Қазақ әдебиетін оқыту тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Рустемова Ж.А.
қауымдастырылған профессор
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәні бойынша
электронды дәрістер(15 дәріс)
6В02305 - Филология
Қарағанды 2023
Дәріс 1
Әдебиетті оқыту әдістемесі - ғылыми пән
Жоспар
1.Әдебиетті оқыту әдістемесі - дербес ғылым
2.Әдебиетті оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
3.Әдебиет пәнінің өзіндік ерекшеліктері
4.Әдебиетті пән ретінде оқытудың мақсат-міндеттері
5. Әдебиет пәнінің тұлға қалыптастырушылық рөлі
6. Әдебиет пәні мұғалімінің міндеттері
Әдебиетті оқыту әдістемесінің өзіндік ерекшеліктері
Әдіс, метод (грекше methodes зерттеу, не таным жолы, бір нәрсеге жетудің жолы) - көздеген мақсатқа жетудің тәсілі, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Әдістеме (методика) ұғымы бірнеше терминдік мәнді топтастырады. Біріншіден, бұл - жоғары оқу орындарының оқу жоспарына енгізілетін оқу пәнінің атауы. Екіншіден, оқытушының өз жұмысында қолданатын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Үшіншіден, оқытудың теориясын зерттейтін педагогикалық ғылым.
Осыған дейін әдістемені жеке ғылым деп тануға деген көзқарас та жан-жақты болып келді. Әдістемені ғылым деп танудан көрі жеке дарын, өнер деп бағалаушы көзқарас үстемдік етіп келді. Әр пәнді оқытуда жоғары нәтижеге жету сол пәнді оқытушы мұғалімнің жеке дарынына, қабілетіне сол пәнді білу дәрежесі мен түсінуі, түйсінуі, жанымен сүюіне қатысты деп білді. Оқылатын білімнің өзін жете білмей тұрып, сол пәнді оқыту әдістемесімен бар істі тындыруға болмайды деп түсінді.
Бұл көзқарас негізсіз де емес. Себебі оқу процесінде мұғалімнің рөлі үлкен. Солай бола тұра, айтылған пікір бір жақты. Тек педагогикалық талант пен тәжірибе білімнің сапалы болуын қамтамасыз ете алмайды. Бір де бір мамандық тек талантқа ғана сүйеніп дамып, өркен жая алмайды. Бұл туралы әдіскер-ғалым А.С.Макаренко: Разве мы можем положиться на случайное распределение талантов? Сколько у нас таких особенно талантливых воспитателей? И почему должен страдать ребенок, каторый попал к неталантливому педагогу? Нет. Нужно говорить только о мастерстве, то есть о действительном знании воспитательного процесса, о воспитательном умении. Я на опыте пришел к убеждению, что решает вопрос мастерство, особенное на умении, на квалификации 1 - деген ұтымды ой білдіреді.
Әдебиетті оқыту әдістемесі -- дербес ғылым. Кез келген ғылым саласы басқа ғылымдармен байланысты болғанымен өзінің негізгі табиғатын қарастыратын, зерттейтін, дамытатын өз нысанына қарай өзінің шекарасы, өз аймағы, зерттеу аясы болады. Оны мынадай шарттар белгілейді:
1. Өзі қарастырып, зерттейтін ғылым аясын бірде-бір басқа ғылым зерттей алмайды;
2. Сол ғылымның дамуына қоғамдық тұрғыдан қажеттіліктің болуы;
3. Ғылыми зерттеудің өзіне ғана тән әдіс-тәсілдер жүйесінің болуы.
Кез келген ғылыми пән ретінде әдебиетті оқыту әдістемесінің де өзінің зерттеу нысаны бар. Әдебиетті оқыту әдістемесі мен әдебиет пәнінің қарастыратын оқу материалы бір көркем шығарма болғандықтан, әдістеме ғылымын көпке дейін әдебиеттану ғылымдарына жақын деген түсінік қалыптасты. Алайда әдебиеттану ғылымы мен әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымының зерттеу нысандары бір-бірінен өзгеше.
Әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанына көркем әдебиет, әдебиеттің қоғамдық мәні, әдебиеттің тарихы, теориясы, сыны, әдеби процесс жататын болса, әдебиетті оқыту әдістемесінің зерттеу нысанына оқу процесі, оқушы мен мұғалімнің тұтасқан оқу-танымдық әрекеті, көркем шығарманы оқыту барысындағы танымдық, тәрбиелік мән-мазмұнға қол жеткізетін ісәрекеттер жүйесінің құрылымы қарастырылады.
Әдебиет әдістемесі - педагогикалық ғылымдардың саласына жататын ғылыми пән. Мұның объектісі, қарастыратын мәселелері - мектепте әдебиетті оқыту сабақтары кезінде мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасы. Әдебиет әдістемесі педагогика ғылымының жалпы қағида, ережелеріне сүйенеді. Бірақ педагогика сияқты мектеп, оқу-тәрбие мәселелерін тұтас алып қарастырмайды. Әдебиет әдістемесі оқушыларға берілетін білім мен тәрбие мәселелерін өз шеңберінде ғана алып баяндайды.
Қазақ әдебиетінің пән ретінде мектепте оқытыла бастау тәжірибесі әдебиетті оқытудың әдістемесін туғызып, қалыптастырды. Қазақ әдебиеті әдістемесінің ғылым ретінде дамып қалыптасуында ғылыми-әдістемелік зерттеулер қатарында әдеби білім тұжырымдамалары, мемлекеттік білім стандарттары, оқу бағдарламалары, оқулықтар, оларға жазылған әдістемелік құралдар да орын алады.
Әдебиетті оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Әдебиет әдістемесі басқа ғылымдардың әрқайсысымен тікелей шектеседі, олардың деректеріне жүгінеді, жетістіктеріне сүйенеді. Әдебиетті оқыту әдістемесі - күрделі ғылым. Оқыту заңдылықтарын қарастыратын дидактикамен, адам әрекетінің психикалық заңдылықтарын қарастыратын психологиямен, көркем әдебиеттің даму заңдылықтарын қарастыратын әдебиеттану ғылымымен әдебиетті оқыту әдістемесі тікелей қатысады, жетістіктеріне сүйенеді, алайда өзіндік міндеттерін көздейді.
Әдебиетті оқыту әдістемесінің іргелес ғылымдармен өзара байланысы:
1) Әдебиеттану - көркем әдебиеттің ерекшеліктерін, оның дамуын оқытатын ғылым; Ол әдебиетті оқытудың әдістемесінің спецификалық мазмұнын анықтайды. Әдебиет пәні мұғалімі әдебиеттану ғылымдарынан терең білім алу арқылы, сөз өнерін жете түсінуі, жете білуі арқылы өзі де сөз зергері, сөз шебері ретінде көркем шығарманы терең танып, талдай алады, әдеби ұғымдарды, шығармаларды, құбылыстарды, образдарды, детальдарды - жалпы айтқанда көркем шығарманыңбарлық компоненттері мен табиғатын салыстырып, саралап, салғастырып оқушысына да мазмұнды білім қалыптастыруға мүмкіндік алады.[...] Көркем шығарма тұтастай алғанда антропоцентристік құрылым болып танылады. Әр көркем шығарманың өзегінде тілдік құрылым өрнектелген. Бұл күрделі құрылымның негізінде мәдени құндылықтардың жүйесі, адам мен оның эстетикалық бағдары, адамгершілік тұғыры жатыр. Әдебиетті оқыту әдістемесі осы күрделі құрылымды әрекетке түсіруші, іске қосушы рөл атқарады. Әдебиетті оқыту әдістемесі де -- антропоцентристік жүйе. Барлық іс-әрекет пен мақсат адамға бағытталған. Адамның адамгершілік, эстетикалық, танымдық әрекеттерін жүйелі ұйымдастыруға бағытталған.
Тіл білімі тіл ерекшеліктерін зерттейді; Тіл мен әдебиет бағдарламаларында ауызша және жазбаша тілді дамытуға, жазбаша және ауызша түрдегі дағдыларды қолдана білуге арналған ортақ тақырыптар тоғысуы байқалады.
Тарих - адамзат баласының өткенін зерттейтін қоғамдық ғылым. Әдебиет тарихи жағдай, әлеуметтік мәселелер туралы және қоғамның даму заңдары мен процесі туралы білімді қажет етеді.
Педагогика - жүйелі тәрбие мен білім беру туралы ғылым. Әдебиет оқыту әдістемесі әдебиетті оқыту процесін педагогикалық сипаттағы фактілерді зерттеу негізінде қарастырады. Негізінде әдебиетті оқыту әдістемесінің қалыптасуына негіз болған педагогика ғылымы.[...].Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі нысаны педагогикалық үдеріс бола отырып, педагогика ғылымдарының бір бөлігі ретінде зерттелмей, жеке ғылым саласы ретінде қарастырылады. Себебі педагогика ғылымы әр пәнді оқытуға байланысты ортақ тұжырымдар мен принциптерді белгілеп бергенімен, жеке ғылымдардың ішкі ерекшелігін толық аша бермейді. Педагогика ғылымының ауқымы кең. Мысалы, педагогика ғылымы баланың саясиәлеуметтік, адамгершілік, эстетикалық, дене тәрбиесін, ақыл-ой тәрбиесін, Отанға, туған елге, адамдарға деген сүйіспеншілікке басқа да тәрбие бағыттарында оқушыға білім беру, жеке тұлға қалыптастыру міндеттерін қамтиды. Педагогика ғылымының түпкі мақсаты жан-жақты жетілген қоғам адамын, жеке тұлғаны қалыптастыру болса, аталған міндетті жеке пәндерді оқыту әдістемесі өзінің қарастыратын материалы негізінде жүзеге асырады. Әдебиетті оқыту әдістемесі көркем шығарма арқылы қоғамды, қоршаған ортаны, адамгершілік ұстанымдарды, сөз өнерінің эстетикалық күшін, адамдар әлемін таныту арқылы, адамды рухани байытуға, өзіндік көзқарастар қалыптастыруға, жан-жақты дамытуға күш салады.
Дидактика. Педагогика ғылымының дидактика саласы жекелеген пәндерді оқыту жолдарын қарастырады. Дидактика - гректің dіdasko, яғни білім беру мен оқытудың теориясы деген мағынадағы сөзінен шыққан. Дидактика оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін, оқытудың басты ұстанымдарын және әдіс-амалдарын қарастырады. Жекелеген пәндерді оқыту жолдары дидактикалық негіздер мен ұстанымдарға сүйенеді. Әдістеме ғылымы әртүрлі пәндерді оқыту жолдарын жекежеке өз зерттеу аясына қарай қарастыратын болса, дидактика барлық пәндерді оқытудағы негізгі ортақ ұстанымдарды, заңдылықтарды белгілейді.
Психология - психика дамуының заңдылықтарын оқытады. Әдебиетті оқыту әдістемесі оның мәліметтері мен түсініктеріне сүйенеді. Әдістеменің психологиямен қатысы екі бағытта өрбиді. Біріншіден, бала жасы мен психологиясы ерекшелігіне қарай көркем туындыны қабылдаудағы шығармашылық әрекеті мен шығармашылық қабілеті, көркем қабылдауына қатыстылығы қарастырылады; екіншіден, оқыту психологиясы тұрғысынан, баланың жасына қарай ақыл-ой дәрежесі, адамгершілік дамуы, тәрбиесі мен дағдысы тұрғысынан қарастырылады.
Философия - дүниеге көзқарастың бір түрі. Әдебиетті оқыту процесінде философиялық мәселелер қоса қарастырылады.
Эстетика - әсемдікті және оның өнерде көрініс табуын зерттейтін ілім. Әдебиет музыка және бейнелеу өнері тәрізді пәндермен бірге эстетикалық цикл пәндеріне жатады.
Этика ғылымының зерттеу нысаны мораль, адамның мінез-құлқы болып табылады. Сөз өнері арқылы берілетін этикалык тәрбие - имандылық тәрбиесінің бастауы.
Әдебиет пәнінің өзіндік ерекшеліктері
Әдебиет пәнінің оқу пәні ретіндегі құрылымы күрделі болып саналады. Себебі оның ішкі мазмұнына көркем әдебиет шығармалары, олардың тарихы мен теориясына қатысты ұғымдар, әдебиеттен ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстарының жүйесі, оқушының оқырмандық мәдениетін қалыптастыру мәселелері қоса қамтылады. Әдебиетті оқыту оқушының сұранысы мен қабілет, мүмкіндігіне қарай бірте-бірте дамып отырады.[...]Әдебиет -- өнердің бір саласы. Ол - сөз өнері. Белгілі әдіскер Қ.Бітібаева Әдебиет -- адам тану құралы болса, әдебиет пәні -- адам тәрбиелеу құралы деген пікір айтады. Ал Ленинградтық әдіскер ғалым Е.Н.Ильин Әдебиет - адам қалыптастырушы құрал деген әдебиет пәнін оқытудың жаңа жүйесін ұсынған. Әдебиет пәні арқылы оқушы адам болмысын тануды үйренеді, сол арқылы өзін-өзі тануға талпыныс жасайды. Қоршаған орта туралы ұғымдарын кеңейтеді, рухани дүниесі байиды, туған тілі мен еліне деген құрмет сезімі қалыптасады. Әдебиет пәні арқылы жасөспірімдер туған елінің тарихы мен ғасырлар қойнауындағы сөз маржанын оқып, сол арқылы туған елінің арманы мен қиялын, болашақтан күтер үміті мен сенімін көреді.
Әдебиет - мектептің оқу пәндерінің бірі. Ол филологиялық пәндер жүйесіне жатады. Оның білімдік, тәрбиелік және дамытушылық тәрізді мақсаттары мен міндеттері бар.
Әдебиет пәнінің мүмкіндігі де, маңызы да ерекше:
Әдебиет пәні - өнер пәні. Әдебиет пәні оқушы бойында биік эстетикалық талғамды дамытады және өнер туындысындағы, табиғаттағы, адамдар қарым-қатынасындағы үйлесім мен әсемдікті танып ұға білуге үйретеді.
Әдебиет пәні - адам тәрбиелеу құралы. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың рухани дүниесі байиды, туған тілін сүюден елін, адамзатты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді.
Әдебиет пәні - адамтану құралы.
Әдебиет пәні - қоғамтану құралы.
Әдебиет пәні - оқырман дайындау құралы. Ол көркем әдебиетке деген сүйіспеншілікті, ынта-ықыласты оята отырып, оқырмандық мәдениетті қалыптастырады.
Әдебиет пәні - жан-жақты ойланту пәні. Әдебиеттің басқа пәннен айырмашылығы - онда дәлелденген ешқандай заң жүйесі, формулалар, элементтер, бұлжымас, айнымас ережелер кездеспейді.
Әдебиет пәні - барлық пәннің анасы.
Әдебиет пәні мұғалімі үшін тек әдебиеттану ғылымын, әдебиет теориясын білу жеткіліксіз. Әдебиет өнер туындысы болғандықтан, эстетиканы, сөз өнері болғандықтан, лингвистиканы, сол сияқты әдебиеттің өз тарихын, психологияны білу шарт. Сондай жағдайда ғана мұғалім көркем шығарманың ішкі иірімдеріне, қатпарларына бара алады. Әдебиет пәні өнер пәні ретінде мұғалімнен көркем сөз оқу шебері, актер, әдебиетші болуды талап етеді. Мұғалім оқыту процесінде оқушыларды шығармаға ынталандыруды негізгі мақсат етуі керек.
Әдебиетті пән ретінде оқытудың мақсат-міндеттері
...кез-келген мұғалім өзінің оқытатын пәнінің мақсат-міндеттерін жете түсініп, түйсінгенде ғана нәтижелі еңбекке бағыт алады. [...]Әдебиетші мұғалім ең алдымен көркем сөз сипатын ашатын заңдылықтарды білуі керек. Сондай-ақ көркем туындыны талдаудың ғылыми әдістемелерін жетік меңгеруі қажет. Әдеби шығармаларды талдауда мұғалім мен оқушы арасында бірлескен еңбек, бірлескен шығармашылық, өнерпаздық орын алуға тиіс,- дейді белгілі әдіскер мұғалім Қ.Бітібаева. [...]
Әдебиет пәнін оқытуда мұғалімге бірнеше міндеттер жүктеледі.
Әдеби білімнің алғашқы сатысы бастауыштан басталады. Бастауыш сыныптарда оқитын ана тілі сабақтары көркем шығарманың танымдық бағытын негізге алады. Жыл мезгілдері, оның қоршаған орта табиғатына, адамдар тіршілігіне әкелетін өзгерістері, туған өлке табиғатының ерекшеліктері, ата-ана, адамдық ізгі қасиеттер т.б. ұғымдарды жас шәкірт санасына сіңіруде ақын, жазушылардың шығармалары оқу материалы ретінде жұмсалады да, әдеби-теориялық ұғымдарды қалыптастыру басты мақсат етілмейді.
Әдебиет жеке пән ретінде 5-сыныптан басталады. Яғни 5-9 сыныптар базалық негізгі білім мазмұнын құрайды. Бастауыш сыныпта оқу дағдысы қалыптасып келген көркем мәтіндерді жүргізіп, мақамдап оқуға дағдыланады.
Алғашқы міндет - көркем шығарманы оқушының оқуы мен эстетикалық тұрғыдан қабылдауын ұйымдастыру. Көркем әдебиет - адамзат қауымы ғасырлар бойы жасаған өнердің бір саласы. Сондықтан әдебиетті оқытудың басты міндетінің бірі - оқушының ой-танымына, сезіміне ықпал ету, сөз өнері туралы ұғымдарын қалыптастыру, өнердің басқа түрлерінің ішіндегі әдебиеттің өзіндік ерекшеліктерін таныту.
Көркем шығарманы оқу мен өзіндік таным-түсінік аясында жеткізуде бірнеше оқу міндеті қойылады: көркем шығарманы мәнерлеп оқу дағыларын қалыптастыру, бейнелі және зерделі ойлауға, ой-түсінігін жүйелі жеткізуге үйрету, авторлық көзқарас пен танымды терең түсіне білуге үйрету, оқушылардың жан әлемін рухани-адамгершілік құндылықтармен байыту, сөз мәдениетін жетілдіруге ұйытқы болу, оқушылардың көркем шығарманы өз бетімен оқуға деген қажеттілігін туғызу.
Осы міндеттерді айқындай отырып, қазақ әдебиетін оқыту өз алдына бірнеше мақсат қояды:
Танымдық мақсат: әдебиет пәні арқылы қоршаған орта сырлары, адамдық құндылықтар, адамгершілік, ізгілік, мінез-құлық, іс-әрекеттерді саралап тану, шығармадағы көтерілген басқы тақырып пен қамтитын жанама тақырыптарын, шығарманың негізгі ой-түйінін, авторлық ұстанымды таныту, көркем шығарма арқылы оқушының дүниетаным белсенділігін арттыру, оқушылардың сезімталдық, байқағыштық, аңғарымпаздық, сөйлеу, ойлау қабілеттерінің дамуына мүмкіндік жасау.
Тәрбиелік мақсаты: әдебиеттің тәрбиелік қызметі аса ауқымды. Әдебиет адамтану құралы ретінде оқушыларды жан-жақты тәрбиелеуге жол ашады. Әдебиет арқылы адамзаттық сананы, ізгілік дүниетанымды, елжандылық пен ұлтжандықты, отандық мәдениет пен имандылық, еңбексүйгіштік қасиеттерге тәрбиелеуге болады. Туған халқының тілі, оның әдебиетіне деген ұлттық сезімдерін тәрбиелеуге, бүкіл адамзат қауымының тілі, әдебиетіне деген қызуғышылығын туғызуға, тіл мәдениетін қалыптастыруға болады. Әдебиет пәні арқылы тәрбие түрлерінің барлығын дерлік қамтуға мүмкіндік мол.
Дамытушылық мақсат: оқушының көркем шығарманы сезімталдықпен қабылдауын, образды ойлау жүйесі мен шығармашылық қиялдауды, логикалық ойлау жүйесін дамыту, оқырмандық мәдениетті қалыптастыра отырып, көркем шығарманы өз бетімен оқуға деген рухани қажеттілік пен сұранысын дамыту, жүйелі ойлау мен сөйлеу дағдыларын дамыта отырып, өзіндік дүниетаным мен көзқарасын қалыптастыру. Эстетикалық талғамын, қазақ әдеби тілін сауатты қолдана алу қабілетін, оқушының шығармашылық қабілетін, тіл мәдениеті мен сөздік қорын дамыту.
Дидактикалық мақсаттар аясында әдебиет пәнін оқытудың міндеттері де саралана түседі. Атап айтқанда:
Көркем шығарма мазмұны мен құрылысындағы көркем заңдылықтарды терең танып, өмірлік шындық пен көркем шындықтың ара жігін ажырата білуге үйрету;
Көркем шығарманың тақырыптық-идеялық бірлігін таныту, сюжеттегі, образ жасалуындағы типтік байланысты ұғындыру, әдебиеттану ғылымына кіріспе теориялық білім қалыптастыру;
Қазақ әдебиетінің ұлттық болмысын жан-жақты ұғынып, түрлі ұлттар әдебиетіндегі ұқсастықтарды ажырата білуге, басқа ел әдебиетінің көрнекі үлгілерімен салыстыра білуге үйрету, өзіндік талғамын қалыптастыру.
Қазақ әдебиетінің ғылыми негізі жайлы алғашқы түсінігін қалыптастыру; автордың көркем әлемін таныту, шығармашылық бейнелілікті, шығарманың көркем компоненттерін талдап таныту арқылы рухани-эстетикалық талғамын қалыптастыру.
Әдебиеттің өзіндік табиғатын даралай, саралай отырып, ондағы дәстүр мен жаңашылдық, әдеби кезеңдер, оның адамзат тарихымен тығыз байланысы туралы білімдерін қалыптастыру;
Ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрді танып, туған әдебиеттің ұлттық ерекшелігі, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасының көрінісін, жанрлық, стильдік ерекшеліктерін, көркем туындының идеялық-адамгершілік мәнін түсіндіру, адамзат әдебиеті мен мәдениетіндегі ұлттық әдебиеттің орны туралы ұғымдарын толықтыру, жетілдіру.
Әдебиеттану ғылымы, сыны, оның мақсаты, міндеті, әдебиеттің - тұлға қалыптастырудағы маңызы туралы білім беру.
Түптеп келгенде қазақ әдебиетін оқытудағы басты мақсат - жан әлемі жетілген, рухани түсінігі мол жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болмақ.
Әдебиет пәнінің тұлға қалыптастырушылық рөлі
Көркем шығарманы қабылдаудың әртүрлі болуының бірнеше себебі бар: біріншіден, сол шығарманы қабылдау жолындағы оқушының ой, өресі, дүниетанымы, бұған дейінгі жинақтаған білім қоры, яғни әдебиеттану ғылымынан алған білімі ықпал етеді, екіншіден, әдебиетте сөздің қасиеті ақпарат жеткізуші қызметтен әлдеқайда терең мазмұнда, бірнеше функцияда танылады, сөз адамның сана-сезіміне әсер ете отырып, белгілі көңіл-күй, сезім, сурет, көрініс өмір бейнесін жасап, адамның эмоциялық қабылдауына түрткі болады. Эмоциялық қабылдау да әр адамда әр түрлі. Бір шығармадағы бір көріністің, бір сәттің өзін әр адам әр түрлі сезіммен қабылдайды. Әдебиеттанудан білім дәрежесі бірдей адамның өзінің сезімі мен түйсінуі әртүрлі. Бірнеше адамның оқуындағы бір ғана үзінді әр санада бірнеше сурет құрайды. Бұл адамның ішкі сезім мен сезіне білу мәдениетіне, қасиетіне байланысты. Үшіншіден, санадағы қабылдау мидың тек бір ғана бағыттағы жұмыс әрекеті ғана емес. Санаға берілетін білім тек миға еніп қана қоймай, сол санаға өзіндік сәулесін түсіреді. Көркем дүниенің осы қасиеті психолог, педагогтардың еңбектерінде айтылады.
Өнерді биік бағалған Абай:
Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды,
Жүрек тербеп, оятар баста миды.
Дүниенің ләззаты бәрі сонда,
Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды - дейді.
Әр заманда адамдардың түсінігі мен көзқарастарына, әлеуметтік ортасы мен сенім, түсініктеріне байланысты да танып, түсіну әралуан болады. Себебі көркем шығармада бір ғана идея, бір ғана қасаң қағида болмайды.
Оқушыныны көркем әдебиетті оқуға қызықтырудың тәсілдері көп: соның бірі, шығамадан үзінді оқып, үзіндінің қай шығармадан алынғанын тапқызу немесе кейіпкердің сөзін жасыру, сияқты сұрақ-тапсырмалар арқылы оқушының шығарманы оқығаноқымағанын анықтауға болады әрі оқуға деген ынтасын көтеруге болады. Шығарманы талдау да шығарма мазмұнына бойлауға, оны түсінуге жетелейді. Белгілі бір дәрежеде мазмұны танылған шығарманы тереңдеп талдау оқушыларды көптеген әрекеттерге жетелейді. Оқушының аналитикалық ойын дамытады. Көркем шығармадағы символ, деталь арқылы талдата отырып, болымсыз нәрседен ауқымды ұғымға жетелеу, шығарманың ішкі астарын ашу оқушыны іздендіреді, қызықтырады. Қалай болғанда да мұғалімнің шығарманы оқытуға деген ізденісі мен жүйелі еңбегі жеміс берері анық. Сондықтан әдебиет пәнін оқытуда табанды еңбек пен жүйелі жұмыс нәтижелі болады. Әдебиетті түсініп, түйсінетін ұстаздың оқытуы да сабақтың нәтижелі болуына әсер етеді.
Әдебиет пәні мұғалімінің міндеттері
Әдебиет мұғалімі жұмысының мазмұны, мақсаты мен міндеттері негізінен әдебиет пәніне арналған бағдарламаларда белгіленген. Әр ұстаз өз пәнінен сабақ беруді бастамас бұрын бағдарламаның түсінік хатын оқып, әдебиетті оқыту міндеттерімен, бағдарламаның құрылысы және негізгі мазмұнымен, кейбір әдістемелік нұсқаулармен, әдебиетке байланысты сыныптан тыс жүргізілетін жұмыс түрлерімен жалпы айтқанда жүргізгелі отырған курстың барлық мақсат, міндеттерімен жете танысып, өз ісіне сауатты дайындықпен келуі тиіс. Алайда әдебиетті оқыту әдістемесінің ішкі мазмұнында қамтылатын негізгі мәселелерді айқын әрі терең ұғыну үшін бағдарлама мазмұны жеткіліксіз болады. Яғни ұстаз әдебиеттің бағдарламасымен үстірт танысып, мойындап қана қоймай, әдістеме мазмұнының талаптілектеріне сай сын көзімен тексеріп, зерттеп, шығармашылықпен меңгеруге міндетті. Тек сонда ғана ол әрбір сыныпта оқып үйретуге тиісті әдеби материалдардың ауыр, жеңілдігі, берілген сағат мөлшеріне сәйкестігі, оқушыларға берілетін әдеби-теориялық білімнің көлемі мен мазмұны, жүйелілігі, ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстарының түрлері т.б. көптеген мәселелер туралы ғылыми-әдістемелік қорытындыға келе алады.
Әдебиет әдістемесінің мазмұнын белгілеудегі басты мәселелердің біріне мұғалімнің әдебиет пәнін оқытуда қолданатын әдіс-амалдары, тәсілдері жатады. Бағдарламадағы материалды өтуде көзделетін қорытынды нәтиже бір болғанымен әрбір мұғалім бұл мақсатқа әртүрлі әдіс-тәсілмен жетеді. Негізгі мақсатқа қызмет 5 ететін жол мен әдіс-амалды таңдап алу мұғалімнен аса жауапкершілікпен шеберлікті талап етеді. Себебі әдеби материалдың ерекшелігіне қарай әрбір сабақтың өзіне тән тақырыбы, мақсаты, құрал-жабдықтары, әдіс-тәсілдері, құрылысы мен сабақтың жүйесі, мазмұны болады. Сабақ өтілетін материалдың өзгешелігіне қарай, оқушыларға берілетін білім-дағдылардың түрлеріне байланысты, оқушыларға берілетін білім-дағдылардың түрлеріне сай әр алуан құбылып, түрленіп отыратын құбылысқа, күрделі оқу-тәрбиелік үдеріске жатады. Әрбір сабақтың жақсы немесе сәтсіз өткенін дұрыс бағалау үшін, оған ғылыми жолмен талдау жасалады. Талдауда барлық факторлар есепке алынады. Сол факторлардың нәтижесінде ғана әрбір сабақтың сапалы және сапасыз жақтарын ажыратуға мүмкіндік туады. Сөйтіп, әдебиет әдістемесінің негізгі міндеті: мұғалім жұмысының әдістері мен тәсілдерін ұстанымдық жолмен негіздеп беру. Бұл әдебиет әдістемесінің ең басты мән-мазмұны болып табылады.
Әдебиет пәні мұғалімі қызметінің маңызды жақтары мыналар:
- зерттеушілік қызметі - әдебиет және өнер туындыларын талдау, ғылыми еңбектер мен оқу құралдарын қолдану, оқушыларды, өз жұмысын, әріптестерінің тәжірибесін зерттеу;
- конструкторлық қызмет - әдебиет сабағын жүргізудің, сыныптан тыс іс-шаралардың жүйесін әзірлеу, оқушыларды дамыту кезеңдерін, олардың жұмыс түрлері мен нысандарын анықтау;
- ұйымдастырушылық қызмет - өзіндік жұмысты, сынып ұжымының және жекелеген оқушылардың оқу және оқудан тыс әрекетін ұйымдастыру;
- коммуникативті қызмет - оқушылармен байланыс орнату, қолайлы қарым-қатынас құру.
Қорытынды:
Сонымен әдебиетті оқыту әдістемесінің ғылыми пән екендігін анықтадық, әдебиет әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысын, әдебиет пәнінің өзіндік ерекшеліктерін және әдебиет пәні мұғалімі міндеттері мен қызметтерін атап өттік.
Әдебиеттер
Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 27.07.2007 ж. №319-ІІІ ҚРЗ, Астана. Ақорда.
Қоңыратбаев Ә. 4-7 кластарда әдебиетті оқыту методикасы. - Алматы: Мектеп, 1987. - 176 б.
Педагогика: дәріс курсы. - Алматы: Нұрлы Әлем, 2003. - 366 б.
Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі мен технологиясы. - Алматы: Мектеп, 2003. - 333 б.
Байтанасова Қ.М., Айтуғанова С.Ш. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі. - Астана:Фолиант, 2008. - 159 б.
Жұмажанова Т.Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. - Алматы, 2009.
Жұмақаева Б.Д. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі. Оқулық. - Алматы, Қыздар университеті баспасы, 2015. - 242 бет.
Рүстемова Ж. А.Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі: оқу құралы. - Қарағанды: АҚНҰР, 2019. - 162 б.
Дәріс 2
Әдебиет пәнін оқытудың тарихы мен теориялық бастау көздері
Жоспар
Орыс ағартушыларының(Ф.И.Буслаев, К.Д.Ушинский, Н.А.Корф, Л.Н.Толстой, В.И.Водовозов, В.Л.Стоюнин, В.Г.Острогорский, Л.Поливанов) әдістемелік еңбектері
Ы.Алтынсариннің халық ағарту саласындағы тарихи тәжірибесі
ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мектептер, оқу мазмұны
Алаш қайраткерлері қазақ арасындағы оқу, тәлім-тәрбие жөнінде
Алғашқы бағдарламалардың құрылысы мен мазмұны.
Қазақ әдебиеті оқулығының қалыптасуы тарихы
Орыс ағартушыларының (Ф.И.Буслаев, В.Л.Стоюнин, В.Г.Острогорский) әдістемелік еңбектері
XIX ғaсырдың бaс шеніндегі ескі орыс ортa мектептерінде әдебиет теориясы жүргізілген. Төменгі клaстaрдa - грaммaтикa; 4-клaстa синтaксис, сөйлем құрылысы және жеңіл-желпі өлеңдер жaттaу; 5-6-сыныптaрдa логикa және риторикa, қысқa-қысқa шығaрмaлaр жaзу; 7-сыныптa орыс сөзінің қысқaшa тaрихы өтілді. Мұндa әдеби мәтіндерді талдау дaғдылaры үйретілмеген. Өлеңді жaттaп aлу бaсты орындa тұрған.
Ресейдегі, XIX ғaсырдың бaс шеніндегі, әдебиетті оқытудың осындaй жүйесіне Ф.И. Буслaев (1818-1897) біршaмa жaңaлық енгізді. Оның ең бaсты еңбегі О преподaвaнии отечественного языкa (1844) деп aтaлaды. Ф.И.Буслaев әдебиетті оқытудың эвристикaлық әдісін ұсынды. Оқытушы ыңғaйлы сұрaқтaр қою aрқылы оқушыны өз бетімен ізденуге жетелеуі керек деп айтты. Әуелі тиісті мaтериaлды игеріп, сосын оғaн теориялық түсінік берілуін құптaйды. Өйтпеген күнде aлдын aлa берілген әдеби теориялық пaйымдaр оқушының мәселені еркін түсінуін шектейді деп сaнaды. Ф.И.Буслaевтың педaгогтік пікірлері ескі мектеп бaғдaрлaмaлaрын жaңaрту жолындaғы ілерілеушілік болды. Әдебиеттік оқу мәселесін дұрыс қозғaғaнымен, Ф.И. Буслaев әдебиет сaбaғының мaзмұны жөнінде орнықты пікір aйтa aлмaды. Ф.И. Буслaев көркем әдебиетті оқып түсінуде мәтіннің әдеби тілі мен оғaн жaсaлaтын филологиялық тaлдaулaрғa мән берді. Филологиялық тaлдaулaр үшін мысaлғa ескі әдебиет үлгілерін aлды (Н.М. Кaрaмзин. История Госудaрствa Российского). Оның тaғы бір кемшілігі - шығaрмaның құрылысын тaлдaуға, композициясын тaнуғa көңіл бөлмеді, керексіз деп сaнaғaн.
1861 жылы Ресейде оқыту ісін жaңaшa қaлыптaстыру бaғытындa мектептердегі бaрлық пәндердің, соның ішінде әдебиеттің де бaғдaрлaмaлaры қaйтa қaрaлa бaстaды. Мұндaй мәні зор жұмысқa бүкіл мұғaлімдер мен университет оқытушылaры кеңінен жұмылдырылды. Күллі гимнaзиялaр мен реaльды училищелердегі әдебиетті оқыту әдістемелерін жaңaшa қaйтa жaсaу ісі қолға алынды. Әсіресе, гимнaзиялaр мен реaльды училищелердің төменгі клaстaрындaғы әдебиеттік оқу бaрысы турaсындa әртүрлі пікірлер, ұсыныстaр aйтылa бaстaды. Біреулер көркем әдебиеттің тек тaнымдық-тәрбиелік рөліне ғaнa мән бере оқытуды ұсынсa, енді біреулер шығaрмaның көркемдік жaғынa зер сaлa оқытуды қолдaды, үшінші біреулер әдебиетті тек логикaлық-стилистикaлық тұрғыдa оқытуды қaлaды.
XIX ғaсырдың 60-жылдaрындaғы әдебиетті оқыту әдістемесі бойыншa елеулі еңбек еткендердің қaтaрынa ресейлік В.Я. Стоюнин (1826-1888) мен В.П. Острогорский (1840-1902) сынды әдіскер-әдебиетшілерді жaтқызaмыз.
В.Я. Стоюниннің бaсты әдістемелік еңбектері: Руководство для исторического изучения русской литерaтуры, Руководство для теоретического изучения литерaтуры, Хрестомaтия по литерaтуре. Ең негізгі әдістемелік оқу құрaлы - О преподaвaнии русской литерaтуры. Бұл оқулық 1864 жылы жaрық көріп, 1917 жылғa дейін қолдaнылды. В.Я.Стоюнин ескі бaғдaрлaмaлaрғa қaрсы шықты. Ол көркем мәтінді толық оқыту керек деп есептеді. Әдебиетті оқулықтaр бойыншa меңгертуге болмaйды деп сaнaды. В.Я. Стоюнин Ф.И. Буслaевтың риторикaлық, филологиялық әдістемелерін сынaды. Оқушыны әр сөзге, сөйлемге қaдaлтып қоюдың тиімсіздігін aйтты. Мұғaлім оқушылaрдың көркем әдебиет мaтериaлдaрымен толық тaнысуынa жол aшуы керек. В.Я. Стоюниннің әдісі - белсенді (aктивті) әдіс. В.Я. Стоюниннің әдісі оқушылaрды шығaрмaны мән беріп оқуғa тәрбиелейді, олaрды көркем мәтін бойыншa ойлaнуғa, бaйқaмпaздыққa бaулиды. В.Я. Стоюнин хрестомaтиядaғы үзінділерді әр кaртинaлaрдaн жыртылып алынған парақтарға теңеген. В.Я. Стоюнин әдістемесінің құндылығы сондa, ол әдеби шығaрмaны тaлдaу принципін көрсетті, көркем мәтіндер бойыншa жұмыс істеу жолдарына мысaлдaр келтіріп, пікір білдірді.
В.П. Острогорский оқушыны көркем шығaрмaлaр aрқылы сұлулыққa тәрбиелеп, шығaрмaның эстетикaлық сипaтынa бaсa көңіл бөлді. Оның эстетикaлық көзқaрaстaры Письмы об эстетическом воспитaнии деген еңбегінде бaяндaлғaн. Мұндa ол оқушылaрғa эстетикaлық, этикaлық тәрбие беруде бaсты рөлді көркем әдебиетке береді. Сондықтaн әдебиет пәнінің мұғaлімі педaгогтік ұжымның ортaлық қaзығы (центрaльнaя фигурa) болуы және оғaн қойылaтын тaлaп тa өте жоғaры болуғa тиіс деп сaнaйды.
Беседы о преподaвaнии словесности деген әдістемелік кітaбындa В.П. Острогорский әдебиет сaбaғының бaғдaрлaмaсын гимнaзияның I - ІV клaстaрынa aрнaп былaй бөлген:
белсенді, нaқыштaп оқу.
жaттaп aлып, мәнерлеп aйту.
міндетті түрде сыныптaн тыс оқу, сыныптa тәрбиелік сипaттa әңгімелеу, сұрaқ қою aрқылы бaқылaу.
мұғaлімнің әсерлі, жaнды сөзі[Голубков В.В. Методикa преподaвaния литерaтуры. - Москвa: Учпедгиз,1955. - 460 с., 52].
В.Я. Стоюниннің aлдынa қойғaн мaқсaты - әдебиеттік оқу aрқылы оқушылaрдың дүниетaнымын, қоғaмдық өмірге көзқaрaсын қaлыптaстыру. Ол оқушыны көркем шығaрмaның мәнін түсінуге үйретеді, ондaғы қоғaмдық-морaльдық идеяны ұғуғa бaулиды. Мұғaлімнің бaсшылығымен, қaдaғaлaуымен мәтінді тaлдaп, әдеби әңгімелесуді ұсынғaн.
В.П. Острогорский мәтінге тaлдaу жaсaуды жоққa шығaрмaйды, бірaқ В.Я. Стоюнин сияқты тaлдaу үлгісін келтірмейді.
Ы.Алтынсариннің халық ағарту саласындағы тарихи тәжірибесі
Қазақстандағы білім беру жүйесінің жолға қойылуына, дамуына Ыбырай Алтынсариннің еңбегі зор болды. Ы.Алтынсарин екі түрлі ірі мәселені алдына мақсат етіп қойды: біріншісі - мектеп ашу, бала оқыту, жалпы халық ағарту жұмысы, екіншісі - халықтың ой-санасын жаңалыққа қарай бейімдеу жолындағы тәрбиелік істері.
Ы.Алтынсариннің еңбектері: Қазақ хрестоматиясы, Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы, Мұсылманшылық тұтқасы еңбектері, хаттары, очерктері, мақалалары және ресми құжаттар.
Ұлы мақсат-мұраты қазақ балаларының көзі мен көкірегін ашу болған Ы.Алтынсарин өзіне дейінгі оқулық-хресто-матиялардың ізімен Қазақ хрестоматиясын дүниеге әкелді. К.Ушинскийдің (Детский мир и хрестоматия, Родное слова) Л.Н.Толстойдың (Азбука) шығармашылық тәжірибесін басшылыққа алған Қазақ хрестоматиясы өзінің құндылықтарымен, ұғым, түсінік, табиғатымен толықтай қазақ бол-мысына негізделіп жазылған жаңа типті оқулық болып дүниеге келді. Өзінің әдістемелік бастамасымен де кейінгі оқулықтарға көшбасшы болды.
Хрестоматиядағы оқу материалдарының берілу тәртібі:
1. Балалар өмірінен алынған әңгімелер. Орыс хрестоматияларынан, атап айтқанда, Л.Н.Толстойдың, И.Паульсонның т.б. хрестоматияларынан алынған;
2. Әртүрлі жинақтардағы адамдар өмірінен алынған әңгімелер;
3. Қазақ ақындарының таңдаулы өлең-жырларынан үзінділер;
4. Қазақтың мақал-мәтелдері. Ы.Алтынсариннің оқулық жазудағы ұтымдылығы оқу материалдарын дұрыс таңдап ала білуі. Ы.Алтынсарин өз оқулығында әлем әдебиетінен тәлім-тәрбиелік мәні жоғары шығармаларды сұрыптай отырып, оны қазақ балаларын оқытуда ұтымды пайдаланып отырған. Қазақ халқының әдеби мұрасынының тәлімдік-тәрбиелік құнын дұрыс түсініп, қазақтың бай әдеби мұрасын оқулық-хрестоматияға молынан енгізді. Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына енген халық ауыз әдебиеті үлгілері:
1.Аңыз әңгімелер: Лұқпан Хәкім, Таза бұлақ, Жиренше шешен т.б.;
2.Ертегілер: Қара батыр, Тазша бала, Алтын айдар т.б.;
3.Эпостық шығармалар: Қобыланды батыр, Қазбек батыр т.б.,
4.Әр тақырыптағы мақал-мәтелдер;
5.Айтыс үлгілері.
Ы.Алтынсарин мектепте оқылатын оқу материалының танымдық, тәрбиелік міндетінің жоғары болуын мақсат тұтты. Осы мақсатта өз тарапы-нан бірнеше өнегелі өлеңдер, шағын әңгімелер жазды. Қазақ хрестоматия-сына енгізілген материалдар оқушы бойында ізгілікті, еңбекті, кішіпейіл-ділікті, қарапайымдылықты қалыптастыруды көздейді.
Ы.Алтынсарин өз еңбектері негізінде қазақ мектебі тәжірибесіне оқу әдістемесін тұңғыш енгізді. Ол әдістемелік жүйе 4 буынды құрайды: 1) оқулыққа материалдардың балалардың жас ерекшеліктеріне, педагогикалық, прогрестік талаптарға сай енгізілуі; 2) материалдың орналасу тәртібінің тәрбиелік-өнегелік мәнерден тууы; 3) оқушыға материалды меңгеруде көңіл аударатын мәселелерді қарастыру 4) оқытушының әрекеттері.
Әдебиеттік оқу методикасын қазақ тәжірибесіне тұңғыш рет енгізе отырып, ол үш түрлі факторды қабат алып қарайды. Олар: 1) материал, 2) соның берілу тәртібі мен оқытылу жолы, 3) оқушы. Осының үшеуі де жақсы мұғалім, соған көмектесетін жақсы хрестоматия арқылы ғана мақсатына жетпек.
Ә.Қоңыратбаев Ы.Алтынсариннің әдістемесін бастауыш оқу мен әдебиеттік оқу элементтерімен байланыстырады[4,16].
1-кесте
Бастауыш оқу(І-ІІІ класс)
Әдебиеттік оқу(ІУ-У класс)
Түсініп оқу.
Сөздік жасау.
Аударып оқу.
Сөйлету(әңгімелету).
Жаздыру.
Жаттау.
Мазмұндау.
Пайымдап оқу.
Талдап оқу.
Кластан тыс оқу.
Сөйлету.
Жаздыру.
Мәнерлеп көркем оқу(жаттату).
Мазмұндау.
Мінездеу.
Ғибратшылдық оқу(шығарманың идеясын түю).
ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мектептер, оқу мазмұны
Әдебиет пәнінің оқытылуын мектеп өмірімен сабақтастырамыз. Қазақ елі ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейдің отары болды. Мектеп мәселесі Ресейдің отарлық саясатының аясында шешіліп отырды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ жеріндегі мектептер екі бағыт-та болды. Оның бірі - діни оқуға бағытталған ауыл мектептері. Орталық қалаларда ашылған діни оқу орындары, медреселер. Татар ағартушысы И.Гаспиринский негізін салған жадит мектептері. Екіншісі - оқу тек орыс тілінде жүргізілетін училищелер мен семинариялар еді (Жұмақаева Б. 24-б.)
19-ғасырдың екінші жартысында білім беру ісі үш бағытта дамыды:
1. Қадым мектептері (мұсылмандық дәстүрлі діни мектептері)
2. Жәдит мектептері
3. Орыс-қазақ мектептері
Мұсылманша хат тану әр халықта әрқилы дәрежеде дамыды. Қадым мектептері көбіне ауылда басым болды. Қазақ арасындағы қадым, ескіше оқу Бұқара, Қазан жағындағы мұсылманша оқудың үлгісі, тəртібі бойынша жүргізіліп келді. Оқыту ақысы халықтан жиналған, көбінесе заттай алынған. Балалар күз, қыс айларында, жылына төрт немесе алты ай ғана оқыған. Оқу мерзімі - төрт жыл. Балалар оқуға жеті жастан қабылданған. Кейбір ауылдық жерлерде 7-9 жастағы балалар бірге оқи берген. Оқу жылы соңында емтихан тапсыру, мектеп бітіргені үшін балаға ресми куәлік беру тәртібі сақталмаған.
XIX ғасырдың екінші жартысында мұсылман мектептерін реформалау қозғалысы басталды. Оны ұйымдастырушылар жадидшілдер болды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап жаңа әдістемелік мектептер пайда бола бастады. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан былай қазақ арасындағы мектеп, медреселердің көпшілігі жаңа, төте, оқу ұсылы жəдид тəртібіне көшті: мектеп, медреселерде діни сабақтармен қатар ана тілі, есеп, география, тарих оқылатын болды. Кейбір медреселерде орыс тілі де жүрді. Балалар аз уақыт ішінде хат танып, бастауыш көлемде білім алып шықты.
Қазақстанда ХІХ ғасырдың екінші жартысында әр түрлі типтегі орыс-қазақ мектептері ашылды.
1870 жылы Халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептеріне арналған Н.И.Ильминскийдің жүйесіне негізделген заң күшіне енді. 1970 жылғы халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептері басқа ұлт балаларының орыс тілін меңгеру деңгейіне қарай үш түрлі дәрежеде болған. Олар:
1. Орыс тілін меңгергенге дейінгі алғашқы оқу жылында орыс алфави-тімен жазылған оқулықтар бойынша ана тілінде оқуға рұқсат етілген мектептер;
2. Оқу орыс тілінде жүргізілетін, мұғалімдер ұлт өкілдерін тілін білуі, оны сабақты ауызекі түсіндіру үшін ғана пайдалану рұқсат етілген мектептер;
3. Оқу тек орыс тілінде жүргізілетін, ана тілін қолдануға рұқсат етіл-мейтін мектептер.
Бастапқы топтағы мектептерде орыс тілін меңгергенге дейін орыс әрпімен басылған ана тіліндегі оқулықтар қолданыла бастады.
Орыс-қазақ мектептерінде А.Васильевтің Букварь для киргиз, А.Е.Алекторовтың Русско-киргизская азбука Л.Н.Толстойдың Азбука сияқты орыс баспасынан жарық көрген оқулықтары қолданылды.
Жалпы патшалы Ресейдің билігі кезінде Қазақстанда білім отарлау бағытында болды. Қазақ арасынан патша өкіметіне қызмет ететін кіші шенді шенеуніктер, тілмаштар, хатшылар даярланды.
1920 жылғы 26 тамыздағы Бүкілроссиялық Орталық атқару Комитеті РСФСР Халық Комиссарлары Советінің қаулысы бойынша ҚАССР құру туралы қаулы қабылданып, қазақ жеріндегі Халық ағарту ісі кеңес үкіметінің саясатына бағытталды. 1918 жылға 1 қазаннан бастап барлық бастауыш және жоғарғы бастауыш училищелері, діни мектептер мен медреселер, төменгі және орта дәрежедегі оқу орындары бірыңғай кеңестік еңбек мектебі болып қайта құрылды.
Осы жылдары қазақ өлкесінде бірыңғай екі сатылы еңбек мектептері қалыптасқан. Олар: мектеп-коммунарлар; ересек балалар мектебі, бастауыш мектеп коммунарлары; Ф.З.О.; шаруа жастар мектебі т.б. Кеңес мектептерінің көптеп ашылуы, кеңестік идеямен саясатты наси-хаттау мүддесінен туындады.
Мектептегі әдеби білім мазмұны 1990 жылдарға дейін кеңестік идеологияға қызмет етті.
Алаш қайраткерлері қазақ арасындағы оқу, тәлім-тәрбие жөнінде
Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек. Бала оқытуын жақсы білейін деген адам, әуелі, балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білерге керек, екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам боларға керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап, өсіп жеткенінше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек. Ол үшін бала турасындағы ғылымды білерге керек. Бұл күнгі ғылымды жұрттарда бала оқыту жұмысы бала оқыту ғылымын оқып шыққан адамдардың қолында(Байтұрсынов А. Қазақша оқу жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 252-бет.)
Неше түрлі ғылым, өнер - бәрі де тіршіліктің ауырлығын азайту үшін, рахатын молайту үшін шығарған нәрселер. Ғылым, өнер артылған сайын дүнияда бейнет кемімекші. Осыған ақылы жетіп, есі енген жұрттар ғылым мен өнерді бірден-бірге асыруға тырысады. Асыру үшін әр түрлі істер істейді. Сол істердің бірі - білім жарысы(Байтұрсынов А. Білім жарысы. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 256-бет)
Халықтың есі енуі баланың есі енуі сияқты: бірте-бірте, ақырындап болмақшы (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 261-бет )
Оқу жұмысының үш жағы үш нәрсеге тіреледі; бірі ақшаға, бірі құралға, бірі мұғалімге. Осы үш тіреуі бірдей тең болса, оқу қисаңдамай, ауытқымай, түзу жүреді. Ол үшеуі тең болмағандағы оқу жұмысы аумалы жүк сияқты, орнықсыз. Жүгі ауған көштің жүрісі өнбейді. Орнықты оқу болмай, қалт-құлт етіп оқытқан оқу білім үйретіп жарытпайды (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 261-бет )
Тәртіппен жасалған оқу құралдарымен оқытуға тәртіппен оқыта білетін мұғалім керек. Оны білмейтін мұғалімдер тәртіппен жасалған оқу құралдарын тәртіпсіз жасалған құралдар орнында тұтынады. [...] Оқыту жайын білетін мұғалімдерге тәртіпті құралдармен оқытқанда өзіне де, балаларға да оқу жұмысы оңай болады, екі жағы да қиналмайды. Оқыта білмейтін мұғалімдердің белгісі осы - Әй, оқыңдар!, бұлардан балалар білім үйреніп жарымайды (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 262-бет )
Өзі тыныш отырып, Әй, оқыңдар! деген мұғалімдерге жоламасқа керек. Олардан балалар еш білім үйренбейді. Оқырлық шағы зая кетеді (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 263-бет )
Мектептің жаны - мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һәм сондай болмақшы, яғни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете білетін болса, ол мектептен балалар көбірек білім біліп шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі, мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар, оөыта білетін мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы, құралсыз іс істелмейді һәм құрал қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Істің толық жақсы болуына құралдың сайлы болуы шарт. Үшінші, мектепке керегі - белгілеген программа. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек, үлгісіз ч мерзімді өлшеусіз істелген іс олпы-солпы, я артық, я ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Рустемова Ж.А.
қауымдастырылған профессор
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәні бойынша
электронды дәрістер(15 дәріс)
6В02305 - Филология
Қарағанды 2023
Дәріс 1
Әдебиетті оқыту әдістемесі - ғылыми пән
Жоспар
1.Әдебиетті оқыту әдістемесі - дербес ғылым
2.Әдебиетті оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
3.Әдебиет пәнінің өзіндік ерекшеліктері
4.Әдебиетті пән ретінде оқытудың мақсат-міндеттері
5. Әдебиет пәнінің тұлға қалыптастырушылық рөлі
6. Әдебиет пәні мұғалімінің міндеттері
Әдебиетті оқыту әдістемесінің өзіндік ерекшеліктері
Әдіс, метод (грекше methodes зерттеу, не таным жолы, бір нәрсеге жетудің жолы) - көздеген мақсатқа жетудің тәсілі, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Әдістеме (методика) ұғымы бірнеше терминдік мәнді топтастырады. Біріншіден, бұл - жоғары оқу орындарының оқу жоспарына енгізілетін оқу пәнінің атауы. Екіншіден, оқытушының өз жұмысында қолданатын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Үшіншіден, оқытудың теориясын зерттейтін педагогикалық ғылым.
Осыған дейін әдістемені жеке ғылым деп тануға деген көзқарас та жан-жақты болып келді. Әдістемені ғылым деп танудан көрі жеке дарын, өнер деп бағалаушы көзқарас үстемдік етіп келді. Әр пәнді оқытуда жоғары нәтижеге жету сол пәнді оқытушы мұғалімнің жеке дарынына, қабілетіне сол пәнді білу дәрежесі мен түсінуі, түйсінуі, жанымен сүюіне қатысты деп білді. Оқылатын білімнің өзін жете білмей тұрып, сол пәнді оқыту әдістемесімен бар істі тындыруға болмайды деп түсінді.
Бұл көзқарас негізсіз де емес. Себебі оқу процесінде мұғалімнің рөлі үлкен. Солай бола тұра, айтылған пікір бір жақты. Тек педагогикалық талант пен тәжірибе білімнің сапалы болуын қамтамасыз ете алмайды. Бір де бір мамандық тек талантқа ғана сүйеніп дамып, өркен жая алмайды. Бұл туралы әдіскер-ғалым А.С.Макаренко: Разве мы можем положиться на случайное распределение талантов? Сколько у нас таких особенно талантливых воспитателей? И почему должен страдать ребенок, каторый попал к неталантливому педагогу? Нет. Нужно говорить только о мастерстве, то есть о действительном знании воспитательного процесса, о воспитательном умении. Я на опыте пришел к убеждению, что решает вопрос мастерство, особенное на умении, на квалификации 1 - деген ұтымды ой білдіреді.
Әдебиетті оқыту әдістемесі -- дербес ғылым. Кез келген ғылым саласы басқа ғылымдармен байланысты болғанымен өзінің негізгі табиғатын қарастыратын, зерттейтін, дамытатын өз нысанына қарай өзінің шекарасы, өз аймағы, зерттеу аясы болады. Оны мынадай шарттар белгілейді:
1. Өзі қарастырып, зерттейтін ғылым аясын бірде-бір басқа ғылым зерттей алмайды;
2. Сол ғылымның дамуына қоғамдық тұрғыдан қажеттіліктің болуы;
3. Ғылыми зерттеудің өзіне ғана тән әдіс-тәсілдер жүйесінің болуы.
Кез келген ғылыми пән ретінде әдебиетті оқыту әдістемесінің де өзінің зерттеу нысаны бар. Әдебиетті оқыту әдістемесі мен әдебиет пәнінің қарастыратын оқу материалы бір көркем шығарма болғандықтан, әдістеме ғылымын көпке дейін әдебиеттану ғылымдарына жақын деген түсінік қалыптасты. Алайда әдебиеттану ғылымы мен әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымының зерттеу нысандары бір-бірінен өзгеше.
Әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанына көркем әдебиет, әдебиеттің қоғамдық мәні, әдебиеттің тарихы, теориясы, сыны, әдеби процесс жататын болса, әдебиетті оқыту әдістемесінің зерттеу нысанына оқу процесі, оқушы мен мұғалімнің тұтасқан оқу-танымдық әрекеті, көркем шығарманы оқыту барысындағы танымдық, тәрбиелік мән-мазмұнға қол жеткізетін ісәрекеттер жүйесінің құрылымы қарастырылады.
Әдебиет әдістемесі - педагогикалық ғылымдардың саласына жататын ғылыми пән. Мұның объектісі, қарастыратын мәселелері - мектепте әдебиетті оқыту сабақтары кезінде мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасы. Әдебиет әдістемесі педагогика ғылымының жалпы қағида, ережелеріне сүйенеді. Бірақ педагогика сияқты мектеп, оқу-тәрбие мәселелерін тұтас алып қарастырмайды. Әдебиет әдістемесі оқушыларға берілетін білім мен тәрбие мәселелерін өз шеңберінде ғана алып баяндайды.
Қазақ әдебиетінің пән ретінде мектепте оқытыла бастау тәжірибесі әдебиетті оқытудың әдістемесін туғызып, қалыптастырды. Қазақ әдебиеті әдістемесінің ғылым ретінде дамып қалыптасуында ғылыми-әдістемелік зерттеулер қатарында әдеби білім тұжырымдамалары, мемлекеттік білім стандарттары, оқу бағдарламалары, оқулықтар, оларға жазылған әдістемелік құралдар да орын алады.
Әдебиетті оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Әдебиет әдістемесі басқа ғылымдардың әрқайсысымен тікелей шектеседі, олардың деректеріне жүгінеді, жетістіктеріне сүйенеді. Әдебиетті оқыту әдістемесі - күрделі ғылым. Оқыту заңдылықтарын қарастыратын дидактикамен, адам әрекетінің психикалық заңдылықтарын қарастыратын психологиямен, көркем әдебиеттің даму заңдылықтарын қарастыратын әдебиеттану ғылымымен әдебиетті оқыту әдістемесі тікелей қатысады, жетістіктеріне сүйенеді, алайда өзіндік міндеттерін көздейді.
Әдебиетті оқыту әдістемесінің іргелес ғылымдармен өзара байланысы:
1) Әдебиеттану - көркем әдебиеттің ерекшеліктерін, оның дамуын оқытатын ғылым; Ол әдебиетті оқытудың әдістемесінің спецификалық мазмұнын анықтайды. Әдебиет пәні мұғалімі әдебиеттану ғылымдарынан терең білім алу арқылы, сөз өнерін жете түсінуі, жете білуі арқылы өзі де сөз зергері, сөз шебері ретінде көркем шығарманы терең танып, талдай алады, әдеби ұғымдарды, шығармаларды, құбылыстарды, образдарды, детальдарды - жалпы айтқанда көркем шығарманыңбарлық компоненттері мен табиғатын салыстырып, саралап, салғастырып оқушысына да мазмұнды білім қалыптастыруға мүмкіндік алады.[...] Көркем шығарма тұтастай алғанда антропоцентристік құрылым болып танылады. Әр көркем шығарманың өзегінде тілдік құрылым өрнектелген. Бұл күрделі құрылымның негізінде мәдени құндылықтардың жүйесі, адам мен оның эстетикалық бағдары, адамгершілік тұғыры жатыр. Әдебиетті оқыту әдістемесі осы күрделі құрылымды әрекетке түсіруші, іске қосушы рөл атқарады. Әдебиетті оқыту әдістемесі де -- антропоцентристік жүйе. Барлық іс-әрекет пен мақсат адамға бағытталған. Адамның адамгершілік, эстетикалық, танымдық әрекеттерін жүйелі ұйымдастыруға бағытталған.
Тіл білімі тіл ерекшеліктерін зерттейді; Тіл мен әдебиет бағдарламаларында ауызша және жазбаша тілді дамытуға, жазбаша және ауызша түрдегі дағдыларды қолдана білуге арналған ортақ тақырыптар тоғысуы байқалады.
Тарих - адамзат баласының өткенін зерттейтін қоғамдық ғылым. Әдебиет тарихи жағдай, әлеуметтік мәселелер туралы және қоғамның даму заңдары мен процесі туралы білімді қажет етеді.
Педагогика - жүйелі тәрбие мен білім беру туралы ғылым. Әдебиет оқыту әдістемесі әдебиетті оқыту процесін педагогикалық сипаттағы фактілерді зерттеу негізінде қарастырады. Негізінде әдебиетті оқыту әдістемесінің қалыптасуына негіз болған педагогика ғылымы.[...].Әдебиетті оқыту әдістемесінің негізгі нысаны педагогикалық үдеріс бола отырып, педагогика ғылымдарының бір бөлігі ретінде зерттелмей, жеке ғылым саласы ретінде қарастырылады. Себебі педагогика ғылымы әр пәнді оқытуға байланысты ортақ тұжырымдар мен принциптерді белгілеп бергенімен, жеке ғылымдардың ішкі ерекшелігін толық аша бермейді. Педагогика ғылымының ауқымы кең. Мысалы, педагогика ғылымы баланың саясиәлеуметтік, адамгершілік, эстетикалық, дене тәрбиесін, ақыл-ой тәрбиесін, Отанға, туған елге, адамдарға деген сүйіспеншілікке басқа да тәрбие бағыттарында оқушыға білім беру, жеке тұлға қалыптастыру міндеттерін қамтиды. Педагогика ғылымының түпкі мақсаты жан-жақты жетілген қоғам адамын, жеке тұлғаны қалыптастыру болса, аталған міндетті жеке пәндерді оқыту әдістемесі өзінің қарастыратын материалы негізінде жүзеге асырады. Әдебиетті оқыту әдістемесі көркем шығарма арқылы қоғамды, қоршаған ортаны, адамгершілік ұстанымдарды, сөз өнерінің эстетикалық күшін, адамдар әлемін таныту арқылы, адамды рухани байытуға, өзіндік көзқарастар қалыптастыруға, жан-жақты дамытуға күш салады.
Дидактика. Педагогика ғылымының дидактика саласы жекелеген пәндерді оқыту жолдарын қарастырады. Дидактика - гректің dіdasko, яғни білім беру мен оқытудың теориясы деген мағынадағы сөзінен шыққан. Дидактика оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін, оқытудың басты ұстанымдарын және әдіс-амалдарын қарастырады. Жекелеген пәндерді оқыту жолдары дидактикалық негіздер мен ұстанымдарға сүйенеді. Әдістеме ғылымы әртүрлі пәндерді оқыту жолдарын жекежеке өз зерттеу аясына қарай қарастыратын болса, дидактика барлық пәндерді оқытудағы негізгі ортақ ұстанымдарды, заңдылықтарды белгілейді.
Психология - психика дамуының заңдылықтарын оқытады. Әдебиетті оқыту әдістемесі оның мәліметтері мен түсініктеріне сүйенеді. Әдістеменің психологиямен қатысы екі бағытта өрбиді. Біріншіден, бала жасы мен психологиясы ерекшелігіне қарай көркем туындыны қабылдаудағы шығармашылық әрекеті мен шығармашылық қабілеті, көркем қабылдауына қатыстылығы қарастырылады; екіншіден, оқыту психологиясы тұрғысынан, баланың жасына қарай ақыл-ой дәрежесі, адамгершілік дамуы, тәрбиесі мен дағдысы тұрғысынан қарастырылады.
Философия - дүниеге көзқарастың бір түрі. Әдебиетті оқыту процесінде философиялық мәселелер қоса қарастырылады.
Эстетика - әсемдікті және оның өнерде көрініс табуын зерттейтін ілім. Әдебиет музыка және бейнелеу өнері тәрізді пәндермен бірге эстетикалық цикл пәндеріне жатады.
Этика ғылымының зерттеу нысаны мораль, адамның мінез-құлқы болып табылады. Сөз өнері арқылы берілетін этикалык тәрбие - имандылық тәрбиесінің бастауы.
Әдебиет пәнінің өзіндік ерекшеліктері
Әдебиет пәнінің оқу пәні ретіндегі құрылымы күрделі болып саналады. Себебі оның ішкі мазмұнына көркем әдебиет шығармалары, олардың тарихы мен теориясына қатысты ұғымдар, әдебиеттен ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстарының жүйесі, оқушының оқырмандық мәдениетін қалыптастыру мәселелері қоса қамтылады. Әдебиетті оқыту оқушының сұранысы мен қабілет, мүмкіндігіне қарай бірте-бірте дамып отырады.[...]Әдебиет -- өнердің бір саласы. Ол - сөз өнері. Белгілі әдіскер Қ.Бітібаева Әдебиет -- адам тану құралы болса, әдебиет пәні -- адам тәрбиелеу құралы деген пікір айтады. Ал Ленинградтық әдіскер ғалым Е.Н.Ильин Әдебиет - адам қалыптастырушы құрал деген әдебиет пәнін оқытудың жаңа жүйесін ұсынған. Әдебиет пәні арқылы оқушы адам болмысын тануды үйренеді, сол арқылы өзін-өзі тануға талпыныс жасайды. Қоршаған орта туралы ұғымдарын кеңейтеді, рухани дүниесі байиды, туған тілі мен еліне деген құрмет сезімі қалыптасады. Әдебиет пәні арқылы жасөспірімдер туған елінің тарихы мен ғасырлар қойнауындағы сөз маржанын оқып, сол арқылы туған елінің арманы мен қиялын, болашақтан күтер үміті мен сенімін көреді.
Әдебиет - мектептің оқу пәндерінің бірі. Ол филологиялық пәндер жүйесіне жатады. Оның білімдік, тәрбиелік және дамытушылық тәрізді мақсаттары мен міндеттері бар.
Әдебиет пәнінің мүмкіндігі де, маңызы да ерекше:
Әдебиет пәні - өнер пәні. Әдебиет пәні оқушы бойында биік эстетикалық талғамды дамытады және өнер туындысындағы, табиғаттағы, адамдар қарым-қатынасындағы үйлесім мен әсемдікті танып ұға білуге үйретеді.
Әдебиет пәні - адам тәрбиелеу құралы. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың рухани дүниесі байиды, туған тілін сүюден елін, адамзатты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді.
Әдебиет пәні - адамтану құралы.
Әдебиет пәні - қоғамтану құралы.
Әдебиет пәні - оқырман дайындау құралы. Ол көркем әдебиетке деген сүйіспеншілікті, ынта-ықыласты оята отырып, оқырмандық мәдениетті қалыптастырады.
Әдебиет пәні - жан-жақты ойланту пәні. Әдебиеттің басқа пәннен айырмашылығы - онда дәлелденген ешқандай заң жүйесі, формулалар, элементтер, бұлжымас, айнымас ережелер кездеспейді.
Әдебиет пәні - барлық пәннің анасы.
Әдебиет пәні мұғалімі үшін тек әдебиеттану ғылымын, әдебиет теориясын білу жеткіліксіз. Әдебиет өнер туындысы болғандықтан, эстетиканы, сөз өнері болғандықтан, лингвистиканы, сол сияқты әдебиеттің өз тарихын, психологияны білу шарт. Сондай жағдайда ғана мұғалім көркем шығарманың ішкі иірімдеріне, қатпарларына бара алады. Әдебиет пәні өнер пәні ретінде мұғалімнен көркем сөз оқу шебері, актер, әдебиетші болуды талап етеді. Мұғалім оқыту процесінде оқушыларды шығармаға ынталандыруды негізгі мақсат етуі керек.
Әдебиетті пән ретінде оқытудың мақсат-міндеттері
...кез-келген мұғалім өзінің оқытатын пәнінің мақсат-міндеттерін жете түсініп, түйсінгенде ғана нәтижелі еңбекке бағыт алады. [...]Әдебиетші мұғалім ең алдымен көркем сөз сипатын ашатын заңдылықтарды білуі керек. Сондай-ақ көркем туындыны талдаудың ғылыми әдістемелерін жетік меңгеруі қажет. Әдеби шығармаларды талдауда мұғалім мен оқушы арасында бірлескен еңбек, бірлескен шығармашылық, өнерпаздық орын алуға тиіс,- дейді белгілі әдіскер мұғалім Қ.Бітібаева. [...]
Әдебиет пәнін оқытуда мұғалімге бірнеше міндеттер жүктеледі.
Әдеби білімнің алғашқы сатысы бастауыштан басталады. Бастауыш сыныптарда оқитын ана тілі сабақтары көркем шығарманың танымдық бағытын негізге алады. Жыл мезгілдері, оның қоршаған орта табиғатына, адамдар тіршілігіне әкелетін өзгерістері, туған өлке табиғатының ерекшеліктері, ата-ана, адамдық ізгі қасиеттер т.б. ұғымдарды жас шәкірт санасына сіңіруде ақын, жазушылардың шығармалары оқу материалы ретінде жұмсалады да, әдеби-теориялық ұғымдарды қалыптастыру басты мақсат етілмейді.
Әдебиет жеке пән ретінде 5-сыныптан басталады. Яғни 5-9 сыныптар базалық негізгі білім мазмұнын құрайды. Бастауыш сыныпта оқу дағдысы қалыптасып келген көркем мәтіндерді жүргізіп, мақамдап оқуға дағдыланады.
Алғашқы міндет - көркем шығарманы оқушының оқуы мен эстетикалық тұрғыдан қабылдауын ұйымдастыру. Көркем әдебиет - адамзат қауымы ғасырлар бойы жасаған өнердің бір саласы. Сондықтан әдебиетті оқытудың басты міндетінің бірі - оқушының ой-танымына, сезіміне ықпал ету, сөз өнері туралы ұғымдарын қалыптастыру, өнердің басқа түрлерінің ішіндегі әдебиеттің өзіндік ерекшеліктерін таныту.
Көркем шығарманы оқу мен өзіндік таным-түсінік аясында жеткізуде бірнеше оқу міндеті қойылады: көркем шығарманы мәнерлеп оқу дағыларын қалыптастыру, бейнелі және зерделі ойлауға, ой-түсінігін жүйелі жеткізуге үйрету, авторлық көзқарас пен танымды терең түсіне білуге үйрету, оқушылардың жан әлемін рухани-адамгершілік құндылықтармен байыту, сөз мәдениетін жетілдіруге ұйытқы болу, оқушылардың көркем шығарманы өз бетімен оқуға деген қажеттілігін туғызу.
Осы міндеттерді айқындай отырып, қазақ әдебиетін оқыту өз алдына бірнеше мақсат қояды:
Танымдық мақсат: әдебиет пәні арқылы қоршаған орта сырлары, адамдық құндылықтар, адамгершілік, ізгілік, мінез-құлық, іс-әрекеттерді саралап тану, шығармадағы көтерілген басқы тақырып пен қамтитын жанама тақырыптарын, шығарманың негізгі ой-түйінін, авторлық ұстанымды таныту, көркем шығарма арқылы оқушының дүниетаным белсенділігін арттыру, оқушылардың сезімталдық, байқағыштық, аңғарымпаздық, сөйлеу, ойлау қабілеттерінің дамуына мүмкіндік жасау.
Тәрбиелік мақсаты: әдебиеттің тәрбиелік қызметі аса ауқымды. Әдебиет адамтану құралы ретінде оқушыларды жан-жақты тәрбиелеуге жол ашады. Әдебиет арқылы адамзаттық сананы, ізгілік дүниетанымды, елжандылық пен ұлтжандықты, отандық мәдениет пен имандылық, еңбексүйгіштік қасиеттерге тәрбиелеуге болады. Туған халқының тілі, оның әдебиетіне деген ұлттық сезімдерін тәрбиелеуге, бүкіл адамзат қауымының тілі, әдебиетіне деген қызуғышылығын туғызуға, тіл мәдениетін қалыптастыруға болады. Әдебиет пәні арқылы тәрбие түрлерінің барлығын дерлік қамтуға мүмкіндік мол.
Дамытушылық мақсат: оқушының көркем шығарманы сезімталдықпен қабылдауын, образды ойлау жүйесі мен шығармашылық қиялдауды, логикалық ойлау жүйесін дамыту, оқырмандық мәдениетті қалыптастыра отырып, көркем шығарманы өз бетімен оқуға деген рухани қажеттілік пен сұранысын дамыту, жүйелі ойлау мен сөйлеу дағдыларын дамыта отырып, өзіндік дүниетаным мен көзқарасын қалыптастыру. Эстетикалық талғамын, қазақ әдеби тілін сауатты қолдана алу қабілетін, оқушының шығармашылық қабілетін, тіл мәдениеті мен сөздік қорын дамыту.
Дидактикалық мақсаттар аясында әдебиет пәнін оқытудың міндеттері де саралана түседі. Атап айтқанда:
Көркем шығарма мазмұны мен құрылысындағы көркем заңдылықтарды терең танып, өмірлік шындық пен көркем шындықтың ара жігін ажырата білуге үйрету;
Көркем шығарманың тақырыптық-идеялық бірлігін таныту, сюжеттегі, образ жасалуындағы типтік байланысты ұғындыру, әдебиеттану ғылымына кіріспе теориялық білім қалыптастыру;
Қазақ әдебиетінің ұлттық болмысын жан-жақты ұғынып, түрлі ұлттар әдебиетіндегі ұқсастықтарды ажырата білуге, басқа ел әдебиетінің көрнекі үлгілерімен салыстыра білуге үйрету, өзіндік талғамын қалыптастыру.
Қазақ әдебиетінің ғылыми негізі жайлы алғашқы түсінігін қалыптастыру; автордың көркем әлемін таныту, шығармашылық бейнелілікті, шығарманың көркем компоненттерін талдап таныту арқылы рухани-эстетикалық талғамын қалыптастыру.
Әдебиеттің өзіндік табиғатын даралай, саралай отырып, ондағы дәстүр мен жаңашылдық, әдеби кезеңдер, оның адамзат тарихымен тығыз байланысы туралы білімдерін қалыптастыру;
Ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрді танып, туған әдебиеттің ұлттық ерекшелігі, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасының көрінісін, жанрлық, стильдік ерекшеліктерін, көркем туындының идеялық-адамгершілік мәнін түсіндіру, адамзат әдебиеті мен мәдениетіндегі ұлттық әдебиеттің орны туралы ұғымдарын толықтыру, жетілдіру.
Әдебиеттану ғылымы, сыны, оның мақсаты, міндеті, әдебиеттің - тұлға қалыптастырудағы маңызы туралы білім беру.
Түптеп келгенде қазақ әдебиетін оқытудағы басты мақсат - жан әлемі жетілген, рухани түсінігі мол жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болмақ.
Әдебиет пәнінің тұлға қалыптастырушылық рөлі
Көркем шығарманы қабылдаудың әртүрлі болуының бірнеше себебі бар: біріншіден, сол шығарманы қабылдау жолындағы оқушының ой, өресі, дүниетанымы, бұған дейінгі жинақтаған білім қоры, яғни әдебиеттану ғылымынан алған білімі ықпал етеді, екіншіден, әдебиетте сөздің қасиеті ақпарат жеткізуші қызметтен әлдеқайда терең мазмұнда, бірнеше функцияда танылады, сөз адамның сана-сезіміне әсер ете отырып, белгілі көңіл-күй, сезім, сурет, көрініс өмір бейнесін жасап, адамның эмоциялық қабылдауына түрткі болады. Эмоциялық қабылдау да әр адамда әр түрлі. Бір шығармадағы бір көріністің, бір сәттің өзін әр адам әр түрлі сезіммен қабылдайды. Әдебиеттанудан білім дәрежесі бірдей адамның өзінің сезімі мен түйсінуі әртүрлі. Бірнеше адамның оқуындағы бір ғана үзінді әр санада бірнеше сурет құрайды. Бұл адамның ішкі сезім мен сезіне білу мәдениетіне, қасиетіне байланысты. Үшіншіден, санадағы қабылдау мидың тек бір ғана бағыттағы жұмыс әрекеті ғана емес. Санаға берілетін білім тек миға еніп қана қоймай, сол санаға өзіндік сәулесін түсіреді. Көркем дүниенің осы қасиеті психолог, педагогтардың еңбектерінде айтылады.
Өнерді биік бағалған Абай:
Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды,
Жүрек тербеп, оятар баста миды.
Дүниенің ләззаты бәрі сонда,
Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды - дейді.
Әр заманда адамдардың түсінігі мен көзқарастарына, әлеуметтік ортасы мен сенім, түсініктеріне байланысты да танып, түсіну әралуан болады. Себебі көркем шығармада бір ғана идея, бір ғана қасаң қағида болмайды.
Оқушыныны көркем әдебиетті оқуға қызықтырудың тәсілдері көп: соның бірі, шығамадан үзінді оқып, үзіндінің қай шығармадан алынғанын тапқызу немесе кейіпкердің сөзін жасыру, сияқты сұрақ-тапсырмалар арқылы оқушының шығарманы оқығаноқымағанын анықтауға болады әрі оқуға деген ынтасын көтеруге болады. Шығарманы талдау да шығарма мазмұнына бойлауға, оны түсінуге жетелейді. Белгілі бір дәрежеде мазмұны танылған шығарманы тереңдеп талдау оқушыларды көптеген әрекеттерге жетелейді. Оқушының аналитикалық ойын дамытады. Көркем шығармадағы символ, деталь арқылы талдата отырып, болымсыз нәрседен ауқымды ұғымға жетелеу, шығарманың ішкі астарын ашу оқушыны іздендіреді, қызықтырады. Қалай болғанда да мұғалімнің шығарманы оқытуға деген ізденісі мен жүйелі еңбегі жеміс берері анық. Сондықтан әдебиет пәнін оқытуда табанды еңбек пен жүйелі жұмыс нәтижелі болады. Әдебиетті түсініп, түйсінетін ұстаздың оқытуы да сабақтың нәтижелі болуына әсер етеді.
Әдебиет пәні мұғалімінің міндеттері
Әдебиет мұғалімі жұмысының мазмұны, мақсаты мен міндеттері негізінен әдебиет пәніне арналған бағдарламаларда белгіленген. Әр ұстаз өз пәнінен сабақ беруді бастамас бұрын бағдарламаның түсінік хатын оқып, әдебиетті оқыту міндеттерімен, бағдарламаның құрылысы және негізгі мазмұнымен, кейбір әдістемелік нұсқаулармен, әдебиетке байланысты сыныптан тыс жүргізілетін жұмыс түрлерімен жалпы айтқанда жүргізгелі отырған курстың барлық мақсат, міндеттерімен жете танысып, өз ісіне сауатты дайындықпен келуі тиіс. Алайда әдебиетті оқыту әдістемесінің ішкі мазмұнында қамтылатын негізгі мәселелерді айқын әрі терең ұғыну үшін бағдарлама мазмұны жеткіліксіз болады. Яғни ұстаз әдебиеттің бағдарламасымен үстірт танысып, мойындап қана қоймай, әдістеме мазмұнының талаптілектеріне сай сын көзімен тексеріп, зерттеп, шығармашылықпен меңгеруге міндетті. Тек сонда ғана ол әрбір сыныпта оқып үйретуге тиісті әдеби материалдардың ауыр, жеңілдігі, берілген сағат мөлшеріне сәйкестігі, оқушыларға берілетін әдеби-теориялық білімнің көлемі мен мазмұны, жүйелілігі, ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстарының түрлері т.б. көптеген мәселелер туралы ғылыми-әдістемелік қорытындыға келе алады.
Әдебиет әдістемесінің мазмұнын белгілеудегі басты мәселелердің біріне мұғалімнің әдебиет пәнін оқытуда қолданатын әдіс-амалдары, тәсілдері жатады. Бағдарламадағы материалды өтуде көзделетін қорытынды нәтиже бір болғанымен әрбір мұғалім бұл мақсатқа әртүрлі әдіс-тәсілмен жетеді. Негізгі мақсатқа қызмет 5 ететін жол мен әдіс-амалды таңдап алу мұғалімнен аса жауапкершілікпен шеберлікті талап етеді. Себебі әдеби материалдың ерекшелігіне қарай әрбір сабақтың өзіне тән тақырыбы, мақсаты, құрал-жабдықтары, әдіс-тәсілдері, құрылысы мен сабақтың жүйесі, мазмұны болады. Сабақ өтілетін материалдың өзгешелігіне қарай, оқушыларға берілетін білім-дағдылардың түрлеріне байланысты, оқушыларға берілетін білім-дағдылардың түрлеріне сай әр алуан құбылып, түрленіп отыратын құбылысқа, күрделі оқу-тәрбиелік үдеріске жатады. Әрбір сабақтың жақсы немесе сәтсіз өткенін дұрыс бағалау үшін, оған ғылыми жолмен талдау жасалады. Талдауда барлық факторлар есепке алынады. Сол факторлардың нәтижесінде ғана әрбір сабақтың сапалы және сапасыз жақтарын ажыратуға мүмкіндік туады. Сөйтіп, әдебиет әдістемесінің негізгі міндеті: мұғалім жұмысының әдістері мен тәсілдерін ұстанымдық жолмен негіздеп беру. Бұл әдебиет әдістемесінің ең басты мән-мазмұны болып табылады.
Әдебиет пәні мұғалімі қызметінің маңызды жақтары мыналар:
- зерттеушілік қызметі - әдебиет және өнер туындыларын талдау, ғылыми еңбектер мен оқу құралдарын қолдану, оқушыларды, өз жұмысын, әріптестерінің тәжірибесін зерттеу;
- конструкторлық қызмет - әдебиет сабағын жүргізудің, сыныптан тыс іс-шаралардың жүйесін әзірлеу, оқушыларды дамыту кезеңдерін, олардың жұмыс түрлері мен нысандарын анықтау;
- ұйымдастырушылық қызмет - өзіндік жұмысты, сынып ұжымының және жекелеген оқушылардың оқу және оқудан тыс әрекетін ұйымдастыру;
- коммуникативті қызмет - оқушылармен байланыс орнату, қолайлы қарым-қатынас құру.
Қорытынды:
Сонымен әдебиетті оқыту әдістемесінің ғылыми пән екендігін анықтадық, әдебиет әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысын, әдебиет пәнінің өзіндік ерекшеліктерін және әдебиет пәні мұғалімі міндеттері мен қызметтерін атап өттік.
Әдебиеттер
Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 27.07.2007 ж. №319-ІІІ ҚРЗ, Астана. Ақорда.
Қоңыратбаев Ә. 4-7 кластарда әдебиетті оқыту методикасы. - Алматы: Мектеп, 1987. - 176 б.
Педагогика: дәріс курсы. - Алматы: Нұрлы Әлем, 2003. - 366 б.
Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі мен технологиясы. - Алматы: Мектеп, 2003. - 333 б.
Байтанасова Қ.М., Айтуғанова С.Ш. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі. - Астана:Фолиант, 2008. - 159 б.
Жұмажанова Т.Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. - Алматы, 2009.
Жұмақаева Б.Д. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі. Оқулық. - Алматы, Қыздар университеті баспасы, 2015. - 242 бет.
Рүстемова Ж. А.Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі: оқу құралы. - Қарағанды: АҚНҰР, 2019. - 162 б.
Дәріс 2
Әдебиет пәнін оқытудың тарихы мен теориялық бастау көздері
Жоспар
Орыс ағартушыларының(Ф.И.Буслаев, К.Д.Ушинский, Н.А.Корф, Л.Н.Толстой, В.И.Водовозов, В.Л.Стоюнин, В.Г.Острогорский, Л.Поливанов) әдістемелік еңбектері
Ы.Алтынсариннің халық ағарту саласындағы тарихи тәжірибесі
ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мектептер, оқу мазмұны
Алаш қайраткерлері қазақ арасындағы оқу, тәлім-тәрбие жөнінде
Алғашқы бағдарламалардың құрылысы мен мазмұны.
Қазақ әдебиеті оқулығының қалыптасуы тарихы
Орыс ағартушыларының (Ф.И.Буслаев, В.Л.Стоюнин, В.Г.Острогорский) әдістемелік еңбектері
XIX ғaсырдың бaс шеніндегі ескі орыс ортa мектептерінде әдебиет теориясы жүргізілген. Төменгі клaстaрдa - грaммaтикa; 4-клaстa синтaксис, сөйлем құрылысы және жеңіл-желпі өлеңдер жaттaу; 5-6-сыныптaрдa логикa және риторикa, қысқa-қысқa шығaрмaлaр жaзу; 7-сыныптa орыс сөзінің қысқaшa тaрихы өтілді. Мұндa әдеби мәтіндерді талдау дaғдылaры үйретілмеген. Өлеңді жaттaп aлу бaсты орындa тұрған.
Ресейдегі, XIX ғaсырдың бaс шеніндегі, әдебиетті оқытудың осындaй жүйесіне Ф.И. Буслaев (1818-1897) біршaмa жaңaлық енгізді. Оның ең бaсты еңбегі О преподaвaнии отечественного языкa (1844) деп aтaлaды. Ф.И.Буслaев әдебиетті оқытудың эвристикaлық әдісін ұсынды. Оқытушы ыңғaйлы сұрaқтaр қою aрқылы оқушыны өз бетімен ізденуге жетелеуі керек деп айтты. Әуелі тиісті мaтериaлды игеріп, сосын оғaн теориялық түсінік берілуін құптaйды. Өйтпеген күнде aлдын aлa берілген әдеби теориялық пaйымдaр оқушының мәселені еркін түсінуін шектейді деп сaнaды. Ф.И.Буслaевтың педaгогтік пікірлері ескі мектеп бaғдaрлaмaлaрын жaңaрту жолындaғы ілерілеушілік болды. Әдебиеттік оқу мәселесін дұрыс қозғaғaнымен, Ф.И. Буслaев әдебиет сaбaғының мaзмұны жөнінде орнықты пікір aйтa aлмaды. Ф.И. Буслaев көркем әдебиетті оқып түсінуде мәтіннің әдеби тілі мен оғaн жaсaлaтын филологиялық тaлдaулaрғa мән берді. Филологиялық тaлдaулaр үшін мысaлғa ескі әдебиет үлгілерін aлды (Н.М. Кaрaмзин. История Госудaрствa Российского). Оның тaғы бір кемшілігі - шығaрмaның құрылысын тaлдaуға, композициясын тaнуғa көңіл бөлмеді, керексіз деп сaнaғaн.
1861 жылы Ресейде оқыту ісін жaңaшa қaлыптaстыру бaғытындa мектептердегі бaрлық пәндердің, соның ішінде әдебиеттің де бaғдaрлaмaлaры қaйтa қaрaлa бaстaды. Мұндaй мәні зор жұмысқa бүкіл мұғaлімдер мен университет оқытушылaры кеңінен жұмылдырылды. Күллі гимнaзиялaр мен реaльды училищелердегі әдебиетті оқыту әдістемелерін жaңaшa қaйтa жaсaу ісі қолға алынды. Әсіресе, гимнaзиялaр мен реaльды училищелердің төменгі клaстaрындaғы әдебиеттік оқу бaрысы турaсындa әртүрлі пікірлер, ұсыныстaр aйтылa бaстaды. Біреулер көркем әдебиеттің тек тaнымдық-тәрбиелік рөліне ғaнa мән бере оқытуды ұсынсa, енді біреулер шығaрмaның көркемдік жaғынa зер сaлa оқытуды қолдaды, үшінші біреулер әдебиетті тек логикaлық-стилистикaлық тұрғыдa оқытуды қaлaды.
XIX ғaсырдың 60-жылдaрындaғы әдебиетті оқыту әдістемесі бойыншa елеулі еңбек еткендердің қaтaрынa ресейлік В.Я. Стоюнин (1826-1888) мен В.П. Острогорский (1840-1902) сынды әдіскер-әдебиетшілерді жaтқызaмыз.
В.Я. Стоюниннің бaсты әдістемелік еңбектері: Руководство для исторического изучения русской литерaтуры, Руководство для теоретического изучения литерaтуры, Хрестомaтия по литерaтуре. Ең негізгі әдістемелік оқу құрaлы - О преподaвaнии русской литерaтуры. Бұл оқулық 1864 жылы жaрық көріп, 1917 жылғa дейін қолдaнылды. В.Я.Стоюнин ескі бaғдaрлaмaлaрғa қaрсы шықты. Ол көркем мәтінді толық оқыту керек деп есептеді. Әдебиетті оқулықтaр бойыншa меңгертуге болмaйды деп сaнaды. В.Я. Стоюнин Ф.И. Буслaевтың риторикaлық, филологиялық әдістемелерін сынaды. Оқушыны әр сөзге, сөйлемге қaдaлтып қоюдың тиімсіздігін aйтты. Мұғaлім оқушылaрдың көркем әдебиет мaтериaлдaрымен толық тaнысуынa жол aшуы керек. В.Я. Стоюниннің әдісі - белсенді (aктивті) әдіс. В.Я. Стоюниннің әдісі оқушылaрды шығaрмaны мән беріп оқуғa тәрбиелейді, олaрды көркем мәтін бойыншa ойлaнуғa, бaйқaмпaздыққa бaулиды. В.Я. Стоюнин хрестомaтиядaғы үзінділерді әр кaртинaлaрдaн жыртылып алынған парақтарға теңеген. В.Я. Стоюнин әдістемесінің құндылығы сондa, ол әдеби шығaрмaны тaлдaу принципін көрсетті, көркем мәтіндер бойыншa жұмыс істеу жолдарына мысaлдaр келтіріп, пікір білдірді.
В.П. Острогорский оқушыны көркем шығaрмaлaр aрқылы сұлулыққa тәрбиелеп, шығaрмaның эстетикaлық сипaтынa бaсa көңіл бөлді. Оның эстетикaлық көзқaрaстaры Письмы об эстетическом воспитaнии деген еңбегінде бaяндaлғaн. Мұндa ол оқушылaрғa эстетикaлық, этикaлық тәрбие беруде бaсты рөлді көркем әдебиетке береді. Сондықтaн әдебиет пәнінің мұғaлімі педaгогтік ұжымның ортaлық қaзығы (центрaльнaя фигурa) болуы және оғaн қойылaтын тaлaп тa өте жоғaры болуғa тиіс деп сaнaйды.
Беседы о преподaвaнии словесности деген әдістемелік кітaбындa В.П. Острогорский әдебиет сaбaғының бaғдaрлaмaсын гимнaзияның I - ІV клaстaрынa aрнaп былaй бөлген:
белсенді, нaқыштaп оқу.
жaттaп aлып, мәнерлеп aйту.
міндетті түрде сыныптaн тыс оқу, сыныптa тәрбиелік сипaттa әңгімелеу, сұрaқ қою aрқылы бaқылaу.
мұғaлімнің әсерлі, жaнды сөзі[Голубков В.В. Методикa преподaвaния литерaтуры. - Москвa: Учпедгиз,1955. - 460 с., 52].
В.Я. Стоюниннің aлдынa қойғaн мaқсaты - әдебиеттік оқу aрқылы оқушылaрдың дүниетaнымын, қоғaмдық өмірге көзқaрaсын қaлыптaстыру. Ол оқушыны көркем шығaрмaның мәнін түсінуге үйретеді, ондaғы қоғaмдық-морaльдық идеяны ұғуғa бaулиды. Мұғaлімнің бaсшылығымен, қaдaғaлaуымен мәтінді тaлдaп, әдеби әңгімелесуді ұсынғaн.
В.П. Острогорский мәтінге тaлдaу жaсaуды жоққa шығaрмaйды, бірaқ В.Я. Стоюнин сияқты тaлдaу үлгісін келтірмейді.
Ы.Алтынсариннің халық ағарту саласындағы тарихи тәжірибесі
Қазақстандағы білім беру жүйесінің жолға қойылуына, дамуына Ыбырай Алтынсариннің еңбегі зор болды. Ы.Алтынсарин екі түрлі ірі мәселені алдына мақсат етіп қойды: біріншісі - мектеп ашу, бала оқыту, жалпы халық ағарту жұмысы, екіншісі - халықтың ой-санасын жаңалыққа қарай бейімдеу жолындағы тәрбиелік істері.
Ы.Алтынсариннің еңбектері: Қазақ хрестоматиясы, Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы, Мұсылманшылық тұтқасы еңбектері, хаттары, очерктері, мақалалары және ресми құжаттар.
Ұлы мақсат-мұраты қазақ балаларының көзі мен көкірегін ашу болған Ы.Алтынсарин өзіне дейінгі оқулық-хресто-матиялардың ізімен Қазақ хрестоматиясын дүниеге әкелді. К.Ушинскийдің (Детский мир и хрестоматия, Родное слова) Л.Н.Толстойдың (Азбука) шығармашылық тәжірибесін басшылыққа алған Қазақ хрестоматиясы өзінің құндылықтарымен, ұғым, түсінік, табиғатымен толықтай қазақ бол-мысына негізделіп жазылған жаңа типті оқулық болып дүниеге келді. Өзінің әдістемелік бастамасымен де кейінгі оқулықтарға көшбасшы болды.
Хрестоматиядағы оқу материалдарының берілу тәртібі:
1. Балалар өмірінен алынған әңгімелер. Орыс хрестоматияларынан, атап айтқанда, Л.Н.Толстойдың, И.Паульсонның т.б. хрестоматияларынан алынған;
2. Әртүрлі жинақтардағы адамдар өмірінен алынған әңгімелер;
3. Қазақ ақындарының таңдаулы өлең-жырларынан үзінділер;
4. Қазақтың мақал-мәтелдері. Ы.Алтынсариннің оқулық жазудағы ұтымдылығы оқу материалдарын дұрыс таңдап ала білуі. Ы.Алтынсарин өз оқулығында әлем әдебиетінен тәлім-тәрбиелік мәні жоғары шығармаларды сұрыптай отырып, оны қазақ балаларын оқытуда ұтымды пайдаланып отырған. Қазақ халқының әдеби мұрасынының тәлімдік-тәрбиелік құнын дұрыс түсініп, қазақтың бай әдеби мұрасын оқулық-хрестоматияға молынан енгізді. Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына енген халық ауыз әдебиеті үлгілері:
1.Аңыз әңгімелер: Лұқпан Хәкім, Таза бұлақ, Жиренше шешен т.б.;
2.Ертегілер: Қара батыр, Тазша бала, Алтын айдар т.б.;
3.Эпостық шығармалар: Қобыланды батыр, Қазбек батыр т.б.,
4.Әр тақырыптағы мақал-мәтелдер;
5.Айтыс үлгілері.
Ы.Алтынсарин мектепте оқылатын оқу материалының танымдық, тәрбиелік міндетінің жоғары болуын мақсат тұтты. Осы мақсатта өз тарапы-нан бірнеше өнегелі өлеңдер, шағын әңгімелер жазды. Қазақ хрестоматия-сына енгізілген материалдар оқушы бойында ізгілікті, еңбекті, кішіпейіл-ділікті, қарапайымдылықты қалыптастыруды көздейді.
Ы.Алтынсарин өз еңбектері негізінде қазақ мектебі тәжірибесіне оқу әдістемесін тұңғыш енгізді. Ол әдістемелік жүйе 4 буынды құрайды: 1) оқулыққа материалдардың балалардың жас ерекшеліктеріне, педагогикалық, прогрестік талаптарға сай енгізілуі; 2) материалдың орналасу тәртібінің тәрбиелік-өнегелік мәнерден тууы; 3) оқушыға материалды меңгеруде көңіл аударатын мәселелерді қарастыру 4) оқытушының әрекеттері.
Әдебиеттік оқу методикасын қазақ тәжірибесіне тұңғыш рет енгізе отырып, ол үш түрлі факторды қабат алып қарайды. Олар: 1) материал, 2) соның берілу тәртібі мен оқытылу жолы, 3) оқушы. Осының үшеуі де жақсы мұғалім, соған көмектесетін жақсы хрестоматия арқылы ғана мақсатына жетпек.
Ә.Қоңыратбаев Ы.Алтынсариннің әдістемесін бастауыш оқу мен әдебиеттік оқу элементтерімен байланыстырады[4,16].
1-кесте
Бастауыш оқу(І-ІІІ класс)
Әдебиеттік оқу(ІУ-У класс)
Түсініп оқу.
Сөздік жасау.
Аударып оқу.
Сөйлету(әңгімелету).
Жаздыру.
Жаттау.
Мазмұндау.
Пайымдап оқу.
Талдап оқу.
Кластан тыс оқу.
Сөйлету.
Жаздыру.
Мәнерлеп көркем оқу(жаттату).
Мазмұндау.
Мінездеу.
Ғибратшылдық оқу(шығарманың идеясын түю).
ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мектептер, оқу мазмұны
Әдебиет пәнінің оқытылуын мектеп өмірімен сабақтастырамыз. Қазақ елі ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейдің отары болды. Мектеп мәселесі Ресейдің отарлық саясатының аясында шешіліп отырды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ жеріндегі мектептер екі бағыт-та болды. Оның бірі - діни оқуға бағытталған ауыл мектептері. Орталық қалаларда ашылған діни оқу орындары, медреселер. Татар ағартушысы И.Гаспиринский негізін салған жадит мектептері. Екіншісі - оқу тек орыс тілінде жүргізілетін училищелер мен семинариялар еді (Жұмақаева Б. 24-б.)
19-ғасырдың екінші жартысында білім беру ісі үш бағытта дамыды:
1. Қадым мектептері (мұсылмандық дәстүрлі діни мектептері)
2. Жәдит мектептері
3. Орыс-қазақ мектептері
Мұсылманша хат тану әр халықта әрқилы дәрежеде дамыды. Қадым мектептері көбіне ауылда басым болды. Қазақ арасындағы қадым, ескіше оқу Бұқара, Қазан жағындағы мұсылманша оқудың үлгісі, тəртібі бойынша жүргізіліп келді. Оқыту ақысы халықтан жиналған, көбінесе заттай алынған. Балалар күз, қыс айларында, жылына төрт немесе алты ай ғана оқыған. Оқу мерзімі - төрт жыл. Балалар оқуға жеті жастан қабылданған. Кейбір ауылдық жерлерде 7-9 жастағы балалар бірге оқи берген. Оқу жылы соңында емтихан тапсыру, мектеп бітіргені үшін балаға ресми куәлік беру тәртібі сақталмаған.
XIX ғасырдың екінші жартысында мұсылман мектептерін реформалау қозғалысы басталды. Оны ұйымдастырушылар жадидшілдер болды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап жаңа әдістемелік мектептер пайда бола бастады. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан былай қазақ арасындағы мектеп, медреселердің көпшілігі жаңа, төте, оқу ұсылы жəдид тəртібіне көшті: мектеп, медреселерде діни сабақтармен қатар ана тілі, есеп, география, тарих оқылатын болды. Кейбір медреселерде орыс тілі де жүрді. Балалар аз уақыт ішінде хат танып, бастауыш көлемде білім алып шықты.
Қазақстанда ХІХ ғасырдың екінші жартысында әр түрлі типтегі орыс-қазақ мектептері ашылды.
1870 жылы Халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептеріне арналған Н.И.Ильминскийдің жүйесіне негізделген заң күшіне енді. 1970 жылғы халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептері басқа ұлт балаларының орыс тілін меңгеру деңгейіне қарай үш түрлі дәрежеде болған. Олар:
1. Орыс тілін меңгергенге дейінгі алғашқы оқу жылында орыс алфави-тімен жазылған оқулықтар бойынша ана тілінде оқуға рұқсат етілген мектептер;
2. Оқу орыс тілінде жүргізілетін, мұғалімдер ұлт өкілдерін тілін білуі, оны сабақты ауызекі түсіндіру үшін ғана пайдалану рұқсат етілген мектептер;
3. Оқу тек орыс тілінде жүргізілетін, ана тілін қолдануға рұқсат етіл-мейтін мектептер.
Бастапқы топтағы мектептерде орыс тілін меңгергенге дейін орыс әрпімен басылған ана тіліндегі оқулықтар қолданыла бастады.
Орыс-қазақ мектептерінде А.Васильевтің Букварь для киргиз, А.Е.Алекторовтың Русско-киргизская азбука Л.Н.Толстойдың Азбука сияқты орыс баспасынан жарық көрген оқулықтары қолданылды.
Жалпы патшалы Ресейдің билігі кезінде Қазақстанда білім отарлау бағытында болды. Қазақ арасынан патша өкіметіне қызмет ететін кіші шенді шенеуніктер, тілмаштар, хатшылар даярланды.
1920 жылғы 26 тамыздағы Бүкілроссиялық Орталық атқару Комитеті РСФСР Халық Комиссарлары Советінің қаулысы бойынша ҚАССР құру туралы қаулы қабылданып, қазақ жеріндегі Халық ағарту ісі кеңес үкіметінің саясатына бағытталды. 1918 жылға 1 қазаннан бастап барлық бастауыш және жоғарғы бастауыш училищелері, діни мектептер мен медреселер, төменгі және орта дәрежедегі оқу орындары бірыңғай кеңестік еңбек мектебі болып қайта құрылды.
Осы жылдары қазақ өлкесінде бірыңғай екі сатылы еңбек мектептері қалыптасқан. Олар: мектеп-коммунарлар; ересек балалар мектебі, бастауыш мектеп коммунарлары; Ф.З.О.; шаруа жастар мектебі т.б. Кеңес мектептерінің көптеп ашылуы, кеңестік идеямен саясатты наси-хаттау мүддесінен туындады.
Мектептегі әдеби білім мазмұны 1990 жылдарға дейін кеңестік идеологияға қызмет етті.
Алаш қайраткерлері қазақ арасындағы оқу, тәлім-тәрбие жөнінде
Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек. Бала оқытуын жақсы білейін деген адам, әуелі, балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білерге керек, екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам боларға керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап, өсіп жеткенінше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек. Ол үшін бала турасындағы ғылымды білерге керек. Бұл күнгі ғылымды жұрттарда бала оқыту жұмысы бала оқыту ғылымын оқып шыққан адамдардың қолында(Байтұрсынов А. Қазақша оқу жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 252-бет.)
Неше түрлі ғылым, өнер - бәрі де тіршіліктің ауырлығын азайту үшін, рахатын молайту үшін шығарған нәрселер. Ғылым, өнер артылған сайын дүнияда бейнет кемімекші. Осыған ақылы жетіп, есі енген жұрттар ғылым мен өнерді бірден-бірге асыруға тырысады. Асыру үшін әр түрлі істер істейді. Сол істердің бірі - білім жарысы(Байтұрсынов А. Білім жарысы. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 256-бет)
Халықтың есі енуі баланың есі енуі сияқты: бірте-бірте, ақырындап болмақшы (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 261-бет )
Оқу жұмысының үш жағы үш нәрсеге тіреледі; бірі ақшаға, бірі құралға, бірі мұғалімге. Осы үш тіреуі бірдей тең болса, оқу қисаңдамай, ауытқымай, түзу жүреді. Ол үшеуі тең болмағандағы оқу жұмысы аумалы жүк сияқты, орнықсыз. Жүгі ауған көштің жүрісі өнбейді. Орнықты оқу болмай, қалт-құлт етіп оқытқан оқу білім үйретіп жарытпайды (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 261-бет )
Тәртіппен жасалған оқу құралдарымен оқытуға тәртіппен оқыта білетін мұғалім керек. Оны білмейтін мұғалімдер тәртіппен жасалған оқу құралдарын тәртіпсіз жасалған құралдар орнында тұтынады. [...] Оқыту жайын білетін мұғалімдерге тәртіпті құралдармен оқытқанда өзіне де, балаларға да оқу жұмысы оңай болады, екі жағы да қиналмайды. Оқыта білмейтін мұғалімдердің белгісі осы - Әй, оқыңдар!, бұлардан балалар білім үйреніп жарымайды (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 262-бет )
Өзі тыныш отырып, Әй, оқыңдар! деген мұғалімдерге жоламасқа керек. Олардан балалар еш білім үйренбейді. Оқырлық шағы зая кетеді (Байтұрсынов А. Оқыту жайынан. 1913 ж. Кітапта: Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы:Жалын, 1991. -464 бет. 263-бет )
Мектептің жаны - мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һәм сондай болмақшы, яғни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете білетін болса, ол мектептен балалар көбірек білім біліп шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі, мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар, оөыта білетін мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы, құралсыз іс істелмейді һәм құрал қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Істің толық жақсы болуына құралдың сайлы болуы шарт. Үшінші, мектепке керегі - белгілеген программа. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек, үлгісіз ч мерзімді өлшеусіз істелген іс олпы-солпы, я артық, я ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz