Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдары
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Қазақстан-Американдық еркін университеті
Қорғауға жіберілді
_________2023 ж.
Педагогика және психология
кафедрасының меңгерушісі
_________ А.Н.Нурланова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдары
6В011701 Қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы
бойынша
Орындаған 19-КЯ-4-Б-О-К
тобының білім алушысы М.Ж.Жорабекова
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.к., профессор
___ ________2023 ж. А.Н.Нурланова
Норма бақылаушы
____________2023 ж.З.К.Чункурова
Өскемен 2023
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Педагогикалық және психологиялық еңбектердегі қызығушылық ұғымының
мәні 7
1.1 Қызығушылықты арттырудың психологиялық негіздері 7
1.2 Қызығушылықты арттырудың педагогикалық негіздері 17
2 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
жолдары 28
2.1 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
жолдарының теориялық негіздері 28
2.2 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
жолдарының тәжірибелік негіздері 31
3 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
бойынша эксперимент жұмысы 46
3.1 Эксперимент жұмысының сипаттамасы 46
3.2 Эксперимент жұмысы 48
3.3 Эксперимент жұмысының нәтижесі 57
Қорытынды 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 66
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі кезде мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылықтары бәсеңдеген. Цифрлық технологиялар дамыған сайын адамзаттың кітап оқуға қызығушылығы төмендеп барады. Сол себепті де XXI ғасырда оқушылардың көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын ояту үлкен жұмысты, дайындықты талап етеді.
Жалпы қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Қызығудың анық көрінетін жері - мектеп болып табылады. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын тұстары кездеседі. Футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да қызығуы өте күшті келеді. Бірақ мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айланысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады.
Қызығушылық мәселесімен психологияда Н.Ф.Добрынин, Т.Рибо (адамның таңдаулы бағыты), С.Л.Рубинштейн (адамның психикалық және эмоционалдық белсенділігінің көрінісі), Ж.Аймауытұлы (қызығушылықты қолдан жасау), С.Жақыпов (мұғалімдегі қызығушылық), Л.С.Выготский (қызығушылық түрлері), ал педагогика саласында А.Ю.Дейкина, Г.Щукина (танымдық қызығушылықты қалыптастыру), А.К.Дусавицкий, Н.Морозова (қызығушылықтағы қиындықтар), К.Д.Ушинский (қызығушылықтың оқытудағы рөлі мен маңызы), В.Вахтеров (қызығушылықты қалыптастыру), Н.А.Тойбазарова (қызығушылықты ояту) және т.б. айналысты. Қазақ психологы С.Жақыпов берілген білімге мұғалімнің де қызығушылығы болуы тиіс деп есептейді. Өйткені, эмоцияға байланысқан мәліметтер жақсы сақталып, қайта жаңғыртылады. Эмоция тәнмен тығыз байланысты болғанымен, ми адамға керектігін ғана сақтап отырады, басқасын ұмытуға жібереді.
Осыған сүйене отыра, мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын ояту үдерісін нәтижелі ету мұғалім мансабындағы маңызды міндеттердің бірі деп айтуға болады. Аталмыш мәселе оқыту процесі кезінде жүзеге асатыны белгілі.
Қазіргі таңда, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын қарапайым әдіс-тәсілдер арқылы арттыра алмаймыз. Күнделікті қолданылатын әдіс-тәсілдер оқушыны жалықтырып, пәнге деген қызығушылығын жояды. Сондықтан мектеп оқушыларының қызығушылығын ояту не арттыру кезінде олардың қажеттіліктерін ескеру қажет. Мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдерінің қажетті деңгейде дамымауы біздің дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін дәлелдейді. Сол себепті, дипломдық жұмыстың тақырыбын Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдары деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдарын, тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу нысаны: мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттыру процесі.
Зерттеу пәні: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыруда тиімді әдіс-тәсілдерді қолданудың жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттыруға әсер ететін диагностикалық жұмыстар, оқушылардың қажеттіліктерін және қызығушылықтарын ескеретін әдіс-тәсілдер жүйелі түрде қолданылса, онда оқушылардың көркем әдебиет оқуға деген қызығушылықтары артады, өйткені балалардың қызығушылықтары мен қажеттіліктері ескерілген әдіс-тәсілдер аталмыш мәселені шешуге көмектесіп, оң нәтиже шығаруға әсер етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- қызығушылықты арттырудың психологиялық негіздеріне тоқталып, психолог-ғалымдардың теориялық еңбектерін, пікірлерін талдау;
- қызығушылықты арттырудың педагогикалық негіздерін қарастырып, педагог-ғалымдардың теориялық еңбектерін, пікірлерін талдау;
- мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдарының теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыру;
- оқушылардың көркем шығарма оқуға деген қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып сабақ кешенін даярлау, оның тиімділігін эксперименттік тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу әдістері:
- теориялық: ғылыми әдебиеттерден мәліметтерді іріктеп жинақтау, ақпаратқа талдау жасау, саралау;
- эмпирикалық: педагогикалық эксперимент;
- математикалық: алынған мәліметтерді статистикалық тұрғыда өңдеу, жүйелеу.
Зерттеудің жаңашылдығы: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру процесі тиімді әдіс-тәсілдерді жүйелі қолдану арқылы іске асырылды.
Зерттеудің теориялық мәні: зерттеу негізінде алынған нәтижелер психология және педагогика ғылымдары аясында мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың маңыздылығын танытатын нәтиже ретінде сипатталады.
Зерттеудің практикалық мәні: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдерін анықтау мақсатындағы зерттеу нәтижелерін мектеп мұғалімдері оқу-тәрбие процесінде, ал осы мәселе бойынша зерттеу жүргізіп жүрген білім алушылар өз жұмыстарында қолдана алады.
Зерттеу базасы: Абай облысы білім басқармасының Жарма ауданы білім бөлімінің Жаңғызтөбе орта мектеп-балабақша кешені коммуналдық мемлекеттік мекемесі, 9 А және 9 Ә сынып оқушылары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім (3 тарау, 7 тарауша), қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе бөлімінде таңдап алынған тақырып педагогикалық талдауға алынып, өзектілігі нақтыланды, зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, әдістері, жаңашылдығы, теориялық және практикалық мәні анықталды.
Бірінші тарауда қызығушылықты арттырудың психологиялық және педагогикалық негіздері бойынша ғылыми әдебиеттер қарастырылды. Психология және педагогика ғылымы аясындағы ғалымдардың еңбектері мен пікірлері талданды.
Екінші тарауда мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдарының теориялық және тәжірибелік негіздері сараланды. Аталмыш тақырып бойынша педагогтердің зерттеулері қарастырылды.
Үшінші тарауда мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдарын анықтау мақсатындағы педагогикалық тәжірибелік-эксперимент жұмысының айқындаушы, қалыптастырушы және қорытынды кезеңдеріндегі нәтижелер талданды.
Қорытынды бөлімінде барлық мәліметтер жүйеленіп, тұжырымдалды.
Дипломдық жұмыстың соңында зерттеуде пайдаланған әдебиеттер тізімі қолданылу сипатына қарай нөмірленді.
1 Қызығушылық ұғымы
1.1 Қызығушылықты арттырудың психологиялық негіздері
Қызығушылық дегеніміз - дүниедегі заттар мен құбылыстарды танып-білуге бағытталған адамның жеке ерекшеліктерінің бір көрінісі, адамның зейіні ауып, елігуден болатын құмартушылық, ынтығушылық [1, 494 б.].
Қызығушылық мәселесін танымдық тұрғыдан психологияда Б.Г.Ананьев, М.Ф.Беляев, Л.И.Божович, Л.А.Гордон, С.Л.Рубинштейн, В.Н.Мясищев, педагогикада Г.И.Щукина, Н.Р.Морозова кеңінен зерттеді. Адам үшін күрделі және өте маңызды білім ретінде қызығушылық ұғымының психологиялық анықтамаларында көптеген түсініктерге ие, ол келесідей қарастырылады:
- адамның таңдаулы бағыты (Н.Ф.Добрынин, Т.Рибо);
- адамның психикалық және эмоционалдық белсенділігінің көрінісі (С.Л.Рубинштейн);
- адамның объектіге деген ерекше қатынасы, оның өмірлік мәні мен эмоционалды тартымдылығының санасынан туындайды (А.Г.Ковалев).
Г.И.Щукина шын мәнінде қызығушылық адамның айналасында деп санайды:
- адамның психикалық процестерінің қоршаған әлемнің объектілері мен құбылыстарына селективті бағыты ретінде;
- тенденция, ұмтылыс, жеке тұлғаның құбылыстардың осы саласымен, қанағаттанарлық қызметпен айналысу қажеттілігі ретінде;
- тұлға белсенділігінің күшті ынталандырушысы ретінде;
- қоршаған әлемге, оның объектілеріне, құбылыстарына, процестеріне ерекше таңдамалы қатынас ретінде.
Н.Р.Морозова қызығушылықты былайша сипаттайды:
1) іс-әрекетке қатысты жағымды эмоция;
2) эмоцияның танымдық жағының болуы;
3) іс-әрекеттің өзінен туындайтын тікелей мотивтің болуы, яғни іс-әрекеттің өзі оны басқа себептерге қарамастан қызықтырып, оны жасауға итермелейді.
Қызығушылық іс-әрекетте қалыптасып, дамиды. Оған қызметтің жеке компоненттері емес, оның бүкіл объективті-субъективті мәні әсер етеді (сипат, процесс, нәтиже).
Қызығушылық - бұл іс-әрекеттің ерекше тонусын, жеке тұлғаның ерекше күйлерін құрайтын көптеген психикалық процестердің қорытпасы (оқу процесінің қуанышы, қызығушылық тудыратын пән туралы білімге тереңірек үңілуге деген ұмтылыс, маңызды іс-әрекет, сәтсіздіктер тәжірибесі және оларды жеңуге деген ұмтылыс (М.Н.Скаткин).
Жалпы қызығушылық құбылысының маңызды саласы - танымдық қызығушылық. Оның тақырыбы - адамның ең маңызды қасиеті: қоршаған әлемді шындыққа биологиялық және әлеуметтік бағдарлау мақсатында ғана емес, адамның әлемге ең маңызды қатынасында - оның әртүрлілігіне ену, санада маңызды тараптарды, себеп-салдарлық байланыстарды, заңдылықтарды, қайшылықтарды көрсету.
Танымдық қызығушылық танымдық іс-әрекетке ене отыра, әртүрлі жеке тұлғалардың қалыптасуымен тығыз байланысты қатынастарды құрайды: ғылымның белгілі бір саласына, танымдық іс-әрекетке, оларға қатысуға, таным серіктестерімен қарым-қатынасқа таңдамалы қатынас.
Сонымен қатар, танымдық қызығушылық, адамның барлық психикалық процестері белсендіріп, оның дамуының жоғары деңгейінде, жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы шындықты өзгертуге үнемі ұмтылуға итермелейді [2, 366 б.].
Қызығушылық (ағылш. interest) - бұл негізінен ішкі жоспарда пайда болатын танымдық іс-әрекетке итермелейтін қажеттілікке деген көзқарас немесе мотивациялық жағдай. Қызығушылықтың эмоционалды және ерікті сәттері интеллектуалды эмоция мен қиындықтарды жеңуге байланысты күш ретінде ерекше көрінеді. Ол білім түрінде шындықты игерудің адами деңгейімен тығыз байланысты. Жалпы қызығушылық психология мен педагогикада дәстүрлі зерттеу пәні болып табылады. Қызығушылық пәндік байланысы, пәндік мазмұнның кеңдігі, тереңдігі, ұзақтығы, яғни жеке тұлғаның қажеттілік қатынастары жүйесіне енуі бойынша жіктеледі. Қызығушылық адамның әлемге деген қажеттіліктерінің күрделене түсетін қатарында аралық болып табылады: ол шындықтың белгілі бір саласына когнитивті тарту негізінде пайда болып, оның даму процесінде өз тақырыбына белсенді көзқарастың тұрақты жеке қажеттілігіне айналуы мүмкін, - дейді психология ғылымдарының докторы, профессор О.А.Борисович.
Американдық психолог А.Ребер өзінің Психология сөздігі (1995) еңбегінде қызығушылық сөзіне толық анықтама бере алмайтындығын ашық жазады. Оның пікірінше, бұл ұғымды барлығы интуитивті қолданады. Психолог тек қызығушылықпен байланысты сөздер тізімімен шектеледі.
Кейбір авторлар қызығушылық ұғымын таңқаларлыққа, соған жақын эмоциялардың бірі ретінде түсіндіреді. Мысалы, К.Изард қызығушылықты басқалармен қатар мотивациялық маңызы бар базальды эмоциялар қатарына қосады. Мазмұнға деген құштарлық, тапсырма мен қызмет процесіне қатысу сияқты терминдермен сипатталады.
Орыс психологы Л.С.Выготский қызығушылықты сана және еркіндікпен сипатталатын қажеттіліктерді дамытудағы нақты адами деңгей ретінде түсіндірді: Қызығушылық бізге саналы ұмтылыс ретінде, өзіне тартымдылық болып табылатын инстинктивті импульске қарағанда, өзімізге тарту ретінде пайда болады. Қызығушылық - бұл мінез-құлықтың қозғаушы күші болып табылатын жоғары мәдени қажеттіліктер. Кеңес психологтары Б.Е.Варшава мен Л.С.Выготскийдің Психологиялық сөздік еңбегінде (1931) қызығушылық тақырыпқа деген оң көзқарастан туындаған кез-келген әрекетке немесе объектіге бағытталған эмоционалды боялған көзқарас ретінде анықталады [3, 840 б.].
Қызығушылық сөзінің өзі қызығу етістігінен шыққан. Психология ғылымында қызығу - бұл шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады. Қызығудың физиологиялық негізі - Бұл не? дейтін рефлекс. Мәселен, біреуді футболға қызығады десек, ол адамның футбол ойынына үнемі баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен әңгімелесуде де көбінесе осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір көретінін байқаймыз. Сөйтіп адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.
Қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі. Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар болады. Қызығуы өте таяз, ой-өрісі тар адамның образын Н.В.Гоголь шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, Шинель әңгімесіндегі Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қағаз көшіріп жазуға арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ, осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ үлгіруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды, әрі кең, өрісті болуы - оның басты ерекшеліктерінің бірі. Онсыз адамның рухани өмірі дамымайды. К.Маркс бір сөзінде: Адамға лайықтың бәрі де маған жат емес деген екен. Бұл қызығуы жан-жақты дамыған адамның ғана айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай көрсе қызар әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл - үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жәрдемдеседі. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық, т.б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға, ғылымға қызығу (математика, химия, биология, философия т.б.), кәсіптік қызығулар (сан салалы кәсіптің түрлеріне байланысты), эстетикалық қызығулар (кино, театр, музыка, бейнелеу өнеріне), т.б. түрге бөлініп жатады.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады. Жанама қызығу - бұл әрекеттік түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді, Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы артып отырады. Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамдар саяси-қоғамдық мәселелерге қызығатын болса, екінші біреулер эстетикаға қызығады. Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері - мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын тұстары кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да қызығуы өте күшті келеді. Бірақ мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айланысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады [4, 346 б.].
Қызығушылық азды-көпті анықталған немесе толықтай анықталған, аморфты күйде (шашыраңқы) болуы мүмкін. Қызығушылықтың таралуы оның көлемімен байланысты. Кейбіреулерінде қызығушылық толығымен бір тақырыпқа немесе тар шектеулі аймаққа бағытталған болып келеді. Бұл тұлғаның біржақты дамуына әкеледі. Нәтижесінде жеке тұлғаның тарылуы пайда болады. Қызығушылықтар кең және көпжақты, бір салада шоғырланған жағдайда жеке тұлғаның жан-жақты дамуы үшін ең қолайлысы болып табылады.
Орыс психологы М.Ф.Беляев оқушылардың қызығушылықтарын ұзақ мерзімді бақылау арқылы зерттеп, жоғарыда аталған барлық түрлерді анықтады. Кейбіреулерінде әлсіз даму, аморфты күй, дисперсия, қызығушылықтардың тұрақсыздығы бар (Петр Р-ун - 14 жаста, Анна Б. - 15 жаста, Анастасия Е. - 15 жаста); басқаларында (Петр Р. - 14 жаста) бір саламен шектелген (техника) айқын қызығушылық бар; үшіншілерде (Николай Л. - 15 жаста, Виктор Д. - 16 жаста) бір-бірін тежемей, қызығушылықтар екі түрлі арна (зоология мен музыка, әдебиет пен сурет) бойынша бағытталады; төртіншілерде (Николай Н. - 17 жаста) айтарлықтай белсенділікпен барлық бағыттар (нақты ғылымдарға, жаратылыстану ғылымына, әдебиетке, музыкаға, дене шынықтыруға) бойынша көрінетін, бірақ әлі ештеңеге шоғырланбаған жан-жақты қызығушылық бар. Бесіншілерде (Василий В. - 13 жаста, Михаил Г. - 16 жаста) қызығушылықтардың ауқымы кең, айналасында топтастырылған және басқалары бағынатын бір негізгі орталық (әдебиет, техника) бар.
Жеке даму барысында қызығушылықтар балаларда қалыптасады, өйткені олар қоршаған әлеммен барған сайын саналы және терең байланыста болады, әрі оқыту мен тәрбиелеу процесінде қалыптасқан және дамып келе жатқан мәдениеттің нәтижелерін игереді. Қызығушылықтар оқытудың алғышарты және оның нәтижесі болып табылады. Оқыту балалардың қызығушылықтарына негізделіп, оларды қалыптастыруы тиіс. Сондықтан қызығушылықтар, бір жағынан, мұғалім оқытуды тиімдірек ету үшін қолданылса, екінші жағынан, оларды қалыптастыру педагогикалық жұмыстың мақсаты болып табылады. Толыққанды қызығушылықтарды қалыптастыру - оқытудың маңызды тәрбиелік міндеті. Баланың қызығушылықтарын дамыту үшін оның мектепке келуі, әртүрлі пәндерді оқуы айтарлықтай маңызды. Мектеп оқушыларының қызығушылығы көбінесе жақсы жоспарланған пәнге артады. Бұл орайда көп нәрсе мұғалімге байланысты болады.
Жасөспірімнің қызығушылықтарын дамытудағы ең маңыздысы:
1) белгілі тұрақтылыққа ие бір-бірімен байланысты жүйелердің аз санына біріктірілген қызығушылықтар шеңберін құрудың басталуы;
2) қызығушылықтарды жекеден жалпыға, атап айтқанда, идеология, дүниетаным мәселелеріне қызығушылық артуы;
3) алған білімді практикалық жағынан қолдану кезінде қызығушылықтың пайда болуы;
4) басқа адамдардың психикалық тәжірибелеріне, әсіресе өздеріне, жеке тұлғаға деген қызығушылықтың артуы;
5) қызығушылықтарды саралау және мамандандыру.
Басым қызығушылықтар негізінен оқылатын әдебиеттерге бағытталады. Жасөспірімдердің танымал ғылыми, саяхат жайлы әдебиеттерге қызығушылықтары мол. Романдарға, жалпы көркем әдебиетке деген қызығушылық негізінен жасөспірім кезінде артады. Бұл осы жасқа тән ішкі тәжірибеге, сезімге деген қызығушылыққа әсер етеді. Жалпы баладағы қызығушылықтың дамуына қоршаған адамдардың ықпалы ерекше әсер етеді. Педагогикалық үдеріс қызығушылықтардың қалыптасуын саналы түрде бағыттауы қажет. Бұл ешқандай жағдайда оқу процесін оқушылардың қызығушылықтарына бейімдеу керек дегенді білдірмейді. Педагогикалық процесс тәрбие міндеттеріне , объективті ойларға негізделеді. Қызығушылықтар осы объективті негізделген мақсаттарға сәйкес бағытталуы керек [5, 505 б.].
Қазақтың ғылыми психологиясы пен педагогикасының негізін салушы Ж.Аймауытов өзінің Психология еңбегінде ынтаны, яғни қызығушылықты қолдан жасау жайын сөз етеді: ... кейбір жағдайда белгілі соқыр сезім шу дегеннен қозады, оянады; екінші жағдайда, ол адамның тәрбиесі лайықты жолмен жетілген болса, ол қозу салған жерден бола қоймайды. Алғашқыдай кезде біз пәлендей жағдай, пәлен нәрсе ынтамызды қоздырады, мүдделі дейміз. Екіншідей кезде, олар ынтаны тартпайды, қызықсыз дейміз. Сондай нәрсеге ынтаны қолдан жасау керек болады. Бұрыннан бар, бойдағы ынта сезім түйсігіне тіреледі, көру, есту арқылы кіретін жаңа әсерлер, әсіресе қатты қозғалыс қошеметке иеленген әсерлер дерексіз сөзбен түсіндірілетін нәрселерден кісінің ынтасын қырындатып жібереді. Жазушы мұғалімнің сөйлегеніне қарағанда, істегені баланың ынтасын көбірек аударатыны туралы айтады. Мұғалім бір тәжірибе істеп болғанша, әйтпесе сурет салып болғанша, балалар ілтипат қойып, тыныш тыңдап отырады, қалай сөйледі, солай қыбыржи бастайды. Жанды нәрселер, қозғалатын нәрселер, я болмаса қатер туатын, қайғы-жылау шақыратын нәрселер - міне, өте-мөте балалардың қызығушылығын арттыратын осылар, балалардың асанды ынтасы шыныққанша, оқыту дәйім әлгідей нәрселерге жүгініп, ынталандыру керек болады. Олай болса, оқыту тәжірибе арқылы, жанды әңгіме, тақтаға сызған сурет арқылы көрнекі болу жөн. Дегенмен, бұл құралдар да уақыт өте келе ескіріп, қызығушылық та төмендейді.
Жасанды ынтаны баланың мектепке түскен кездегі ынтасымен қатар қоятын жалпы ережені тағайындау мүмкін бе?
Бұл әбден мүмкін. Тума ынта мен жасанды ынтаның қатынасын көрсететін заң бар. Ол заң былай делінеді: Өздігінен қызық емес, ынта тартпайтын нәрсе ынтаны тартатын нәрсемен байланысса, қызық болып кетеді. Байланысқан екі нәрсе қайнасып, қызықсыз нәрсе қызықтылықты өзгеден ауыстырып, жұқтырып алады. Мұның бір таңданарлық қасиеті мынау: әуелдегі қызықты бөлімі де, қызықсыз бүтін нәрсе де, қызықтылығы сарабдал тартпайды, қайта бүтін нәрсе туу басындағы қызықты бөлімнен де ынтаны тартуға қызықтырақ болып кетеді. Психология жүзінде іліктестік заңы қандай мол орын алатындығына ең тамаша дәлелдің бірі осы. Күндегі өмірден мысал алып қарасақ, қандай нәрсеге адамның құлшынып, ынталы болатындығы белгілі. Ынтаны тартатын нәрсе өз басымызға не пайдасы, не зияны тиетін нәрсе болады. Бұл айтылған болмыстан шығатын ереже: баланың назарын аудармақ болсаң, тұрмыста біткен ынтасын қоздыратын нәрседен баста, содан кейін осы нәрсемен қолма-қол байланысы бар нәрсеге көш. Мұғалім жаңаны ескімен қабыстыратын тәсілі тиімді болса, ынта бір орнынан екінші орынға ауып, аяқтап келгенде, ойдың бар аймағын шырмап әкетеді.
Қисын жағының ережесі осы. Сабақтың қызықты я қызықсыз болуы оқытушыға байланысты. Біреу қолайлы іліктестік, қолайлы өткел тапса, екінші бір оқытушылардың орайы оған келмейді. Кейбір оқытушы жаңа сабақпен балалар білетін ескі нәрсенің тоғысатын жерін табуға өткір ақылын көрсетеді; оның сөзі қызықты әңгімелерден, еске түсірумен шырмалып отырады. Енді біреудің оқытқаны ондай сәулеттен аулақ, өте ауыр болып шығады. Міне, бұған психология тұрғысынан қарағанда, кіндіктес (концентр) әдіс, жиынды (комплексный) әдіс дейтін оқыту жүзіндегі жаңа әдістердің негізділігі көрінсе керек [6, 144 б.].
Педагогикалық психология саласына елеулі үлес қосқан публицист, ақын Ғ.Қарашев өзінің Педагогика еңбегінде: Шәкірттерге ауызша үгіт бермеңіз, пайдалы нәрсені өздері тәжірибе арқылы тапсын. Сонда ғана қызығушылықтары оянады, - деп жазады [7, 183 б.].
Қазақ психологы С.Жақыпов: Егер мұғалім сабақты түсіндіргенде оқытушының берілген білімге қызығушылығы болмаса, бала көбісін ұмытып кетеді, - деп пайымдайды. Яғни, оқушының ғана емес, ең бірінші кезекте берілген білімге мұғалімнің де қызығушылығы болуы тиіс. Өйткені, эмоцияға байланысқан мәліметтер жақсы сақталып, қайта жаңғыртылады. Мұның табиғи себебі болады. Эмоция тәнмен тығыз байланысты болғанымен, ми адамға керектігін ғана сақтап отырады, басқасын ұмытуға жібереді [8, 123 б.].
Сонымен, психологиялық тұрғыдан қызығушылық деген белгілі бір объект туралы жаңа мағлұмат білуді қажет етіп, барлық назарды соған аударатын эмоционалды процесс. Жоғарыда аталған психолог-ғалымдардың зерттеулерін талдап, саралай келе, қызығушылық отбасылық ортадан бастау алатынын көруге болады. Баланың қызығушылық сезімі қалыптасуына ата-ана тікелей әсер етеді. Кейін мектепте бұнымен мұғалім жұмыс жасайды. Оқушының қызығушылығын арттыру үшін мұғалімнің әдіс-тәсілдерді және оқу процесін үнемі жаңартып отыру керек. Нақты бір әдіс оқушыны жалықтырып жібереді. Тиісінше, оқуға деген қызығушылығы да төмендейді. Яғни, сабақтың қызықты я қызықсыз болуы мұғалімге, оның сабақ барысында қолданатын әдіс-тәсілдеріне, ұйымдастыру барысына тікелей байланысты.
1.2 Қызығушылықты арттырудың педагогикалық негіздері
Педагогикалық тұрғыдан қызығушылықтардың түрлері көп. Орыс психологы Л. С. Выготский былай дейді: Барлық мәселе - қызығушылықтың өзі зерттелетін пәннің бағыты бойынша қаншалықты бағытталғандығы, ол үшін мадақтамалардың, жазалардың, ұнамды болуға деген ұмтылыстың байланысты болуында. Психолог мектеп жүйесінің балалардың қызығушылықтарын тудыратын нәрселерді қарастыруға, соны үйретуге кеңес береді [9, 84 б.].
Бірінші жалпы заңдылық - оқушы қызығушылығының білім деңгейі мен сапасына, ақыл-ой әрекетінің қалыптасқан әдістеріне тәуелділігі. Сонымен қатар, оқушылардың мұғалімдерге деген қарым-қатынасы, көзқарасы да маңызды. Оқушылар жақсы көретін және құрметтейтін мұғалімдердің сабақтарын қызығушылықпен оқиды. Бұны арнайы зерттеулер көпшілікке дәлелдеген болатын.
Тұрақты танымдық қызығушылықтарды қалыптастыру үшін тәжірибе жасаған бағыттардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- ынталы оқыту;
- оқу материалының жаңашылдығы;
- историзм;
- оқушылардың өмірлік жоспарлары мен бағдарларына байланысты білімнің практикалық қолданылуын көрсету;
- оқытудың жаңа және дәстүрлі емес түрлерін қолдану;
- оқыту формалары мен әдістерінің ауысуы;
- проблемалық оқыту;
- эвристикалық оқыту;
- компьютер арқылы оқыту;
- мультимедиялық жүйелерді қолдану;
- интерактивті компьютерлік құралдарды пайдалану;
- өзара оқыту (жұптық, шағын топтар);
- білімді, дағдыларды тестілеу;
- оқушылардың жетістіктерін көрсету;
- жарыс (сыныптастарымен, жеке);
- сыныпта жақсы атмосфера құру;
- білім алушыға деген сенім;
- педагогикалық әдептілік пен педагог шеберлігі;
- мұғалімнің өзі жүргізетін пәніне қарым-қатынасы;
- мектеп қатынастарын ізгілендіру және т.б [10, 195 б.].
Оқуға деген қызығушылықты тәрбиелеу мәселесі - негізгі дидактикалық мәселелердің бірі. Оны практикалық тұрғыдан қамтамасыз ету үшін оқытудың бірқатар заңдылықтары іске асырылады. Л.Божович, А.Дусавицкий, Н.Морозова, Г.Щукина және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде оқушылардың танымдық қызығушылықтары қарастырылған [11, 75 б.].
Профессор А.К.Дусавицкий қызығушылық танытқан және қызығушылық танытпайтын оқушылардың типтік портреттерін құрастырған болатын.
... Баланы қызықтырған кезде оның қалай жұмыс істейтінін қараңыз. Ол өзін қызықтырған нәрседен рахат алады. Көздері жарқырап, жеңіл қозғалады. Бала өзіне қызықты, әрі маңызды іспен айналысуда. Бұл әрекет оған ағымды эмоция сыйлайды. Ойы анық жұмыс жасайды. Балаға бұл іске қарағанда әлде қайда қызық емес тапсырманы орындау қиынға соғатын болады. Ал қызығушылық танытпаған бала: Ол оқуы керек кітапқа немесе міндетті түрде орындалуы керек тапсырмада қиналады. Үнемі алаңдап отырады [12, 57 б.].
Қызығушылық мәселесін шешуде әр мұғалімнің алдында тұрған объективті қиындықтар көптеген факторларға байланысты. Олардың ең маңыздылары:
1) мұғалімге балаларды оқыту мен тәрбиелеу сапасын арттыруға байланысты мектеп реформасына сапалы жаңа талаптардың қойылуы;
2) ғылыми-техникалық революцияның көпжақты кәсіби және жалпы мәдени қызығушылықтары бар, өзінің қасиеттерін үздіксіз жетілдіріп отыратын педагог-зерттеушінің тұлғасын қалыптастыру міндетін алға қойған жас ұрпаққа ықпалының күшеюі;
3) оқушылардың жаңа білім деңгейіне байланысты оқу-тәрбие процесінде үнемі өзгеріп отыратын жағдайлар.
Бұл өз кезегінде оқушылардың жеке қызығушылықтары мен бейімділіктерін, олардың мінез-құлқы мен ілімдерінің мотивтерін ескере отырып, үнемі оқып-үйренудің күрделі міндетін алға қояды [13, 8 б.].
Ғасырлар бойы мектептегі оқыту жүйесі бір схема бойынша құрылды: мұғалім білім берді, өз пәнін оқытты, оқушы білімді игерді, осы пәнді оқыды. Мұғалімдер тек мектепте ғана емес, іс жүзінде кез-келген оқу орнында балалардың ақыл-ойы мен жүрегіне әсер етудің негізгі және шешуші көзі болып қала берді.
Қызығушылық тек мақсат немесе құрал ретінде ғана емес, сонымен қатар ғылыми негізде ұйымдастырылған оқытудың нәтижесі ретінде қарастырылуы керек. Мұғалімнің басты, шешуші мақсаты - оқушының шығармашылық тұлғасын тәрбиелеу, шығармашылық даралығын анықтау және дамыту.
Балалардың танымдық қызығушылықтары мен қажеттіліктерін тәрбиелеуге байланысты негізгі мақсатты таңдау үш бағытпен анықталады:
- әдіснамалық;
- психологиялық-педагогикалық;
- әдістемелік [14, 105 б.].
Қызығушылық мәселесінің шығармашылық әдістемелік шешімі оқушылардың танымдық қызығушылықтарын, түрлі қабілеттерін дамыту мен тәрбиелеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін үнемі әрі терең зерттеуді талап етеді.
Жалпы алғанда, ғылым да, мектеп практикасы да үздіксіз зерттеусіз, теория мен даму тарихын терең, әрі жан-жақты салыстырмалы талдаусыз, кез-келген проблемасыз сәтті дами алмайды.
Қызығушылықтың рөлі мен оның оқытудағы маңыздылығын барлық педагогтер мойындаған. Орыс педагогі К.Д.Ушинский: Мұғалім қызықсыз өтетін сабақ шәкірттегі оқуға деген ынтаны жоятынын ұмытпауы қажет, - деп жазады [15, 229 б.]. Ұлы педагог қызығушылықты оятудың және білімге деген құштарлықты арттырудың өзіндік жүйесін жасады. Бұл зейінді тәрбиелеуге, сыныптық әңгіме өнеріне, мектептегі балаларға әсер ету процесінің ғылыми негіздеріне байланысты болып келеді.
Оқушының тұрақты танымдық қызығушылығы мен оны сабақта, сыныптан тыс жұмыс барысында дамыту мүмкіндігі арасында бір қайшылық бар. Кез келген пән бойынша кітаптар мен мақалалар оқып, өзін-өзі тәрбиелеу процесінде өзіндік жұмыс жасау дағдыларына ие болған оқушы мұғалімге жоғары талаптар қоятыны анық. Бұл қайшылық әр мұғалімнің өз біліміне, жалпы мәдениетіне, ғылыми-педагогикалық ойлауына сыни көзқарассыз шешілмейді. Аталған мәселенің шешімі - мұғалімнің танымдық мүдделерін барынша үнемі дамыту. Ол үшін сабақтарды, сыныптан тыс іс-шараларды ұйымдастыруға, өткізуге жаңа көзқарас қажет, барлық бұқаралық ақпарат құралдарын неғұрлым тиімді пайдалану керек.
Мектептегі қызығушылық мәселесін әр мұғалім, әр педагогикалық ұжым нақты жағдайлар мен мүмкіндіктерді ескере отырып шешеді. Алайда, мәселеге көзқарастың жалпы принциптері проблеманы шешудің 3 негізгі деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Олар қызығушылықты қалыптастыру бойынша күрделі іс-әрекеттің кезеңдері болуы мүмкін.
Бірінші деңгей - эмпирикалық. Балалардың білімге деген қызығушылығын тәрбиелеу қажеттілігі, сабақтың әртүрлі кезеңдерінде, тәрбие іс-шараларын өткізу кезінде ынтаның ояну ерекшеліктері және т.б. туралы тәжірибелік идеяның негізі болып табылады. Жас маман біраз уақыт жұмыс істегеннен кейін, оқушылардың назарын аудармай, пәнге қызығушылық жағдайларын жасамай, сабақтың жаңа тақырыбын жүзеге асыру өте қиын екеніне көз жеткізеді. Мұғалім балаларда алғашқы қызығушылықты оята алмаса, ол өзінің кәсіби қабілетіне сенімсіздік тудырады. Бұл үшін тәжірибелі мұғалімдердің жылдар бойғы еңбегін талдау қажет болады. Мұғалімге оқушылар үшін арнайы дидактикалық және әдістемелік материалдарды таңдау, проблемалық мәселелер жүйесі, жаңа тақырыптың кіріспесін пысықтау, т.б. көмектеседі. Егер осының бәріне оқытушы проблеманы шешудің ғылыми-педагогикалық негіздерін игеру, өз тәжірибесінде оны шешудің бірнеше жолдары мен нұсқаларын пысықтау міндетін қойса, онда көп ұзамай алғашқы сабақтардың қиындықтары мен қателіктері артта қалады. Аталған деңгейді оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастыру бойынша мұғалім жұмысының бастауы ретінде анықтауға болады.
Екінші деңгей - ғылыми-зерттеу тәсілінің элементтері бар шығармашылық. Бұл деңгей кемінде 3-5 жыл жұмыс істеген, жеткілікті дамыған ғылыми-педагогикалық және психологиялық-әдістемелік қызығушылықтарын көрсеткен мұғалімдер мен мектеп басшыларына тән. Өзін педагог-зерттеуші ретінде танытқан барлық талантты педагогтер балаларды оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми-зерттеу тәсілін меңгеру процесінде шығармашылық педагогикалық ойлауды дамытудан бастады деп айтуға болады. Қызметтің осы кезеңінде мұғалімнің алға қойған міндеттері, оқушыларға қойылатын талаптары күрделене түседі.
Үшінші деңгей - ғылыми-зерттеу. Ол эмпирикалық принцип пен шығармашылық қатынасты балалардың қызығушылықтарын, бейімділіктерін, қабілеттерін талдау барысында зерттеу тәсілімен біріктіреді. Бұл кезеңде оқушылардың денсаулығының жай-күйін, олардың алдыңғы оқу дайындағының деңгейін ескере отырып, оқушының шығармашылық тұлғасының көрінісі мен дамуы үшін ең қолайлы жағдайлар жасалады. Қызығушылық мәселесін сәтті шешетін мұғалім - педагог-зерттеуші [16, 3 б.].
Әр мұғалім сабақ жүргізу кезінде қызығушылық мәселесін шешу қажеттілігін жақсы түсінеді. Бірақ, педагогикалық практикада жас маман үшін оқушыларды тез бағдарлау қиынға соғады. Жаңа материалды түсіндіруді неден бастау керектігін, білімге деген қызығушылықты оятатын және дамытатын жұмысты қалай ұйымдастыруға болатындығын, өзін-өзі тәрбиелеуге деген ұмтылысты әрдайым біле бермейді.
Мектептегі оқу процесі оқушыға, оның ойлары мен сезімдеріне, мінез-құлық пен ілімнің мотивтеріне, ойлау саласына, психикалық күйлері мен жеке қасиеттеріне жүйелі әсер етудің негізгі, әрі шешуші көзі болып табылады. Сондықтан оқу процесінде танымдық қызығушылықтар мен қажеттіліктер пайда болып, дамиды, мотивациялық сала мен танымдық құндылықтар жүйесі қалыптасады. Мектепте сабақ - оқытудың негізгі формаларының бірі болып табылады. Сондықтан сабақта оқушының білімге деген терең, жан-жақты қызығушылығын және өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігін дамыту қажет. Оқушының сабаққа көңіл бөлу сипаты, оның белсенділігі, ақыл ойының сыни сипаты, шығармашылық өрлеуі немесе керісінше, депрессиялық көңіл-күйі, берілген білімді қабылдай алмауы қызығушылық деңгейіне байланысты. Кенеттен пайда болған қызығушылық қабілеттердің дамуына негіз бола алмайды. Әйтпесе, оқушылар өз беттерімен кітапхана мен оқу залдарына барар ма еді? Әрине, жоқ. Бірақ, мұғалімнің жаңа материалды түсіндіруі жасөспірімдердің көбірек білуге, өз-өзін тәрбиелеуге, дүниетанымын кеңейтуге деген ұмтылыс тудыруы мүмкін.
XXI ғасыр оқыту процесінде жаңа педагогикалық технологияны пайдалануды талап етеді. Бұл тәсіл оқытудың мазмұнын жетілдіреді, олардың әдістері мен құралдарының бірлігін қамтамасыз етеді. Жаңа педагогикалық технология балаларды сабақ процесіндегі белсенділігін арттыруға тікелей әсер етеді. Міне, осы талап тұрғысынан алғанда Оқытудың интерактивті әдісі шешуші орын алады. Егер де сабақ үстінде оқушылар мен мұғалімнің арасында тығыз қарым-қатынас орнатылса және ұтымды нәтижеге жетсе, бұлайша оқытуды интерактивті деп атаймыз. Мұндай қарым-қатынаста әрбір шәкірттің өзіндік өмір тәжірибесінің алатын орны ерекше. Сол себепті оқу мазмұны қандай да бір абстракциялы тақырыпқа иек артпай, оқушылардың өмір тәжірибесіне негізделсе, оқу процесі оқушы тарапынан қызығушылық пен ықылас туғызатындығы сөзсіз [17, 3 б.].
Интербелсенді оқыту әдістерінің бірі - қызығушылықты ояту. Қызығушылықты ояту арқылы мынандай әрекеттерге баулуға болады:
Әр сабақтың басында оқушылардың:
- Мен осы тақырып бойынша не білемін?
- Не білгім келеді?
- Бұл білім маған қалайша қажет болады? - секілді сұрақтарға жауап іздеп, кері байланыс жасауы орынды.
1. Оқушылар өздерінің бұрынғы жеке білімін айқындайды.
2. Оқушылар талқыланатын тақырыпты кең ауқымды контексте қарастырады.
3. Оқушылар белсенді болады.
4. Оқушылар ізденіс, зерттеу және талдауға негізделген шығармашылық жұмыс.
5. Оқушылар алдағы тақырып бойынша қажеттіліктерін айқындайды.
6. Оқушылар прагматикалық тұрғыдан ой толғауға және талқылауға жұмылады [17, 18 б.].
Әр сабақтың қандай да болмасын маңызы оқушы назарынан тыс қалмауы орынды. Оқушы өзіне прагматикалық сипаттағы сұрақтар қойып, оларға жауап беру үшін іздену оның сабақ тақырыбына деген қызығушылығы мен ынтасын арттырады.
Оқушыларда білімге деген қажеттілік тудырып, оның беретін пайдасы туралы пікірлесу (Бұл маған не береді? Пайдасы қандай?).
1. Әр оқушының білім игеру ісіне деген жеке жауапкершілігін қамтамасыздандыруға ұмтылу.
2. Оқушылардың қызығушылығын тудырып, оны үнемі қолдап отыру керек.
3. Сабақта алған білімдердің практикалық маңызына ерекше көңіл бөлу керек. Әр сабақ прагматикалық (пайда тұрғысынан) сипат алу керек.
4. Оқушыларды ұдайы мақтап, қолпаштап, қолдап отыру керек.
5. Оқушылар бір-бірімен жараспай, оларда өз-өзімен жарасу сезімін қалыптастыруға ұмтылу керек.
6. Мұғалім өзі де шабыттанып, сол көтеріңкі күйін оқушыларға көрсетуі керек.
7. Әр оқушының жеке мотивтерін айқындау (Бұл тақырып мен үшін неліктен қызықты әрі пайдалы?, Мен неліктен осы сабаққа белсене қатысудамын?, Бұл сабақтан мен не аламын? сияқты сұрақтарға жауаптары).
8. Сабақ барысында тұлға аралық қатынастардың дамуына ықпал жасау.
9. Таңдауды әрқашан да оқушылардың өздері жасаған жөн.
Қызығушылықты тудырудың кейбір тәсілдері:
1. Қызықты бір оқиғаны сипаттап беріңіз.
2. Қандай да бір талқыланған мәселе бойынша оқушылардың пікірін білу үшін олардың қол көтеріп, дауыс беруін (жақтап немесе қарсы шығып) сұраңыз.
3. Сұрақ қойыңыз.
4. Даулы немесе басқалардың көзқарасына қарама-қарсы пікір айтыңыз.
5. Мәліметтер келтіріңіз.
6. Көрнекіліктер мен үлестірмелі материалдарды қолданыңыз.
7. Өз өміріңізден немесе кәсіби тәжірибеңізден мысалдар келтіріңіз.
8. Оқушылардың шешімін қажет ететін проблемалық ситуацияны суреттеңіз [17, 19 б.].
Қызығушылық келесі әрекеттерден бәсеңдейді:
1. Мұғалім өзін оқушылардан тысқары ұстаса.
2. Мұғалім оқушыларды пассив тыңдаушылар қатарында ұстап, оларды сол күйде қалдырса.
3. Мұғалім өз ұсыныстарының (идеяларының) оқушылар үшін міндетті түрде қажетті болады деген ойы мен пікірі.
4. Мұғалімнің үйренушілерге сын айтуы, олардың кемшіліктерін бетіне басуы.
5. Оқушылар мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап бере алмай, өздерін білімсіз сезінуі [17, 20 б.].
Сонымен, барлық пәндер мен сабақтарды біріктіретін жайт - проблема. Сол себепті де сабақтың құрылымы да проблемамен байланыстырылуы керек деген ойға тоқталайық.
Кесте 1 - Сабақ кезеңдері мен мақсаттары
Сабақ кезеңдері
Негізгі мақсаттары
Проблема айқындау
Қарастырылатын мәселе (тақырып) бойынша негізгі проблемаларды анықтап, оларды игеруге оқушыларды ынталандыру, қызығушылығын ояту.
Мұғалім:
- оқушыларды жаңа білім қабылдауға және игеруге белсендіреді.
Оқушылар:
- тақырып бойынша өз мақсаттарын айқындайды;
- тақырып бойынша тікелей қатысы бар нақты проблемаларды айқындайды;
- проблема бойынша өздерінің бұрынғы білімдерін есіне түсіріп, оларды салыстырады, байланыстырады;
- Не білемін?, Не білгім келеді?, Жаңа білімнің маған берер пайдасы қандай болмақ? секілді сұрақтарға жауап іздейді.
Кесте 1 жалғасы
Проблема шешу
Жаңа білімді іздену мен зерттеу кезеңі. Мұнда проблеманы шешу жолдары қарастырылады.
Мұғалім:
- білім алудың белсенді тәсілдерін ұсынады;
- оқушылардың өздігімен жаңа мәліметті жан-жақты қарастырып, зерттеп, игеруіне қажетті жағдай жасайды.
Оқушылар:
- жекелей, жұппен, топпен жаңа ақпаратпен танысады;
- пікір алмасады, ой жарастырады, талқыға салады;
- жаңа ақпарат туралы өзіндік пікір қалыптастырады;
- сұрақтарға жауап беруге ізденеді.
Проблема шешімін қолдану
Үйренгенді айқындау және бағалау, проблема бойынша шешім қабылдау кезеңі.
Мұғалім:
- оқушылардың жаңа мағлұмат бойынша өзара пікір алмасу мен талқылауды ұйымдастырады;
Оқушылар:
- осы сабақта білгендері мен үйренгенін тұжырымдайды;
- олардың қолданысы туралы ойланады, пікірлеседі;
- өзінің жаңа біліміне баға береді;
- жаңа білімді нақты бір проблема шешуде қолданады;
- сұрақтарға жауап беруге ізденеді;
- сабақта не нәрсеге үйренгендігі және қалайша жұмыс жасағандығы туралы есеп береді [17, 21 б.].
Қызығушылықтың педагогикалық негізі - мұғалімнің сабақты ұйымдастыру әрекетінде, оқушылардың қызығушылығын тудыруында жатыр. Бұл үшін мұғалімнің танымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан-Американдық еркін университеті
Қорғауға жіберілді
_________2023 ж.
Педагогика және психология
кафедрасының меңгерушісі
_________ А.Н.Нурланова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдары
6В011701 Қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы
бойынша
Орындаған 19-КЯ-4-Б-О-К
тобының білім алушысы М.Ж.Жорабекова
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.к., профессор
___ ________2023 ж. А.Н.Нурланова
Норма бақылаушы
____________2023 ж.З.К.Чункурова
Өскемен 2023
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Педагогикалық және психологиялық еңбектердегі қызығушылық ұғымының
мәні 7
1.1 Қызығушылықты арттырудың психологиялық негіздері 7
1.2 Қызығушылықты арттырудың педагогикалық негіздері 17
2 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
жолдары 28
2.1 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
жолдарының теориялық негіздері 28
2.2 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
жолдарының тәжірибелік негіздері 31
3 Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру
бойынша эксперимент жұмысы 46
3.1 Эксперимент жұмысының сипаттамасы 46
3.2 Эксперимент жұмысы 48
3.3 Эксперимент жұмысының нәтижесі 57
Қорытынды 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 66
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі кезде мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылықтары бәсеңдеген. Цифрлық технологиялар дамыған сайын адамзаттың кітап оқуға қызығушылығы төмендеп барады. Сол себепті де XXI ғасырда оқушылардың көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын ояту үлкен жұмысты, дайындықты талап етеді.
Жалпы қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Қызығудың анық көрінетін жері - мектеп болып табылады. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын тұстары кездеседі. Футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да қызығуы өте күшті келеді. Бірақ мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айланысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады.
Қызығушылық мәселесімен психологияда Н.Ф.Добрынин, Т.Рибо (адамның таңдаулы бағыты), С.Л.Рубинштейн (адамның психикалық және эмоционалдық белсенділігінің көрінісі), Ж.Аймауытұлы (қызығушылықты қолдан жасау), С.Жақыпов (мұғалімдегі қызығушылық), Л.С.Выготский (қызығушылық түрлері), ал педагогика саласында А.Ю.Дейкина, Г.Щукина (танымдық қызығушылықты қалыптастыру), А.К.Дусавицкий, Н.Морозова (қызығушылықтағы қиындықтар), К.Д.Ушинский (қызығушылықтың оқытудағы рөлі мен маңызы), В.Вахтеров (қызығушылықты қалыптастыру), Н.А.Тойбазарова (қызығушылықты ояту) және т.б. айналысты. Қазақ психологы С.Жақыпов берілген білімге мұғалімнің де қызығушылығы болуы тиіс деп есептейді. Өйткені, эмоцияға байланысқан мәліметтер жақсы сақталып, қайта жаңғыртылады. Эмоция тәнмен тығыз байланысты болғанымен, ми адамға керектігін ғана сақтап отырады, басқасын ұмытуға жібереді.
Осыған сүйене отыра, мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын ояту үдерісін нәтижелі ету мұғалім мансабындағы маңызды міндеттердің бірі деп айтуға болады. Аталмыш мәселе оқыту процесі кезінде жүзеге асатыны белгілі.
Қазіргі таңда, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын қарапайым әдіс-тәсілдер арқылы арттыра алмаймыз. Күнделікті қолданылатын әдіс-тәсілдер оқушыны жалықтырып, пәнге деген қызығушылығын жояды. Сондықтан мектеп оқушыларының қызығушылығын ояту не арттыру кезінде олардың қажеттіліктерін ескеру қажет. Мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдерінің қажетті деңгейде дамымауы біздің дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін дәлелдейді. Сол себепті, дипломдық жұмыстың тақырыбын Мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдары деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдарын, тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу нысаны: мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттыру процесі.
Зерттеу пәні: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыруда тиімді әдіс-тәсілдерді қолданудың жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектеп оқушыларының көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын арттыруға әсер ететін диагностикалық жұмыстар, оқушылардың қажеттіліктерін және қызығушылықтарын ескеретін әдіс-тәсілдер жүйелі түрде қолданылса, онда оқушылардың көркем әдебиет оқуға деген қызығушылықтары артады, өйткені балалардың қызығушылықтары мен қажеттіліктері ескерілген әдіс-тәсілдер аталмыш мәселені шешуге көмектесіп, оң нәтиже шығаруға әсер етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- қызығушылықты арттырудың психологиялық негіздеріне тоқталып, психолог-ғалымдардың теориялық еңбектерін, пікірлерін талдау;
- қызығушылықты арттырудың педагогикалық негіздерін қарастырып, педагог-ғалымдардың теориялық еңбектерін, пікірлерін талдау;
- мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдарының теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыру;
- оқушылардың көркем шығарма оқуға деген қызығушылығын арттыру мақсатында түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып сабақ кешенін даярлау, оның тиімділігін эксперименттік тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу әдістері:
- теориялық: ғылыми әдебиеттерден мәліметтерді іріктеп жинақтау, ақпаратқа талдау жасау, саралау;
- эмпирикалық: педагогикалық эксперимент;
- математикалық: алынған мәліметтерді статистикалық тұрғыда өңдеу, жүйелеу.
Зерттеудің жаңашылдығы: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру процесі тиімді әдіс-тәсілдерді жүйелі қолдану арқылы іске асырылды.
Зерттеудің теориялық мәні: зерттеу негізінде алынған нәтижелер психология және педагогика ғылымдары аясында мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың маңыздылығын танытатын нәтиже ретінде сипатталады.
Зерттеудің практикалық мәні: мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдерін анықтау мақсатындағы зерттеу нәтижелерін мектеп мұғалімдері оқу-тәрбие процесінде, ал осы мәселе бойынша зерттеу жүргізіп жүрген білім алушылар өз жұмыстарында қолдана алады.
Зерттеу базасы: Абай облысы білім басқармасының Жарма ауданы білім бөлімінің Жаңғызтөбе орта мектеп-балабақша кешені коммуналдық мемлекеттік мекемесі, 9 А және 9 Ә сынып оқушылары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім (3 тарау, 7 тарауша), қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе бөлімінде таңдап алынған тақырып педагогикалық талдауға алынып, өзектілігі нақтыланды, зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, әдістері, жаңашылдығы, теориялық және практикалық мәні анықталды.
Бірінші тарауда қызығушылықты арттырудың психологиялық және педагогикалық негіздері бойынша ғылыми әдебиеттер қарастырылды. Психология және педагогика ғылымы аясындағы ғалымдардың еңбектері мен пікірлері талданды.
Екінші тарауда мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыру жолдарының теориялық және тәжірибелік негіздері сараланды. Аталмыш тақырып бойынша педагогтердің зерттеулері қарастырылды.
Үшінші тарауда мектеп оқушыларының көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттырудың жолдарын анықтау мақсатындағы педагогикалық тәжірибелік-эксперимент жұмысының айқындаушы, қалыптастырушы және қорытынды кезеңдеріндегі нәтижелер талданды.
Қорытынды бөлімінде барлық мәліметтер жүйеленіп, тұжырымдалды.
Дипломдық жұмыстың соңында зерттеуде пайдаланған әдебиеттер тізімі қолданылу сипатына қарай нөмірленді.
1 Қызығушылық ұғымы
1.1 Қызығушылықты арттырудың психологиялық негіздері
Қызығушылық дегеніміз - дүниедегі заттар мен құбылыстарды танып-білуге бағытталған адамның жеке ерекшеліктерінің бір көрінісі, адамның зейіні ауып, елігуден болатын құмартушылық, ынтығушылық [1, 494 б.].
Қызығушылық мәселесін танымдық тұрғыдан психологияда Б.Г.Ананьев, М.Ф.Беляев, Л.И.Божович, Л.А.Гордон, С.Л.Рубинштейн, В.Н.Мясищев, педагогикада Г.И.Щукина, Н.Р.Морозова кеңінен зерттеді. Адам үшін күрделі және өте маңызды білім ретінде қызығушылық ұғымының психологиялық анықтамаларында көптеген түсініктерге ие, ол келесідей қарастырылады:
- адамның таңдаулы бағыты (Н.Ф.Добрынин, Т.Рибо);
- адамның психикалық және эмоционалдық белсенділігінің көрінісі (С.Л.Рубинштейн);
- адамның объектіге деген ерекше қатынасы, оның өмірлік мәні мен эмоционалды тартымдылығының санасынан туындайды (А.Г.Ковалев).
Г.И.Щукина шын мәнінде қызығушылық адамның айналасында деп санайды:
- адамның психикалық процестерінің қоршаған әлемнің объектілері мен құбылыстарына селективті бағыты ретінде;
- тенденция, ұмтылыс, жеке тұлғаның құбылыстардың осы саласымен, қанағаттанарлық қызметпен айналысу қажеттілігі ретінде;
- тұлға белсенділігінің күшті ынталандырушысы ретінде;
- қоршаған әлемге, оның объектілеріне, құбылыстарына, процестеріне ерекше таңдамалы қатынас ретінде.
Н.Р.Морозова қызығушылықты былайша сипаттайды:
1) іс-әрекетке қатысты жағымды эмоция;
2) эмоцияның танымдық жағының болуы;
3) іс-әрекеттің өзінен туындайтын тікелей мотивтің болуы, яғни іс-әрекеттің өзі оны басқа себептерге қарамастан қызықтырып, оны жасауға итермелейді.
Қызығушылық іс-әрекетте қалыптасып, дамиды. Оған қызметтің жеке компоненттері емес, оның бүкіл объективті-субъективті мәні әсер етеді (сипат, процесс, нәтиже).
Қызығушылық - бұл іс-әрекеттің ерекше тонусын, жеке тұлғаның ерекше күйлерін құрайтын көптеген психикалық процестердің қорытпасы (оқу процесінің қуанышы, қызығушылық тудыратын пән туралы білімге тереңірек үңілуге деген ұмтылыс, маңызды іс-әрекет, сәтсіздіктер тәжірибесі және оларды жеңуге деген ұмтылыс (М.Н.Скаткин).
Жалпы қызығушылық құбылысының маңызды саласы - танымдық қызығушылық. Оның тақырыбы - адамның ең маңызды қасиеті: қоршаған әлемді шындыққа биологиялық және әлеуметтік бағдарлау мақсатында ғана емес, адамның әлемге ең маңызды қатынасында - оның әртүрлілігіне ену, санада маңызды тараптарды, себеп-салдарлық байланыстарды, заңдылықтарды, қайшылықтарды көрсету.
Танымдық қызығушылық танымдық іс-әрекетке ене отыра, әртүрлі жеке тұлғалардың қалыптасуымен тығыз байланысты қатынастарды құрайды: ғылымның белгілі бір саласына, танымдық іс-әрекетке, оларға қатысуға, таным серіктестерімен қарым-қатынасқа таңдамалы қатынас.
Сонымен қатар, танымдық қызығушылық, адамның барлық психикалық процестері белсендіріп, оның дамуының жоғары деңгейінде, жеке тұлғаны іс-әрекет арқылы шындықты өзгертуге үнемі ұмтылуға итермелейді [2, 366 б.].
Қызығушылық (ағылш. interest) - бұл негізінен ішкі жоспарда пайда болатын танымдық іс-әрекетке итермелейтін қажеттілікке деген көзқарас немесе мотивациялық жағдай. Қызығушылықтың эмоционалды және ерікті сәттері интеллектуалды эмоция мен қиындықтарды жеңуге байланысты күш ретінде ерекше көрінеді. Ол білім түрінде шындықты игерудің адами деңгейімен тығыз байланысты. Жалпы қызығушылық психология мен педагогикада дәстүрлі зерттеу пәні болып табылады. Қызығушылық пәндік байланысы, пәндік мазмұнның кеңдігі, тереңдігі, ұзақтығы, яғни жеке тұлғаның қажеттілік қатынастары жүйесіне енуі бойынша жіктеледі. Қызығушылық адамның әлемге деген қажеттіліктерінің күрделене түсетін қатарында аралық болып табылады: ол шындықтың белгілі бір саласына когнитивті тарту негізінде пайда болып, оның даму процесінде өз тақырыбына белсенді көзқарастың тұрақты жеке қажеттілігіне айналуы мүмкін, - дейді психология ғылымдарының докторы, профессор О.А.Борисович.
Американдық психолог А.Ребер өзінің Психология сөздігі (1995) еңбегінде қызығушылық сөзіне толық анықтама бере алмайтындығын ашық жазады. Оның пікірінше, бұл ұғымды барлығы интуитивті қолданады. Психолог тек қызығушылықпен байланысты сөздер тізімімен шектеледі.
Кейбір авторлар қызығушылық ұғымын таңқаларлыққа, соған жақын эмоциялардың бірі ретінде түсіндіреді. Мысалы, К.Изард қызығушылықты басқалармен қатар мотивациялық маңызы бар базальды эмоциялар қатарына қосады. Мазмұнға деген құштарлық, тапсырма мен қызмет процесіне қатысу сияқты терминдермен сипатталады.
Орыс психологы Л.С.Выготский қызығушылықты сана және еркіндікпен сипатталатын қажеттіліктерді дамытудағы нақты адами деңгей ретінде түсіндірді: Қызығушылық бізге саналы ұмтылыс ретінде, өзіне тартымдылық болып табылатын инстинктивті импульске қарағанда, өзімізге тарту ретінде пайда болады. Қызығушылық - бұл мінез-құлықтың қозғаушы күші болып табылатын жоғары мәдени қажеттіліктер. Кеңес психологтары Б.Е.Варшава мен Л.С.Выготскийдің Психологиялық сөздік еңбегінде (1931) қызығушылық тақырыпқа деген оң көзқарастан туындаған кез-келген әрекетке немесе объектіге бағытталған эмоционалды боялған көзқарас ретінде анықталады [3, 840 б.].
Қызығушылық сөзінің өзі қызығу етістігінен шыққан. Психология ғылымында қызығу - бұл шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады. Қызығудың физиологиялық негізі - Бұл не? дейтін рефлекс. Мәселен, біреуді футболға қызығады десек, ол адамның футбол ойынына үнемі баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен әңгімелесуде де көбінесе осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір көретінін байқаймыз. Сөйтіп адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.
Қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі. Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар болады. Қызығуы өте таяз, ой-өрісі тар адамның образын Н.В.Гоголь шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, Шинель әңгімесіндегі Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қағаз көшіріп жазуға арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ, осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ үлгіруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды, әрі кең, өрісті болуы - оның басты ерекшеліктерінің бірі. Онсыз адамның рухани өмірі дамымайды. К.Маркс бір сөзінде: Адамға лайықтың бәрі де маған жат емес деген екен. Бұл қызығуы жан-жақты дамыған адамның ғана айтатын сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай көрсе қызар әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл - үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жәрдемдеседі. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық, т.б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға, ғылымға қызығу (математика, химия, биология, философия т.б.), кәсіптік қызығулар (сан салалы кәсіптің түрлеріне байланысты), эстетикалық қызығулар (кино, театр, музыка, бейнелеу өнеріне), т.б. түрге бөлініп жатады.
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады. Жанама қызығу - бұл әрекеттік түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді, Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы артып отырады. Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамдар саяси-қоғамдық мәселелерге қызығатын болса, екінші біреулер эстетикаға қызығады. Ал үшінші біреулер ғылыми-теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері - мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ қызығулардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын тұстары кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да қызығуы өте күшті келеді. Бірақ мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айланысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты, қабілетті адам болып шығады [4, 346 б.].
Қызығушылық азды-көпті анықталған немесе толықтай анықталған, аморфты күйде (шашыраңқы) болуы мүмкін. Қызығушылықтың таралуы оның көлемімен байланысты. Кейбіреулерінде қызығушылық толығымен бір тақырыпқа немесе тар шектеулі аймаққа бағытталған болып келеді. Бұл тұлғаның біржақты дамуына әкеледі. Нәтижесінде жеке тұлғаның тарылуы пайда болады. Қызығушылықтар кең және көпжақты, бір салада шоғырланған жағдайда жеке тұлғаның жан-жақты дамуы үшін ең қолайлысы болып табылады.
Орыс психологы М.Ф.Беляев оқушылардың қызығушылықтарын ұзақ мерзімді бақылау арқылы зерттеп, жоғарыда аталған барлық түрлерді анықтады. Кейбіреулерінде әлсіз даму, аморфты күй, дисперсия, қызығушылықтардың тұрақсыздығы бар (Петр Р-ун - 14 жаста, Анна Б. - 15 жаста, Анастасия Е. - 15 жаста); басқаларында (Петр Р. - 14 жаста) бір саламен шектелген (техника) айқын қызығушылық бар; үшіншілерде (Николай Л. - 15 жаста, Виктор Д. - 16 жаста) бір-бірін тежемей, қызығушылықтар екі түрлі арна (зоология мен музыка, әдебиет пен сурет) бойынша бағытталады; төртіншілерде (Николай Н. - 17 жаста) айтарлықтай белсенділікпен барлық бағыттар (нақты ғылымдарға, жаратылыстану ғылымына, әдебиетке, музыкаға, дене шынықтыруға) бойынша көрінетін, бірақ әлі ештеңеге шоғырланбаған жан-жақты қызығушылық бар. Бесіншілерде (Василий В. - 13 жаста, Михаил Г. - 16 жаста) қызығушылықтардың ауқымы кең, айналасында топтастырылған және басқалары бағынатын бір негізгі орталық (әдебиет, техника) бар.
Жеке даму барысында қызығушылықтар балаларда қалыптасады, өйткені олар қоршаған әлеммен барған сайын саналы және терең байланыста болады, әрі оқыту мен тәрбиелеу процесінде қалыптасқан және дамып келе жатқан мәдениеттің нәтижелерін игереді. Қызығушылықтар оқытудың алғышарты және оның нәтижесі болып табылады. Оқыту балалардың қызығушылықтарына негізделіп, оларды қалыптастыруы тиіс. Сондықтан қызығушылықтар, бір жағынан, мұғалім оқытуды тиімдірек ету үшін қолданылса, екінші жағынан, оларды қалыптастыру педагогикалық жұмыстың мақсаты болып табылады. Толыққанды қызығушылықтарды қалыптастыру - оқытудың маңызды тәрбиелік міндеті. Баланың қызығушылықтарын дамыту үшін оның мектепке келуі, әртүрлі пәндерді оқуы айтарлықтай маңызды. Мектеп оқушыларының қызығушылығы көбінесе жақсы жоспарланған пәнге артады. Бұл орайда көп нәрсе мұғалімге байланысты болады.
Жасөспірімнің қызығушылықтарын дамытудағы ең маңыздысы:
1) белгілі тұрақтылыққа ие бір-бірімен байланысты жүйелердің аз санына біріктірілген қызығушылықтар шеңберін құрудың басталуы;
2) қызығушылықтарды жекеден жалпыға, атап айтқанда, идеология, дүниетаным мәселелеріне қызығушылық артуы;
3) алған білімді практикалық жағынан қолдану кезінде қызығушылықтың пайда болуы;
4) басқа адамдардың психикалық тәжірибелеріне, әсіресе өздеріне, жеке тұлғаға деген қызығушылықтың артуы;
5) қызығушылықтарды саралау және мамандандыру.
Басым қызығушылықтар негізінен оқылатын әдебиеттерге бағытталады. Жасөспірімдердің танымал ғылыми, саяхат жайлы әдебиеттерге қызығушылықтары мол. Романдарға, жалпы көркем әдебиетке деген қызығушылық негізінен жасөспірім кезінде артады. Бұл осы жасқа тән ішкі тәжірибеге, сезімге деген қызығушылыққа әсер етеді. Жалпы баладағы қызығушылықтың дамуына қоршаған адамдардың ықпалы ерекше әсер етеді. Педагогикалық үдеріс қызығушылықтардың қалыптасуын саналы түрде бағыттауы қажет. Бұл ешқандай жағдайда оқу процесін оқушылардың қызығушылықтарына бейімдеу керек дегенді білдірмейді. Педагогикалық процесс тәрбие міндеттеріне , объективті ойларға негізделеді. Қызығушылықтар осы объективті негізделген мақсаттарға сәйкес бағытталуы керек [5, 505 б.].
Қазақтың ғылыми психологиясы пен педагогикасының негізін салушы Ж.Аймауытов өзінің Психология еңбегінде ынтаны, яғни қызығушылықты қолдан жасау жайын сөз етеді: ... кейбір жағдайда белгілі соқыр сезім шу дегеннен қозады, оянады; екінші жағдайда, ол адамның тәрбиесі лайықты жолмен жетілген болса, ол қозу салған жерден бола қоймайды. Алғашқыдай кезде біз пәлендей жағдай, пәлен нәрсе ынтамызды қоздырады, мүдделі дейміз. Екіншідей кезде, олар ынтаны тартпайды, қызықсыз дейміз. Сондай нәрсеге ынтаны қолдан жасау керек болады. Бұрыннан бар, бойдағы ынта сезім түйсігіне тіреледі, көру, есту арқылы кіретін жаңа әсерлер, әсіресе қатты қозғалыс қошеметке иеленген әсерлер дерексіз сөзбен түсіндірілетін нәрселерден кісінің ынтасын қырындатып жібереді. Жазушы мұғалімнің сөйлегеніне қарағанда, істегені баланың ынтасын көбірек аударатыны туралы айтады. Мұғалім бір тәжірибе істеп болғанша, әйтпесе сурет салып болғанша, балалар ілтипат қойып, тыныш тыңдап отырады, қалай сөйледі, солай қыбыржи бастайды. Жанды нәрселер, қозғалатын нәрселер, я болмаса қатер туатын, қайғы-жылау шақыратын нәрселер - міне, өте-мөте балалардың қызығушылығын арттыратын осылар, балалардың асанды ынтасы шыныққанша, оқыту дәйім әлгідей нәрселерге жүгініп, ынталандыру керек болады. Олай болса, оқыту тәжірибе арқылы, жанды әңгіме, тақтаға сызған сурет арқылы көрнекі болу жөн. Дегенмен, бұл құралдар да уақыт өте келе ескіріп, қызығушылық та төмендейді.
Жасанды ынтаны баланың мектепке түскен кездегі ынтасымен қатар қоятын жалпы ережені тағайындау мүмкін бе?
Бұл әбден мүмкін. Тума ынта мен жасанды ынтаның қатынасын көрсететін заң бар. Ол заң былай делінеді: Өздігінен қызық емес, ынта тартпайтын нәрсе ынтаны тартатын нәрсемен байланысса, қызық болып кетеді. Байланысқан екі нәрсе қайнасып, қызықсыз нәрсе қызықтылықты өзгеден ауыстырып, жұқтырып алады. Мұның бір таңданарлық қасиеті мынау: әуелдегі қызықты бөлімі де, қызықсыз бүтін нәрсе де, қызықтылығы сарабдал тартпайды, қайта бүтін нәрсе туу басындағы қызықты бөлімнен де ынтаны тартуға қызықтырақ болып кетеді. Психология жүзінде іліктестік заңы қандай мол орын алатындығына ең тамаша дәлелдің бірі осы. Күндегі өмірден мысал алып қарасақ, қандай нәрсеге адамның құлшынып, ынталы болатындығы белгілі. Ынтаны тартатын нәрсе өз басымызға не пайдасы, не зияны тиетін нәрсе болады. Бұл айтылған болмыстан шығатын ереже: баланың назарын аудармақ болсаң, тұрмыста біткен ынтасын қоздыратын нәрседен баста, содан кейін осы нәрсемен қолма-қол байланысы бар нәрсеге көш. Мұғалім жаңаны ескімен қабыстыратын тәсілі тиімді болса, ынта бір орнынан екінші орынға ауып, аяқтап келгенде, ойдың бар аймағын шырмап әкетеді.
Қисын жағының ережесі осы. Сабақтың қызықты я қызықсыз болуы оқытушыға байланысты. Біреу қолайлы іліктестік, қолайлы өткел тапса, екінші бір оқытушылардың орайы оған келмейді. Кейбір оқытушы жаңа сабақпен балалар білетін ескі нәрсенің тоғысатын жерін табуға өткір ақылын көрсетеді; оның сөзі қызықты әңгімелерден, еске түсірумен шырмалып отырады. Енді біреудің оқытқаны ондай сәулеттен аулақ, өте ауыр болып шығады. Міне, бұған психология тұрғысынан қарағанда, кіндіктес (концентр) әдіс, жиынды (комплексный) әдіс дейтін оқыту жүзіндегі жаңа әдістердің негізділігі көрінсе керек [6, 144 б.].
Педагогикалық психология саласына елеулі үлес қосқан публицист, ақын Ғ.Қарашев өзінің Педагогика еңбегінде: Шәкірттерге ауызша үгіт бермеңіз, пайдалы нәрсені өздері тәжірибе арқылы тапсын. Сонда ғана қызығушылықтары оянады, - деп жазады [7, 183 б.].
Қазақ психологы С.Жақыпов: Егер мұғалім сабақты түсіндіргенде оқытушының берілген білімге қызығушылығы болмаса, бала көбісін ұмытып кетеді, - деп пайымдайды. Яғни, оқушының ғана емес, ең бірінші кезекте берілген білімге мұғалімнің де қызығушылығы болуы тиіс. Өйткені, эмоцияға байланысқан мәліметтер жақсы сақталып, қайта жаңғыртылады. Мұның табиғи себебі болады. Эмоция тәнмен тығыз байланысты болғанымен, ми адамға керектігін ғана сақтап отырады, басқасын ұмытуға жібереді [8, 123 б.].
Сонымен, психологиялық тұрғыдан қызығушылық деген белгілі бір объект туралы жаңа мағлұмат білуді қажет етіп, барлық назарды соған аударатын эмоционалды процесс. Жоғарыда аталған психолог-ғалымдардың зерттеулерін талдап, саралай келе, қызығушылық отбасылық ортадан бастау алатынын көруге болады. Баланың қызығушылық сезімі қалыптасуына ата-ана тікелей әсер етеді. Кейін мектепте бұнымен мұғалім жұмыс жасайды. Оқушының қызығушылығын арттыру үшін мұғалімнің әдіс-тәсілдерді және оқу процесін үнемі жаңартып отыру керек. Нақты бір әдіс оқушыны жалықтырып жібереді. Тиісінше, оқуға деген қызығушылығы да төмендейді. Яғни, сабақтың қызықты я қызықсыз болуы мұғалімге, оның сабақ барысында қолданатын әдіс-тәсілдеріне, ұйымдастыру барысына тікелей байланысты.
1.2 Қызығушылықты арттырудың педагогикалық негіздері
Педагогикалық тұрғыдан қызығушылықтардың түрлері көп. Орыс психологы Л. С. Выготский былай дейді: Барлық мәселе - қызығушылықтың өзі зерттелетін пәннің бағыты бойынша қаншалықты бағытталғандығы, ол үшін мадақтамалардың, жазалардың, ұнамды болуға деген ұмтылыстың байланысты болуында. Психолог мектеп жүйесінің балалардың қызығушылықтарын тудыратын нәрселерді қарастыруға, соны үйретуге кеңес береді [9, 84 б.].
Бірінші жалпы заңдылық - оқушы қызығушылығының білім деңгейі мен сапасына, ақыл-ой әрекетінің қалыптасқан әдістеріне тәуелділігі. Сонымен қатар, оқушылардың мұғалімдерге деген қарым-қатынасы, көзқарасы да маңызды. Оқушылар жақсы көретін және құрметтейтін мұғалімдердің сабақтарын қызығушылықпен оқиды. Бұны арнайы зерттеулер көпшілікке дәлелдеген болатын.
Тұрақты танымдық қызығушылықтарды қалыптастыру үшін тәжірибе жасаған бағыттардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- ынталы оқыту;
- оқу материалының жаңашылдығы;
- историзм;
- оқушылардың өмірлік жоспарлары мен бағдарларына байланысты білімнің практикалық қолданылуын көрсету;
- оқытудың жаңа және дәстүрлі емес түрлерін қолдану;
- оқыту формалары мен әдістерінің ауысуы;
- проблемалық оқыту;
- эвристикалық оқыту;
- компьютер арқылы оқыту;
- мультимедиялық жүйелерді қолдану;
- интерактивті компьютерлік құралдарды пайдалану;
- өзара оқыту (жұптық, шағын топтар);
- білімді, дағдыларды тестілеу;
- оқушылардың жетістіктерін көрсету;
- жарыс (сыныптастарымен, жеке);
- сыныпта жақсы атмосфера құру;
- білім алушыға деген сенім;
- педагогикалық әдептілік пен педагог шеберлігі;
- мұғалімнің өзі жүргізетін пәніне қарым-қатынасы;
- мектеп қатынастарын ізгілендіру және т.б [10, 195 б.].
Оқуға деген қызығушылықты тәрбиелеу мәселесі - негізгі дидактикалық мәселелердің бірі. Оны практикалық тұрғыдан қамтамасыз ету үшін оқытудың бірқатар заңдылықтары іске асырылады. Л.Божович, А.Дусавицкий, Н.Морозова, Г.Щукина және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде оқушылардың танымдық қызығушылықтары қарастырылған [11, 75 б.].
Профессор А.К.Дусавицкий қызығушылық танытқан және қызығушылық танытпайтын оқушылардың типтік портреттерін құрастырған болатын.
... Баланы қызықтырған кезде оның қалай жұмыс істейтінін қараңыз. Ол өзін қызықтырған нәрседен рахат алады. Көздері жарқырап, жеңіл қозғалады. Бала өзіне қызықты, әрі маңызды іспен айналысуда. Бұл әрекет оған ағымды эмоция сыйлайды. Ойы анық жұмыс жасайды. Балаға бұл іске қарағанда әлде қайда қызық емес тапсырманы орындау қиынға соғатын болады. Ал қызығушылық танытпаған бала: Ол оқуы керек кітапқа немесе міндетті түрде орындалуы керек тапсырмада қиналады. Үнемі алаңдап отырады [12, 57 б.].
Қызығушылық мәселесін шешуде әр мұғалімнің алдында тұрған объективті қиындықтар көптеген факторларға байланысты. Олардың ең маңыздылары:
1) мұғалімге балаларды оқыту мен тәрбиелеу сапасын арттыруға байланысты мектеп реформасына сапалы жаңа талаптардың қойылуы;
2) ғылыми-техникалық революцияның көпжақты кәсіби және жалпы мәдени қызығушылықтары бар, өзінің қасиеттерін үздіксіз жетілдіріп отыратын педагог-зерттеушінің тұлғасын қалыптастыру міндетін алға қойған жас ұрпаққа ықпалының күшеюі;
3) оқушылардың жаңа білім деңгейіне байланысты оқу-тәрбие процесінде үнемі өзгеріп отыратын жағдайлар.
Бұл өз кезегінде оқушылардың жеке қызығушылықтары мен бейімділіктерін, олардың мінез-құлқы мен ілімдерінің мотивтерін ескере отырып, үнемі оқып-үйренудің күрделі міндетін алға қояды [13, 8 б.].
Ғасырлар бойы мектептегі оқыту жүйесі бір схема бойынша құрылды: мұғалім білім берді, өз пәнін оқытты, оқушы білімді игерді, осы пәнді оқыды. Мұғалімдер тек мектепте ғана емес, іс жүзінде кез-келген оқу орнында балалардың ақыл-ойы мен жүрегіне әсер етудің негізгі және шешуші көзі болып қала берді.
Қызығушылық тек мақсат немесе құрал ретінде ғана емес, сонымен қатар ғылыми негізде ұйымдастырылған оқытудың нәтижесі ретінде қарастырылуы керек. Мұғалімнің басты, шешуші мақсаты - оқушының шығармашылық тұлғасын тәрбиелеу, шығармашылық даралығын анықтау және дамыту.
Балалардың танымдық қызығушылықтары мен қажеттіліктерін тәрбиелеуге байланысты негізгі мақсатты таңдау үш бағытпен анықталады:
- әдіснамалық;
- психологиялық-педагогикалық;
- әдістемелік [14, 105 б.].
Қызығушылық мәселесінің шығармашылық әдістемелік шешімі оқушылардың танымдық қызығушылықтарын, түрлі қабілеттерін дамыту мен тәрбиелеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін үнемі әрі терең зерттеуді талап етеді.
Жалпы алғанда, ғылым да, мектеп практикасы да үздіксіз зерттеусіз, теория мен даму тарихын терең, әрі жан-жақты салыстырмалы талдаусыз, кез-келген проблемасыз сәтті дами алмайды.
Қызығушылықтың рөлі мен оның оқытудағы маңыздылығын барлық педагогтер мойындаған. Орыс педагогі К.Д.Ушинский: Мұғалім қызықсыз өтетін сабақ шәкірттегі оқуға деген ынтаны жоятынын ұмытпауы қажет, - деп жазады [15, 229 б.]. Ұлы педагог қызығушылықты оятудың және білімге деген құштарлықты арттырудың өзіндік жүйесін жасады. Бұл зейінді тәрбиелеуге, сыныптық әңгіме өнеріне, мектептегі балаларға әсер ету процесінің ғылыми негіздеріне байланысты болып келеді.
Оқушының тұрақты танымдық қызығушылығы мен оны сабақта, сыныптан тыс жұмыс барысында дамыту мүмкіндігі арасында бір қайшылық бар. Кез келген пән бойынша кітаптар мен мақалалар оқып, өзін-өзі тәрбиелеу процесінде өзіндік жұмыс жасау дағдыларына ие болған оқушы мұғалімге жоғары талаптар қоятыны анық. Бұл қайшылық әр мұғалімнің өз біліміне, жалпы мәдениетіне, ғылыми-педагогикалық ойлауына сыни көзқарассыз шешілмейді. Аталған мәселенің шешімі - мұғалімнің танымдық мүдделерін барынша үнемі дамыту. Ол үшін сабақтарды, сыныптан тыс іс-шараларды ұйымдастыруға, өткізуге жаңа көзқарас қажет, барлық бұқаралық ақпарат құралдарын неғұрлым тиімді пайдалану керек.
Мектептегі қызығушылық мәселесін әр мұғалім, әр педагогикалық ұжым нақты жағдайлар мен мүмкіндіктерді ескере отырып шешеді. Алайда, мәселеге көзқарастың жалпы принциптері проблеманы шешудің 3 негізгі деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Олар қызығушылықты қалыптастыру бойынша күрделі іс-әрекеттің кезеңдері болуы мүмкін.
Бірінші деңгей - эмпирикалық. Балалардың білімге деген қызығушылығын тәрбиелеу қажеттілігі, сабақтың әртүрлі кезеңдерінде, тәрбие іс-шараларын өткізу кезінде ынтаның ояну ерекшеліктері және т.б. туралы тәжірибелік идеяның негізі болып табылады. Жас маман біраз уақыт жұмыс істегеннен кейін, оқушылардың назарын аудармай, пәнге қызығушылық жағдайларын жасамай, сабақтың жаңа тақырыбын жүзеге асыру өте қиын екеніне көз жеткізеді. Мұғалім балаларда алғашқы қызығушылықты оята алмаса, ол өзінің кәсіби қабілетіне сенімсіздік тудырады. Бұл үшін тәжірибелі мұғалімдердің жылдар бойғы еңбегін талдау қажет болады. Мұғалімге оқушылар үшін арнайы дидактикалық және әдістемелік материалдарды таңдау, проблемалық мәселелер жүйесі, жаңа тақырыптың кіріспесін пысықтау, т.б. көмектеседі. Егер осының бәріне оқытушы проблеманы шешудің ғылыми-педагогикалық негіздерін игеру, өз тәжірибесінде оны шешудің бірнеше жолдары мен нұсқаларын пысықтау міндетін қойса, онда көп ұзамай алғашқы сабақтардың қиындықтары мен қателіктері артта қалады. Аталған деңгейді оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастыру бойынша мұғалім жұмысының бастауы ретінде анықтауға болады.
Екінші деңгей - ғылыми-зерттеу тәсілінің элементтері бар шығармашылық. Бұл деңгей кемінде 3-5 жыл жұмыс істеген, жеткілікті дамыған ғылыми-педагогикалық және психологиялық-әдістемелік қызығушылықтарын көрсеткен мұғалімдер мен мектеп басшыларына тән. Өзін педагог-зерттеуші ретінде танытқан барлық талантты педагогтер балаларды оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми-зерттеу тәсілін меңгеру процесінде шығармашылық педагогикалық ойлауды дамытудан бастады деп айтуға болады. Қызметтің осы кезеңінде мұғалімнің алға қойған міндеттері, оқушыларға қойылатын талаптары күрделене түседі.
Үшінші деңгей - ғылыми-зерттеу. Ол эмпирикалық принцип пен шығармашылық қатынасты балалардың қызығушылықтарын, бейімділіктерін, қабілеттерін талдау барысында зерттеу тәсілімен біріктіреді. Бұл кезеңде оқушылардың денсаулығының жай-күйін, олардың алдыңғы оқу дайындағының деңгейін ескере отырып, оқушының шығармашылық тұлғасының көрінісі мен дамуы үшін ең қолайлы жағдайлар жасалады. Қызығушылық мәселесін сәтті шешетін мұғалім - педагог-зерттеуші [16, 3 б.].
Әр мұғалім сабақ жүргізу кезінде қызығушылық мәселесін шешу қажеттілігін жақсы түсінеді. Бірақ, педагогикалық практикада жас маман үшін оқушыларды тез бағдарлау қиынға соғады. Жаңа материалды түсіндіруді неден бастау керектігін, білімге деген қызығушылықты оятатын және дамытатын жұмысты қалай ұйымдастыруға болатындығын, өзін-өзі тәрбиелеуге деген ұмтылысты әрдайым біле бермейді.
Мектептегі оқу процесі оқушыға, оның ойлары мен сезімдеріне, мінез-құлық пен ілімнің мотивтеріне, ойлау саласына, психикалық күйлері мен жеке қасиеттеріне жүйелі әсер етудің негізгі, әрі шешуші көзі болып табылады. Сондықтан оқу процесінде танымдық қызығушылықтар мен қажеттіліктер пайда болып, дамиды, мотивациялық сала мен танымдық құндылықтар жүйесі қалыптасады. Мектепте сабақ - оқытудың негізгі формаларының бірі болып табылады. Сондықтан сабақта оқушының білімге деген терең, жан-жақты қызығушылығын және өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігін дамыту қажет. Оқушының сабаққа көңіл бөлу сипаты, оның белсенділігі, ақыл ойының сыни сипаты, шығармашылық өрлеуі немесе керісінше, депрессиялық көңіл-күйі, берілген білімді қабылдай алмауы қызығушылық деңгейіне байланысты. Кенеттен пайда болған қызығушылық қабілеттердің дамуына негіз бола алмайды. Әйтпесе, оқушылар өз беттерімен кітапхана мен оқу залдарына барар ма еді? Әрине, жоқ. Бірақ, мұғалімнің жаңа материалды түсіндіруі жасөспірімдердің көбірек білуге, өз-өзін тәрбиелеуге, дүниетанымын кеңейтуге деген ұмтылыс тудыруы мүмкін.
XXI ғасыр оқыту процесінде жаңа педагогикалық технологияны пайдалануды талап етеді. Бұл тәсіл оқытудың мазмұнын жетілдіреді, олардың әдістері мен құралдарының бірлігін қамтамасыз етеді. Жаңа педагогикалық технология балаларды сабақ процесіндегі белсенділігін арттыруға тікелей әсер етеді. Міне, осы талап тұрғысынан алғанда Оқытудың интерактивті әдісі шешуші орын алады. Егер де сабақ үстінде оқушылар мен мұғалімнің арасында тығыз қарым-қатынас орнатылса және ұтымды нәтижеге жетсе, бұлайша оқытуды интерактивті деп атаймыз. Мұндай қарым-қатынаста әрбір шәкірттің өзіндік өмір тәжірибесінің алатын орны ерекше. Сол себепті оқу мазмұны қандай да бір абстракциялы тақырыпқа иек артпай, оқушылардың өмір тәжірибесіне негізделсе, оқу процесі оқушы тарапынан қызығушылық пен ықылас туғызатындығы сөзсіз [17, 3 б.].
Интербелсенді оқыту әдістерінің бірі - қызығушылықты ояту. Қызығушылықты ояту арқылы мынандай әрекеттерге баулуға болады:
Әр сабақтың басында оқушылардың:
- Мен осы тақырып бойынша не білемін?
- Не білгім келеді?
- Бұл білім маған қалайша қажет болады? - секілді сұрақтарға жауап іздеп, кері байланыс жасауы орынды.
1. Оқушылар өздерінің бұрынғы жеке білімін айқындайды.
2. Оқушылар талқыланатын тақырыпты кең ауқымды контексте қарастырады.
3. Оқушылар белсенді болады.
4. Оқушылар ізденіс, зерттеу және талдауға негізделген шығармашылық жұмыс.
5. Оқушылар алдағы тақырып бойынша қажеттіліктерін айқындайды.
6. Оқушылар прагматикалық тұрғыдан ой толғауға және талқылауға жұмылады [17, 18 б.].
Әр сабақтың қандай да болмасын маңызы оқушы назарынан тыс қалмауы орынды. Оқушы өзіне прагматикалық сипаттағы сұрақтар қойып, оларға жауап беру үшін іздену оның сабақ тақырыбына деген қызығушылығы мен ынтасын арттырады.
Оқушыларда білімге деген қажеттілік тудырып, оның беретін пайдасы туралы пікірлесу (Бұл маған не береді? Пайдасы қандай?).
1. Әр оқушының білім игеру ісіне деген жеке жауапкершілігін қамтамасыздандыруға ұмтылу.
2. Оқушылардың қызығушылығын тудырып, оны үнемі қолдап отыру керек.
3. Сабақта алған білімдердің практикалық маңызына ерекше көңіл бөлу керек. Әр сабақ прагматикалық (пайда тұрғысынан) сипат алу керек.
4. Оқушыларды ұдайы мақтап, қолпаштап, қолдап отыру керек.
5. Оқушылар бір-бірімен жараспай, оларда өз-өзімен жарасу сезімін қалыптастыруға ұмтылу керек.
6. Мұғалім өзі де шабыттанып, сол көтеріңкі күйін оқушыларға көрсетуі керек.
7. Әр оқушының жеке мотивтерін айқындау (Бұл тақырып мен үшін неліктен қызықты әрі пайдалы?, Мен неліктен осы сабаққа белсене қатысудамын?, Бұл сабақтан мен не аламын? сияқты сұрақтарға жауаптары).
8. Сабақ барысында тұлға аралық қатынастардың дамуына ықпал жасау.
9. Таңдауды әрқашан да оқушылардың өздері жасаған жөн.
Қызығушылықты тудырудың кейбір тәсілдері:
1. Қызықты бір оқиғаны сипаттап беріңіз.
2. Қандай да бір талқыланған мәселе бойынша оқушылардың пікірін білу үшін олардың қол көтеріп, дауыс беруін (жақтап немесе қарсы шығып) сұраңыз.
3. Сұрақ қойыңыз.
4. Даулы немесе басқалардың көзқарасына қарама-қарсы пікір айтыңыз.
5. Мәліметтер келтіріңіз.
6. Көрнекіліктер мен үлестірмелі материалдарды қолданыңыз.
7. Өз өміріңізден немесе кәсіби тәжірибеңізден мысалдар келтіріңіз.
8. Оқушылардың шешімін қажет ететін проблемалық ситуацияны суреттеңіз [17, 19 б.].
Қызығушылық келесі әрекеттерден бәсеңдейді:
1. Мұғалім өзін оқушылардан тысқары ұстаса.
2. Мұғалім оқушыларды пассив тыңдаушылар қатарында ұстап, оларды сол күйде қалдырса.
3. Мұғалім өз ұсыныстарының (идеяларының) оқушылар үшін міндетті түрде қажетті болады деген ойы мен пікірі.
4. Мұғалімнің үйренушілерге сын айтуы, олардың кемшіліктерін бетіне басуы.
5. Оқушылар мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап бере алмай, өздерін білімсіз сезінуі [17, 20 б.].
Сонымен, барлық пәндер мен сабақтарды біріктіретін жайт - проблема. Сол себепті де сабақтың құрылымы да проблемамен байланыстырылуы керек деген ойға тоқталайық.
Кесте 1 - Сабақ кезеңдері мен мақсаттары
Сабақ кезеңдері
Негізгі мақсаттары
Проблема айқындау
Қарастырылатын мәселе (тақырып) бойынша негізгі проблемаларды анықтап, оларды игеруге оқушыларды ынталандыру, қызығушылығын ояту.
Мұғалім:
- оқушыларды жаңа білім қабылдауға және игеруге белсендіреді.
Оқушылар:
- тақырып бойынша өз мақсаттарын айқындайды;
- тақырып бойынша тікелей қатысы бар нақты проблемаларды айқындайды;
- проблема бойынша өздерінің бұрынғы білімдерін есіне түсіріп, оларды салыстырады, байланыстырады;
- Не білемін?, Не білгім келеді?, Жаңа білімнің маған берер пайдасы қандай болмақ? секілді сұрақтарға жауап іздейді.
Кесте 1 жалғасы
Проблема шешу
Жаңа білімді іздену мен зерттеу кезеңі. Мұнда проблеманы шешу жолдары қарастырылады.
Мұғалім:
- білім алудың белсенді тәсілдерін ұсынады;
- оқушылардың өздігімен жаңа мәліметті жан-жақты қарастырып, зерттеп, игеруіне қажетті жағдай жасайды.
Оқушылар:
- жекелей, жұппен, топпен жаңа ақпаратпен танысады;
- пікір алмасады, ой жарастырады, талқыға салады;
- жаңа ақпарат туралы өзіндік пікір қалыптастырады;
- сұрақтарға жауап беруге ізденеді.
Проблема шешімін қолдану
Үйренгенді айқындау және бағалау, проблема бойынша шешім қабылдау кезеңі.
Мұғалім:
- оқушылардың жаңа мағлұмат бойынша өзара пікір алмасу мен талқылауды ұйымдастырады;
Оқушылар:
- осы сабақта білгендері мен үйренгенін тұжырымдайды;
- олардың қолданысы туралы ойланады, пікірлеседі;
- өзінің жаңа біліміне баға береді;
- жаңа білімді нақты бір проблема шешуде қолданады;
- сұрақтарға жауап беруге ізденеді;
- сабақта не нәрсеге үйренгендігі және қалайша жұмыс жасағандығы туралы есеп береді [17, 21 б.].
Қызығушылықтың педагогикалық негізі - мұғалімнің сабақты ұйымдастыру әрекетінде, оқушылардың қызығушылығын тудыруында жатыр. Бұл үшін мұғалімнің танымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz