрысбековтердің жаңа әдістік мектебінің оқу жоспарында дін сабақтарының бес түрі, жалпы білім беретін пәндердің 8 түрі болған. Оның ішінде ана тілін яғни қазақ тілін барлық бес жыл бойында үздіксіз оқу көрсетілген. Бұл жоспар аздаған өзгешеліктері болмаса, сол кездегі басқа да жаңа тәсілдік мектептерге тән болған. Жаңа тәсілдік мектептің тез тарауы жаңа оқу құралдарын жасауды қажет етті.
Сөйтіп ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстан
мектептерін қажетін өтеу мақсатында оқу материалы ретінде орыс әдебиеті шығармаларынан аудармалар қазақ әдеби мұралары үлгісіндегі хрестоматиялық оқулықтар түрінде беріле бастайды. Бұлар әлі ғылыми-педагогикалық жүйеден алыс болса да, сөз жоқ әдебиет пәні оқулығының алғашқы ізденістерден туған үлгі нұсқалары еді, олар кейінде пайда болған әдебиеттік оқулықтар жасау жолындағы тәжірибе ретінде де маңызды
болып табылған әдеби білімнің мазмұнын құрудың бастамасы болды.
Қазақ әдебиеті пәнінің әдеби - білім негіздері, әдістемелік ой-санасы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ баспасөз беттерінде тарихи-әлеуметтік қажеттіліктің тілі негізінде қоғамдық пікірде көрініп құрылып жатты.
Айқап журналы, Қазақ газеттері ағартушылық идеялар көрігі болды. Мәселен, Айқап журналы оқулықтар, өлең кітаптары қазақ тілінң тазалығы, басылып шыққан халық ауыз әдебиеті жинақтары туралы рецензия, сын мақалаларды көптеп жариялады, бұның өзі әдеби-теориялық ой-пікір қалыптастыруда жетекші ұстаным болды.
Журналдың айрықша көңіл аударған мәселелерінің бірі- қазақ тіліндегі оқулықтарға талап-тілектің күшейтілуі еді. ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тілінде жарық көрген М.Нұрбаевтың Қазаша әліппе, Ғалия медресесі шәкірттері шығарған Әліпп яки төте оқу, Қ.Қожықовтың Әліппе, А.Байтұрсыновтың Оқу құралы, М.Малдыбаевтың Қазақша ең жаңа әліппе атты оқулықтары жан-жақты талқыланды. Оқулықтардың педагогикалық сипаты балаларға түсінікті жазылу тұрғысынан бағаланды, таза қазақ тілінде талап етілді. Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясын үлгіге ұсына отырып, олар прогресшіл озық-әлемдік сыншылдық-ғылымдық ой-пікірмен сабақтасып жатты. Жалпы қазақ мәдениетінің даму тарихындағы сияқты қазақ әдебиеті әдістемесінің бастауларының қалыптасуына ХХ ғасырдың бас кезінде елеулі қызмет атқарған ағайынды Каримов баспаханасында, осыған үндес оқу құралдары жарық көрді. Мәселен, 1913-1914 жылдары сол Қазан қаласындағы ағайынды Каримов баспаханасынан көптеген педагогикалық жарияланымдар шыққан. Соның ішінде Омар Қарашевтің Бала тұлпар, Аға тұлпар; Иманғали Бейсенұлының Әдебиет өрнегі, Тайыр Жомартбаев Балаларға жеміс, Кенжеғали Абдоллаұлы Сырғалиннің Қазақ балаларына жәрдем, Ахмет Байтұрсыновтың Әліппе т.б. жазған оқулықтар болған.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстанда Совет үкіметін орнату, орнығу процесінің күрделілігі, соған байланысты халық ағарту жүйесіндегі қиындықтар, әдеби және мәдени мұраларға, ұлттық рухани қазынаға түбірімен басқа да көзқарас салдарынан туған әдебиет тарихын
сұрыптау ,әдеби өнімдер беру ісіндегі өлшемдер құбылмалылығы сияқты саяси-экономикалық, әлеуметтік дағдарыс-күйзелістері әсерінен әдебиет пәнінің пән ретінде қалыптасы кезеңі де кешеңдеді. Мектептегі сабақтар аты белгілі, таптық позициясын әкімшіліктер анық деп тапқан аздаған ақындардың жекелеген өлеңдерін оқытумен шектелді. Бұл әңгімеге көңіл аударып отырғанымыз- тарихи жолымызды ғайбаттау немесе айыптау емес, зерттеу мәселесі қазақ әдебиеті пәнінің қалыптасу процесінің тарихи негізін айқындау ниетінен туып отыр. Ал тарихты ешкім де мойындамай,
елемей өте алмайды, керіснше тарих-алдағы дамудың ілгерілеу бағытында бағдар болып тұратын темірқазық болып табылады. 1920 жылғы 26 августа (тамыз) Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті мен РСФСР Халық Комиссарлары Советінің РСФСО құрамында Қазақ Автономиялық Советтіке Социалистік Республикасын құру туралы қаулысы қабылданды. Ендігі жерде Қазақстандағы Халық ағарту ісі де, мектептердегі оқу-тәрбие ісі Советтік саясаттан туындап отырды. Мектеп коммунистік идеологияны ұрпақ санасына егу институтына айналды. Бұл-тарих.В.И.Лениннің Біздің мектеп саласындағы ісіміз де сол буржуазияны құлату жолындағы күрес; саясаттан тыс мектеп деген өтірік және екіжүзділік екенін біз ашықтан-ашық мәлімдейміз, - деген тұжырымдамасы оқу бағдарлама мен оқулықтардың, оқу әдістемелік құралдардың, мектептегі оқу-тәрбие ісінің мазмұнын бағыттады. 1918 жылы Москвада болған интернационалист мұғалімдердің Бүкілроссиялық бірінші съезіндегі В.И.Лениннің Жаңа педагогиканың міндеті- мұғалімдердің қызметін қоғамды социалистік жолмен ұйымдастыру міндетімен байланыстыру,- деген сөзі содан кейінгі 70 жыл бойында Кеңес мектебінің сипатын белгілеп берді.
Қазақстандағы халық ағарту ісі де қайта қаралып, 1918 жылғы 1 Қазаннан бастап барлық бастауыш және жоғары бастауыш училищелер, діни мектептер мен медрселер, төменгі және орта дәрежелі оқу орындары біріңғай Кеңес еңбек мектебі болып қайта құрылды. Олардың бәрі Халық Ағарту Кмиссариаты қарамағында берілді.
1917-1918 жылдары Қазақстанның мектептерінде балалар ескі оқулықтар, оқу жоспары мен ескі бағдарлама бойынша оқытылады, жаңа оқу жоспары болғандықтан оларды жасап алу жер жердің өз еркіне берілді, тіпті қазақ мектептерінде қазақша сауап ашу әліппелері де болмады. Солай болса да қазақ мектептерін ашу ісі өрістей берді. 1914-1915 оқу жылында қазақ оқушылары барлық оқушылар қатарында 7,5% болса, 1920-1921 оқу жылында 21,7%-ке жетті. 1-5 сыныптардағы қазақ оқушыларының проценті үш есе дерлік көбейді.
1925-1926 оқу жылына қарсы Қазақстанда біріңғай екі басқышты еңбек мектептері қалыптасқан, оның түрлері мынадай болды; мектеп-коммунерлер, ересек балалар мектебі, бастауыш мектеп-коммунерлер, ФЗО, шаруа жастар мктебі т.б. Олар РСФСР Халық Ағарту Комиссариаты 1921 жылы шығарған Біріңғай жетіжылдық еңбек мектебінің бірінші және екінші басқыштарының бағдарламаларын жасауды қолға алды. 1923 жылы жасалынған Біріңғай еңбек мектебінің I, II, III және IV жылғы оқуының жаңа бағдарламаларын пайдаланды. Тек 1924 жылы ғана Қазақстанның Халық Ағарту Комиссариатының білім Орталығы қазақтың төрт жылдық мектептері үшін уақытша бағдарлама жасады.
Пәндік жүйемен құрылған бұл алғашқы Қазақстандық бағдарлама қазақ тілінің ауқымына ауызекі сөйлеу тілін дамыту, кітап оқу жазу және граматика еңгізілді, сонымен бірге бұларды ана тілінің барлық сабақтарында төрт жыл бойы өту тиіс болды. Сөйтіп 1925-1930 жылдарға дейін қазақ мектеғптері ана тіліндегі оқулықтарсыз, оқу құралындарсыз жұмыс істеді.
1925 жылы Н.К.Крупскаяның басқаруымен Мемлекеттік Ғылыми Кеңес ұсынған комплексті бағдарламалар шығуы қазақ мектептерінде әдебиет пәнінің жеке оқу пәні болып қалыптасуын біраз жылдарға шегеріп тастады. Россия мектептерінде де дербес пән болып оқытылатын әдебиет пәні даралық сипатынан айырылып қалды. Әдебиет қала, деревня, капитализм және жұмысшы табы т.б. сол сияқты қоғам танытушы кешенді тақырыптарға дәйектеме, иллюстрациялық құралдарға айналдырылды.
1928 жылдары ғана Қазақстанға жеткен бұл комплексті бағдарламалар бойынша оқыған балалар сауат ашу дәрежесінен аса алмады, елдегі қоғамдық өзгерістер туралы әңгіме - негізгі нысана болды. 1929 жылы қаңтардан бастап латын алфавитіне көшу қосымша проблемалар тудырды, атап айтқанда, қазақ мектептері ана тіліндегі оқулықтарсыз, оқу құралдарынсыз жұмыс істеді, қазақ мектептерінің оқушыларына екі бірдей әліппені (орыс, латын) үйренуге тура келді.
Латын әліппесін қолдану ана тілін үйретуге де ешқандай жеңілдік келтірмеді.
Бұрынғы Одақ көлемінде 1931 жылғы ФЗО бағдарламаларының жаңа проектісі бойынша сыныптық сабақ жүйесінің орнына бригадалық еңбек топтары тәсілі формасына көшу- мектептің дамуына әсерін тигізіп, Қазақстанда оқу пәндері әлі айқындала қоймаған шақта тоқырау туғызды.
Мұхтар Әуезов 1930 жылы Қызылордада Қазақ шаруа жастары мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хат атты бағдарлама жасап шығарды.[3] Бұл бағдарламада мектептерде әдебиетті дербес пән ретінде оқыту қажеттігі алғаш рет көтерілді, сондай-ақ әдебиеттің тарихи дамуын және оның қоғамдағы рөлін түсіну маңыздылығы атап көрсетілді.Кейінірек Қазақстанда қазақ әдебиеті оқу жоспарына жеке пән ретінде енгізіліп, 1932 жылы оның алғашқы бағдарламасы дайындалды. Алғашқы әдебиет пәнінің бағдарламаларын әзірлеу оңайға түспеді. Бұл қиындықтың бір себебі -- қазақ әдебиеті сол кезеңде тұрпайы социолизм идеологиясының ықпалын бастан өткеріп жатқан еді. 1932-1933 жылдары Қазақ Оқу комиссариаты бекіткен орта мектеп бағдарламасы фабрика, зауыт және колхоз жастары үшін арналған жеті жылдық мектепке лайықталып жасалды. 1934 жылғы бағдарлама алғашқы нұсқасымен салыстырғанда едәуір жетілдіріліп басылып шықты, бірақ оның құрылымында әлі де кемшіліктер болды. Аталған бағдарламаның
жаңашылдығы -- әдебиетті тарихи-әдеби курс тәртібімен бағытталғандығында болды. 5-сынып бағдарламасына енгізілген шығармалар үш бөлімге бөлінген: қазақ кеңес әдебиеті, ескі әдеби мұралар және фольклор. Ал 6-сынып бағдарламасы қазақ және орыс кеңес әдебиетін, кеңес одағы халықтарының әдебиетін және шетелдің революциялық әдебиетін қамтитын бөлімдерден тұрды. Бұл бағдарламаларда оқушыға ұсынылатын әдеби білімнің мазмұны мен білімге қойылатын талаптар көрсетілмей, тек шығармалар тізімі ғана берілген. 1938-1939 жылы Қазақ Оқу Комиссариаты бекіткен орта мектеп
бағдарламасы жарық көрсе,1939-1940 жылы белгілі педагог ғалым Ш.Кәрібаевтың және бірқатар әдіскер мұғалімдердің қатысуымен бағдарлама жасалды.1940 жылы Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің қызметкерлері қазақ тілі мен әдебиеті бағдарламаларын қайтадан қарау, толықтыру мәселесімен айналысты.Бұл шараның қазақ мектептері үшін маңызы орасан зор болды. 1947 жылы қазақ әдебиетінің жаңа бағдарламасы әзірленді. Бұл бағдарламада білім берумен қатар, идеялық-саяси тәрбие беру ісін күшейтуге және әдебиет сабағының осы бағыттағы жетекші рөлін арттыруға ерекше назар аударылды.
Әдіскер-ғалым Ә.Қоңыратбаевтың айтуынша, революциядан кейінгі қазақ әдебиеті мен оны оқыту әдістемесінің дамуының үш кезеңі болды:
1.1917-1927 жылдар арасындағы жік қойылмай, қоғамтану түріндегі оқу;
2.1928-1938 жылдардағы оқу мектептің типіне негізделмеген тарихи-әдеби курс болып өтті;
3. Бастауыш оқу, әдебиеттік оқу мен тарихи курс программасы[4]
1958-1989 жылдары қазақ тілі мен әдебиетін оқыту әдістемесінің тарихында қарқынды ізденістер кезеңі басталды. Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының жетекшілігімен мектепке дидактика мен әдебиеттану ғылымындағы тиімді әдіс-тәсілдерді,сондай-ақ жаңа идеяларды енгізу қолға алынды. Әдебиетте білім мазмұнын, оның құрылымын қайта қарау және нақтылап жетілдіру міндеті қойылды. Осы мақсатта, сол кезеңде әдебиетті пән ретінде оқытуға қатысты алғашқы ғылыми тұжырымдама жасалды. Осы жұмыстардың нәтижесінде әдебиет пән ретінде қалыптасып, біртіндеп орнықты. 1959 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті журналында қазақ әдебиеті бағдарламасының жобасы жарияланды. Бұл кезеңде 5, 6, 7-сыныптар орта буын сыныптарына жатқызылып, олар әдебиеттік оқу курсын оқыды, ал 8-сынып жоғарғы сынып ретінде әдебиеттің тарихи курсын қамтыды. Осыған байланысты бағдарламада әдебиеттану курсының барлық кезеңдері бір сыныпта жинақталып ұсынылды. 1959 жылғы 8-сынып бағдарламасына ХІХ ғасыр әдебиеті өкілдерінің, атап айтқанда, С.Көбеев, С.Торайғыров, И.Дәукебаев шығармалары қосылды. 1961-1970 жылдар аралығындағы оқу бағдарламалары осы құрылымда еш өзгеріссіз жалғастырылды. 1967 жылы өткен республикалық мұғалімдер конференциясында республикадағы білім беру жүйесі мен мектептегі мәселелер талқыланып, көп ұзамай мектеп бағдарламаларына өзгерістер енгізілді. Жаңа жүйе бойынша бастауыш сыныптар 1-3 сыныптарды, ал орта буын сыныптары 4-7 сыныптарды қамтыды.1971 жылы 4-7 сыныптарға арналған сегіз жылдық және орта мектеп бағдарламалары жарық көрді. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламалары тұрақталып, 1980 жылға дейін осы жүйемен оқытылды.1981-1982 оқу жылына арналған сегіз жылдық және орта мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz