Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Тaқыpыптың өзeктiлiгi . Табиғи ресурстар мен биологиялық әртүрлілікті сақтау қазіргі экология мен тұрақты дамудың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Климатты реттеу, Тамақ пен сумен қамтамасыз ету, биологиялық әртүрлілікті қолдау және т. б. сияқты Экожүйелік қызметтер адам өмірі мен экономиканың жұмыс істеуі үшін үлкен маңызға ие.

Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер (ЭҚТ) - бұл экожүйелік қызметтерді экономикалық бағалау және төлеу құралы. ЭҚТ Табиғи ресурстар мен биологиялық әртүрлілікті сақтауға, адамның қоршаған ортаға әсерін азайтуға, сондай-ақ экономиканың дамуына және тұрақты дамуды қамтамасыз етуге көмектеседі.

Қазақстан Республикасында экожүйелік қызметтерді сақтаудың тиімді әдістерін дамыту және экономиканы орнықты дамыту үшін олардың әлеуетін пайдалану қажеттілігі туындайды. Бұл диссертацияда Қазақстан Республикасында Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалану мүмкіндіктеріне талдау жүргізіледі, Экожүйелік қызметтер және олардың экономикалық құндылығы зерттеледі, сондай-ақ Қазақстанда ЭҚТ пайдаланудың құқықтық базасына талдау жүргізіледі.

Жұмыстың бірінші тарауында Экожүйелік қызметтер мен ЭҚТ туралы әдебиеттерге шолу жасалады, экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалаудың әртүрлі тәсілдері қарастырылады, сондай-ақ басқа елдерде ЭҚТ қолдану тәжірибесі қарастырылады.

Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы экожүйелік қызметтердің жай-күйіне талдау жүргізіледі, олардың экономикалық құндылықтары бағаланады және елде ЭҚТ пайдалану мысалдары қаралады. Сондай-ақ Экожүйелік қызметтер мен ЭҚТ саласындағы құқықтық базаға талдау жүргізілетін болады.

Үшінші тарауда нақты жобалар мысалында Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалануына экономикалық талдау жүргізілетін болады. ЭҚТ енгізу шығындары және күтілетін экономикалық пайда қаралатын болады, сондай-ақ инвестициялардың қайтарымы есептелетін болады.

Қорытынды тарауда Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану бойынша қорытындылар мен ұсынымдар тұжырымдалады, сондай-ақ осы саладағы одан әрі зерттеулерге арналған бағыттар көрсетіледі.

Осылайша, бұл диссертация Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану мүмкіндіктерін зерттеудегі маңызды қадам болып табылады және елде экожүйелік қызметтерді пайдалану стратегиясын әзірлеу үшін негіз бола алады.

Жалпы, бұл зерттеу экожүйелерді басқарумен және инновациялық экологиялық технологияларды енгізумен айналысатын мемлекеттік органдар, ғылыми мекемелер, үкіметтік емес ұйымдар мен жеке компаниялар үшін пайдалы болуы мүмкін.

Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану тек экономикалық қана емес, сонымен қатар әлеуметтік және экологиялық әлеуетке ие екенін атап өткен жөн. Бұл жаңа жұмыс орындарын құруға, халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға, парниктік газдар шығарындыларын азайтуға және экожүйелерді жақсартуға әкелуі мүмкін.

Өз кезегінде, Қазақстан Республикасында ЭҚТ-ді табысты енгізу өңірдің басқа елдері үшін үлгі бола алады және тұрақты даму мен табиғатты қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамытуға ықпал етеді.

Осылайша, бұл зерттеу Қазақстан Республикасында экологиялық технологияларды дамыту бағытындағы өзекті және маңызды қадам болып табылады және экономика мен жалпы қоғамның тұрақты дамуына ықпал етуі мүмкін.

Зepттeу жұмыcының мaқcaты мeн мiндeттepi . Диссертацияның мақсаты экожүйелік қызметтерді, олардың экономикалық құндылығы мен құқықтық базасын талдау негізінде Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:

- ҚР-ғы экожүйелік қызметтерді және олардың экономикалық құндылығын талдау;

- ҚР-да ЭҚТ пайдаланудың құқықтық базасын және оның халықаралық стандарттарға сәйкестігін зерттеу;

- ҚР-да ЭҚТ пайдалану әлеуетін бағалау және ЭҚТ пайдалану үшін ықтимал тәуекелдер мен кедергілерді анықтау;

- ҚР-да ЭҚТ пайдалануына экономикалық талдау жүргізу;

- ҚР-да ЭҚТ пайдалану бойынша ұсынымдар әзірлеу.

Зерттеу әдістемесі әдеби дереккөздерді зерттеуді, Экожүйелік қызметтер мен ЭҚТ саласында жұмыс істейтін ұйымдардың есептері мен деректерін талдауды, сарапшылар мен мүдделі тараптар өкілдерінің сауалнамаларын негіздейді. Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау үшін экономикалық бағалау әдісі, ал құқықтық базаны талдау үшін құқықтық талдау әдісі қолданылды. ЭҚТ-ді пайдаланудың экономикалық талдауы ЭҚТ-ді пайдалану шығындары мен күтілетін пайданы салыстыру негізінде жүргізілді.

Зерттеудің күтілетін нәтижелері Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану стратегиясын әзірлеу және тиісті шаралар мен құралдарды енгізу туралы шешімдер қабылдау үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл экожүйелік қызметтерді тиімді пайдалануға және табиғи ресурстарды сақтауға, сондай-ақ экономиканың тұрақты дамуы мен халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға жағдай жасауға ықпал етуі мүмкін.

Тaқыpыптың зepттeлу дeңгeйi . диссертациялық жұмысты жазу барысында салыстырмалы бағалау, әдебиеттерге шолу, статистикалық анализ, кейс-стади және т. б. әдістер қолданылды.

Жұмыcтың құpылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1. Экожүйелік қызметтер

Экожүйелік қызметтер-бұл адамдар экожүйелерден, соның ішінде табиғи экожүйелермен қамтамасыз етілетін өнімдерден, қызметтерден және ресурстардан алатын артықшылықтар. Экожүйелік қызметтерге, мысалы, азық-түлік ресурстары, су, климатты реттеу, су тасқынынан қорғау, ауыл шаруашылығына полинаторларды қамтамасыз ету, балық аулау, рекреациялық мүмкіндіктер және т. б. кіруі мүмкін. Жалпы алғанда, экожүйелік қызметтер табиғат адамдарға және жалпы экономикаға беретін және жердегі тіршілікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқаратын құндылықтарды білдіреді. Алайда, экожүйелік қызметтер үлкен пайда әкелсе де, олар экономика мен саясат шешімдерін қабылдау кезінде әрдайым бағаланбайды және ескерілмейді. Бұл экожүйелерге, демек, оларға тәуелді адамдарға зиян келтіруі мүмкін дұрыс емес және тиімсіз шешімдерге әкелуі мүмкін. Осыған байланысты, соңғы жылдары экономиканың әртүрлі секторларындағы экожүйелік қызметтерді бағалау мен есепке алуға, сондай-ақ осы қызметтер үшін төлем тетіктерін әзірлеуге көбірек көңіл бөлінуде.

"Экологиялық қызметтер" термині 1970 жылы жәндіктердің тозаңдануы, балық аулау, климатты реттеу және су тасқынымен күресу сияқты қызметтерді тізімдейтін маңызды экологиялық мәселелерді зерттеу есебінде айтылды. Кейінгі жылдары бұл терминнің әртүрлі нұсқалары қолданылды, бірақ сайып келгенде, "Экожүйелік қызметтер" ғылыми әдебиеттерде стандартқа айналды [1] .

Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер тарихы (peu) бірнеше ондаған жылдарға созылады. ЭҚТ тұжырымдамасы Табиғи ресурстар мен экожүйелерді сақтау және тұрақты пайдалану қажеттілігіне реакция ретінде пайда болды. ЭҚТ дамуының негізгі кезеңдері мен тарихы келесідей:

1. Алғашқы идеялар: 1960-1970 жылдары олардың тұрақтылығын сақтау үшін экожүйелік қызметтерге ақы төлеу қажеттілігі туралы алғашқы идеялар пайда бола бастады. Экономистер мен экологтар экожүйелер сумен жабдықтау, топырақ қалыптастыру және климатты реттеу сияқты құнды қызметтерді ұсынатынын мойындай бастады.

2. Тұжырымдаманың дамуы: 1980-1990 жылдары ЭҚТ тұжырымдамасы кең таралып, академиялық зерттеулердің тақырыбына айналды. Осы кезеңде Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді бағалау мен ұйымдастырудың теориялық және әдіснамалық тәсілдері жасалды.

3. Пилоттық жобалар: 1990-2000 жылдары ЭҚТ енгізу бойынша алғашқы пилоттық жобалар іске қосылды. Олар төлем жүйесінің тиімділігін бағалауға және ең жақсы тәжірибелерді анықтауға бағытталған. Кейбір танымал пилоттық жобаларға үшінші Халықаралық қор (G3ID) және Коста-Рикадағы жасыл дәліздер бағдарламасы кіреді.

4. Кеңейту: 2000 жылдардан бастап ЭҚТ аймақтық және ұлттық деңгейде кеңінен қолданыла бастады. Көптеген елдер мен аймақтар экожүйелік төлем жүйелерін енгізді және тиісті саясаттар мен бағдарламаларды әзірледі. Мұндай елдердің мысалдары Қытай, Колумбия, Кения, Бразилия және т. б.

5. Халықаралық бастамалар: соңғы онжылдықтарда ПЭУ халықаралық деңгейде танылды. Дүниежүзілік банк, Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN) және Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) сияқты халықаралық ұйымдар экожүйе қызметтері үшін төлемдерді белсенді қолдайды және дамытады. Мысалы:

А) Дүниежүзілік банк: Дүниежүзілік банк экожүйе қызметтері үшін төлемдерді дамыту мен қолдауда маңызды рөл атқарады. Ол экожүйелік төлемдерге қатысты бағдарламалар мен жобаларға қаржылық қолдау көрсетеді және осы салада зерттеулер мен талдаулар жүргізеді.

Ә) Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN) : IUCN экожүйе қызметтері үшін төлем саясаты мен тәжірибесін дамыту бойынша жұмыс істейді, зерттеулер мен тренингтер жүргізеді және оларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстар мен нұсқаулықтар береді.

Б) Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) : БҰҰ Тұрақты даму құралдарының бірі ретінде экожүйелік қызмет төлемдерін белсенді қолдайды. Ол осы тақырып бойынша конференциялар, форумдар мен семинарлар ұйымдастырады, сонымен қатар елдер мен ұйымдарға арналған нұсқаулықтар мен ұсыныстар әзірлейді.

В) Басқа халықаралық ұйымдар: жоғарыда айтылғандардан басқа, Экожүйелік қызметтер үшін төлемдермен белсенді айналысатын және олардың дамуын қолдайтын ЮНЕСКО, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ), табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық одақ және т. б. сияқты бірқатар басқа халықаралық ұйымдар бар.

Халықаралық бастамалар мен қолдау бүкіл әлем бойынша экожүйе қызметтері үшін төлемдерді таратуда және қолдануда маңызды рөл атқарды. Олар тәжірибе алмасуға, стандарттар мен әдістемелерді дамытуға, сондай-ақ экожүйе қызметтері үшін төлемдермен байланысты жобаларды қаржыландыруға ықпал етеді.

6. Әдістемелерді дамыту: Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді түсіну мен практиканы дамыта отырып, экожүйелік қызметтердің құнын бағалау үшін әртүрлі әдістемелер мен құралдар әзірленді. Бұған экономикалық модельдер, географиялық ақпараттық жүйелер (ГАЖ), экожүйелік қызметтерді бағалау мен бақылауға арналған стандарттар мен хаттамалар кіреді.

7. Тұрақты даму саясаттары мен тәжірибелерімен Интеграция: Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер мемлекеттік және халықаралық деңгейдегі тұрақты даму саясаттары мен тәжірибелеріне көбірек енуде. Олар экологиялық, әлеуметтік және экономикалық мақсаттарға жетудің маңызды құралына айналуда.

8. Үздіксіз зерттеу және дамыту: зерттеушілер қазіргі уақытта экожүйе қызметтері үшін төлем әдістемелері мен тәжірибелерін жақсарту бойынша жұмысты жалғастыруда. Зерттеулер ПЭУ-ді тиімді жүзеге асыру үшін стандарттар, ұсыныстар мен құралдарды әзірлеуге бағытталған[2] .

Экожүйе қызметтері үшін төлемдер тарихы дамып келеді және олар экожүйелерді тұрақты басқарудың және олардың құнды қызметтерін қоғамның әл-ауқаты үшін сақтаудың маңызды құралына айналуда.

"Экожүйелік қызметтер" терминін 1981 жылы АҚШ ғалымдары Роберт Констанс, Ральф Д ' Аргенто, хэл Гуддейл және Стивен Пурселл "тиімділік, адалдық және тұрақтылық сияқты құндылық экожүйелік қызметтері" мақаласында ұсынған. Содан бері бұл термин экожүйелер мен олардың ресурстарын бағалау мен басқаруға қатысты ғылыми еңбектер мен құжаттарда кеңінен қолданылады.

Экожүйелік қызметтер тұжырымдамасы 1990 жылдары, әсіресе 1992 жылы Рио-де-Жанейрода өткен БҰҰ Қоршаған орта және даму конференциясында (UNCED) халықаралық дискурсқа енгізілгеннен кейін кеңінен қабылданды. Кейінгі жылдары Экожүйелік қызметтер тұрақтылық пен қоршаған орта саласындағы барған сайын маңызды ұғымға айналды және олардың негізінде экожүйелер мен Биоәртүрлілікті басқарудың әртүрлі тәсілдері жасалды. Қазіргі уақытта Экожүйелік қызметтер тұжырымдамасы халықаралық келісімдерде және тұрақты даму мен қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық стратегияларында белсенді қолданылады.

Экожүйелік қызметтер экономика, экология, биология және басқа пәндер бойынша қазіргі әдебиеттерде кеңінен талқыланады. Осы тақырып бойынша негізгі кітаптардың бірі-Корнелиус Япсон мен Карл Фоллберг өңдеген "Экожүйелік қызметтер: жаһандық аспект, Жергілікті деңгей" (Ecosystem Services: Global Issues, Local Practices) . Бұл кітап экожүйелік қызметтерге және олардың тұрақты дамудағы маңыздылығына бағытталған ғылыми мақалалар жинағы.

Сонымен қатар, ұлттық және халықаралық ұйымдар экожүйелік қызметтерді зерттеумен де белсенді айналысады. Мысалы, Дүниежүзілік банк, Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры, Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN) және басқа да көптеген ұйымдар экожүйе қызметтерін басқару бойынша зерттеулер жүргізеді, әдістемелер мен нұсқаулықтар әзірлейді.

Соңғы жылдары экожүйелік қызметтерді экономикалық бағалауға көбірек көңіл бөлінді. Осы саладағы ең танымал және алғашқы жұмыстардың бірі Эдвард Барбер мен Кевин Гастон жазған "табиғи капитал: 21 ғасырдағы капиталдың теориясы, практикасы және болашағы" (табиғи капитал: экожүйе қызметтерін картаға түсіру теориясы мен практикасы) кітабы болды. Бұл кітапта олар экожүйелік қызметтерді экономикалық құндылығына қарай картаға түсіру және бағалау әдістерін сипаттайды.

Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер (peu) соңғы онжылдықтарда дами бастаған өз тарихына ие. Олар табиғи ресурстар мен экожүйелерді сақтау және тұрақты пайдалану үшін экономикалық саясат құралдарының біріне айналды.

ЭҚТ идеясы экожүйелердің қоғамға беретін құндылығын тануға негізделген. Экожүйелер тек тегін ресурстар ретінде қарастырылудың орнына ауа мен суды тазарту, климатты реттеу, биоәртүрлілікті сақтау және т. б. сияқты әртүрлі қызметтерді жеткізушілер ретінде қарастырылады. Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер осы қызметтерді сақтау және тиімді пайдалану үшін экономикалық ынталандыруды тудырады.

ЭҚТ-ді қолданудың алғашқы және сәтті мысалдарының бірі - 1996 жылы басталған Коста-Рикадағы "гидрологиялық қызметке арналған Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер" бағдарламасы. Ол табиғи су қоймалары рөлін атқаратын орман экожүйелерін сақтағаны үшін жер иелеріне сыйақы ұсынады. Осы бағдарламаның арқасында ормандардың едәуір аумағын сақтап, су ресурстарының сапасын арттырып, су тасқыны мен құрғақшылықтың жағымсыз салдарын азайтуға мүмкіндік туды.

Уақыт өте келе ЭҚТ идеясы барған сайын танымал бола бастады және әлемнің әртүрлі елдері мен аймақтарына таралды. Ол "жасыл экономика" тұжырымдамасының және тұрақты даму аясындағы "Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер" тәсілінің маңызды құрамдас бөлігіне айналды.

Әр түрлі елдерде жергілікті жағдайлар мен қажеттіліктерге байланысты әр түрлі peu модельдері енгізілуде. Бұл өтемақы бағдарламалары, экологиялық салықтар, экожүйені қорғау қорлары, нарықтық механизмдер және экожүйе қызметтері үшін төлемнің басқа түрлері болуы мүмкін.

Алайда, ЭҚТ-дің жетістіктері мен әлеуетіне қарамастан, оларды жүзеге асыру белгілі бір қиындықтарға тап болады, мысалы, экожүйелік қызметтердің құнын бағалаудың қиындығы, төлемдерді жинау мен бөлудің тиімді тетіктерін әзірлеу қажеттілігі, мүдделі тараптар мен жұртшылықтың қатысуын қамтамасыз ету және құқықтық және институционалдық қолдауды қамтамасыз ету.

Соңғы жылдары әртүрлі елдерде, соның ішінде Қазақстан Республикасында ЭҚТ қолдану мәселелері бойынша көптеген зерттеулер мен талдаулар жүргізілді. Мұндай зерттеулердің кейбіреулері елдің белгілі бір аймақтарында ЭҚТ қолдану әлеуетін бағалауға, ЭҚТ модельдері мен механизмдерін әзірлеуге, сондай-ақ мұндай жүйелердің тиімділігі мен халықаралық стандарттар мен үздік тәжірибелерге сәйкестігін бағалауға бағытталған[3] .

Қазақстанда ЭҚТ-ді пайдаланумен байланысты зерттеудің мысалы ретінде "өзен бассейндеріндегі су ресурстарын қорғау үшін Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалану мүмкіндіктерін талдау" болуы мүмкін[4] . Бұл зерттеуде су ресурстарын қорғау және басқару үшін ЭҚТ пайдалану әлеуетіне талдау жүргізіледі, сондай-ақ Қазақстанда ЭҚТ жүйесін әзірлеу және енгізу бойынша ұсынымдар ұсынылады.

"Қазақстанның ұлттық парктері аумағында Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдаланудың экономикалық тиімділігі" [5], "Қазақстан өңірлеріндегі Экожүйелік қызметтер үшін төлемдердің экономикалық тиімділігін бағалау" [6] және "Қазақстан өңірлерінің экономикалық модельдеріндегі экожүйелік қызметтерді есепке алу" сияқты басқа зерттеулер" [7], сондай-ақ Қазақстан экономикасының түрлі өңірлері мен секторларында ЭҚТ-ді пайдаланудың экономикалық тиімділігі мен әлеуетін зерттейді.

Сондай-ақ, Экожүйелік қызметтер әдебиетіндегі маңызды бағыт оларды басқару және сақтау болып табылады. Осы саладағы бірқатар зерттеулер экожүйелік қызметтерді тиімді басқару үшін экономикалық, әлеуметтік және экологиялық аспектілерді ескеру, сондай-ақ мүдделі тараптардың пікірін ескеру қажет екенін көрсетеді.

Экожүйелік қызметтерді басқарудың маңызды сәттерінің бірі-олардың құнын бағалау. Әдебиеттерде экожүйелік қызметтерді бағалаудың әртүрлі әдістері, соның ішінде нарықтық бағалау әдістері, шығындар әдістері және контингенттік сұранысты бағалау әдістері келтірілген. Бұл әдістердің әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар және оларды таңдау нақты жағдайға және бағалау мақсаттарына байланысты.

Экожүйелік қызметтерді басқарудың тағы бір маңызды аспектісі - оларды сақтау және қалпына келтіру. Зерттеулер көрсеткендей, экожүйелік қызметтерді тиімді сақтау үшін экожүйелерді үнемі бақылау және олардың жағдайын бағалау қажет. Биологиялық әртүрлілікті қорғау және климаттың өзгеруіне қарсы шаралар қабылдау да маңызды.

Жалпы, Экожүйелік қызметтер туралы әдебиеттерге шолу олардың қоғам үшін маңыздылығын және оларды пайдалануды, сақтауды және қалпына келтіруді басқару қажеттілігін көрсетеді. Әр түрлі аспектілерді, соның ішінде экономикалық, әлеуметтік және экологиялық аспектілерді ескеру және барлық мүдделі тараптардың пікірін ескеру маңызды.

Экожүйе қызметтеріне ақы төлеу-бұл жер иелеріне немесе экожүйе пайдаланушыларына экожүйе қызметтерін сақтау және жақсарту үшін өтемақы төлеуге мүмкіндік беретін механизм. Бұл азық-түлік ресурстары, су, климатты реттеу және т. б. сияқты адамның өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз ететін экожүйе қызметтерін қолдау және жақсарту үшін пайдалы болуы мүмкін. экожүйе қызметтеріне ақы төлеу жер иелері мен экожүйе пайдаланушыларын табиғи ресурстарды үнемдеуге және тұрақты дамуға ықпал етуге ынталандыруы мүмкін.

Қазақстан Республикасында экожүйелік қызметтердің көптеген түрлері экономиканың тұрақты дамуы мен адамдардың әл-ауқаты үшін аса маңызды болып табылады. Бұл қызметтерге, мысалы, су ресурстары, биоәртүрлілік, топырақ және климаттық реттеу кіреді. Қазақстан тұрақты дамуды қолдау және табиғи ресурстарды сақтауға жәрдемдесу үшін экожүйелік қызметтерді бағалау және олар үшін ақы төлеу тетіктерін әзірлеу бойынша белсенді жұмыс істейді.

Қазақстан Республикасы үшін экожүйелік қызметтерге ақы төлеудің екі негізгі тетігі айқындалды: мемлекеттік бағдарламалар және нарықтық тетіктер. Мемлекеттік бағдарламалар Қазақстандағы Экожүйелік қызметтер үшін төлемнің негізгі тетігі болып табылады. Олар су ресурстарын қорғау, жер жамылғысын қалпына келтіру және қоршаған ортаның ластануын азайту сияқты экожүйелік қызметтерді сақтау және жақсарту үшін өтемақы береді. Мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру жөніндегі жобаларды қаржыландыру, сондай-ақ экожүйелік қызметтерді сақтау мақсатында Жер ресурстарын пайдалануды шектеуге байланысты шығындар үшін жер иелеріне өтемақы жүзеге асырылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс