Ақтамберді жырау өлеңдерінің басты идеясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ
Педагогикалық институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Хандық дәуір әдебиеті пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ақтамберді жырларындағы тарихи кезең көрінісі

Мамандық шифры
Оқу бөлімі
6В01702-Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
күндізгі

Орындағандар: Сәден Алтынай,
Серикова Жайна

Топ: КРОК- 231

Курс: 2

Тексерген: Бекенбаева Роза Кайратовна

Бағасы: ______

Көкшетау 2024

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.1.Ақтамберді Сарыұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2. Ақтамберді Сарыұлының жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.1. Ақтамберді жырау өлеңдерінің басты идеясы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..11
2.2.Ақтамберді жырларындағы тарихи кезең көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Ақтамберді жырларындағы тарихи кезең көрінісін алға тарта отыра, Ақтамберді Сарыұлы туралы жаңаша ақпарат беру, өмірбаянын жеткізу, шығармашылықтарын қоса отыра жырларының шығу тарихына сай, тарихи идеяларының өзектілігін жеткізу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Курстық жұмыстың негізі мақсаты Ақтамберді жырларындағы тарихи кезең көрінісінің ерекшеліктері, тиімді жеткізу жолдарын көрсету. Жырау толғауларындағы ел бірлігі, азаттық және жаугершілік заманының бейнесін анықтау. Сонымен қатар, оның шығармаларындағы қоғамдық-әлеуметтік ойларды талдау арқылы қазақ халқының рухани дүниетанымына қосқан үлесін айқындау. Жұмыс нәтижесінде жыраудың шығармашылығының тарихи және тәрбиелік маңызын көрсету көзделеді.
Курстық жұмысты зерттеу әдістері: Курстық жұмыстың негізгі зерттеу нысаны Ақтамберді Сарыұлының жырларындағы тарихи кезең көрінісінің ерекшеліктері, оның мән- мағынасы туралы түсінік беру.
Курстық жұмыстың міндеті: Ақтамберді жырларындағы тарихи кезең көрінісі, пайдаланылған әдебиеттерін нысанаға алу арқылы, өлеңдерінің идеясының зерттеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыстың негізі құрылымы, мазмұны, кіріспе, және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерді қамтиды.
Ақтамберді еліміздің қоғамдық-саяси өміріне жан-жақты араласқандықтан өз заманының көрнекті тұлғасы деп айта аламыз. Ақтамберді өз шығармашылығы арқылы қазақ мәдениеті мен әдебиетіне зор үлес қосып қана қоймай, өз заманының шежірешісі болып, жырау атану құрметіне ие болды. Шығармашылығын ақыл-кеңес, даналық сөз, өсиет түрінде жүзеге асырған жырау артына үлкен интеллектуалдық мұра қалдырды. Әңгімелерінің негізгі тақырыптары: халқына, туған жерге деген сүйіспеншілік, туған жерді қорғау, бірлікке шақыру, рухани адами құндылықтарды насихаттау. Ақтамбердінің рухани мұрасын оқып, зерделеу барысында атадан немереге ауыздан-ауызға жалғасып келе жатқан сөз өнерімен, шығармалармен танысамыз, сонымен қатар тарихты да зерттейтініміз сөзсіз. Ең бастысы, Ақтамбердінің әңгімелері, ауызша және әдеби шығармалары өткен дәуірге көз жүгіртуге мүмкіндік береді. Бұл ретте, Ақтамбердінің ерлігі мен жауынгерлік ерлігі, бейбітшілік елшісі ретіндегі таланты және бітімгершілікке тән басқа да қасиеттері, әрине, оның халық арасында атақ-даңқы мен танылуына ықпал еткенін айта кеткен жөн. Осындай қасиеттерінің арқасында Ақтамберді тарихта тек әңгімеші ғана емес, нағыз дипломат, бейбітшілік елшісі ретінде де қалды.

І. Ақтамберді Сарыұлы
Ақтамберді Сарыұлы (1675, Қаратау, Оңтүстік Қазақстан - 1768, қазіргі Жүрекәдір, Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы) - қазақ ақын-жазушы, арашашы-бейбітшіл, қолбасшы, батыр, мемлекет және қоғам қайраткері, дипломат, бір. сол ғасырдағы көрнекті жырау, Абылай хан ордасының бас данышпаны, шешен би және елші. Найман руының Сыбан руының тумасы. ...Өлеңдерінде өмірдің, отбасының, елдіктің, ерліктің, жер мәселесінің қыр-сырын бейнелейді. Ол қысқа мақал-мәтелдердің, шешендік сөздердің шебері. 1742 жылы Орынборда өткен Орта жүз руы басшыларының жиналысында Ақтамберді-жыраудың өкілі болды. 1738-1752 жылдар аралығында қазақ-қалмақ арасындағы қанды қақтығыстардың барлығына дерлік қатысты. Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама деген қанды оқиғадан аман қалды. Ол 70 жыл бойы елін, жерін қорғаған ержүрек батыр, атақты шешен, дана би, атақты жырау. Қазақ жауынгерлерінің бостандық, құлдық, көшпелі халықтың өмірі, ертеңгі күнге деген сенімі, адалдық пен жауыздық, жауыздық пен әділетсіздік туралы ойлары Ақтамбердінің жырына айналды. ...1738-1752 жылдары қалмақтармен соғысқа қатысқан. Оның Күлдір-күлдір кітабы, Уа, қарт Бөгембай, Менің ханым ойнаспа, Жауға шаптым ту байлап, Заманым менің тар болды әндері патриоттық сезіммен сусындаған. Ақтамбердінің аман қалған импровизацияларында көптеген түсіндірулер, жақсы кеңестер мен метафоралар бар. Ақтамбердінің әндері С.Мұқановтың 18-19 ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихының очерктері (Қазақтың 18-19 ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очеркер, 1942) кітабында жарияланған. Шығармалары Ежелгі әдебиет үлгілері (Ертедегі әдебиеті, 1967), Алдаспан (1971), 15-18 ғасырлардағы қазақ поэзиясы (15-18 ғасырдағы қазақ поэзиясы, 1982), Бес ғасыр ақындары (Жын Ғасыр жырлайды, 1985 ж. ...Ақтамберді Сарыұлының өзі Жағалбай (Кіші жүз) руынан шыққанын жырларында көрсеткенімен, Оңтүстік Қазақстанның маңындағы Қаратау бөктерінде ауқаттылардың отбасында дүниеге келген дейді. бала кезінен қорғалмаған. Қазақ батыры, жорық жыршысы, қолбасшы, жырау, қоғам қайраткері.
Ол өзінің ақындық қабілетін 10 - 12 жасында-ақ өте ерте танытты. Он екі жасымда атқа мініп, қолыма қылыш алдым деген өлең жолдарына қарағанда, Ақтамберді жауға қарсы күреске ерте араласты. Өлеңдерінде қазақ өмірін, отбасын, атамекенін дәріптейді. ...Халықпен бірге барлық ауыртпалықтан сүрінбей өткен Ақтамберді 17 жасынан бастап қалмақтармен және Орта Азия билеушілерімен шайқастарға қатысқан. Бұл шайқастарда ол ерлігімен көзге түсті, кейін әскери басшы ретіндегі қабілетімен көзге түсті. Талай соғыстарда тәжірибе жинақтап, батыр атанған Ақтамберді жырау тарихта Ұлы апат жылдары болып қалған талай оқиғалардың қатысушысы болды. Жоңғар жаулаушыларына қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі болды. 1738 - 1752 жылдары жоңғарлармен болған барлық шайқастарға қатысты. 1742 жылы Орынборда өткен Орта жүз ру басшыларының Ресейге ант берген жиналысында өкіл болды. Ақтамберді батыр 70 жыл бойы туған жерін жаудан қорғап, атақты шешен, беделді би, айтулы ақын-жырау болған. Оның Көрші ат, Әй, ардақты Бөгембай, Менімен қалжыңдама, ханума, Ту алып жауға аттандым, Заманым қиын еді т.б. батылдық пен патриоттық сезімдер. ...Жоңғар мемлекеті жеңіліп, Шығыс Қазақстан төңірегі жаудан азат етілгеннен кейін Ақтамберді-жырау қазақтарды бұрынғы ата-бабалары қоныстанған жерлерге қайтаруға көп күш жұмсады. ...Ол қол астындағы қазақ руларын отырықшы өмірге дағдыландыруға тырысты. Осы мақсатқа жету үшін арық қазуды, су қоймаларын жасауды ұйымдастырып, қазаққа егіншілікті сіңіруге тырысты. Ақтамберді-жырау шығармалары негізінен нақыл сөздерден тұрады. Олардан көшпелі қазақтардың арман-мүдделері туралы білуге болады. Оның шығармашылығында үй жануарларының, әсіресе жылқының көшпелілер өміріндегі орны мен рөлі туралы толғаулар ерекше орын алады. Жылқыларды адамның қанаты деп атай отырып, оларды жауға қарсы аттанған жауынгерлердің серігі ретінде бейнелейді. ...Ақтамберді өз өлеңдерінде халықты жауға қарсы күресуге жігерлендіріп, ерлікке шақырады. Ол жоңғарлардың қол астында қазақ даласын азат етуді аңсайды, қазақ мемлекетінің қайта жаңғырып, дамуын, жоңғар басқыншыларын толық жеңуді армандайды. Ақын көптеген шығармаларында халықты жаумен күресуге, күшін аямай шақырады. Ақтамберді-жыраудың 18 ғасырда, сұрапыл соғыстар мен шайқастар кезінде шыққан жырлары халықты рухтандырып, жауынгерлік рухын көтерді. ...Ақтамберді Сарыұлы 1768 жылы Семей облысы Абай ауданы Жүрекжота қаласында қайтыс болды. Балаларыма өсиет поэмасы оның соңғы шығармасы болды. Онда Ақтамбердіжырау ұрпақтарын бірлікке, ынтымаққа шақырып, жас ұрпақтың ауызбіршілігі ғана елдің алға қойған мақсатына жететінін еске салып, елді алауыздықтан сақтандырады.
1. Ақтамберді Сарыұлының жырлары
Халықпен бірге барлық ауыртпалықтан сүрінбей өткен Ақтамберді 17 жасынан бастап қалмақтармен және Орта Азия билеушілерімен шайқастарға қатысқан. Бұл шайқастарда ол ерлігімен көзге түсті, кейін әскери басшы ретіндегі қабілетімен көзге түсті. Талай соғыстарда тәжірибе жинақтап, батыр атанған Ақтамберді жырау тарихта Ұлы апат жылдары болып қалған талай оқиғалардың қатысушысы болды. Жоңғар жаулаушыларына қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі болды. Өткір сөзімен, өрнекті мәнерімен қай ортада болмасын халықтың назарын өзіне аударып, хандар мен сұлтандардың алдындағы халықтың пікірін ашық білдіретін. ...Батыр Ақтамберді өзінің жалынды дастандарымен халықты жоңғарларға қарсы күреске біріктіргендердің бірі. Ақтамбердінің қиссашылық таланты Ордабасыда өткен жалпықазақтық жиында атышулы Ақтабан шұбырынды - қазақтардың жау шапқыншылығы салдарынан туған жерінен жаппай көшіп-қонуынан кейін кеңінен танылды. Ақтамберді жырау атамекенді жаудан қорғауға шақырып, қазақтың атақты батырларын (Қабанбай, Бөгенбай) дәріптеген. Оның жоңғар шапқыншылығы, халықтың қасіреті туралы әңгімелері қазақ әскерінің рухын, рухын көтеріп, қазақ жауынгерлері үшін нағыз үндеу болды [1, 189]. ...Ертегішілер шығармашылығының қазақ әдебиеті мен тарихындағы алатын орны туралы айта отырып, Ақтамбердінің сол кездегі поэзияның құрамдас бөлігі ретіндегі шығармашылығын айта кеткен жөн. Қазақ хандығы тұсында ақын-жыраулар толғауларында маңызды саяси мәселелерді ғана емес, тәрбие мен имандылық, ар-намыс, ар-ождан мәселелерін де қозғаған. Толғау ертегілерінде қиссашылар өмір мен өлім туралы, дүниенің өтпелілігі мен алдамшылығы туралы өз көзқарастарын білдірді. Әңгімелеушілер поэзиясы ерекше әсерлі энергияның арқасында ұлттық санадан берік орын алды. Жырау мұрасы мемлекетті басқарған хандардың тарихи естелігін, ұрпақ тәрбиесі мен эстетикалық құндылығы көп дүниелерді қамтиды. ...Ол ақындық дарыны да, қаһармандық, жауынгерлік қасиеттерін де біріктіріп, халық оны Жорық жырау, яғни Жорық жыршысы деп атай бастады. Ақтамберді өзінің ән-поэтикалық шығармаларында халық өмірін философиялық тұрғыдан түсініп, мемлекет пен халық өміріндегі сан алуан оқиғаларды көркемдік тұрғыда түсіндіріп берді. Ол өз жырларында болып жатқан оқиғалар туралы өз пікірін білдіріп, өмірдің қиын-қыстау сәттерін жеңу жолында хандарға ақыл-кеңестерін, ұсыныстарын айтқан.
Жоңғар мемлекеті талқандалып, Қазақстанның шығыс аймақтары жау Ақтамбердіден азат етілгеннен кейін жырау қазақ халқының ата-баба жеріне, ата-бабасының жеріне оралып, қоныстануын ұйымдастыруға белсене қатысты. Ол қамқорлығындағы қазақ руларын отырықшылыққа дағдыландыруға тырысады. Осы мақсаттарда Ақтамберді жырау арық төсеу, бөгет салу және басқа да суару құрылыстарын салуды ұйымдастырады. ...Ақтамберді жырау - қолбасшы, жыраулар мектебінің көрнекті өкілі, арашашы, бітімгер. Он екіде жолын бастап, белбеуіне қылыш байлады, - деп пайымдайтын болсақ, Ақтамберді жастайынан ұрысқа қатысқан жауынгерлердің бірі. Әңгімелерінде тұрмыс-тіршілік, отбасы, елдік ерекшеліктерді жақсы суреттейді, ерлікті, жер мәселесін сөз етеді. Ақтамберді жырау - қысқа, бірақ көлемді, мәнерлі сөздердің шебері [2, 15 - 16]. Ол жан дүниесінде жиған-тергенін пікірталастың қызуында бірде-бір ойдан қалдырмай, әп-сәтте айта алатын, сөзінің өткір болатыны да содан. Оның иелігінде эпикалық көлемді шығармалар бар шығар, бірақ әлі күнге дейін көлемді мәтіндер бізге жеткен жоқ. Ақтамберді жырау да эпикалық жанрдың жыршысы. Әңгімелерінде ол жауынгерлердің ерлігін асқақ жырлайды. ...Ақтамберді жыраудың шығармалары біздің алдымызға негізінен афористік, көркемдік толғау түрінде келеді. Оларда көшпелі қазақ халқының ойы мен арманы, мақсат-мүдделері бейнеленген. Оның жыр аңыздарының кейбір жолдары қазақ халқының менталитетінің ерекшелігін, болмысқа деген өзіндік көзқарасын тыңдаушыға танытады. Үй жануарларының, әсіресе жылқының көшпелілер өміріндегі орны мен рөлі туралы толғауларында Ақтамберді жыраумен ешкім теңесе алмайтын шығар. Ол жылқыны тіршілік көзі, нағыз шабандоздың қасиеті деп есептеп, оны жауға қарсы аттанған жауынгердің серігі, асқар тауы деп сипаттайды. ...Ертегіші, күйші, әнші, ақынның бір тұлғаға тоғысуы дәстүрлі сипатқа ие болып, қазақтар өнерінің дамуының барлық кезеңдерінде байқалды. Соның арқасында ауызша халық поэзиясының ертеден бізге жеткен тамаша үлгілері жетерлік. ...Ақтамбердінің шығармалары ертегілердің жеке жанр ретінде пайда болғанының айқын дәлелі. Халық даналығына көркемдік өрнек берген жыраулық жанр сөз өнерін биік деңгейге көтереді, соғыс кезінде шебер сөзбен кез келген адам назар аудара бермейді. Қиын да сабырлы күндерді ел-жұртпен бірге бастан өткерген батыр көптің сеніміне лайық дегендей, Ақтамбердінің өзі де, сөзі де халықтың сенімі мен құрметіне бөленді. Халыққа ақиқат дүние сыйлаған жыраудың өлмес даңқы бар. Кез келген адам өз заманының озық ойшылы бола алмайды. Жырау өмір тәжірибесін түгел жинамай, тек ең маңыздысын, ең азаптысын таңдап алып, халық үкіміне лақтырып тастайды. Бұл жыраудың құндылығы болуы мүмкін. Өзін-өзі таныту үшін жырауға ойдың, сөздің өткірлігін әдебиеттен алады, шешендік өнерді халықтан үйренеді; Мұндай шеберлікті Ақтамберда поэзиясынан көреміз [3, 267]. ...Ақтамберді өмірбаянының ертегілеріне жанды көркемдік әдіс-тәсілдерді шебер өреді. Оның шығармалары ең жоғары стандартты мөрмен таңбаланған көрінеді. Ақтамберді жырау туралы аңыз-әңгімелер бүгінде әлі жазылып бітпеген шығар, халық жадында. Оның бірқатар өлеңдері мен әңгімелері жарық көргенін білесіздер. Оның Балаларыма өсиет ертегісі ұрпақтарын бірлікке, биік мақсаттарға, тату-тәтті өмір сүруге шақыратын айтушының соңғы шығармаларының бірі болса керек. Жастарды парасаттылыққа, өз ісінің шеберлігіне үйретіп, елді алауыздықтан сақтандырады. ...Ақтамбердінің шығармашылығының негізгі мотиві - ерлікке, жаумен күресуге шақыру. Жау жаулап алған жерлерді азат етуді, бүкіл халық жауға қарсы біртұтас майданда қимылдап, жоңғарларға талқандаушы соққы беруді армандайды. Балпан-балпан кім баспас, Жауға шаптым, От басар өрні отаудай сияқты жыршылар ) халықты жаулармен ымырасыз соғысқа шақыру. Отан үшін өлу - жауынгер арманының орындалуы. Ол импровизацияның танымал шебері. Шығармалары бірден пайда болып, бірден таратылды, осылайша халық жадында күні бүгінге дейін сақталды. Оның жауға қарсы жорықтар туралы өлеңдері мен әндері әскерде айтылып, сарбаздар арасында әрі шақыру, әрі ұран қызметін атқарды. [2, 16 - 17]. ...Ақтамберді жырау өз шығармаларында жоңғар басқыншыларымен аяусыз шайқасқа шақырды, ол өз халқының бейбіт, еркін өмір сүруін, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруді, адамдардың жарқын армандары мен арман-мақсаттары орындалатын уақытты армандады. Ақтамберді жырауды халық жауға қарсы соғысқа қатысқан ержүрек қолбасшы, сондай-ақ шынайы да өткір сөзімен халықтың рухын қолдап, жеңіске деген сенімін нығайтқан дастаншы ретінде танып, таниды. Жоғарыда айтқанымыздай, Ақтамберді жалынды ертегілерімен ғана емес, батыр ретінде де танымал болды. Оған XVIII ғасырдың 20-жылдарында жоңғарлармен болған шайқастарға, шекарада болған шайқастарға қатысуы дәлел. Ақтамберді жыраудың қолбасшы болуына сол кездегі геосаяси жағдай себеп болды. ...Ақтамберді, Қазтуған, Шәлгез, Доспамбет, тағы басқа ақындар ешқашан аңыз-әңгімелерде өзін көрсетуге тырысқан емес, шығармаларын өз халқының мүддесі мен мұратына арнаған. Тарихи деректерге сүйенсек, ақындар өмірдің байқамай қалған қырлары мен оқиғаларын шешендік, сөз маржандары арқылы дәріптеген. Олар өмірдегі моральдық-эстетикалық мәселелерді де айтты. Қай дәуірде де ақындар мен жыраулар шығармашылығы әр қырынан ашылады. Әр ұрпақ өз шығармаларын өзінше зерттеп, қабылдай алады. Афоризмдердің тереңдігін әр түрлі түсінуге болады, бірақ негізгі эстетикалық мағына ешқашан жойылмайды. Сондықтан бұл туындылар халық жадында мәңгі сақталады. ...Ақтамберді жоңғарлармен, оңтүстіктегі шекаралас көршілерімен қанды шайқастарға қатысып, өмір мен өлімге келгенде талай қауіпті сәттерді басынан өткерді. Бұл оның өміріндегі ең қиын кезеңдердің бірі. Ақтамбердінің басына өлім қаупі төнген кезде бір емес, бірнеше рет жағдай туындады. ...Жоңғарлармен соғыс оның өміріне де, шығармашылығына да әсер еткенін байқамау мүмкін емес. Ол азаттық соғысындағы жауынгерлерді жігерлендіріп, тез есейіп, жыраулық атаққа ие болды. Ақтамберді Абылай хан бастаған орталықтандырылған қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру мен нығайтуға да зор үлес қосты. Көптеген тарихшылар қиссашы Бұқар жырауды Абылай ханның қасына қояды. Бұл әділетті, Баба Бұқар Абылайдың ең жақын кеңесшісі болғандықтан, хан онымен ой-пікірлері мен жоспарларымен бөлісті. Алайда, Абылайға Бұқар жырау ғана емес, басқа да көптеген жыраулар мен батырлар жақын болды, олардың арасында Ақтамберді де бар. Ақтамберді, Тәттіқара, Жанкісі деген қиссашылар Абылай ханның замандастары болған. Олар хан мен сұлтандардың көлеңкесінде қалмай, халықты да биледі. Олай болса, 18 ғасыр әдебиетінің өкілдері батыр мен ақындық қасиеттерді бойына сіңіріп, халқына адал қызмет етіп, азаттық соғысында үлкен рөл атқарған тұлғалар деген тұжырым жасауға болады [3, 190]. ... Ең маңызды факторлардың бірі - сол кездегі саяси саладағы күйреу процесі. 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін оның мұрагерлері мемлекетті басқара алмады. Мысалы, Тәуке ханның мұрагері Қайып хан күйреген мемлекетті бұрынғы қалпына келтіре алмады. Хан мұрагерлері арасындағы тақ үшін күресті байқаған сұлтандар топтары билікке наразылықтарын білдірді. Үш жүздің билеушілері билікті бір-бірінен бөлініп, өз бетінше, өзінше қайта құруға кірісіп, бір хандыққа бірігу мәселесіне айналды. Кіші жүзде билік үшін күресті хан мұрагері саналған, бірақ таққа мұрагерлердің қарсылығына тап болған Әбілқайыр жүргізді. Осыған байланысты жоғарғы билік үшін күрес өзінің ең жоғарғы кезеңіне аяқ басты. Бұл Қазақ хандығын ғасырларға созылған келеңсіз зардаптарға әкелді. Жүздер, тайпалар, рулар арасындағы берік байланыс үзіліп, халықтың жікке бөлінуіне, бірлігінің жоғалуына әкелді. Жүздерді билеген сұлтандар өз билігінде сепаратизм мен самодержавиені күшейтті. Әр жүздің өз ханы болды. Осыған сәйкес орталықтың, жалғыз ханның рөлі әлсіреді. Аға жүзде - Жолбарыс, Иман; ортада - Болат, Сәмеке, Күшік; Кіші жүзде Әбілқайыр сұлтан билігін орнатып, бірлік бұзылып, алауыздық басталды [10, 135].
Жоғарыда аталған ішкі саяси факторлар Қазақ хандығының тәуелсіздігін шайқалтып, бір жағынан қазақ жерін отарлау, екінші жағынан жоңғарлардың шабуылы мүддесіндегі орыс әрекеттеріне ықпал етті. Осы процестерді өз көзімен бақылаған Ақтамберді жырау ел мен халықтың болашағын ойлағандардың бірі болды. Ол өз елінің патриоты ретінде мемлекетті бір тудың астына біріктіруді жақтады. Ақтамберді жырау Абылайда мықты саяси қайраткерді бірден танып, оның біртұтас Қазақ хандығының басшысы болуын қалады. Тарихтан белгілі Абылай билігі хандығының сыртқы және ішкі саясатында үлкен өзгерістерге әкелді. Абылай хан Ресей империясымен, Жоңғариямен, Қытаймен достық байланыс орната білді, екі жаққа да тиімді геосаясат жүргізді. Бүкіл қазақ элитасы Абылай ханды қолдады, олардың арасында Ақтамберді де болды.
200 жылға жуық созылған жоңғар соғыстарын тоқтатып, қазақ жерін азат еткен Абылай ханның тарихтағы орны ерекше. XVIII ғасырдың 50-жылдарында. Абылай сұлтан өзін елдің сыртқы және ішкі саясатындағы елеулі тұлға ретінде көрсете білді. Абылай сұлтан хандықтағы ең беделді тұлға болған кезде оны басқа елдер мойындады. Қытаймен қарым-қатынасы жақсарып, Абылай хан сауда қатынасын орнату үшін Бөгенбай-Батыр мен Қабанбай-Батырды елші етіп жіберді [11,115]. Жоңғар хандығының мұрагері Әмірсананың баспана іздеп Абылай ханнан көмек сұрағаны сол кездегі Қазақ хандығының ықпалын дәлелдейді. Әрине, Абылай ханның мұндай беделге ие болуына оның ықпалды төңірегіндегі батыр қолбасшылар Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай және басқа да қазақ жауынгерлері, би-билері де ықпал етті. Ақтамберді де ол кезде ханның қоршауында болып, оған ықпал еткен. Ақтамберді Абылай ханмен, жоңғар соғысындағы жауынгерлермен, Абылайдың билерімен және кеңесшілерімен жақын болды және билеушінің жақын адамдарының бірі саналды.
Ақтамбердінің ертегіші, қаһарман ретінде ғана емес, дипломат ретінде де сіңірген еңбегі ерекше назар аударуға тұрарлық. 1742 жылы Орынборда Абылай ханның басшылығымен Орта жүз элитасының өкілдері ант қабылдаған жиынға қатысып, сыртқы көршілермен қарым-қатынас туралы біраз дипломатиялық келіссөздерге де қатысып, дау-дамайларды шешуде жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Олардың ішінде Қытаймен дипломатиялық даулар бар [12, 198-б.], атап айтқанда, шекарадан өтіп, тұтқынға алынып, малдары тәркіленуге ұшыраған қазақтарға байланысты үлкен мәселенің шешімін тапты.
XVIII ғасырда өмір сүрген Ақтамбердінің замандасы Үмбетей жыраудың Ей, Ақтамберді, Қабанбай! деп басталатын аңызына назар аударсаңыз, бұл үндеу Ақтамберді жыраудың асқан шеберлігімен қатар, ақындық қасиетін дәлелдей түседі. батыр және ертегіші, сонымен қатар әртүрлі мүліктік істер бойынша сот төрелігінің рөлін атқарған Үмбетей жыраудың Ей, Ақтамберді деп басталып, он үш жолдан тұратын тағы бір өлеңінің астарында да бір оқиға жатыр. Дауға қарамастан, қарыз немесе жесірдің мүлкі болсын, одан да көп даулар мен сұрақтар туындайды. Ақтамберді сот ісін шешуге қажетті мәліметтерді алмаған соң, шындықтың түбіне жетуге тырысып, іске жігерлі кіріседі [3, 250].

ІІ. Ақтамберді жырау өлеңдерінің басты идеясы
Жыраулардың алғашқы шығармалары Ақтамбердінің жас, кедей, қиыншылық пен тұлғалық даму дағдарысын бастан өткерген шағында пайда болса керек. Сол кезде дәрменсіздікті, жалғыздықты, жоқшылықты бастан кешірді. Мүлдем жалғыз, қорғансыз, талай қиындықты бастан өткерген лирикалық қаһарман өзін адасқандай сезінді. Тағдырдың тауқыметіне төтеп беріп, күш-қуатын танытатын жасқа дейін мұңайып, армандады. Ол әлі де жақсылыққа сеніп, мойындау сәтін күтті. Оның кейінгі шығармалары қайсарлық пен батылдық рухымен сусындаған [4, 453]. Ұлы жырау айтқандай, ерлік белгісі - қиын-қыстау заманда туған жерді қорғауға, қажет болса, ол үшін өлуге де ұмтылу. Ақын үшін дәл осы адам бейнесі үлгі аларлықтай, сондай батырды дәріптейді; ...Әйгілі әңгімешінің рухани мұрасынан бірнеше шығармаларға тоқталайық. Күмбір-күмбір кисінетіп (Мүлдір аттар), Уа, қарт Бөгенбай (Уа, аға Бөгенбай), Меңімен, ханым, ойнаспа (Менімен қалжыңдама, ханым), Жауға шаптым ту. байлап (Туды биік ұстап, жауға ілгерілеймін), Алғыр менің тар болды (Қиын кез еді) және басқа да әндер мен ертегілер ерлік, адамгершілік, Отанға деген сүйіспеншілікке толы. ...Бүгінгі күні Ақтамбердінің 26 шығармасы белгілі. Тақырыптық жағынан олар үш бөлікке бөлініп, жауынгер-ақын өмірінің үш кезеңіне сәйкес келеді: жастық, кемелдік, даңқтың шарықтау және кәрілікке жету кезеңі [4, 554]. Ақтамбердінің аңыздарында азаттық үшін күрестің басты мақсаты - ең алдымен халық болып қалыптасу, қанмен жеңген бейбіт өмір, азат халық, бақытты да жайлы өмір сүру. Халықтың тыныш тіршілігі ішкі дау-дамайлардан бұзылмасын, береке-бірлік мәңгі сақталсын деген ойға алаңдайды.
Ақтамбердінің еңбегінде сол кездегі саяси-қоғамдық өмірден, қазақ халқының ой-өрісінен, күнделікті тұрмыс-тіршілігінің қыр-сырынан, адамдардың арман-тілектерінен, қазақ ауылдарының тұрмыс-тіршілігі мен әл-ауқатынан мол мағлұмат берілген. . Жыраулардың ертегілері Қазақ хандығының әлсіреу кезеңіндегі қазақтардың жауларға қатынасын, сыртқы күштерден келетін қауіп-қатерді, отарлау саясатына, жаулық шабуылдарға деген көзқарасын көрсетеді. Жыраулар аңыздары халықтың белгілі бір уақытта, белгілі бір кеңістіктегі өзіне тән ерекшеліктері мен тұрмыс-тіршілігін, адамдардың дүниетанымын, өмірге көзқарасын, жалпы философиясын суреттейді.
Ақтамбердінің ертегілерінде туған жерге деген ерекше қастерлі көзқарас бар, ол ерлікті дәріптейді, туған елінің тәуелсіздігін дәріптейді. Бұл екпін әсіресе Күлдір-күлдір кісінеп атты ұзақ аңызда байқалады [5, 23 - 32]. ...Ақтамбердінің ертегілері мен поэмаларында шығармалардың жанрлық ерекшеліктері мен кейіпкерлерінің мінез-құлқы сипатталады. Баяндаушы өз шығармаларында рөлдік кейіпкерлердің іс-әрекетін, іс-әрекетін көрсетіп, өз ойын солар арқылы жеткізеді. Мұндай жағдайларда айтушы өз шығармаларында халықтың тұрмыс-тіршілігін, тұрмыс мәдениетін суреттейді. Оларды тізіп алсаңыз, бұл шынайы сипатталған ұлттық наным-сенім, қазақтың дүниетанымы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті. Неліктен оның әңгімелері далаға тез тарады, өйткені олар шынайы және шынайы болды. Ақтамберді шығармаларының басты құндылығы - тарихи-ақпараттық материалдың болуы. Ақтамбердінің еңбектерінде келтірілген деректер сол дәуірдегі қазақ тарихын зерттеу үшін құнды ауызша материал болып саналады, бұл деректер кейбір оқиғалардың мәнін ашып, көптеген маңызды деректерді қалпына келтіруге көмектесті. Ғылымда ерекше сипаттағы деректерді әртүрлі тәсілдермен талдаудың көптеген жолдары бар. Тарих ғылымында ғалымдар тарихшылар мен авторлардың тарихи деректері мен материалдарын талдау үшін әртүрлі әдістерді қолданады. Ең алдымен материалдың шынайылығын, оның түпнұсқаға сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ мұндай материалдың белгілі бір зерттеу үшін қаншалықты пайдалы болатынын түсіндіру және түсіну қажет. Ауызша шығармашылық шығармамен жұмыс істеу үшін: оны дұрыс оқып, түсіну, кейін қосылған немесе толықтырылған бөліктерді анықтап, түпнұсқа мәтінмен байланысын ашу керек. Түпнұсқа нұсқасы болмаса, мәтіннің шығу тарихын анықтау және авторлық нұсқаны ретке келтіру жұмыстары жүргізіледі. Осылайша Ақтамбердінің шығармашылығы зерттеліп, оның өлеңдері мен әңгімелері көптеген деректерге нұр құйып, толықтыру жұмыстары үнемі жүргізіліп отырады. Ақтамберді жырау шығармаларының тағы бір маңызды құндылығы - көркемдік, эстетикалық, танымдық, философиялық ой-өрістерінің биік деңгейінде. Аңыздарда өз дәуірінің деректерін суреттей отырып, Ақтамберді де өз заманының жалпы көрінісін көрсетеді, табиғатты бейнелейді, адамдардың ұғымдарын, дүниетанымын жеткізеді. Ақтамберді жырау өзінің өмір жолын аңыз-әңгімелерде біршама көркем, терең мағыналы, әдемі өрнек құрайтын сөздермен бейнелейді. Оның шығармалары асыл шебердің белгісімен таңбаланған. Сірә, оның осылайша жазылған ертегілері жазбаша түрде болмаса да, әлі күнге дейін халық жадында. Ақтамберді жырау шығармашылығының тағы бір ерекшелігі - оның ертегілері мен әдеби шығармалары афоризмдерге толы. Бұл афоризмдер білім саласында қоғам мен қоршаған орта арасында дау тудыруы мүмкін. ...Жоғарыда атап өткеніміздей, Ақтамберді 10 жасында өлең шығаруға кірісіп, өз пікірін ақындық формада айтқан. Сонымен қатар, өзі туған соғыс жағдайында 13 жасынан бастап қаруланып, соғыстарға қатысқан. Сөйтіп, Ақтамбердеде жыраулық талант пен жауынгерлік талант қатар дамыды. Жыраудың талантына қарамастан, Ақтамберді ерлігімен және жауынгерлерге тән басқа да қасиеттерімен ерекшеленді. Ешқашан майдан даласында қалмаған, қолбасшы қызметін атқарып, ұрыстарға да белсене қатысқаны үшін халық арасында Жорық жырау - Жырау деген лақап атқа ие болған. Батырлық пен қиссашылдық талантты қатар алып, қиссашылар арасында ерекше орын алды [6, 15 - 18].
Оның батылдығының бір дәлелі - жас кезінде түрікмендерге тұтқынға түскен жырау өмірбаянындағы бір эпизод. Ол кезде қазақтар мен түрікмендер арасындағы мал ұрлығы жағымсыз салдарға әкеп соқтырды. Күндердің күнінде Ақтамберді дала кезіп келе жатып керуенге қосылып, абайсызда түрікмендердің қолына түседі. Оның айналасындағы бірнеше адам да қиын жағдайға тап болады. Бірақ Ақтамберді өзіне де, қабілетіне де сенімді еді. Садақ пен жебелерді алдап, басып алудың амалын тауып, оны ұстап алған адамдарды өлтіріп, бостандыққа шығады. Осы оқиғадан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.