Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1
Экожүйелік қызметтер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Экожүйе қызметтері үшін төлемдер концепциясы ... ... ... ... ... .
6
1.3
Әлемдегі экожүйе қызметтері үшін төлемдерді пайдалану мысалдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

8
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОЖҮЙЕЛІК ҚЫЗМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .

10
2.1
Қазақстандағы экожүйелік қызметтердің сипаттамасы ... ... ... ... .
10
2.2
Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау ... ...
11
2.3
Экожүйелік қызметтерге қауіптерді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ..
13
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЖҮЙЕЛІК ҚЫЗМЕТТЕР ҮШІН ТӨЛЕМДЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...

16
3.1
Қазақстан Республикасының экология саласындағы заңнамасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

16
3.2
Қазақстан Республикасы заңнамасының экожүйелік қызметтер саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкестігін бағалау ... ... .

17
4
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОЖҮЙЕЛІК ҚЫЗМЕТТЕР ҮШІН ТӨЛЕМДЕРДІ ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНДІКТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..

21
4.1
Қазақстанда экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалану әлеуетін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

21
4.2
Қазақстанда экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалану үшін ықтимал тәуекелдер мен кедергілерді бағалау ... ... ... ... ...

22
4.3
Қазақстан Республикасында экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалануды жақсарту жөнінде ұсынымдар әзірлеу ... ..

24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
29

КІРІСПЕ
Тaқыpыптың өзeктiлiгi. Табиғи ресурстар мен биологиялық әртүрлілікті сақтау қазіргі экология мен тұрақты дамудың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Климатты реттеу, Тамақ пен сумен қамтамасыз ету, биологиялық әртүрлілікті қолдау және т.б. сияқты Экожүйелік қызметтер адам өмірі мен экономиканың жұмыс істеуі үшін үлкен маңызға ие.
Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер (ЭҚТ) - бұл экожүйелік қызметтерді экономикалық бағалау және төлеу құралы. ЭҚТ Табиғи ресурстар мен биологиялық әртүрлілікті сақтауға, адамның қоршаған ортаға әсерін азайтуға, сондай-ақ экономиканың дамуына және тұрақты дамуды қамтамасыз етуге көмектеседі.
Қазақстан Республикасында экожүйелік қызметтерді сақтаудың тиімді әдістерін дамыту және экономиканы орнықты дамыту үшін олардың әлеуетін пайдалану қажеттілігі туындайды. Бұл диссертацияда Қазақстан Республикасында Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалану мүмкіндіктеріне талдау жүргізіледі, Экожүйелік қызметтер және олардың экономикалық құндылығы зерттеледі, сондай-ақ Қазақстанда ЭҚТ пайдаланудың құқықтық базасына талдау жүргізіледі.
Жұмыстың бірінші тарауында Экожүйелік қызметтер мен ЭҚТ туралы әдебиеттерге шолу жасалады, экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалаудың әртүрлі тәсілдері қарастырылады, сондай-ақ басқа елдерде ЭҚТ қолдану тәжірибесі қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы экожүйелік қызметтердің жай-күйіне талдау жүргізіледі, олардың экономикалық құндылықтары бағаланады және елде ЭҚТ пайдалану мысалдары қаралады. Сондай-ақ Экожүйелік қызметтер мен ЭҚТ саласындағы құқықтық базаға талдау жүргізілетін болады.
Үшінші тарауда нақты жобалар мысалында Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалануына экономикалық талдау жүргізілетін болады. ЭҚТ енгізу шығындары және күтілетін экономикалық пайда қаралатын болады, сондай-ақ инвестициялардың қайтарымы есептелетін болады.
Қорытынды тарауда Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану бойынша қорытындылар мен ұсынымдар тұжырымдалады, сондай-ақ осы саладағы одан әрі зерттеулерге арналған бағыттар көрсетіледі.
Осылайша, бұл диссертация Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану мүмкіндіктерін зерттеудегі маңызды қадам болып табылады және елде экожүйелік қызметтерді пайдалану стратегиясын әзірлеу үшін негіз бола алады.
Жалпы, бұл зерттеу экожүйелерді басқарумен және инновациялық экологиялық технологияларды енгізумен айналысатын мемлекеттік органдар, ғылыми мекемелер, үкіметтік емес ұйымдар мен жеке компаниялар үшін пайдалы болуы мүмкін.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану тек экономикалық қана емес, сонымен қатар әлеуметтік және экологиялық әлеуетке ие екенін атап өткен жөн. Бұл жаңа жұмыс орындарын құруға, халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға, парниктік газдар шығарындыларын азайтуға және экожүйелерді жақсартуға әкелуі мүмкін.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасында ЭҚТ-ді табысты енгізу өңірдің басқа елдері үшін үлгі бола алады және тұрақты даму мен табиғатты қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамытуға ықпал етеді.
Осылайша, бұл зерттеу Қазақстан Республикасында экологиялық технологияларды дамыту бағытындағы өзекті және маңызды қадам болып табылады және экономика мен жалпы қоғамның тұрақты дамуына ықпал етуі мүмкін.
Зepттeу жұмыcының мaқcaты мeн мiндeттepi. Диссертацияның мақсаты экожүйелік қызметтерді, олардың экономикалық құндылығы мен құқықтық базасын талдау негізінде Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- ҚР-ғы экожүйелік қызметтерді және олардың экономикалық құндылығын талдау;
- ҚР-да ЭҚТ пайдаланудың құқықтық базасын және оның халықаралық стандарттарға сәйкестігін зерттеу;
- ҚР-да ЭҚТ пайдалану әлеуетін бағалау және ЭҚТ пайдалану үшін ықтимал тәуекелдер мен кедергілерді анықтау;
- ҚР-да ЭҚТ пайдалануына экономикалық талдау жүргізу;
- ҚР-да ЭҚТ пайдалану бойынша ұсынымдар әзірлеу.
Зерттеу әдістемесі әдеби дереккөздерді зерттеуді, Экожүйелік қызметтер мен ЭҚТ саласында жұмыс істейтін ұйымдардың есептері мен деректерін талдауды, сарапшылар мен мүдделі тараптар өкілдерінің сауалнамаларын негіздейді. Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау үшін экономикалық бағалау әдісі, ал құқықтық базаны талдау үшін құқықтық талдау әдісі қолданылды. ЭҚТ-ді пайдаланудың экономикалық талдауы ЭҚТ-ді пайдалану шығындары мен күтілетін пайданы салыстыру негізінде жүргізілді.
Зерттеудің күтілетін нәтижелері Қазақстан Республикасында ЭҚТ пайдалану стратегиясын әзірлеу және тиісті шаралар мен құралдарды енгізу туралы шешімдер қабылдау үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл экожүйелік қызметтерді тиімді пайдалануға және табиғи ресурстарды сақтауға, сондай-ақ экономиканың тұрақты дамуы мен халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға жағдай жасауға ықпал етуі мүмкін.
Тaқыpыптың зepттeлу дeңгeйi. диссертациялық жұмысты жазу барысында салыстырмалы бағалау, әдебиеттерге шолу, статистикалық анализ, кейс-стади және т.б. әдістер қолданылды.
Жұмыcтың құpылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Экожүйелік қызметтер

Экожүйелік қызметтер-бұл адамдар экожүйелерден, соның ішінде табиғи экожүйелермен қамтамасыз етілетін өнімдерден, қызметтерден және ресурстардан алатын артықшылықтар. Экожүйелік қызметтерге, мысалы, азық-түлік ресурстары, су, климатты реттеу, су тасқынынан қорғау, ауыл шаруашылығына полинаторларды қамтамасыз ету, балық аулау, рекреациялық мүмкіндіктер және т.б. кіруі мүмкін. Жалпы алғанда, экожүйелік қызметтер табиғат адамдарға және жалпы экономикаға беретін және жердегі тіршілікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқаратын құндылықтарды білдіреді. Алайда, экожүйелік қызметтер үлкен пайда әкелсе де, олар экономика мен саясат шешімдерін қабылдау кезінде әрдайым бағаланбайды және ескерілмейді. Бұл экожүйелерге, демек, оларға тәуелді адамдарға зиян келтіруі мүмкін дұрыс емес және тиімсіз шешімдерге әкелуі мүмкін. Осыған байланысты, соңғы жылдары экономиканың әртүрлі секторларындағы экожүйелік қызметтерді бағалау мен есепке алуға, сондай-ақ осы қызметтер үшін төлем тетіктерін әзірлеуге көбірек көңіл бөлінуде.
"Экологиялық қызметтер" термині 1970 жылы жәндіктердің тозаңдануы, балық аулау, климатты реттеу және су тасқынымен күресу сияқты қызметтерді тізімдейтін маңызды экологиялық мәселелерді зерттеу есебінде айтылды. Кейінгі жылдары бұл терминнің әртүрлі нұсқалары қолданылды, бірақ сайып келгенде, "Экожүйелік қызметтер" ғылыми әдебиеттерде стандартқа айналды [1].
Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер тарихы (peu) бірнеше ондаған жылдарға созылады. ЭҚТ тұжырымдамасы Табиғи ресурстар мен экожүйелерді сақтау және тұрақты пайдалану қажеттілігіне реакция ретінде пайда болды. ЭҚТ дамуының негізгі кезеңдері мен тарихы келесідей:
1. Алғашқы идеялар: 1960-1970 жылдары олардың тұрақтылығын сақтау үшін экожүйелік қызметтерге ақы төлеу қажеттілігі туралы алғашқы идеялар пайда бола бастады. Экономистер мен экологтар экожүйелер сумен жабдықтау, топырақ қалыптастыру және климатты реттеу сияқты құнды қызметтерді ұсынатынын мойындай бастады.
2. Тұжырымдаманың дамуы: 1980-1990 жылдары ЭҚТ тұжырымдамасы кең таралып, академиялық зерттеулердің тақырыбына айналды. Осы кезеңде Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді бағалау мен ұйымдастырудың теориялық және әдіснамалық тәсілдері жасалды.
3. Пилоттық жобалар: 1990-2000 жылдары ЭҚТ енгізу бойынша алғашқы пилоттық жобалар іске қосылды. Олар төлем жүйесінің тиімділігін бағалауға және ең жақсы тәжірибелерді анықтауға бағытталған. Кейбір танымал пилоттық жобаларға үшінші Халықаралық қор (G3ID) және Коста-Рикадағы жасыл дәліздер бағдарламасы кіреді.
4. Кеңейту: 2000 жылдардан бастап ЭҚТ аймақтық және ұлттық деңгейде кеңінен қолданыла бастады. Көптеген елдер мен аймақтар экожүйелік төлем жүйелерін енгізді және тиісті саясаттар мен бағдарламаларды әзірледі. Мұндай елдердің мысалдары Қытай, Колумбия, Кения, Бразилия және т. б.
5. Халықаралық бастамалар: соңғы онжылдықтарда ПЭУ халықаралық деңгейде танылды. Дүниежүзілік банк, Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN) және Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) сияқты халықаралық ұйымдар экожүйе қызметтері үшін төлемдерді белсенді қолдайды және дамытады. Мысалы:
А) Дүниежүзілік банк: Дүниежүзілік банк экожүйе қызметтері үшін төлемдерді дамыту мен қолдауда маңызды рөл атқарады. Ол экожүйелік төлемдерге қатысты бағдарламалар мен жобаларға қаржылық қолдау көрсетеді және осы салада зерттеулер мен талдаулар жүргізеді.
Ә) Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN): IUCN экожүйе қызметтері үшін төлем саясаты мен тәжірибесін дамыту бойынша жұмыс істейді, зерттеулер мен тренингтер жүргізеді және оларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстар мен нұсқаулықтар береді.
Б) Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ): БҰҰ Тұрақты даму құралдарының бірі ретінде экожүйелік қызмет төлемдерін белсенді қолдайды. Ол осы тақырып бойынша конференциялар, форумдар мен семинарлар ұйымдастырады, сонымен қатар елдер мен ұйымдарға арналған нұсқаулықтар мен ұсыныстар әзірлейді.
В) Басқа халықаралық ұйымдар: жоғарыда айтылғандардан басқа, Экожүйелік қызметтер үшін төлемдермен белсенді айналысатын және олардың дамуын қолдайтын ЮНЕСКО, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ), табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық одақ және т.б. сияқты бірқатар басқа халықаралық ұйымдар бар.
Халықаралық бастамалар мен қолдау бүкіл әлем бойынша экожүйе қызметтері үшін төлемдерді таратуда және қолдануда маңызды рөл атқарды. Олар тәжірибе алмасуға, стандарттар мен әдістемелерді дамытуға, сондай-ақ экожүйе қызметтері үшін төлемдермен байланысты жобаларды қаржыландыруға ықпал етеді.
6. Әдістемелерді дамыту: Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді түсіну мен практиканы дамыта отырып, экожүйелік қызметтердің құнын бағалау үшін әртүрлі әдістемелер мен құралдар әзірленді. Бұған экономикалық модельдер, географиялық ақпараттық жүйелер (ГАЖ), экожүйелік қызметтерді бағалау мен бақылауға арналған стандарттар мен хаттамалар кіреді.
7. Тұрақты даму саясаттары мен тәжірибелерімен Интеграция: Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер мемлекеттік және халықаралық деңгейдегі тұрақты даму саясаттары мен тәжірибелеріне көбірек енуде. Олар экологиялық, әлеуметтік және экономикалық мақсаттарға жетудің маңызды құралына айналуда.
8. Үздіксіз зерттеу және дамыту: зерттеушілер қазіргі уақытта экожүйе қызметтері үшін төлем әдістемелері мен тәжірибелерін жақсарту бойынша жұмысты жалғастыруда. Зерттеулер ПЭУ-ді тиімді жүзеге асыру үшін стандарттар, ұсыныстар мен құралдарды әзірлеуге бағытталған[2].
Экожүйе қызметтері үшін төлемдер тарихы дамып келеді және олар экожүйелерді тұрақты басқарудың және олардың құнды қызметтерін қоғамның әл-ауқаты үшін сақтаудың маңызды құралына айналуда.
"Экожүйелік қызметтер" терминін 1981 жылы АҚШ ғалымдары Роберт Констанс, Ральф Д ' Аргенто, хэл Гуддейл және Стивен Пурселл "тиімділік, адалдық және тұрақтылық сияқты құндылық экожүйелік қызметтері" мақаласында ұсынған. Содан бері бұл термин экожүйелер мен олардың ресурстарын бағалау мен басқаруға қатысты ғылыми еңбектер мен құжаттарда кеңінен қолданылады.
Экожүйелік қызметтер тұжырымдамасы 1990 жылдары, әсіресе 1992 жылы Рио-де-Жанейрода өткен БҰҰ Қоршаған орта және даму конференциясында (UNCED) халықаралық дискурсқа енгізілгеннен кейін кеңінен қабылданды. Кейінгі жылдары Экожүйелік қызметтер тұрақтылық пен қоршаған орта саласындағы барған сайын маңызды ұғымға айналды және олардың негізінде экожүйелер мен Биоәртүрлілікті басқарудың әртүрлі тәсілдері жасалды. Қазіргі уақытта Экожүйелік қызметтер тұжырымдамасы халықаралық келісімдерде және тұрақты даму мен қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық стратегияларында белсенді қолданылады.
Экожүйелік қызметтер экономика, экология, биология және басқа пәндер бойынша қазіргі әдебиеттерде кеңінен талқыланады. Осы тақырып бойынша негізгі кітаптардың бірі-Корнелиус Япсон мен Карл Фоллберг өңдеген "Экожүйелік қызметтер: жаһандық аспект, Жергілікті деңгей" (Ecosystem Services: Global Issues, Local Practices). Бұл кітап экожүйелік қызметтерге және олардың тұрақты дамудағы маңыздылығына бағытталған ғылыми мақалалар жинағы.
Сонымен қатар, ұлттық және халықаралық ұйымдар экожүйелік қызметтерді зерттеумен де белсенді айналысады. Мысалы, Дүниежүзілік банк, Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры, Халықаралық табиғатты қорғау одағы (IUCN) және басқа да көптеген ұйымдар экожүйе қызметтерін басқару бойынша зерттеулер жүргізеді, әдістемелер мен нұсқаулықтар әзірлейді.
Соңғы жылдары экожүйелік қызметтерді экономикалық бағалауға көбірек көңіл бөлінді. Осы саладағы ең танымал және алғашқы жұмыстардың бірі Эдвард Барбер мен Кевин Гастон жазған "табиғи капитал: 21 ғасырдағы капиталдың теориясы, практикасы және болашағы" (табиғи капитал: экожүйе қызметтерін картаға түсіру теориясы мен практикасы) кітабы болды. Бұл кітапта олар экожүйелік қызметтерді экономикалық құндылығына қарай картаға түсіру және бағалау әдістерін сипаттайды.
Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер (peu) соңғы онжылдықтарда дами бастаған өз тарихына ие. Олар табиғи ресурстар мен экожүйелерді сақтау және тұрақты пайдалану үшін экономикалық саясат құралдарының біріне айналды.
ЭҚТ идеясы экожүйелердің қоғамға беретін құндылығын тануға негізделген. Экожүйелер тек тегін ресурстар ретінде қарастырылудың орнына ауа мен суды тазарту, климатты реттеу, биоәртүрлілікті сақтау және т.б. сияқты әртүрлі қызметтерді жеткізушілер ретінде қарастырылады. Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер осы қызметтерді сақтау және тиімді пайдалану үшін экономикалық ынталандыруды тудырады.
ЭҚТ-ді қолданудың алғашқы және сәтті мысалдарының бірі - 1996 жылы басталған Коста-Рикадағы "гидрологиялық қызметке арналған Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер" бағдарламасы. Ол табиғи су қоймалары рөлін атқаратын орман экожүйелерін сақтағаны үшін жер иелеріне сыйақы ұсынады. Осы бағдарламаның арқасында ормандардың едәуір аумағын сақтап, су ресурстарының сапасын арттырып, су тасқыны мен құрғақшылықтың жағымсыз салдарын азайтуға мүмкіндік туды.
Уақыт өте келе ЭҚТ идеясы барған сайын танымал бола бастады және әлемнің әртүрлі елдері мен аймақтарына таралды. Ол "жасыл экономика" тұжырымдамасының және тұрақты даму аясындағы "Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер" тәсілінің маңызды құрамдас бөлігіне айналды.
Әр түрлі елдерде жергілікті жағдайлар мен қажеттіліктерге байланысты әр түрлі peu модельдері енгізілуде. Бұл өтемақы бағдарламалары, экологиялық салықтар, экожүйені қорғау қорлары, нарықтық механизмдер және экожүйе қызметтері үшін төлемнің басқа түрлері болуы мүмкін.
Алайда, ЭҚТ-дің жетістіктері мен әлеуетіне қарамастан, оларды жүзеге асыру белгілі бір қиындықтарға тап болады, мысалы, экожүйелік қызметтердің құнын бағалаудың қиындығы, төлемдерді жинау мен бөлудің тиімді тетіктерін әзірлеу қажеттілігі, мүдделі тараптар мен жұртшылықтың қатысуын қамтамасыз ету және құқықтық және институционалдық қолдауды қамтамасыз ету.
Соңғы жылдары әртүрлі елдерде, соның ішінде Қазақстан Республикасында ЭҚТ қолдану мәселелері бойынша көптеген зерттеулер мен талдаулар жүргізілді. Мұндай зерттеулердің кейбіреулері елдің белгілі бір аймақтарында ЭҚТ қолдану әлеуетін бағалауға, ЭҚТ модельдері мен механизмдерін әзірлеуге, сондай-ақ мұндай жүйелердің тиімділігі мен халықаралық стандарттар мен үздік тәжірибелерге сәйкестігін бағалауға бағытталған[3].
Қазақстанда ЭҚТ-ді пайдаланумен байланысты зерттеудің мысалы ретінде "өзен бассейндеріндегі су ресурстарын қорғау үшін Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдалану мүмкіндіктерін талдау" болуы мүмкін[4]. Бұл зерттеуде су ресурстарын қорғау және басқару үшін ЭҚТ пайдалану әлеуетіне талдау жүргізіледі, сондай-ақ Қазақстанда ЭҚТ жүйесін әзірлеу және енгізу бойынша ұсынымдар ұсынылады.
"Қазақстанның ұлттық парктері аумағында Экожүйелік қызметтер үшін төлемдерді пайдаланудың экономикалық тиімділігі" [5], "Қазақстан өңірлеріндегі Экожүйелік қызметтер үшін төлемдердің экономикалық тиімділігін бағалау" [6] және "Қазақстан өңірлерінің экономикалық модельдеріндегі экожүйелік қызметтерді есепке алу" сияқты басқа зерттеулер" [7], сондай-ақ Қазақстан экономикасының түрлі өңірлері мен секторларында ЭҚТ-ді пайдаланудың экономикалық тиімділігі мен әлеуетін зерттейді.
Сондай-ақ, Экожүйелік қызметтер әдебиетіндегі маңызды бағыт оларды басқару және сақтау болып табылады. Осы саладағы бірқатар зерттеулер экожүйелік қызметтерді тиімді басқару үшін экономикалық, әлеуметтік және экологиялық аспектілерді ескеру, сондай-ақ мүдделі тараптардың пікірін ескеру қажет екенін көрсетеді.
Экожүйелік қызметтерді басқарудың маңызды сәттерінің бірі-олардың құнын бағалау. Әдебиеттерде экожүйелік қызметтерді бағалаудың әртүрлі әдістері, соның ішінде нарықтық бағалау әдістері, шығындар әдістері және контингенттік сұранысты бағалау әдістері келтірілген. Бұл әдістердің әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар және оларды таңдау нақты жағдайға және бағалау мақсаттарына байланысты.
Экожүйелік қызметтерді басқарудың тағы бір маңызды аспектісі - оларды сақтау және қалпына келтіру. Зерттеулер көрсеткендей, экожүйелік қызметтерді тиімді сақтау үшін экожүйелерді үнемі бақылау және олардың жағдайын бағалау қажет. Биологиялық әртүрлілікті қорғау және климаттың өзгеруіне қарсы шаралар қабылдау да маңызды.
Жалпы, Экожүйелік қызметтер туралы әдебиеттерге шолу олардың қоғам үшін маңыздылығын және оларды пайдалануды, сақтауды және қалпына келтіруді басқару қажеттілігін көрсетеді. Әр түрлі аспектілерді, соның ішінде экономикалық, әлеуметтік және экологиялық аспектілерді ескеру және барлық мүдделі тараптардың пікірін ескеру маңызды.
Экожүйе қызметтеріне ақы төлеу-бұл жер иелеріне немесе экожүйе пайдаланушыларына экожүйе қызметтерін сақтау және жақсарту үшін өтемақы төлеуге мүмкіндік беретін механизм. Бұл азық-түлік ресурстары, су, климатты реттеу және т.б. сияқты адамның өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз ететін экожүйе қызметтерін қолдау және жақсарту үшін пайдалы болуы мүмкін. экожүйе қызметтеріне ақы төлеу жер иелері мен экожүйе пайдаланушыларын табиғи ресурстарды үнемдеуге және тұрақты дамуға ықпал етуге ынталандыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасында экожүйелік қызметтердің көптеген түрлері экономиканың тұрақты дамуы мен адамдардың әл-ауқаты үшін аса маңызды болып табылады. Бұл қызметтерге, мысалы, су ресурстары, биоәртүрлілік, топырақ және климаттық реттеу кіреді. Қазақстан тұрақты дамуды қолдау және табиғи ресурстарды сақтауға жәрдемдесу үшін экожүйелік қызметтерді бағалау және олар үшін ақы төлеу тетіктерін әзірлеу бойынша белсенді жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы үшін экожүйелік қызметтерге ақы төлеудің екі негізгі тетігі айқындалды: мемлекеттік бағдарламалар және нарықтық тетіктер. Мемлекеттік бағдарламалар Қазақстандағы Экожүйелік қызметтер үшін төлемнің негізгі тетігі болып табылады. Олар су ресурстарын қорғау, жер жамылғысын қалпына келтіру және қоршаған ортаның ластануын азайту сияқты экожүйелік қызметтерді сақтау және жақсарту үшін өтемақы береді. Мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру жөніндегі жобаларды қаржыландыру, сондай-ақ экожүйелік қызметтерді сақтау мақсатында Жер ресурстарын пайдалануды шектеуге байланысты шығындар үшін жер иелеріне өтемақы жүзеге асырылады.
Қазақстанда экожүйелік қызметтер үшін төлемнің нарықтық тетіктері дамудың бастапқы сатысында тұр және әлі толық көлемде пайдаланылмайды, дегенмен, экожүйелерді тиімдірек пайдалануды және басқаруды ынталандыратын экожүйелік қызметтерге ақы төлеу тетіктерін әзірлеуге бағытталған белгілі бір пилоттық жобалар мен зерттеулер бар. Мысалы, осындай жобалардың бірі-Есіл өзені бассейніндегі экожүйелік қызметтерге ақы төлеу жобасы, ол осы бассейндегі су қорғау және биоәртүрлілік сияқты экожүйелік қызметтерге ақы төлеу әлеуетін бағалайды. Жалпы, Қазақстанда Экожүйелік қызметтер үшін ақы төлеу тетіктерін пайдалану орнықты дамуға ықпал етуі және табиғи ресурстарды сақтауға жәрдемдесуі мүмкін. Алайда, ең үздік тәжірибелерді анықтау және Қазақстан Республикасының әртүрлі өңірлеріндегі экожүйелердің ерекшеліктерін ескеру үшін неғұрлым кең зерттеулер жүргізу қажет. Сондай-ақ, экожүйелік қызметтерге ақы төлеу тетіктерін енгізу кезінде әлеуметтік және экономикалық аспектілерді ескеру қажет. Мысалы, табиғи ресурстарды пайдалануға тәуелді жергілікті қауымдастықтардың мүдделерін ескеру және олардың қажеттіліктері мен мүдделерін ескеретін механизмдерді әзірлеу қажет. Тағы бір маңызды аспект-экожүйелердің күйіндегі өзгерістерді бақылауға және олардың құнын анықтауға мүмкіндік беретін экожүйелік қызметтерді бақылау және бағалау жүйесін құру. Бұл экожүйелік қызметтерге дұрыс бағаны белгілеуге және оларды төлеудің тиімді тетіктерін жасауға көмектеседі.
Экожүйелік қызметтер үшін ақы төлеу тетіктері Қазақстан Республикасында енді ғана дами бастағанына қарамастан, олардың орнықты дамуды және табиғи ресурстарды сақтауды ынталандыру үшін үлкен әлеуеті бар. Бұл тетіктерді одан әрі дамыту неғұрлым терең зерттеулер мен пилоттық жобаларға негізделуі мүмкін, бұл Қазақстан Республикасының әртүрлі өңірлеріндегі экожүйелердің үздік тәжірибелері мен ерекшеліктерін есепке алуға көмектеседі.

Экожүйе қызметтері үшін төлемдер концепциясы

Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер тұжырымдамасы адамдардың өмірі мен экономикасының ажырамас бөлігі болып табылатын бірқатар экожүйелік қызметтерді алуына негізделген, бірақ көбінесе бұл қызметтер тауарлар мен қызметтердің құнына қосылмайды, бұл олардың маңыздылығын бағаламауға әкеледі. Экожүйе қызметтері су мен ауаны тазарту, климатты реттеу, биоәртүрлілікті сақтау және т.б. сияқты мүмкіндіктерді қамтиды.
Экожүйелік қызметтерге ақы төлеу тетіктері экожүйелерді сақтауды және табиғи ресурстарды тұрақты пайдалануды ынталандыру құралы болып табылады. Бұл механизмнің мәні мынада: белгілі бір экожүйелік қызметтер үшін төлеуші (жеке тұлға, кәсіпорын немесе мемлекет) провайдерге (экожүйенің иесі немесе оны сақтауды ойлайтындар) төлейді. Мұндай жүйенің мысалы ормандарды сақтау үшін төлем болуы мүмкін. Ормандар ауаны тазарту және климатты реттеу сияқты экожүйелік қызметтерді ұсынады, бұл тек орман иесіне ғана емес, жалпы қоғамға да пайдалы. Егер орман иесі оны сақтау шығындарын көтерсе, онда олар ұсынған Экожүйелік қызметтер үшін өтемақы ала алады. Осылайша, экожүйе қызметтері үшін төлем механизмі ормандарды сақтауды және барлық мүдделі тараптарға пайда әкелуді ынталандыруы мүмкін. Сонымен қатар, табиғи ресурстарды пайдалануға тәуелді жергілікті қауымдастықтарды қолдау үшін экожүйелік төлем механизмдерін пайдалануға болады. Бұл әсіресе жергілікті қауымдастықтар өмір сүру үшін табиғи ресурстарды пайдалануға мәжбүр болуы мүмкін дамушы елдерде маңызды болуы мүмкін. Экожүйелік төлем механизмдері жергілікті қауымдастықтарға Ормандарды сақтау немесе экологиялық аспектілерді ескере отырып, жерді пайдалану сияқты қосымша табыс алуға көмектеседі. Осылайша, Экожүйелік қызметтер үшін төлемдер тұжырымдамасы табиғи ресурстарды сақтау мен тұрақты дамудың қуатты құралы бола алады [8].
Бұл ретте экожүйелік қызметтер үшін төлемдер жүйесін енгізу барлық экологиялық проблемалар мен қақтығыстарды шешу үшін панацея болып табылмайтынын атап өткен жөн. Ол заңнама, экологиялық стандарттар мен нормалар, бақылау және мониторинг жүйелері, экологиялық сертификаттау және т.б. сияқты экологиялық саясаттың басқа құралдарымен бірге қарастырылған жағдайда ғана тиімді бола алады. Осылайша, экожүйелік қызметтер үшін төлемдер тұжырымдамасы бүкіл әлемде танымал болып келе жатқан экологиялық мәселелерді шешудің инновациялық тәсілі болып табылады. Қазақстан Республикасында экожүйелік қызметтер үшін төлемдер жүйесін енгізу экожүйелерді сақтауға және қалпына келтіруге, сондай-ақ, әсіресе ауылдық жерлерде халықтың әл-ауқатын арттыруға ықпал етуі мүмкін. Алайда, осы тұжырымдаманы табысты іске асыру үшін Қазақстан экономикасы мен экожүйелерінің ерекшеліктерін ескеру, сондай-ақ оны енгізу және сүйемелдеу бойынша кешенді шараларды әзірлеу қажет.
Сондай-ақ, экожүйелік төлем жүйесін енгізу адамдардың экономикалық қатынастары мен мінез-құлқына кейбір өзгерістер енгізуі мүмкін екенін атап өткен жөн. Мысалы, бұл кейбір экожүйелік қызметтердің экономикалық маңыздылығын арттырып, оларға адам қызметінің қысымын төмендетуі мүмкін. Сонымен қатар, төлемдерді енгізу Экожүйелік қызметтер нарығының әртүрлі қатысушылары арасында жаңа экономикалық мүдделер мен қақтығыстарға әкелуі мүмкін.
Сонымен қатар, экожүйелік төлем жүйесін енгізу кейбір техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық мәселелерге тап болуы мүмкін. Мысалы, экожүйелік қызметтердің құнын анықтау, олардың сапасы мен санын бақылау, сондай-ақ адам қызметінің экожүйелерге әсерін бақылау тетіктерін әзірлеу қажет. Сонымен қатар, экожүйелік қызметтердің құқықтық мәртебесін анықтап, оларды сату мен пайдаланудың тиісті құқықтық және ұйымдастырушылық тетіктері мен рәсімдерін белгілеу қажет.
Осы қиындықтарға қарамастан, экожүйелік қызметтер үшін төлемдер жүйесін енгізу Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар мен жанжалдарды шешудің тиімді құралы бола алады. Осы тұжырымдаманы табысты іске асыру үшін оның Қазақстандағы Экожүйелік қызметтер нарығының ерекшеліктері мен ерекшеліктерін ескеру, сондай - ақ оны енгізуге мүдделі тараптардың-үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардың, бизнестің, халықтың және т. б. кең ауқымын тарту қажет.

Әлемдегі экожүйе қызметтері үшін төлемдерді пайдалану мысалдары

Экожүйелік төлем жүйелері қазірдің өзінде әлемнің көптеген елдерінде кең таралған. Төменде кейбір мысалдар келтірілген.
1. Қытай-Қытайдағы Экожүйелік қызметтер үшін төлем жүйесі 2000 жылы іске қосылды және ел аумағының 25% - дан астамын қамтитын 1,3 мыңнан астам бағдарламаны қамтиды. Бағдарламаның негізгі мақсаты-ормандарды сақтау және су ресурстарының ластануын азайту. Бағдарлама фермерлер мен жер иелеріне жерді, ормандарды, су айдындарын және басқа да экожүйелік нысандарды сақтау және жақсарту үшін өтемақы төлейді.
2. Коста - Рика-Коста-Рика экожүйе қызметтері үшін төлем жүйесін енгізген алғашқы елдердің бірі болды. 1996 жылы елдегі ормандар мен биоәртүрлілікті сақтауға бағытталған бағдарлама басталды. Жүйе ормандар мен Биоәртүрлілікті сақтайтын жер иелеріне өтемақыларды, сондай-ақ экологиялық таза туризмге инвестиция салатын туристік компанияларды ынталандыруды қамтиды.
3. Колумбия-Колумбияда 2007 жылы экожүйе қызметтері үшін төлемдер жүйесі іске қосылды. Жүйе су ресурстарын, ормандарды және биоәртүрлілікті сақтау бағдарламаларын қамтиды. Фермерлер мен жер иелері өз жеріндегі экожүйе нысандарын сақтау, сондай-ақ тұрақты егіншілік тәжірибесін енгізу үшін өтемақы алады.
4. АҚШ-АҚШ-та экожүйелік төлем жүйесі жергілікті деңгейде дамып келеді. Мысалы, Нью-Йорк қаласында су ресурстарын сақтау және қаланың өзендері мен шығанақтарында су сапасын жақсарту бағдарламасы іске қосылды. Бағдарлама шеңберінде жер иелері өз жерлеріндегі экожүйелік объектілерді сақтағаны үшін, сондай-ақ судың ластануын азайтуға бағытталған тәжірибелерді енгізгені үшін өтемақы алады.
АҚШ-та экожүйелік қызметтер үшін төлемдер негізінен 1985 жылы іске қосылған табиғатты қорғау бағдарламасы (CRP) шеңберінде қолданылады. Бұл бағдарлама топырақ ресурстарына қысымды төмендету және табиғи экожүйелерді сақтау үшін белгілі бір жер учаскелеріндегі ауылшаруашылық өндірісін азайтуға арналған. CRP бағдарламасы бойынша фермерлер өз жерлерін ауылшаруашылық өндірісіне пайдаланбағаны және оларды табиғи өсімдіктерге қалдырғаны үшін өтемақы алады. Осылайша, фермерлер қоғамға ұсынатын Экожүйелік қызметтер үшін ақы алады.
Қытайда экожүйелік қызметтер үшін төлемдер соңғы жылдары да кең таралды. Бір мысал-2000 жылы Чэнду қаласында іске қосылған "қалалық орман" бағдарламасы. Бұл бағдарлама қаладағы жасыл кеңістікті ұлғайту және ауаның ластануын азайту мақсатында жасалған. Қала тұрғындары өз жерлерінде ағаш өсіргені үшін өтемақы ала алады. Осылайша, экожүйелік төлем бағдарламалары табиғатты сақтап қана қоймай, экономиканы, соның ішінде ауыл шаруашылығы мен туризмді дамытуды ынталандырады.
Сондай-ақ, экожүйелік қызметтер үшін төлемдер Коста-Рика, Мексика, Бразилия, Кения және т.б. сияқты көптеген басқа елдерде қолданылатынын атап өткен жөн. Әр елде бұл бағдарламалардың өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ жалпы мақсат-экожүйелер мен биологиялық әртүрлілікті сақтау және аймақ экономикасын дамыту [9].

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОЖҮЙЕЛІК ҚЫЗМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ
Қазақстандағы экожүйелік қызметтердің сипаттамасы

Қазақстан Республикасы Орталық Азияда орналасқан және әртүрлі экожүйелерді қамтитын кең аумаққа ие. Қазақстан өсімдіктер мен жануарлар әлеміне, сондай-ақ мұнай, газ, уран және басқа да пайдалы қазбалар сияқты табиғи ресурстарға бай. Қазақстанда ұсынылатын ең маңызды экожүйелік қызметтердің кейбірі мыналарды қамтиды:
1. Климатты реттеу: Қазақстанның өсімдік жамылғысы температура мен жауын-шашынның өзгеруі сияқты климаттық өзгерістердің әсерін азайтуға көмектеседі. Бұл өз кезегінде ел тұрғындарының денсаулығы мен әл-ауқатына оң әсер етеді.
2. Су ресурстары: Қазақстанда ауыл шаруашылығы алқаптарын суару үшін ауыз су мен судың маңызды көздері болып табылатын көптеген өзендер, көлдер мен су қоймалары бар.
3. Поллинизация: Қазақстандағы ауылшаруашылық дақылдарының көпшілігі аралар мен басқа жәндіктердің тозаңдануына байланысты. Поллинизация қызметтерін ұсынатын экожүйелер дақылдардың өнімділігі мен сапасын арттыруға көмектеседі.
4. Туризмді дамыту: Қазақстан-әлемнің түкпір-түкпірінен туристерді тартатын бай табиғи көрікті жерлері бар ел. Әдемі пейзаждар, бай жануарлар мен өсімдіктер әлемі, таза ауа мен су сияқты Экожүйелік қызметтер аймақтың туристік тартымдылығына әсер ететін маңызды факторлар болып табылады.
5. Ауыл шаруашылығы: Қазақстан-араларды тозаңдандыру, топырақ құнарлылығы, сондай-ақ су ресурстарын реттеу сияқты экожүйелік қызметтерге тәуелді дамыған ауыл шаруашылығы бар ел.
Бұл қызметтер Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін, сондай-ақ экожүйелердің биоалуантүрлілігі мен тепе-теңдігін сақтау үшін маңызды мәнге ие. Алайда, көбінесе бұл қызметтер тиісті баға алмайды және толық пайдаланылмайды. Мысалы, топырақ эрозиясының алдын алу және топырақ құнарлылығын сақтау сияқты экожүйені қорғау қызметтері ауылшаруашылық өндірушілерінің тиісті мойындауына ие болмайды. Соның нәтижесінде Қазақстандағы ауыл шаруашылығы топырақтың тозуы мен өнімділіктің төмендеуіне байланысты проблемаларға тап болады.
Қазақстанда туризмді дамыту үшін айтарлықтай әлеуетке қарамастан, туристік Экожүйелік қызметтер де толық көлемде пайдаланылмайды. Мысалы, елдегі көптеген көркем жерлерде туристер үшін тиісті инфрақұрылым жоқ және көбінесе заңсыз пайдалану мен ластанудан қорғалмайды. Тағы бір мысал-су объектілерінің батпақтануын және ластануын болдырмау сияқты су экожүйесінің қызметтері. Қазақстан тұщы судың бай көзі болғанына қарамастан, елдегі көптеген су экожүйелеріне ластану, тиімсіз пайдалану және климаттың өзгеруі қауіп төндіреді.
Жалпы, Қазақстандағы экожүйелік қызметтерді талдау бұл қызметтердің елдің экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін, сондай-ақ табиғи ресурстар мен биоәртүрлілікті сақтау үшін зор әлеуетке ие екенін көрсетеді. Алайда, бұл әлеуетті іске асыру үшін тиісті тетіктер мен құралдар, сондай-ақ экожүйелерді басқару процесінде барлық мүдделі тараптардың хабардарлығы мен тартылуы қажет.

Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау

Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау табиғи ресурстарды басқару мен қоршаған ортаны қорғаудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол үшін әртүрлі әдістер қолданылады, соның ішінде экожүйелік қызметтерді қалпына келтіру шығындарын бағалау әдісі (cost of Replacement), мүмкіндік шығындарын бағалау әдісі (Opportunity Cost), тікелей экономикалық құндылықты бағалау әдісі (direct Use Value), жанама экономикалық құндылықты бағалау әдісі (Indirect Use Value) және пайдаланылмаған ресурстарды бағалау әдісі (Non-Пайдалану Мәні) [10].
Қазақстанда экожүйелік қызметтерді қалпына келтіруге арналған шығындарды бағалау әдісін пайдалана отырып, экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау жүргізілді. Нәтижесінде топырақ түзілуі, оттегі өндірісі, суды тазарту және биоәртүрлілік сияқты негізгі экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығы бағаланды. Қазақстан аумағында барлығы 18 экожүйелік қызмет бағаланды.
Зерттеу экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығы елдің жалпы экономикасының едәуір бөлігін құрайтындығын көрсетті. Мысалы, бір ғана экожүйе қызметі - топырақ түзілуі-жылына 52,4 миллиард АҚШ долларына бағаланады. Сондай-ақ, Экожүйелік қызметтер Ұлттық экономика үшін маңызды екендігі анықталды, өйткені олар туризмнен, орман шаруашылығынан және балық аулаудан түсетін кірісті қамтамасыз етеді және халықтың денсаулығын жақсартуға ықпал етеді.
Алайда, экожүйелік қызметтердің айтарлықтай экономикалық құндылығына қарамастан, олардың құны көптеген экономикалық шешімдерде ескерілмейді, бұл табиғи ресурстарды дұрыс пайдаланбауға және елдегі экологиялық жағдайдың нашарлауына әкелуі мүмкін. Сондықтан экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын есепке алу және оларды экономикалық шешімдерде қолдану тетіктері мен құралдарын дамыту маңызды.
Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Олардың бірі-ауыстыру әдісі, ол экожүйелік қызметтердің құнын оларды техникалық құралдармен ауыстыру үшін қажет болатын шығындар негізінде бағалаудан тұрады. Тағы бір әдіс - контингенттік сұранысты бағалау әдісі, ол адамдардың белгілі бір экожүйелік қызмет үшін қанша төлеуге дайын екенін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақстанда экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау үшін бірнеше зерттеулер жүргізілді. Мысалы, 2016 жылы Балқаш көлінің экожүйелік қызметтерін зерттеу жүргізілді, бұл көлдің экожүйелік қызметтерінің жылдық құны шамамен 900 миллион АҚШ долларын құрайтынын көрсетті. 2017 жылы жүргізілген тағы бір зерттеу Қазақстандағы ормандардың экожүйелік қызметтерін жылына 4,3 миллиард АҚШ долларына бағалады.
Алайда, жүргізілген зерттеулерге қарамастан, Қазақстанда экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау әлі де кең таралған тәжірибе болып табылмайды. Елдегі қоршаған ортаны қорғау және экожүйені басқару шешімдерінің көпшілігі экожүйе қызметтерінің экономикалық құндылығын бағалау негізінде емес, қоғамдық пайда туралы ойлар негізінде қабылданады.
Экожүйелік қызметтердің экономикалық құндылығын бағалау үшін әртүрлі әдістер қолданылады, мысалы:
1. Ауыстыру шығындарының әдісі: экожүйелік қызметтерді бағалаудың бұл әдісі адамның немесе техникалық құралдардың экожүйелік функцияларын ауыстыру құнын анықтауды қамтиды. Мысалы, су тасқынына қарсы құрылыстарды салу құнын бірдей функцияларды қамтамасыз ететін табиғи экожүйелердің экономикалық құндылығын бағалау үшін пайдалануға болады.
2. Шекті құн әдісі: бағалаудың бұл әдісі экожүйелік қызметті бағалау тұтынушылар төлеуге дайын максималды құн ретінде анықталады. Мысалы, су қорғау аймағының экономикалық құндылығы тұтынушылардың таза суға қол жеткізу үшін қанша ақша төлеуге дайын екендігіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.