Бағалы қағаздардың қалыптасуы мен даму
жағдайда алуға мүмкiндiк бередi. Мемлекет бюджет кемшiлiгiн толтыру мақсатында да ақша белгiлерiн эмиссияламай, мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда бағалы қағаздарды толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесін қарастыру қажеттігін тудырады.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік бағалы қағаздардың дамуын, оның экономикадағы ролін анықтау болып табылады. Ол қазіргі күннің ең басты мәселелері болып саналады, өйткені дамыған нарықтық экономикада мемлекеттік бағалы қағаздар және оның нарығы мемлекет пен ұйымдарға қажетті бос ақшалай қаражаттарын мобилизациялауда үлкен рөл атқарады.
Курстық жұмысының мақсатына байланысты, оның келесі міндеттері анықталып шешіледі: Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздеріне негізделе отырып Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен қазіргі жағдайын талдау арқылы Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы.
Курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады:
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі;
- Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі;
- Шетелдік бағалы қағаздар нарығын талдау(АҚШ-тың мысалында);
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және оның қазіргі жағдайын талдау:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының заңнамалық реттеу негіздері;
- Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын талдау;
- Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының инвестициялық саладағы рөлі;
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы:
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын талдау;
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму.
Жоғарыда көрсетілгендер курстық жұмыстың құрлымы болып табылады.
1 Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері.
1.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар– мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі эмитенті болып табылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы – құжатсыз формада.
Мемлекеттік бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналасуы мүмкін (акциондарда, саудада, ашық саудада және жабық таратылуда және т.б.)
Мемлекеттік бағалы қағаздар сатып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резиденттер еместер де болуы мүмкін.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару мақсаты:
– Республикалық бюджет дефицитін инфляциясыз негізде қаржыландыру (қолданысқа қосымша ақша шығармай-ақ).
– Мемлекеттік бағдарлама мақсатында қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б).
– Экономикалық белсенділікті реттеу (қолданыстағы ақшаны, бағаға және инфляцияға әсер етуін, экономикалық өсімді, инвестцияның бағытын және т.б.)
– Бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларына қаржының сенімді және жоғары ликвидті жинақталуы ұсынылады. (МБҚ бойынша кіріс инфляция деңгейінен артады).
– Айналысқа қосымша ақша массасын шығармай ақ белгілі бір күнтізбелік күнге бюджеттік шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда(кассалық тапшылық); бір айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзңмге бюджет шығындарын қаржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда(маусымдық тапшылық); қорытындысында бюджетке түскен табыс бюджет шығындарын кем болып, ол тапшылық келесі жылы бюджеткетүсетін түсімнен өтелмегенде (жылдық тапшылық) мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляцияға соқтырмай қаржыландыру;
– Тұрғын үй құрылысы, инфрақұрылымдар, әлеуметтік қамтасыз ету және с.с. мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
– Айналыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаны, инвестиция бағытын, экономикалық даму, төлем балансын және т.б. экономикалық өрлеу процестерін реттеу.[1.373 б]
Мемлекеттік бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің бағалы қағаздар маңызды құрамдас бөлігі болып есептеледі.Бағалы қағаздардың бұл түрі мемлекеттің экономикалық қызметтің дамуына байланысты пайда болады. Оны атқару үшін мемлекеттің қаржы жүйесі құрылады.
Сондай-ақ, мемлекеттің бағалы қағаздар қор нарығында айналысқа түсу қабілетіне қарай бастапқы қалпына қайтымды және қайтарымсыз бағалы қағаздар болып та бөлінеді. Қайтымды қағаздар деген олармен сауда – саттық қор нарығының кез - келген бөлімінде жүргізілетін қағаздар. Олар- қазынашылық вексельдер (мерзімі 3айдан 12 айға дейінгі, қазынашылық ұзақ мерзімді облигациялар мерзімі 10-30 жылға дейінгі). Қайтымды бағалы қағаздар, әдетте, алдын –ала белгіленген мерзімде үнемі ашық аукциондарда сатылады.
Қайтымсыз қағаздар деген сатып алу- сатуға болмайтын мемлекеттік бағалы қағаздар. Олар бойынша тек алғашқы сатып алушы шығынының орны толтырылады. Оларды басқаға беруге және ссуданы қамтамасыз ету үшін қолдануға болмайды.
Мемлекеттік қағаздарды келесілерге қаражат тарту мақсатымен шығарады:
- Ағымдағы бюджеттік тапшылықты қаржыландыру;
- Бұрын орналастырылған қарыздарды жабуға;
- Мемлекеттік бюджеттің кассалық атқарылуын қамтамасыз ету;
- Салықтық төлемдердің түсімін әркелкі тегістеу;
- Өтімді активтермен коммерциялық банктерді қамтамасыз ету;
- Жергеілікті билік органдармен жүзеге асырылған мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
- Әлеуметті маңызды мекемелер мен ұйымдарды қолдау.
Бюджеттік тапшылықты жабу бағыттарының бірі мемлекеттік бағалы қағаздарды сату жолымен жеке қаражаттарды тарту болып табылады. Бірақ айта кету керек, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы ақша эмиссиясынан тартылған табыстар мен орталық банктен қарызға алған қаражаттар тэжірибесімен бюджеттік тапшылықты қаржыландыруды салыстырғанда көбінесе мақсатқа сай әдіс болп табылады. Шынымен де, орталық банктің несилік ресурстарын пайдалану несие нарығын реттеу мүмкіндіктерін тежейді, сондықтан көбінесе нарықтық экономикасы бар барлық елдерде үкіметтің осы ресурстарға деген мүмкіндіктеріне шектеу орнатылған. Ақша эмиссиясы арқылы бюджет тапшылығын жабу- инфляциямен байланысты ақша айналымының
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда бағалы қағаздарды толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесін қарастыру қажеттігін тудырады.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік бағалы қағаздардың дамуын, оның экономикадағы ролін анықтау болып табылады. Ол қазіргі күннің ең басты мәселелері болып саналады, өйткені дамыған нарықтық экономикада мемлекеттік бағалы қағаздар және оның нарығы мемлекет пен ұйымдарға қажетті бос ақшалай қаражаттарын мобилизациялауда үлкен рөл атқарады.
Курстық жұмысының мақсатына байланысты, оның келесі міндеттері анықталып шешіледі: Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздеріне негізделе отырып Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен қазіргі жағдайын талдау арқылы Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы.
Курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады:
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі;
- Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі;
- Шетелдік бағалы қағаздар нарығын талдау(АҚШ-тың мысалында);
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және оның қазіргі жағдайын талдау:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының заңнамалық реттеу негіздері;
- Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын талдау;
- Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының инвестициялық саладағы рөлі;
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы:
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын талдау;
- Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму.
Жоғарыда көрсетілгендер курстық жұмыстың құрлымы болып табылады.
1 Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері.
1.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар– мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі эмитенті болып табылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы – құжатсыз формада.
Мемлекеттік бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналасуы мүмкін (акциондарда, саудада, ашық саудада және жабық таратылуда және т.б.)
Мемлекеттік бағалы қағаздар сатып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резиденттер еместер де болуы мүмкін.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару мақсаты:
– Республикалық бюджет дефицитін инфляциясыз негізде қаржыландыру (қолданысқа қосымша ақша шығармай-ақ).
– Мемлекеттік бағдарлама мақсатында қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б).
– Экономикалық белсенділікті реттеу (қолданыстағы ақшаны, бағаға және инфляцияға әсер етуін, экономикалық өсімді, инвестцияның бағытын және т.б.)
– Бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларына қаржының сенімді және жоғары ликвидті жинақталуы ұсынылады. (МБҚ бойынша кіріс инфляция деңгейінен артады).
– Айналысқа қосымша ақша массасын шығармай ақ белгілі бір күнтізбелік күнге бюджеттік шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда(кассалық тапшылық); бір айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзңмге бюджет шығындарын қаржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда(маусымдық тапшылық); қорытындысында бюджетке түскен табыс бюджет шығындарын кем болып, ол тапшылық келесі жылы бюджеткетүсетін түсімнен өтелмегенде (жылдық тапшылық) мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляцияға соқтырмай қаржыландыру;
– Тұрғын үй құрылысы, инфрақұрылымдар, әлеуметтік қамтасыз ету және с.с. мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
– Айналыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаны, инвестиция бағытын, экономикалық даму, төлем балансын және т.б. экономикалық өрлеу процестерін реттеу.[1.373 б]
Мемлекеттік бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің бағалы қағаздар маңызды құрамдас бөлігі болып есептеледі.Бағалы қағаздардың бұл түрі мемлекеттің экономикалық қызметтің дамуына байланысты пайда болады. Оны атқару үшін мемлекеттің қаржы жүйесі құрылады.
Сондай-ақ, мемлекеттің бағалы қағаздар қор нарығында айналысқа түсу қабілетіне қарай бастапқы қалпына қайтымды және қайтарымсыз бағалы қағаздар болып та бөлінеді. Қайтымды қағаздар деген олармен сауда – саттық қор нарығының кез - келген бөлімінде жүргізілетін қағаздар. Олар- қазынашылық вексельдер (мерзімі 3айдан 12 айға дейінгі, қазынашылық ұзақ мерзімді облигациялар мерзімі 10-30 жылға дейінгі). Қайтымды бағалы қағаздар, әдетте, алдын –ала белгіленген мерзімде үнемі ашық аукциондарда сатылады.
Қайтымсыз қағаздар деген сатып алу- сатуға болмайтын мемлекеттік бағалы қағаздар. Олар бойынша тек алғашқы сатып алушы шығынының орны толтырылады. Оларды басқаға беруге және ссуданы қамтамасыз ету үшін қолдануға болмайды.
Мемлекеттік қағаздарды келесілерге қаражат тарту мақсатымен шығарады:
- Ағымдағы бюджеттік тапшылықты қаржыландыру;
- Бұрын орналастырылған қарыздарды жабуға;
- Мемлекеттік бюджеттің кассалық атқарылуын қамтамасыз ету;
- Салықтық төлемдердің түсімін әркелкі тегістеу;
- Өтімді активтермен коммерциялық банктерді қамтамасыз ету;
- Жергеілікті билік органдармен жүзеге асырылған мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
- Әлеуметті маңызды мекемелер мен ұйымдарды қолдау.
Бюджеттік тапшылықты жабу бағыттарының бірі мемлекеттік бағалы қағаздарды сату жолымен жеке қаражаттарды тарту болып табылады. Бірақ айта кету керек, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы ақша эмиссиясынан тартылған табыстар мен орталық банктен қарызға алған қаражаттар тэжірибесімен бюджеттік тапшылықты қаржыландыруды салыстырғанда көбінесе мақсатқа сай әдіс болп табылады. Шынымен де, орталық банктің несилік ресурстарын пайдалану несие нарығын реттеу мүмкіндіктерін тежейді, сондықтан көбінесе нарықтық экономикасы бар барлық елдерде үкіметтің осы ресурстарға деген мүмкіндіктеріне шектеу орнатылған. Ақша эмиссиясы арқылы бюджет тапшылығын жабу- инфляциямен байланысты ақша айналымының
Пайданылған әдебиеттер:
1. Көшенова Б.А «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі» Оқу құралы Алматы 2007 ж.
2. Бексұлтанова А.Ж. «Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы» Алматы Атамұра баспасы, 2000 ж .
3. Адамбекова А.А. «Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы» Алматы 2006 ж.
4. Кулекеев Ж.А., Жексебаев Л.Н. «Қазақстан экономикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздар» Алматы 2011 ж.
5. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерін шығарудың орналастырудың, айналысқа қосудың, қызмет көрсетудің және өтеудің ережесін бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 3 сәуірдегі №466 Қаулысы.
6. www. WIKIPEDIA.com.
7. Мусатов В.Т. Фондовый рынок: Инструменты и механизмы — Москва: Международные отношения, 2009ж .
8. Қазақстан Республикасының 1994, 1995,1997,1999, 2007 жылдардағы «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңдары.
9. Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2013 жылғы жылдық есеп.
10. ҚР ҚМ «Мемлекеттік қарыз алу департаментінің мемлекеттік бағалы қағаздар, кепілдіктер және кепілгерліктер басқармасынан алынған мәліметтер.
11. Қазақстан Респуьликасының Ұлттық Банкі, 13.01.14.
12. «Ирбис» ақпарат агенттігі, 25.06.13.
13. Р.А.Мирзалимова. «Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының инвестициялық саладағы рөлі» Алматы, 2009ж.
14. А.Т. Батаева, И.И. Столяров «Рынок ценных бумаг» Учебное пособие, М.: изд. «Инфра – М»,2007ж.
15. В.А. Галанов «Рынок ценных бумаг», Учебник, М.: изд. «Инфра-М»2007 г.
16. В. И. Колесникова, B.C. Торкановского «Ценные бумаги», Учебник. М.: Финансы и статистика, 2012ж.
17. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок — М.: Перспектива, 2007 ж.
18. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. Е.Ф.Жукова — М: ЮНИТИ -ДАНА, 2013 ж.
19. Официальный сайт Regional financial Centre of Almaty City — www.rfca.kz
1. Көшенова Б.А «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі» Оқу құралы Алматы 2007 ж.
2. Бексұлтанова А.Ж. «Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы» Алматы Атамұра баспасы, 2000 ж .
3. Адамбекова А.А. «Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы» Алматы 2006 ж.
4. Кулекеев Ж.А., Жексебаев Л.Н. «Қазақстан экономикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздар» Алматы 2011 ж.
5. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерін шығарудың орналастырудың, айналысқа қосудың, қызмет көрсетудің және өтеудің ережесін бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 3 сәуірдегі №466 Қаулысы.
6. www. WIKIPEDIA.com.
7. Мусатов В.Т. Фондовый рынок: Инструменты и механизмы — Москва: Международные отношения, 2009ж .
8. Қазақстан Республикасының 1994, 1995,1997,1999, 2007 жылдардағы «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңдары.
9. Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2013 жылғы жылдық есеп.
10. ҚР ҚМ «Мемлекеттік қарыз алу департаментінің мемлекеттік бағалы қағаздар, кепілдіктер және кепілгерліктер басқармасынан алынған мәліметтер.
11. Қазақстан Респуьликасының Ұлттық Банкі, 13.01.14.
12. «Ирбис» ақпарат агенттігі, 25.06.13.
13. Р.А.Мирзалимова. «Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының инвестициялық саладағы рөлі» Алматы, 2009ж.
14. А.Т. Батаева, И.И. Столяров «Рынок ценных бумаг» Учебное пособие, М.: изд. «Инфра – М»,2007ж.
15. В.А. Галанов «Рынок ценных бумаг», Учебник, М.: изд. «Инфра-М»2007 г.
16. В. И. Колесникова, B.C. Торкановского «Ценные бумаги», Учебник. М.: Финансы и статистика, 2012ж.
17. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок — М.: Перспектива, 2007 ж.
18. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. Е.Ф.Жукова — М: ЮНИТИ -ДАНА, 2013 ж.
19. Официальный сайт Regional financial Centre of Almaty City — www.rfca.kz
жағдайда алуға мүмкiндiк бередi. Мемлекет бюджет кемшiлiгiн толтыру мақсатында да ақша белгiлерiн эмиссияламай, мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда бағалы қағаздарды толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесін қарастыру қажеттігін тудырады.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік бағалы қағаздардың дамуын, оның экономикадағы ролін анықтау болып табылады. Ол қазіргі күннің ең басты мәселелері болып саналады, өйткені дамыған нарықтық экономикада мемлекеттік бағалы қағаздар және оның нарығы мемлекет пен ұйымдарға қажетті бос ақшалай қаражаттарын мобилизациялауда үлкен рөл атқарады.
Курстық жұмысының мақсатына байланысты, оның келесі міндеттері анықталып шешіледі: Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздеріне негізделе отырып Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен қазіргі жағдайын талдау арқылы Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы.
Курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады:
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері:
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі;
oo Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі;
oo Шетелдік бағалы қағаздар нарығын талдау(АҚШ-тың мысалында);
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және оның қазіргі жағдайын талдау:
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының заңнамалық реттеу негіздері;
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын талдау;
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының инвестициялық саладағы рөлі;
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы:
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын талдау;
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму.
Жоғарыда көрсетілгендер курстық жұмыстың құрлымы болып табылады.
1 Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері.
0.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі эмитенті болып табылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы - құжатсыз формада.
Мемлекеттік бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналасуы мүмкін (акциондарда, саудада, ашық саудада және жабық таратылуда және т.б.)
Мемлекеттік бағалы қағаздар сатып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резиденттер еместер де болуы мүмкін.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару мақсаты:
oo Республикалық бюджет дефицитін инфляциясыз негізде қаржыландыру (қолданысқа қосымша ақша шығармай-ақ).
oo Мемлекеттік бағдарлама мақсатында қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б).
oo Экономикалық белсенділікті реттеу (қолданыстағы ақшаны, бағаға және инфляцияға әсер етуін, экономикалық өсімді, инвестцияның бағытын және т.б.)
oo Бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларына қаржының сенімді және жоғары ликвидті жинақталуы ұсынылады. (МБҚ бойынша кіріс инфляция деңгейінен артады).
oo Айналысқа қосымша ақша массасын шығармай ақ белгілі бір күнтізбелік күнге бюджеттік шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда(кассалық тапшылық); бір айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзңмге бюджет шығындарын қаржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда(маусымдық тапшылық); қорытындысында бюджетке түскен табыс бюджет шығындарын кем болып, ол тапшылық келесі жылы бюджеткетүсетін түсімнен өтелмегенде (жылдық тапшылық) мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляцияға соқтырмай қаржыландыру;
oo Тұрғын үй құрылысы, инфрақұрылымдар, әлеуметтік қамтасыз ету және с.с. мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
oo Айналыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаны, инвестиция бағытын, экономикалық даму, төлем балансын және т.б. экономикалық өрлеу процестерін реттеу.[1.373 б]
Мемлекеттік бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің бағалы қағаздар маңызды құрамдас бөлігі болып есептеледі.Бағалы қағаздардың бұл түрі мемлекеттің экономикалық қызметтің дамуына байланысты пайда болады. Оны атқару үшін мемлекеттің қаржы жүйесі құрылады.
Сондай-ақ, мемлекеттің бағалы қағаздар қор нарығында айналысқа түсу қабілетіне қарай бастапқы қалпына қайтымды және қайтарымсыз бағалы қағаздар болып та бөлінеді. Қайтымды қағаздар деген олармен сауда - саттық қор нарығының кез - келген бөлімінде жүргізілетін қағаздар. Олар- қазынашылық вексельдер (мерзімі 3айдан 12 айға дейінгі, қазынашылық ұзақ мерзімді облигациялар мерзімі 10-30 жылға дейінгі). Қайтымды бағалы қағаздар, әдетте, алдын - ала белгіленген мерзімде үнемі ашық аукциондарда сатылады.
Қайтымсыз қағаздар деген сатып алу- сатуға болмайтын мемлекеттік бағалы қағаздар. Олар бойынша тек алғашқы сатып алушы шығынының орны толтырылады. Оларды басқаға беруге және ссуданы қамтамасыз ету үшін қолдануға болмайды.
Мемлекеттік қағаздарды келесілерге қаражат тарту мақсатымен шығарады:
Ағымдағы бюджеттік тапшылықты қаржыландыру;
Бұрын орналастырылған қарыздарды жабуға;
Мемлекеттік бюджеттің кассалық атқарылуын қамтамасыз ету;
Салықтық төлемдердің түсімін әркелкі тегістеу;
Өтімді активтермен коммерциялық банктерді қамтамасыз ету;
Жергеілікті билік органдармен жүзеге асырылған мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
Әлеуметті маңызды мекемелер мен ұйымдарды қолдау.
Бюджеттік тапшылықты жабу бағыттарының бірі мемлекеттік бағалы қағаздарды сату жолымен жеке қаражаттарды тарту болып табылады. Бірақ айта кету керек, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы ақша эмиссиясынан тартылған табыстар мен орталық банктен қарызға алған қаражаттар тэжірибесімен бюджеттік тапшылықты қаржыландыруды салыстырғанда көбінесе мақсатқа сай әдіс болп табылады. Шынымен де, орталық банктің несилік ресурстарын пайдалану несие нарығын реттеу мүмкіндіктерін тежейді, сондықтан көбінесе нарықтық экономикасы бар барлық елдерде үкіметтің осы ресурстарға деген мүмкіндіктеріне шектеу орнатылған. Ақша эмиссиясы арқылы бюджет тапшылығын жабу- инфляциямен байланысты ақша айналымының бұзылуы, төлем құралдарымен қамтамасыз етілмеген нақты активтер айналысына түсуіне алып келеді.
Айта кету керек, қарыздық құралдарды шығару қажеттілігі ағымдағы жылда бюджетте тапшылық болмаса да үкіметтің бұрын шығарған қарыздарын өтеу қажеттіліктерін байланысты пайда болуы мүмкін. Берілген себептердің болуына қарамастан бір бюджеттік жыл ішнде мемлекеттік шығыс пен табыс арасында салыстырмалы қысқа құлдыраулар пайда болды.
Нарықтық экономикасы бар елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей қызметтерді орындайды:
Біріншіден, оның көмегімен халықтың, әр түрлі ұйымдардың, инвестицилық және қаржылық компаниялардың, коммерциялық банктердің уақытша бос ақша қаражаттарын мемлекетпен орталықтандырылған қарыз алуға жүзеге асырылады. Осылай алыған ақша ресурстары дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляциялық емес қаржыландыру үшін қолданылады. Яғни, мемлекеттік бағалы қағаздарды жүзеге асырудан алынған қаражаттар.
Екіншіден, әр түрлі мемлекеттік бағалы қағаздар орталық банкпен ақша- несиелік саясатты жүргізуде белсенді пайдаланылады.
Үшіншіден, мемлекеттік бағалы қағаздар, келешекте сенімді және өтімді активтер ретінде, қаржылық- несиелік мекелердің өтімділік балансын қолдау үшін қолданылады.
Төртіншіден, бағалы қағаздар сол жердегі билік органдармен жүзеге асырылатын бағдарламаларды қаржыландыру үшін, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға қаражаттарды тарту үшін шығарылуы мүмкін.
Мемлекетті қаржыландыруда мемлекеттік бағалы қағаздардың рөлі мен мәніне келіп тоқталсақ.
Қазіргі нарықтық экономикада бағалы қағаздардың ең басты эмитенттерінің бірі- мемлекет. Бүкіл әлемде бағалы қағаздардың орталықтандырылған шығарылымы кең мағынада экономиканы мемлекеттік реттеудегі құрал ретінде, ал тар мағынада ақша айналысы мен ақша массаның көлемін басқаруға әсер ету тетігі, жергілікті және мемлекеттік бюджеттің тапшылығын эмиссисиялық емес жабу құралы, сол немесе басқа белгілі мәселерді шешу үшін халық пен ұйымдардың ақшалай қаражаттарын тарту тәсілі болып табылады.
Нормативті құжаттарда мемлекеттік бағалы қағаздар Үкіметпен шығарылатын немесе кепілдендірілетін деп түсіндірілген.
Экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының негізінде келесі функционалды құрамалар жатыр:
Халықтың, банктік емес қаржылық- несиелік мекемелердің, ұйымдардың, коммерциялық банктердің уақытша бос ақша қаражаттарын мобилизациялау;
мемлекеттік бағалы қағаздарды ақша- несиелік қатынастарды белсенді реттеуші ретінде қолдану ( сонымен қатар, орталық банктің негізінде ақша- несиелік саясатты қалыптастырады, ақша айналысын үйлестіреді);
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған потенциалды тиімді жүзеге асыру шегінде қаржылық- несиелік институттардың балансын өтімділікпен қамтамасыз ету.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының рационалды қызмет етуі оған қатысушылардың құқықтық негіздерін және заңдық қатынастарын қамтитын тиісті құжаттарды жасауды, мемлекеттік бағалы қағаздардың айналым жіне қолданыс технологиясын, керекті есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін ақпараттық базаны қалыптастыру жіне депозиттерді кірістеуді қажет етеді.
Қазіргі уақытта экномикасы дамыған елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қызмет етуінің нәтижесіне көбінесе мемлекеттік бюджетті қалыптастыру, ақша- несиелік саясатты тиімді қамтамасыз ету; экономиканың сауда фирмалардың, халықтың мүдделерін көрсететін мемлекеттік қаржылық құралдарды өтеу көздерін басқару тәжірибесі жинақталған және кеңінен қолданылады. [2.189 б]
9.1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі.
Әлемдік қор нарығында мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің әр түрлері айналымда жүр: облигацилар, вексельдер, ноталар, сертификаттар және т.б. Бірақ бұл барлық міндеттемелер қарыздық бағалы қағаздарға тән, олар кепілденген табыс әкелетін билік органдары олардың өкімінде тұрған активтерге жауап береді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссияся мемлекеттік маңызды маңызы бар мәселелерді шешуге бағытталған (мемлекеттік бюджеттегі тапшылықты үнемі жабу, үкіметтің мақсатты шығындарын жабу).
Мемлекеттік бағалы қағаздарды еркін нарықта айналымда немесе биржаларда қайталама айналымға кіруіне және эмитентке олардың жүзеге асыру мерзімі аяқталғаннан кейұін еркін қайтарылуына байланысты нарықтық және нарықтан тыс деп бөлу қажет. Мемлекеттік бағалы қағаздардың негізгі бөлігін нарықтық алып жатыр.
Мемлекеттік қарыздық міндеметтемелерді әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады.
Қарыз алу мерзімі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар қысқа, орта және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қазынашылық вексельдер - қысқа мерзімді мемлекеттік мендеттемелер, бір жыл ішінде өтелетін және дисконтпен жүзеге асырылатын, яғни олар номинал құнынан төмен өтеледі(немесе номиналы бойынша сатылатын, бірақ номинал құнынан жоғары шығарылған).
Орта мерзімді қазынашылық вексельдер, қазынашылық бондтар- бір жылдан бес жылға өтеу мерзімі бар, белгіленген пайыз төлемдердің шарттарымен шығарылатын қазынашылық міндеттемелер.
Ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелер - өтеу мерзімі он жыл және одан жоғары, ол бойынша купондық пайыздар төленеді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды ұстаушылар өтеу мерзімі өткеннен кейін олардың құнын қолма- қол ретінде алуға немесе басқа бағалы қағаздарға қайта қаржыландыруға құқығы бар. Кейбір жағдайларда ұзақ мерзімді міндеттемелер алдын ала белгіленген күн келгенде өтелуі мүмкін, яғни ресми өтелуңне бірнеше жыл қалғанда.
Табысты алу тәсілі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар дисконттық және купондық болып бөлінеді:
Дисконттық- инвесторларға номиналынан төмен бағамен сатылатын бағалы қағаздар.
Купондық - купонмен шығарылған бағалы қағаздар, олар бойынша купондық табыс анықталған кезеғмен төленеді. Көптеген жағдайларда орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар купонмен шығарылады.
Сонымен қатар, мемлекеттік бағалы қағаздар:
шығару формасы бойынша құжатты бағалы қағаздар және құжатсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаз- ол құжатты нысанда шығарылған (қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайланбай - ақ бағалы қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім кезіндегі) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар- ол құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) ышғарылған бағалы қағаздар;
өтеу мерзімі бойынша: қысқа мерзімді - айналыс мерзімі 1 жылға дейінгі, орта мерзімді- айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін және ұзақ мерзімді - айналыс мерзімі 5 жылдан артық бағалы қағазадр болып бөлінеді;
процент түріндегі табысты есептеу және төлеу бойынша пайыздық мөлшері белгіленген, сатылы және ауыспалы бағалы қағаздар болып үшке бөлінеді. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздар ақшаға айналдырғанда онда көрсетілген құнынан кемітіп сатады;
айналыс сипаты бойынша нарықтық және нарықтан тыс бағалы қағаздар болып бөлінеді. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта да еркін сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек алғашқы нарықта ғана сатылады, екінші нарықты қайта сатылмайды. Олар негізінен халыққа сату үшін шығарылады. Олар мемлекеттік әлеуметтік, сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету қорларының бағалы қағаздар;
эмитентінің түрі бойынша бағалы қағаздар қазынашылық, муниципалдық болып бөлініп, оларды сәйкесінше Үкіметпен және жергілікті атқарушы органдар шығарады.
Әдетте, мемлекеттік бағалы қағаздарды таратып орналастыру:
мемлекеттің Ұлттық банкі немесе Қаржы министрлігі арқылы жүзеге асрылады. Шығарылған облиғацилардың түріне қарай олардың негізгі инвесторлары болып халық, банктер, зейнетақы және сақтандыру компаниялары мен қорлары, инвестициялық компаниялар мен қорлар саналады.
құжатты (бланктік)немесе құжатсыз формаларда (арнаулы шоттарда жазу түрінде) шығарылады. Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы қағаздарды құжатсыз формада шығару өрістеуде.
аукциондық сауда, бекітілген бағамен барлық сатып алуға тілек білдіргендерге ашық түрде сатуға (ашық сауда), белгілі бір инвесторларға жабық саудадаүлестіру(жабық сауда)жіне басқа да әр түрлі әдістерді қолдану арқылы айналысқа түсіріледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі - жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципалдық бағалы қағаздар деп те аталады. Мунипицалдық бағалы қағаздар, әдете, муниципалдық облигациялар формасында формасында шығарылады. Әлемде муниципалдық бағалы қағаздарды шығару жөнінен АҚШ елдердің көш басында келеді.Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципалды бағалы қағаздар нарығында олардың ойлап тапқан қаржы құралдарының түрлері кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен қолдануда.
Муниципалды бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың жергілікті бюджет тапшылығын жоюд және территориялық бағдарламаларды қаржыландыру мақсатында шығарылатын бағалы қағаздар.
Муниципалдық бағалы қағаздар жоғарғы сенімділігі жөнінен тек үкіметтің бағалы қағаздарынан кейінгі орында деп саналады. Әдетте, муниципалды облигациялар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципалды мүліктерімен немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестицилық жобаларды орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.
Муниципалды бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрі бар:
салықтық жеңілдіктер есебінен банктік несиеден гөрі олардың жоғары табыстылығы;
уақытша бос ақша қаражаттарын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда олардың жоғарғы сенімділігі.
Муниципалдық бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру жөнінде жергілікті атқарушы үкімет органдары шешім қабылдайды. Қазақстанда алғаш рет бұндай бағалы қағаздарды шығарғанда Маңғыстау облыстық және Алматы, Астана қалаларының әкімшіліктері Қазақстан Республикасы Заңының негізінде өз шешімдіерін қабылданады. Муниципалдық облигациялық займдарды орналастыру бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мәні олар мемлкеттің қаржы- несиелік қатынастарының жиынтығы болып саналады. Бұл қатынастарда мемлекет қарыз алушы ретінде негізінен халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын қарызға алып, оны бағалы қағаздар шығаруға жұмылдырады. Әрбір мемлекеттік бағалы қағаздардың экономикалық мәні бірдей, яғни олар қарыздық бағалы қағазадар болғанымен, іс- тәжірибеде олардың әрқайсысының өз алдына атауы болады. Мемлекеттік бағалы қағазадар, әдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік қарызды жою, атап айтқанда, бұрыңғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын қамтамасыз ету; коммерциялық банктерді өтімді резервтік активтермен қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдардарының атқаратын маөсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару- Ұлттық банктен қарыз алу және ақша белгілерін эмиссиялаумен салыстырғанда- бюджет кемшілігін қаржыландырудың экономикалық тиімді әдісі. Себебі нарықтық экономика жағдайында Ұлттық банктің несиелік қорын пайдалану оның капитал нарығын реттеу мүмкңндңгңн шектейді. Ал бюджет кемшілігін ақша эмиссиялаумен жою айналымға нақты тауарлармен қамтамасыз етілмеген төлем құралдарын шығарумен бара - бар. Ол әрине, инфляцияны туындатады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды басқа қағаздармен салыстырғанда екі артыұшылығы бар. Біріншіден, оның жұмсаған қаражат үшін сенімдігі өте жоғары және соған сәйкес жұмсаған негізгі капиталды және түсетін табысты жоғалту тәуекелі төмен. Екіншіден, басқа бағалы қағаздарға немеес басқаға жұмсаған капиталға салынатын салықпен салыстырғанда бқл бағалы қағаздарға жеңілдетілген салық салынады. Әдетте мемлекеттік бағалы қағазадармен жүргізілген операцияларға және олардан түсетін табысқа салық салынбайды. [4.562 б]
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
Ұлттық жинақ облигациялары;
Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Қысқа мерзімді (МЕККАМ)
ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық міндеттер.
Міндеттеменің номиналды бағасы - 100 теңге
Міндеттеме құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозиттарийінде есептеледі.
Міндеттеме дисконттық бағада, яғни ҚР Қаржы министрлігінің тапсырмасымен ҚР Ұлттық банкі өткізетін аукциондар арқылы төмен бағада орналастырылады. Аукционға қатысуға Алғашқы дилерлер ғана, яғни Қаржы министрлігінде тендерден өткен және келісімге отырған банктер мен компаниялардың ғана құқығы бар. Алғашқы дилерлер болып саналмайтын барлық инвесторлар Алғашқы дилерлермен қызмет көрсету келісім-шартына отыру арқылы ғана операция жасай алады. Алғашқы дилерлер субдепозитарийлердің функциясын атқарады. Аукционды өткізу мерзімі мен эмиссия көлемі аукцион шарттарында хабарланады.
Орта мерзімді (МЕОКАМ)
Қысқа мерзімді (МЕКАВМ)
ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6, 9 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық валюталық міндеттер.Міндеттеменің н оминалды бағасы - 100 АҚШ доллары. Міндеттеу құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозитарийінде есептеледі.
МЕКАВМ орналастыру және қолдану шарттары МЕККАМ-дың орналастыру және қолдану шарттарына сәйкес.
Инвестор төлем жасалған күнгі Ұлттық банктің курс бағамына сәйкес төлейді.
Эмитент төлем жасалған күнгі Ұлттық банктiң курс бағамына сәйкес төлейді. .
Идекстелген (МЕЙКАМ)
Индекстелген қазыналық міндеттемелер қазына иесіне оның өтем барысында оған номиналды құнын алуға және номиналды құнына пайызбен сыйақы алуға мүмкіндік береді. Инвесторлармен қазыналық индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған ақшаның индексациясы индекстелген қазыналық міндеттемелерді ұсынудың үш айлық кезеңі аяқталған уақытта инфляция қарқыны белгіленген ағымдағы мөлшерлеме бойынша сыйақы төлеу жолымен жүргізіледі. Индекстелген қазыналық міндеттеменің номиналды құны - 1000 теңге.
Индекстелген қазыналық міндеттемелер оның ұстаушылары арасында номиналды құнымен орналастырылады. Индекстелген қазыналық міндеттемелердің алғашқы шығарылымы бойынша аукционда белгіленген эмиссиясына сәйкес кірістің шектеулі мөлшерін, индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған инвесторлардың ақшасының инфляциясының шығын компенсациясын қосатын сыйақы мөлшерлемесімен белгіленеді. Кірістің шектеулі мөлшерлемесі сатып алушылардың ұсынысы бойынша аукциондық негізде олардың кірісінің ең төменгі мөлшерлемесінен бастап белгіленген эмиссияға қол жеткізуге дейінгі өтініштерінің қабылдануы арқылы белгіленеді. Қабылданған өтініштердің қанағаттандырылуы аукционға қатысушылардың қанағаттандырылған өтініштерінің ең жоғары дәрежесіне сәйкес ортақ шектеулі кіріс мөлшерімен жүзеге асырылады. Қазыналық міндеттемелердің орналасуы бойынша аукцион сәйкес эмиссия шарттары хабарланған сәтте басқа күн қарастырылмаса әдетте айына бір рет соңғы жұмыс күнінен бір күн бұрын жүргізіледі.
ҚР Ұлттық банкінің ноталары
Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейінгі ұсынысымен ҚР Ұлттық Банкімен белігеленеді. ҚР ҰБ қысқа мерзімді ноталардың орналасуы мен ұсынылу тізбегі МЕККАмдардың орналасуы мен ұсынылуы шарттарымен бірдей. Аукционнның өткізілу мерзімі және эмиссиялардың көлемі ҚР-ның Ұлттық Банкісімен реттеледі және аукцион шарттарында хабарланады.
Ұлттық жинақ облигациялары (ҰЖО)
Ұлттық жинақ облигациялары - 1 жылдық мерзіммен МЕККАМдардың 3 жылдық ұсыну мерзімінің кірісіне байланысты тоқсан сайынғы купондық мөлшерлеменің өзгерілуімен ҚР қаржы министрлігімен белгіленеді. Облигацияның номиналды құны -1000 теңге. Облигациялар құжатсыз формада шығарылады. ҰЖО Меккамға және НОТқа қарағанда номиналды бағамда тоқсанына бір рет енгізіліп, купонмен төленеді. Барлық иневесторлар облигацияларды сатып алуға өтініш ұсыну арқылы Қаржы агенттіктері арқылы қол жеткізеді. Қаржы агенттіктері (ҰЖО-ны тарату бойынша эмитентпен басты келісім-шартқа қол қойған алғашқы дилерлер) субдепозитариялардың қызметін орындайды. Эмиссия көлемі және жазылу мерзімі ҚР Қаржы министрлігімен реттеледі және жазылу шарттарында хабарланады. Қазіргі таңда ҰЖО-ға жазылу тоқсанына бір рет өткізіледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өзге де қаржы құралдарынан ерекшелігі
Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясы және мемлекеттік бағалы қағаздардың кірісі салықпен белгіленбейді. Сенімділіктің жоғары деңгейі және капитал және оның кірісін жоғалтудың төменгі қаупі.[5.65б]
28.1. Шетелдік бағалы қағаздар нарығын талдау(АҚШ-тың мысалында).
Капитал нарығы АҚШ-тағы капитализмнің өмір сүруін қамтамасыз етеді. Компаниялар өздерінің зауыттарын және ғимараттарын салуға, үшақтарды, поездарды және кемелерді сатып алуға, телефон желілерін орнатуға тағы басқа түрлі жобаларға қаржы алу үшін осы нарықтық көмегіне сүйенеді және де басқа маңызды іс-әрекеттер үшін, атап айтқанда, зер- ттеулер мен дамыту жұмыстарын жүргізуге қажет қаржыны капитал нарығынан алады. Қаржының көп бөлігі зейнетақы қорларынан, сақтандыру компанияларынан, банктерден, басқа қорлардан және колледждер мен университеттерден келеді. Сондай-ақ, жеке тұлғалардың да қаржылары көбейіп келеді. Төртінші тарауда атап өтілгендей 1990-шы жылдардың орта- сында АҚШ отбасыларының 40 пайызы акцияларға ие болды. Егер өзге мақсатта қаржы керек болып қалған жағдайда өздерінің құнды қағаздарын сатып жіберуге мүмкіндіктері болмаса, кәсіпорындарының акцияларын сатып алушылардың саны аз болар еді. Құнды қағаз нарығы мен басқа да капитал нарығы инвесторлардың акцияларды үздіксіз сатып алу және сату бағытында жұмыс істейді.
Аталмыш нарықтар Америка экономикасында басқа да қызметтерді атқарды. Олар инвесторларға пайда әкеледі. Акциялардың немесе басқа да қаржылай активтердің құны өскен сайын инвесторлар бай түседі; қаражаттарының бір бөлігін саудайы қолдауға және экономикалық дамуды қамта- масыз етуге жұмсайды. Инвесторлар болашақта кәсіпорынның қаншалықты пайдалы болатынын ескере отырып, акцияларын күнделікті сауда-саттыққа салады; сонымен бірге, акциялардың бағасы корпорация басшыларына инвесторлардың қызығу- шылығы жайлы мәлімет береді. Акциялардың құны инвесторлардың үкімет саясатына қөзқарасын бейнелейді. Егер үкімет экономика және компа- нияның кіріс әкелуіне зиянын тигізетін саясатты қабылдаса, инвесторлардың ойынша нарық төмендейді; ал егер бұл эконо- микалық өрлеуіне көмектесетін саясат болса, онда нарық өседі. Бүл орайда кейбір сарапшылар американдық инвестор- лардың қысқа мерзімді пайданы ғана көздейтінін сынайды, олардың айтуынша, компаниялар немесе саясатшылар ұзақ мерзімді табыс әкелуге шара қолдануға ықыласты емес және құнды қағаздардың құнын тоқтататын қысқа мерзімді өзгерту- лерді талап етулері мүмкін. Нарық миллиондаған инвестор- лардың миллиондаған шешімдерін көрсететін болғандықтан, бұл теорияны тексеретін жағдай жоқ. Қалай болғанда да американдықтар өздерінің қор нарығы мен басқа да ұзақ мерзімді капитал нарықтарын мақтан түта- ды, солардың арқасында күн сайын көптеген сатушылар мен сатып алушылардың миллиондаған транзакцияларға қатысуы- на мүмкіндік береді. Бүл нарықтардың сәтті жұмыс істеуі бір жағынан компьютерлерге байланысты болғанымен, алайда олар дәстүрлер мен сенімге тәуелді - бір брокердің екіншісіне сенімі, екеуінің де сатқаннан кейін түтынушыларға құнды қағаздарды әкеліп беруі немесе сатып алғаннан кейін қаража- тын төлеп беруіне сенімі басты роль атқарады. Кейбір жағдай- да сенімнің ақталмай қалатын кездері де болады. Дегенмен, соңғы жарты ғасырда федералдық үкімет істі әділ және таза жүргізуде маңызды роль атқарады. Осы шаралардың арқасын- да нарықтық қатынастар экономиканың өркендеуін сақтайтын инвестициялық қорлардың бітпес көздері ретінде және көпте- ген американдықтардың өз елінің байлығында үлес қосу құра- лына айналды.
Нарықтардың толыққанды жұмыс істеуі үшін ақпаратпен еркін түрде алмасып тұруы маңызды. Ойсыз инвесторлар ак- ңиялардың нақты бағасын дер кезінде бағдарлау мүмкіндігін- ен айырылар еді. Ақпараттардың көптеген дерек көздері инвес- торларға нарықтық жәй күйін күнделікті түрде, сағат сайын, тіпті әрбір минутын қадағалан отыруға мүмкіндік береді. Заң талабы бойынша компаниялар әрбір үш айда және жыл- дың соңында акционерлерге арнал табыс жайында есеп береді, онда негізінен компанияның осы уақыт ішінде қандай іс-шара жұмыс атқарғаны жайлы баяндалады. Сонымен бірге инвес- торлар белгілі бір акңиялардың қандай бағаға сатылғандығын баспасөз бетіндегі қор биржаларының арнайы мәліметтерінен ала алады. Олар нарықтағы әрбір іс-қимылды, әр қадамды өлшеп-екшеп отыратын бірқатар индекстерді қарастыра алады. Сол индекстердің ішіндегі ең көрнектісі - отыздай белгілі акңияларды қадағалан отыратын Доу Джонстың индустриалды орташасы көрсеткіші (ОПА). Инвесторлар, сондай-ақ, тауар журналдары мен арнайы нарықты және құнды қағаздарды сараптайтын ақпараттық бюллетеньдерге сүйене алады. Кабельді теледидардың арнайы бағдарламалары акция бағала- рына қатысты өзгерістер жайлы хабарлан отырады. Ал, қазір инвесторлар интернеттің көмегімен жеке келісімдерге отырып, өз акцияларының қордағы жағдайын әр бір минут сайын қада- ғалауға мүмкіндік алды.
Акция қорларының мыңдаған түрлері бар, бірақ ең таны- мал, таңдаулы, сауда-саттықты белсенді түрде жүргізетін кор- порациялар тізімі әдетте Нью-Йорк қор биржасында (КҮЗЕ) сақталады. Мүнда акцияларды алмастыру 1792 жылы тіркел- ген болатын, сол кезде бір топ делдалдар Нью-Йорк қаласын- да Уолл-Стриттегі былқылдақ ағашының көлеңкесіне жина- лып, сауда-саттықты реттейтін бір қатар ережелерді қалыптас- тыруға тырысқан еді. 1990-шы жылдарының аяғында КҮЗЕ өз тізіміне әр түрдегі 3600 акцияларды енгізді. Биржа 1366 мүше- лен немесе делдалдардың қымбатқа сатып алынған орында- рынан түрады, онда сауда көпшілікке арналып жүргізіледі. Электрониканың көмегімен ақпарат делдалдық кеңсе мен бир- жаның арасында жүреді, баға белгілеу мен тапсырыстар жа- сау үшін 200 мильдік (320 км) талшықты-оптикалық кабель мен 8000 байланыс телефоны тартылған. Акциялар қалай сатылады? Мысалы, Калифорниядағы мектеп оқытушысы мүхитқа ел аралап, жер көруге шығайын деп шешті делік. Ол сапарға қажетті қаржыны дайындау үшін мұғалім өзіндегі Оепегаі Моіогз компаниясының 100 акциясын сатуға бел буады. Ол өзінің делдалымен хабарласып, акция- ларды жақсы бағаға сату жөнінде тапсырыс береді. Дәл осы кезде Флоридадағы инженер өзінің жинаған ақшасына Оепегаі Моіогз компаниясының 100 акциясын сатып алуға шешім қабыл- дайды. Ол да өзінің делдалына хабарласып, акцияларды нарық құны бойынша сатып алу жөнінде тапсырыс береді. Екі делдал да МҮ8Е-ке хабарласып, биржадағы олардың өкілдері келісімге келеді. Бұл келісім бір минутқа жетпейтін уақыт аралығында жүзеге асуы мүмкін. Нәтижесінде мектеп мүғалімі ақшаға, ал инженер акцияларға ие болады. Екеуі де өз делдалдарына істелген жүмысы үшін делдалдық ақыларын төлейді. Келісім ашық түрде жүргізіліп, қорытындылары электронды түрде мемлекеттің әр делдалдық кеңсесіне жіберіледі. Қор биржасының мамандары сатып алу мен сату тапсы- рыстарын бұлжытпау! орындал, нарықтық ұйымдастырушы^ болып табылады. Сатып алушылар немесе сатушылар аз бол- ған кезде олар акцияларды өздері сатып алады және сатады. Шағын Американдық қор биржасы негізінен энергетика саласының акцияларымен жұмыс істейді, оның ережелері Нью-Йорк биржасынан өзгешеленбейді, ал орналасқан жері - Уолл-Стрит көшесі. АҚШ-тың басқа ірі қалаларында да ша- ғын аймақтық қор биржалары бар. Акциялар мен құнды қағаздардың ең көп сатылатын жері Казсіад немесе Құнды қағаз делдалдарының ұлттық қауымдас- тығының автоматтық бағалау жүйесі. Мұнда акциялар алмасу биржадан тыс жүреді, қорлардың саны 5240 құрайды, оның на- қтылы орналасқан жері жоқ, сауда негізінен радиоэлектронды байланыс жүйесі арқылы жүреді. Құнды қағаз делдалдарының қауымдастығы биржадан тыс құнды қағаз нарығын қадағалан, сауда-саттықты әділ жүргізбейтін және төлем қабілеті төмен компаниялар мен сауда агенттерін нарықтан аластата алады. Нарықта сатылатын көптеген акциялар кіші және өзгермелі компаниялардың иелігінде болғандықтан, сауда-саттықты осы компаниялар жүргізеді, сондықтан да Кавсіад кез келген үлкен қор биржасымен салыстырғанда тәуекелге толы болып келеді. Алайда бұл инвесторларға көп мүмкіндік береді. 1990-шы жылдары жоғары технологиялармен айналысатын компания- лардың акциялары Шзсіад арқылы сатылғанын айта кеткен жөн.
Қор биржаларындағы бұрын соңды болмаған капиталдар- дың қорларға қүйылуы құнды қағаз нарығына қатысушылар санын 1990-шы жылдардың ішінде күрт өсіріп жіберді. Нъю- Йорк қор биржасындағы немесе үлкен кеңестегі бір жыл- дық сауда-саттық 1980 жылы 11.4 миллиард акция қүраса, 1995 жылы ол 169 миллиардқа жетті. 1989 жыл мен 1995 жыл аралығында босалқы қорлары бар АҚШ-тағы бүкіл үй шаруашылығы тікелей немесе делдалдыққа жүрген зейнетақы қорларының арылар көмегімен 31 пайыздан 41 пайызға дейін өсті. Ашық қорлардың арқасында нарыққа қоғамның арала- суына кең жол ашылды, олар жеке салушылардың атынан қаржыны әртүрлі құнды қағаздарға салады. Қоғамдық қорлар өздерін толық машықталған деп сезінбейтін немесе мыңдаған жеке акциялардың иігінен таңдап алуға уақыты жоқ, өз ақша- ларын мамандардың көмегімен іске қосатын кіші инвесторлар- ға қоғамдық қорлар жағдай жасайды. Қоғамдық қорлар ак- циялардың әртүрлі топтарын үстап түрғандықтан сол акция ие- лерін жеке акциялардың құнына байланысты болатын қатты сілкіністерден қорғайды. Ашық қорлардың әртүрлі инвесторлар топтарының қа- жеттілігін өтейтін көптеген түрлері бар. Кейбір инвесторлар қаржыларының тез арада пайда экелуін қаласа, екіншілері болса капиталдың ұзақ бағалануын күтеді. Кейбіреулер инвес- тицияны дәстүрлі консервативті түрде салса, екіншілерінің мүмкіндіктері жоғары, сондықтан да тез арада пайда әкелетін салаларға жұмсайды. Кейбір іскерлер тек қана өндірістің нақтылы саласын немесе шет ел компанияларының акцияла- рын және нарық стратегиясын ғана қадағалан отырады. Тұтас- тай алғанда қаржы көлемі 1980 жылы 524-тен 1998 жылы 7300-ге дейін өсті. Табыстар көп табылып, таңдау көп болғандықтан амери- кандықтар нақтылы сомаларды 1980 жыл мен 1990 жыл ара- лығында ашық қорларға көптеп салды. АҚШ-та 1990-шы жылдардың аяғында 5.4 триллион доллар қаржы ашық қор- ларда жинақталды, ал ашық қорлардың акцияларын ұстайтын отбасыларының саны 1979 жылы 6 пайыз болса, 1997 жылы 37 пайызға өсті.
Биржадағы баға ешбір сарапшы түсіне немесе болжай алмайтын әр түрлі факторлар тіркесінен қүралады. Экономис- тер болса тек компанияның ұзақ мерзімді табыс алу потенциа- лын ғана көрсете алады. Инвесторлар болашақта татымды пайда таба алатын компанияларды көздейді; осындай компа- нияның құнды қағазын иемденгісі келетіндердің саны жоғары болғандықтан акция құны өсіп отырады. Екінші жағынан инвесторлар болашағы бұлыңғыр компаниялардың акцияла- рын сатып алудан бас тартады; себебі сол акцияларды сатып алушылардан сатушылар көп болып, компанияның акциялары- ның құны күрт төмендейді. Инвесторлар акцияларды сатып алу не болмаса сату жөнінде шешімге келгенде ең алдымен компанияның жалпы іскерлік ахуалына, болашағына, қаржылық жағдайына және биржадағы акция бағасының тапқан пайдасына қарағанда нор- мадан жоғары немесе төмен екендігіне назар аударады. Биржа- дағы пайыздық ставкілері акция құнына өз әсерін тигізеді. Пайыздық ставкілерінің көтерілу! акция бағасының төмендеуі- не әкеледі, себебі, бір жағынан алғанда, олар бәсеңсуін, жалпы пайданың азаюын алдынала білдіреді. Және де ол қор нарығынан инвесторларды жоғары пайыздық ставкілерден үміттендіретін жаңа салымдық бағыттарға қызығушылығын тудырады. Ал пайыздық мөлшерлемені төмендету, керісінше акция қүнының көтерілуіне әкеледі, себебі ол оның арқасында компаниялар бекітілген өсімге және де қарызданудың қарапа- йым түріне қол жеткізеді, сонымен қатар пайда көлемінің төмен болуына байланысты инвесторлардың қызығушылығы азаяды. Көптеген басқа да факторлар жағдайлы қыйындата түсе- ді. Әдетте инвесторлар акцияларды сатып алғанда оларды қазіргі жағдайына емес, болжамды болашақ табысына қарай бағалайды. Күтіп отырған үмітке көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Олардың көбі ұтымды әрі тиянақталмаған. Нәти- жесінде баға мен табыстың арасындағы қысқа мерзімді байла- ныс өте берік болмайды. Акция бағасының өзгеруіне жылдымдықтың да ықпалы мол. Бағаның өсуі сатып алушылар қатарын көбейтеді, ал сүранымның артуы, өз кезегінде, бағаны әсіре түседі. Алыпса- тарлар осы арада іске араласып, акцияларды сатып ала қояды. Олардың ойы - бұл акцияларды кейінірек бұдан да қымбат бағаға сату. Сарапшылар акциялар қүнының мұндай өсуін өгіз нарығы деп сипаттайды. Мұндай алыпсатарлық аласапы- ран ұзаққа созылмайды, баға қайта түсе бастайды. Егер де инвесторлардың көпшілігі бағаның төмендеуіне алаңдаушылық білдіре бастаса, олар өз акцияларын жылдамдатып сатып жіберуге тырысады, сөйтіп бағаның түсуін одан сайын тезде- теді. Мұны аю нарығы деп атайды.
20-шы ғасырдың ден бөлігінде инвесторлар өз қаржыла- рын инвестиция жасаудың басқа түрлеріне қарағанда құнды қағаздарға салу арқылы көп тапты, сондықтан-да, олар үзақ- мерзімді акцияларға ие болуды талап етті. Қысқа мерзімде акция құны тұрақсыз болып, нарық ахуа- лының нашарлауына байланысты өз акцияларын сатқан шы- дамсыз инвесторлар оңайлықпен шығынға батулары мүмкін. Мысалы, Американың ең ірі ашық қор биржасының белгілі жетекшісі Питер Линч 1998 жылы акциялардың соңғы 72 жылдың 20 жылында өз құнын жойғаны жайлы пікір біл- дірген болатын. Линчтің пікірінше, 1929 жылы орын алған құнды қағаз нарығының ыдырауынан кейін инвесторлар өздері- ндегі акциялардың құнын қайтару үшін 15 жыл күтуі тиіс еді. Ал 20 жыл бойы акцияларды сақтаған адамдар ешқашан да үтылған емес. АҚШ Конгресіне арналған сараптамада феде- ралдық үкіметтің Орталық бухгалтерлік басқармасының мәл- іметтері келтірілген, онда 1926 жылдан бергі ең ауыр деген 20 жылда акция қүнының 3 пайызға өскені, ал жақсы кезең- дерде ол 17 пайызды қүрағаны жайлы айтылады. Салыстыру ретінде, 20 жыл ішінде акцияларға балама түрінде таратылған облигациялардың қайтарылымы 1 пайыздан 10 пайызға дейін өсті. Осындай сараптамаға қарап экономистер мынандай қоры- тындыла келді: егер шағын инвестор өз ақшасын әр түрлі акцияларға салып, оларды үзақ мерзім бойы сақтаса, онда ол көбірек пайда көреді. Бірақ инвесторлардың кейбіреулері тәуе- келдік етіп, қысқа мерзімде үлкенірек табыс алуға үміттенеді. Сол мақсатқа жету үшін олар әр түрлі тәсілдерді қолданады. Несиеге сатып алу. Американдықтар көп нәрселерді не- сиеге сатып алады, оның ішінде акциялар да бар. Инвесторлар да акцияны несиеге сатып ала алады, олар акция қүнының жарты ақшасын төлеп, ал қалған 50 пайызын қарыз ретінде өз брокерлерімен рәсімдейді. Егер акция құны көтерілсе, инвес- торлар оны сатып, қарызын қайтарады және де брокерлерге делдалдық ақысын төлеп, оның үстіне пайда да көреді. Егер баға төмендесе брокерлер мұқтаждан инвесторларды акция қүнының жартысынан кем болмауы үшін қосымша ақша төлеуге мәжбүр етеді. Егер акцияның иегері қолма-қол ақша таба алмаса, брокер қарызды өтету үшін акцияның бір бөлігін сатады, соның салдарынан инвестор үлкен шығынға батады. Акцияларды несиеге сату алыпсатарлық сауданың бір түрі. Ол тәуекелге бел байлағысы келген алыпсатарларға көп акциялар сатып алуға мүмкіндік береді. Брокерлер мен сауда- герлердің есебі дәл келсе, онда олар қомақты табысқа қол жеткізеді, ал егер керісінше болған жағдайда, олар үлкен шы- ғынға ұшырайды. Федералды^ сақтық қор кеңесі (жиі ҒЕБ деп аталады), яғни АҚШ үкіметінің орталық банкі, несиелік талаптар қояды, ол бойынша инвестордың акцияны несиеге сатып алғандағы қолма-қол ақшаның мөлшері анықталады. Федералды^, сақтық қор кеңесі несиелік мөлшерді өзгертуге хақы бар. Егер ол алыпсатарлық ынта-ықыласты бәсеңдеткісі келсе, онда мөлшерлерге жоғары шек қояды, ал жұмысын жандандыру қажет болса, Федералдық сақтық қор кеңесі төлемді азайта- ды. Егер биржада алыпсатарлық көңіл-күй басым болып кетсе, онда оны өсіреді. Кейбір жылдары Федералды^ сақтық қор кеңесі бағаның 100 пайызын төлеуді талап етеді, алайда, ол 20-шы ғасырдың соңғы онжылдықтарында тек 50 пайызды төлеуді талап етті. Қысқа мерзімді сауда. Биржадағылардың бір тобын қыс- қа мерзімді саудагерлер деп атайды. Олар жеке тұлғалардың қолындағы акциялардың бағаларының төмендеуін күтеді. Он- дағы ниеті - өз брокерлерінің қолындағы акцияларды сатып, кейін арзан бағаға сатып алған акциялармен орнын алмастыру. Әдіс аю нарығынан кіріс алуды ұсынатын болғандықтан құн- ды қағаздар сатудың ең тәуекелшіл жолы болып табылады. Бұл әдіс бағамы төмендеген нарықтардан пайда алуға не- гізделген және де акцияларды саудалаудың бір түрі болып табылады. Егер саудагер қателесіп, нарық бағамы өсіп кетсе, онда инвестор үлкен шығынға батады. Опцион. Қолма-қол ақшаның азаюын болдырмаудың бір жолы - кейінірек белгілі акцияларды нарықтық бағаға сатып алуға құқық беретін опциондарды сатып алу. Егер нарықтағы баға көтерілсе саудагер акцияларды нарықтағы ең жоғары бағамен сата отырып, үлкен табыс алуына болады. Немесе сатушының негізгі акциялардың құны өскенде бағасы көтеретін өз бөлігін сатуына болады. Опционды орналастыру деп аталатын пакетті сату мүмкіндігі кері бағытта қызмет атқарады. Яғни сатушыны акциялардың белгілі бір пакетін кейінірек шынайы баға төңірегінде сатуға міндеттейді. Опцион- ды орналастыру қысқа сауда сияқты сатушыларға нарық төмендеуінен пайда табуға мүмкіндік береді. Әрине, егер акциялардың бағасы инвесторлар ойлағандай қозғалмаса, онда олар көп ақшадай айырылуы мүмкін.
Тауарлық фьючерс - бүл кейбір тауар түрлеріне сатып алу немесе сату үшін алдын ала бағасы келісіліп алынатын контрактілер. Әдетте, бұл астық, алтын, мыс, малмен байла- нысты жасалады, бірақ кейінгі жылдары фьючерстердің көптеген мөлшері валюта мен басқа да қаржылық құралдар- ға да байланысты жасалатын болды. Фьючерлік саудамен АҚШ-та көптеген тауар биржалары айналысады, солардың ішінде ең ірілері - Чикаго сауда басқармасы және Чикаголық коммерциялық биржа, сонымен бірге Нью-Йорктегі бірқатар биржалар болып табылады. Чикаго қаласы АҚШ-тың ауыл шаруашылық өндірісінің тарихи орталығы болып табылады. Фьючерлік келісімдер 1991 жылы 261 миллионды құраса, ал 1997 жылы бұл көрсеткіш 417 миллионға дейін өсті. Тұтыну заттарын саудалайтындар екі үлкен категорияға бөлінеді: хейджерлер мен саудагерлер. Фирмалар, фермерлер немесе жеке тұлғалар хейджер болулары мүмкін. Олар тауар- ды кепілденген бағамен сату мүмкіндігіне қолайлы жағдай жасайтын келісімдерге қол қоя алады. Фьючерс оларды күтпеген тауар бағасының өзгеруінен сақтайды. Саулагерлер сияқты мыңдаған адамдар көп пайдаға кенелу үшін болашағы жоғары тауар түрлерімен сауда-саттық жасайды. Оларды аздаған айырмашылықтармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда бағалы қағаздарды толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесін қарастыру қажеттігін тудырады.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік бағалы қағаздардың дамуын, оның экономикадағы ролін анықтау болып табылады. Ол қазіргі күннің ең басты мәселелері болып саналады, өйткені дамыған нарықтық экономикада мемлекеттік бағалы қағаздар және оның нарығы мемлекет пен ұйымдарға қажетті бос ақшалай қаражаттарын мобилизациялауда үлкен рөл атқарады.
Курстық жұмысының мақсатына байланысты, оның келесі міндеттері анықталып шешіледі: Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздеріне негізделе отырып Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен қазіргі жағдайын талдау арқылы Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы.
Курстық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады:
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері:
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі;
oo Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі;
oo Шетелдік бағалы қағаздар нарығын талдау(АҚШ-тың мысалында);
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және оның қазіргі жағдайын талдау:
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының заңнамалық реттеу негіздері;
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қазіргі жағдайын талдау;
oo Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының инвестициялық саладағы рөлі;
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму болашағы:
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын талдау;
oo Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму.
Жоғарыда көрсетілгендер курстық жұмыстың құрлымы болып табылады.
1 Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен дамуының теориялық негіздері.
0.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар - мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі эмитенті болып табылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы - құжатсыз формада.
Мемлекеттік бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналасуы мүмкін (акциондарда, саудада, ашық саудада және жабық таратылуда және т.б.)
Мемлекеттік бағалы қағаздар сатып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резиденттер еместер де болуы мүмкін.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару мақсаты:
oo Республикалық бюджет дефицитін инфляциясыз негізде қаржыландыру (қолданысқа қосымша ақша шығармай-ақ).
oo Мемлекеттік бағдарлама мақсатында қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б).
oo Экономикалық белсенділікті реттеу (қолданыстағы ақшаны, бағаға және инфляцияға әсер етуін, экономикалық өсімді, инвестцияның бағытын және т.б.)
oo Бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларына қаржының сенімді және жоғары ликвидті жинақталуы ұсынылады. (МБҚ бойынша кіріс инфляция деңгейінен артады).
oo Айналысқа қосымша ақша массасын шығармай ақ белгілі бір күнтізбелік күнге бюджеттік шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда(кассалық тапшылық); бір айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзңмге бюджет шығындарын қаржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда(маусымдық тапшылық); қорытындысында бюджетке түскен табыс бюджет шығындарын кем болып, ол тапшылық келесі жылы бюджеткетүсетін түсімнен өтелмегенде (жылдық тапшылық) мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляцияға соқтырмай қаржыландыру;
oo Тұрғын үй құрылысы, инфрақұрылымдар, әлеуметтік қамтасыз ету және с.с. мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
oo Айналыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаны, инвестиция бағытын, экономикалық даму, төлем балансын және т.б. экономикалық өрлеу процестерін реттеу.[1.373 б]
Мемлекеттік бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің бағалы қағаздар маңызды құрамдас бөлігі болып есептеледі.Бағалы қағаздардың бұл түрі мемлекеттің экономикалық қызметтің дамуына байланысты пайда болады. Оны атқару үшін мемлекеттің қаржы жүйесі құрылады.
Сондай-ақ, мемлекеттің бағалы қағаздар қор нарығында айналысқа түсу қабілетіне қарай бастапқы қалпына қайтымды және қайтарымсыз бағалы қағаздар болып та бөлінеді. Қайтымды қағаздар деген олармен сауда - саттық қор нарығының кез - келген бөлімінде жүргізілетін қағаздар. Олар- қазынашылық вексельдер (мерзімі 3айдан 12 айға дейінгі, қазынашылық ұзақ мерзімді облигациялар мерзімі 10-30 жылға дейінгі). Қайтымды бағалы қағаздар, әдетте, алдын - ала белгіленген мерзімде үнемі ашық аукциондарда сатылады.
Қайтымсыз қағаздар деген сатып алу- сатуға болмайтын мемлекеттік бағалы қағаздар. Олар бойынша тек алғашқы сатып алушы шығынының орны толтырылады. Оларды басқаға беруге және ссуданы қамтамасыз ету үшін қолдануға болмайды.
Мемлекеттік қағаздарды келесілерге қаражат тарту мақсатымен шығарады:
Ағымдағы бюджеттік тапшылықты қаржыландыру;
Бұрын орналастырылған қарыздарды жабуға;
Мемлекеттік бюджеттің кассалық атқарылуын қамтамасыз ету;
Салықтық төлемдердің түсімін әркелкі тегістеу;
Өтімді активтермен коммерциялық банктерді қамтамасыз ету;
Жергеілікті билік органдармен жүзеге асырылған мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
Әлеуметті маңызды мекемелер мен ұйымдарды қолдау.
Бюджеттік тапшылықты жабу бағыттарының бірі мемлекеттік бағалы қағаздарды сату жолымен жеке қаражаттарды тарту болып табылады. Бірақ айта кету керек, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы ақша эмиссиясынан тартылған табыстар мен орталық банктен қарызға алған қаражаттар тэжірибесімен бюджеттік тапшылықты қаржыландыруды салыстырғанда көбінесе мақсатқа сай әдіс болп табылады. Шынымен де, орталық банктің несилік ресурстарын пайдалану несие нарығын реттеу мүмкіндіктерін тежейді, сондықтан көбінесе нарықтық экономикасы бар барлық елдерде үкіметтің осы ресурстарға деген мүмкіндіктеріне шектеу орнатылған. Ақша эмиссиясы арқылы бюджет тапшылығын жабу- инфляциямен байланысты ақша айналымының бұзылуы, төлем құралдарымен қамтамасыз етілмеген нақты активтер айналысына түсуіне алып келеді.
Айта кету керек, қарыздық құралдарды шығару қажеттілігі ағымдағы жылда бюджетте тапшылық болмаса да үкіметтің бұрын шығарған қарыздарын өтеу қажеттіліктерін байланысты пайда болуы мүмкін. Берілген себептердің болуына қарамастан бір бюджеттік жыл ішнде мемлекеттік шығыс пен табыс арасында салыстырмалы қысқа құлдыраулар пайда болды.
Нарықтық экономикасы бар елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей қызметтерді орындайды:
Біріншіден, оның көмегімен халықтың, әр түрлі ұйымдардың, инвестицилық және қаржылық компаниялардың, коммерциялық банктердің уақытша бос ақша қаражаттарын мемлекетпен орталықтандырылған қарыз алуға жүзеге асырылады. Осылай алыған ақша ресурстары дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляциялық емес қаржыландыру үшін қолданылады. Яғни, мемлекеттік бағалы қағаздарды жүзеге асырудан алынған қаражаттар.
Екіншіден, әр түрлі мемлекеттік бағалы қағаздар орталық банкпен ақша- несиелік саясатты жүргізуде белсенді пайдаланылады.
Үшіншіден, мемлекеттік бағалы қағаздар, келешекте сенімді және өтімді активтер ретінде, қаржылық- несиелік мекелердің өтімділік балансын қолдау үшін қолданылады.
Төртіншіден, бағалы қағаздар сол жердегі билік органдармен жүзеге асырылатын бағдарламаларды қаржыландыру үшін, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға қаражаттарды тарту үшін шығарылуы мүмкін.
Мемлекетті қаржыландыруда мемлекеттік бағалы қағаздардың рөлі мен мәніне келіп тоқталсақ.
Қазіргі нарықтық экономикада бағалы қағаздардың ең басты эмитенттерінің бірі- мемлекет. Бүкіл әлемде бағалы қағаздардың орталықтандырылған шығарылымы кең мағынада экономиканы мемлекеттік реттеудегі құрал ретінде, ал тар мағынада ақша айналысы мен ақша массаның көлемін басқаруға әсер ету тетігі, жергілікті және мемлекеттік бюджеттің тапшылығын эмиссисиялық емес жабу құралы, сол немесе басқа белгілі мәселерді шешу үшін халық пен ұйымдардың ақшалай қаражаттарын тарту тәсілі болып табылады.
Нормативті құжаттарда мемлекеттік бағалы қағаздар Үкіметпен шығарылатын немесе кепілдендірілетін деп түсіндірілген.
Экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының негізінде келесі функционалды құрамалар жатыр:
Халықтың, банктік емес қаржылық- несиелік мекемелердің, ұйымдардың, коммерциялық банктердің уақытша бос ақша қаражаттарын мобилизациялау;
мемлекеттік бағалы қағаздарды ақша- несиелік қатынастарды белсенді реттеуші ретінде қолдану ( сонымен қатар, орталық банктің негізінде ақша- несиелік саясатты қалыптастырады, ақша айналысын үйлестіреді);
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған потенциалды тиімді жүзеге асыру шегінде қаржылық- несиелік институттардың балансын өтімділікпен қамтамасыз ету.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының рационалды қызмет етуі оған қатысушылардың құқықтық негіздерін және заңдық қатынастарын қамтитын тиісті құжаттарды жасауды, мемлекеттік бағалы қағаздардың айналым жіне қолданыс технологиясын, керекті есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін ақпараттық базаны қалыптастыру жіне депозиттерді кірістеуді қажет етеді.
Қазіргі уақытта экномикасы дамыған елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының қызмет етуінің нәтижесіне көбінесе мемлекеттік бюджетті қалыптастыру, ақша- несиелік саясатты тиімді қамтамасыз ету; экономиканың сауда фирмалардың, халықтың мүдделерін көрсететін мемлекеттік қаржылық құралдарды өтеу көздерін басқару тәжірибесі жинақталған және кеңінен қолданылады. [2.189 б]
9.1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі.
Әлемдік қор нарығында мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің әр түрлері айналымда жүр: облигацилар, вексельдер, ноталар, сертификаттар және т.б. Бірақ бұл барлық міндеттемелер қарыздық бағалы қағаздарға тән, олар кепілденген табыс әкелетін билік органдары олардың өкімінде тұрған активтерге жауап береді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссияся мемлекеттік маңызды маңызы бар мәселелерді шешуге бағытталған (мемлекеттік бюджеттегі тапшылықты үнемі жабу, үкіметтің мақсатты шығындарын жабу).
Мемлекеттік бағалы қағаздарды еркін нарықта айналымда немесе биржаларда қайталама айналымға кіруіне және эмитентке олардың жүзеге асыру мерзімі аяқталғаннан кейұін еркін қайтарылуына байланысты нарықтық және нарықтан тыс деп бөлу қажет. Мемлекеттік бағалы қағаздардың негізгі бөлігін нарықтық алып жатыр.
Мемлекеттік қарыздық міндеметтемелерді әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады.
Қарыз алу мерзімі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар қысқа, орта және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қазынашылық вексельдер - қысқа мерзімді мемлекеттік мендеттемелер, бір жыл ішінде өтелетін және дисконтпен жүзеге асырылатын, яғни олар номинал құнынан төмен өтеледі(немесе номиналы бойынша сатылатын, бірақ номинал құнынан жоғары шығарылған).
Орта мерзімді қазынашылық вексельдер, қазынашылық бондтар- бір жылдан бес жылға өтеу мерзімі бар, белгіленген пайыз төлемдердің шарттарымен шығарылатын қазынашылық міндеттемелер.
Ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелер - өтеу мерзімі он жыл және одан жоғары, ол бойынша купондық пайыздар төленеді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды ұстаушылар өтеу мерзімі өткеннен кейін олардың құнын қолма- қол ретінде алуға немесе басқа бағалы қағаздарға қайта қаржыландыруға құқығы бар. Кейбір жағдайларда ұзақ мерзімді міндеттемелер алдын ала белгіленген күн келгенде өтелуі мүмкін, яғни ресми өтелуңне бірнеше жыл қалғанда.
Табысты алу тәсілі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар дисконттық және купондық болып бөлінеді:
Дисконттық- инвесторларға номиналынан төмен бағамен сатылатын бағалы қағаздар.
Купондық - купонмен шығарылған бағалы қағаздар, олар бойынша купондық табыс анықталған кезеғмен төленеді. Көптеген жағдайларда орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар купонмен шығарылады.
Сонымен қатар, мемлекеттік бағалы қағаздар:
шығару формасы бойынша құжатты бағалы қағаздар және құжатсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаз- ол құжатты нысанда шығарылған (қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайланбай - ақ бағалы қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім кезіндегі) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар- ол құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) ышғарылған бағалы қағаздар;
өтеу мерзімі бойынша: қысқа мерзімді - айналыс мерзімі 1 жылға дейінгі, орта мерзімді- айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін және ұзақ мерзімді - айналыс мерзімі 5 жылдан артық бағалы қағазадр болып бөлінеді;
процент түріндегі табысты есептеу және төлеу бойынша пайыздық мөлшері белгіленген, сатылы және ауыспалы бағалы қағаздар болып үшке бөлінеді. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздар ақшаға айналдырғанда онда көрсетілген құнынан кемітіп сатады;
айналыс сипаты бойынша нарықтық және нарықтан тыс бағалы қағаздар болып бөлінеді. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта да еркін сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек алғашқы нарықта ғана сатылады, екінші нарықты қайта сатылмайды. Олар негізінен халыққа сату үшін шығарылады. Олар мемлекеттік әлеуметтік, сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету қорларының бағалы қағаздар;
эмитентінің түрі бойынша бағалы қағаздар қазынашылық, муниципалдық болып бөлініп, оларды сәйкесінше Үкіметпен және жергілікті атқарушы органдар шығарады.
Әдетте, мемлекеттік бағалы қағаздарды таратып орналастыру:
мемлекеттің Ұлттық банкі немесе Қаржы министрлігі арқылы жүзеге асрылады. Шығарылған облиғацилардың түріне қарай олардың негізгі инвесторлары болып халық, банктер, зейнетақы және сақтандыру компаниялары мен қорлары, инвестициялық компаниялар мен қорлар саналады.
құжатты (бланктік)немесе құжатсыз формаларда (арнаулы шоттарда жазу түрінде) шығарылады. Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы қағаздарды құжатсыз формада шығару өрістеуде.
аукциондық сауда, бекітілген бағамен барлық сатып алуға тілек білдіргендерге ашық түрде сатуға (ашық сауда), белгілі бір инвесторларға жабық саудадаүлестіру(жабық сауда)жіне басқа да әр түрлі әдістерді қолдану арқылы айналысқа түсіріледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі - жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципалдық бағалы қағаздар деп те аталады. Мунипицалдық бағалы қағаздар, әдете, муниципалдық облигациялар формасында формасында шығарылады. Әлемде муниципалдық бағалы қағаздарды шығару жөнінен АҚШ елдердің көш басында келеді.Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципалды бағалы қағаздар нарығында олардың ойлап тапқан қаржы құралдарының түрлері кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен қолдануда.
Муниципалды бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың жергілікті бюджет тапшылығын жоюд және территориялық бағдарламаларды қаржыландыру мақсатында шығарылатын бағалы қағаздар.
Муниципалдық бағалы қағаздар жоғарғы сенімділігі жөнінен тек үкіметтің бағалы қағаздарынан кейінгі орында деп саналады. Әдетте, муниципалды облигациялар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципалды мүліктерімен немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестицилық жобаларды орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.
Муниципалды бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрі бар:
салықтық жеңілдіктер есебінен банктік несиеден гөрі олардың жоғары табыстылығы;
уақытша бос ақша қаражаттарын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда олардың жоғарғы сенімділігі.
Муниципалдық бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру жөнінде жергілікті атқарушы үкімет органдары шешім қабылдайды. Қазақстанда алғаш рет бұндай бағалы қағаздарды шығарғанда Маңғыстау облыстық және Алматы, Астана қалаларының әкімшіліктері Қазақстан Республикасы Заңының негізінде өз шешімдіерін қабылданады. Муниципалдық облигациялық займдарды орналастыру бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мәні олар мемлкеттің қаржы- несиелік қатынастарының жиынтығы болып саналады. Бұл қатынастарда мемлекет қарыз алушы ретінде негізінен халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын қарызға алып, оны бағалы қағаздар шығаруға жұмылдырады. Әрбір мемлекеттік бағалы қағаздардың экономикалық мәні бірдей, яғни олар қарыздық бағалы қағазадар болғанымен, іс- тәжірибеде олардың әрқайсысының өз алдына атауы болады. Мемлекеттік бағалы қағазадар, әдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік қарызды жою, атап айтқанда, бұрыңғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын қамтамасыз ету; коммерциялық банктерді өтімді резервтік активтермен қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдардарының атқаратын маөсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару- Ұлттық банктен қарыз алу және ақша белгілерін эмиссиялаумен салыстырғанда- бюджет кемшілігін қаржыландырудың экономикалық тиімді әдісі. Себебі нарықтық экономика жағдайында Ұлттық банктің несиелік қорын пайдалану оның капитал нарығын реттеу мүмкңндңгңн шектейді. Ал бюджет кемшілігін ақша эмиссиялаумен жою айналымға нақты тауарлармен қамтамасыз етілмеген төлем құралдарын шығарумен бара - бар. Ол әрине, инфляцияны туындатады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды басқа қағаздармен салыстырғанда екі артыұшылығы бар. Біріншіден, оның жұмсаған қаражат үшін сенімдігі өте жоғары және соған сәйкес жұмсаған негізгі капиталды және түсетін табысты жоғалту тәуекелі төмен. Екіншіден, басқа бағалы қағаздарға немеес басқаға жұмсаған капиталға салынатын салықпен салыстырғанда бқл бағалы қағаздарға жеңілдетілген салық салынады. Әдетте мемлекеттік бағалы қағазадармен жүргізілген операцияларға және олардан түсетін табысқа салық салынбайды. [4.562 б]
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
Ұлттық жинақ облигациялары;
Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Қысқа мерзімді (МЕККАМ)
ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық міндеттер.
Міндеттеменің номиналды бағасы - 100 теңге
Міндеттеме құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозиттарийінде есептеледі.
Міндеттеме дисконттық бағада, яғни ҚР Қаржы министрлігінің тапсырмасымен ҚР Ұлттық банкі өткізетін аукциондар арқылы төмен бағада орналастырылады. Аукционға қатысуға Алғашқы дилерлер ғана, яғни Қаржы министрлігінде тендерден өткен және келісімге отырған банктер мен компаниялардың ғана құқығы бар. Алғашқы дилерлер болып саналмайтын барлық инвесторлар Алғашқы дилерлермен қызмет көрсету келісім-шартына отыру арқылы ғана операция жасай алады. Алғашқы дилерлер субдепозитарийлердің функциясын атқарады. Аукционды өткізу мерзімі мен эмиссия көлемі аукцион шарттарында хабарланады.
Орта мерзімді (МЕОКАМ)
Қысқа мерзімді (МЕКАВМ)
ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6, 9 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық валюталық міндеттер.Міндеттеменің н оминалды бағасы - 100 АҚШ доллары. Міндеттеу құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозитарийінде есептеледі.
МЕКАВМ орналастыру және қолдану шарттары МЕККАМ-дың орналастыру және қолдану шарттарына сәйкес.
Инвестор төлем жасалған күнгі Ұлттық банктің курс бағамына сәйкес төлейді.
Эмитент төлем жасалған күнгі Ұлттық банктiң курс бағамына сәйкес төлейді. .
Идекстелген (МЕЙКАМ)
Индекстелген қазыналық міндеттемелер қазына иесіне оның өтем барысында оған номиналды құнын алуға және номиналды құнына пайызбен сыйақы алуға мүмкіндік береді. Инвесторлармен қазыналық индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған ақшаның индексациясы индекстелген қазыналық міндеттемелерді ұсынудың үш айлық кезеңі аяқталған уақытта инфляция қарқыны белгіленген ағымдағы мөлшерлеме бойынша сыйақы төлеу жолымен жүргізіледі. Индекстелген қазыналық міндеттеменің номиналды құны - 1000 теңге.
Индекстелген қазыналық міндеттемелер оның ұстаушылары арасында номиналды құнымен орналастырылады. Индекстелген қазыналық міндеттемелердің алғашқы шығарылымы бойынша аукционда белгіленген эмиссиясына сәйкес кірістің шектеулі мөлшерін, индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған инвесторлардың ақшасының инфляциясының шығын компенсациясын қосатын сыйақы мөлшерлемесімен белгіленеді. Кірістің шектеулі мөлшерлемесі сатып алушылардың ұсынысы бойынша аукциондық негізде олардың кірісінің ең төменгі мөлшерлемесінен бастап белгіленген эмиссияға қол жеткізуге дейінгі өтініштерінің қабылдануы арқылы белгіленеді. Қабылданған өтініштердің қанағаттандырылуы аукционға қатысушылардың қанағаттандырылған өтініштерінің ең жоғары дәрежесіне сәйкес ортақ шектеулі кіріс мөлшерімен жүзеге асырылады. Қазыналық міндеттемелердің орналасуы бойынша аукцион сәйкес эмиссия шарттары хабарланған сәтте басқа күн қарастырылмаса әдетте айына бір рет соңғы жұмыс күнінен бір күн бұрын жүргізіледі.
ҚР Ұлттық банкінің ноталары
Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейінгі ұсынысымен ҚР Ұлттық Банкімен белігеленеді. ҚР ҰБ қысқа мерзімді ноталардың орналасуы мен ұсынылу тізбегі МЕККАмдардың орналасуы мен ұсынылуы шарттарымен бірдей. Аукционнның өткізілу мерзімі және эмиссиялардың көлемі ҚР-ның Ұлттық Банкісімен реттеледі және аукцион шарттарында хабарланады.
Ұлттық жинақ облигациялары (ҰЖО)
Ұлттық жинақ облигациялары - 1 жылдық мерзіммен МЕККАМдардың 3 жылдық ұсыну мерзімінің кірісіне байланысты тоқсан сайынғы купондық мөлшерлеменің өзгерілуімен ҚР қаржы министрлігімен белгіленеді. Облигацияның номиналды құны -1000 теңге. Облигациялар құжатсыз формада шығарылады. ҰЖО Меккамға және НОТқа қарағанда номиналды бағамда тоқсанына бір рет енгізіліп, купонмен төленеді. Барлық иневесторлар облигацияларды сатып алуға өтініш ұсыну арқылы Қаржы агенттіктері арқылы қол жеткізеді. Қаржы агенттіктері (ҰЖО-ны тарату бойынша эмитентпен басты келісім-шартқа қол қойған алғашқы дилерлер) субдепозитариялардың қызметін орындайды. Эмиссия көлемі және жазылу мерзімі ҚР Қаржы министрлігімен реттеледі және жазылу шарттарында хабарланады. Қазіргі таңда ҰЖО-ға жазылу тоқсанына бір рет өткізіледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өзге де қаржы құралдарынан ерекшелігі
Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясы және мемлекеттік бағалы қағаздардың кірісі салықпен белгіленбейді. Сенімділіктің жоғары деңгейі және капитал және оның кірісін жоғалтудың төменгі қаупі.[5.65б]
28.1. Шетелдік бағалы қағаздар нарығын талдау(АҚШ-тың мысалында).
Капитал нарығы АҚШ-тағы капитализмнің өмір сүруін қамтамасыз етеді. Компаниялар өздерінің зауыттарын және ғимараттарын салуға, үшақтарды, поездарды және кемелерді сатып алуға, телефон желілерін орнатуға тағы басқа түрлі жобаларға қаржы алу үшін осы нарықтық көмегіне сүйенеді және де басқа маңызды іс-әрекеттер үшін, атап айтқанда, зер- ттеулер мен дамыту жұмыстарын жүргізуге қажет қаржыны капитал нарығынан алады. Қаржының көп бөлігі зейнетақы қорларынан, сақтандыру компанияларынан, банктерден, басқа қорлардан және колледждер мен университеттерден келеді. Сондай-ақ, жеке тұлғалардың да қаржылары көбейіп келеді. Төртінші тарауда атап өтілгендей 1990-шы жылдардың орта- сында АҚШ отбасыларының 40 пайызы акцияларға ие болды. Егер өзге мақсатта қаржы керек болып қалған жағдайда өздерінің құнды қағаздарын сатып жіберуге мүмкіндіктері болмаса, кәсіпорындарының акцияларын сатып алушылардың саны аз болар еді. Құнды қағаз нарығы мен басқа да капитал нарығы инвесторлардың акцияларды үздіксіз сатып алу және сату бағытында жұмыс істейді.
Аталмыш нарықтар Америка экономикасында басқа да қызметтерді атқарды. Олар инвесторларға пайда әкеледі. Акциялардың немесе басқа да қаржылай активтердің құны өскен сайын инвесторлар бай түседі; қаражаттарының бір бөлігін саудайы қолдауға және экономикалық дамуды қамта- масыз етуге жұмсайды. Инвесторлар болашақта кәсіпорынның қаншалықты пайдалы болатынын ескере отырып, акцияларын күнделікті сауда-саттыққа салады; сонымен бірге, акциялардың бағасы корпорация басшыларына инвесторлардың қызығу- шылығы жайлы мәлімет береді. Акциялардың құны инвесторлардың үкімет саясатына қөзқарасын бейнелейді. Егер үкімет экономика және компа- нияның кіріс әкелуіне зиянын тигізетін саясатты қабылдаса, инвесторлардың ойынша нарық төмендейді; ал егер бұл эконо- микалық өрлеуіне көмектесетін саясат болса, онда нарық өседі. Бүл орайда кейбір сарапшылар американдық инвестор- лардың қысқа мерзімді пайданы ғана көздейтінін сынайды, олардың айтуынша, компаниялар немесе саясатшылар ұзақ мерзімді табыс әкелуге шара қолдануға ықыласты емес және құнды қағаздардың құнын тоқтататын қысқа мерзімді өзгерту- лерді талап етулері мүмкін. Нарық миллиондаған инвестор- лардың миллиондаған шешімдерін көрсететін болғандықтан, бұл теорияны тексеретін жағдай жоқ. Қалай болғанда да американдықтар өздерінің қор нарығы мен басқа да ұзақ мерзімді капитал нарықтарын мақтан түта- ды, солардың арқасында күн сайын көптеген сатушылар мен сатып алушылардың миллиондаған транзакцияларға қатысуы- на мүмкіндік береді. Бүл нарықтардың сәтті жұмыс істеуі бір жағынан компьютерлерге байланысты болғанымен, алайда олар дәстүрлер мен сенімге тәуелді - бір брокердің екіншісіне сенімі, екеуінің де сатқаннан кейін түтынушыларға құнды қағаздарды әкеліп беруі немесе сатып алғаннан кейін қаража- тын төлеп беруіне сенімі басты роль атқарады. Кейбір жағдай- да сенімнің ақталмай қалатын кездері де болады. Дегенмен, соңғы жарты ғасырда федералдық үкімет істі әділ және таза жүргізуде маңызды роль атқарады. Осы шаралардың арқасын- да нарықтық қатынастар экономиканың өркендеуін сақтайтын инвестициялық қорлардың бітпес көздері ретінде және көпте- ген американдықтардың өз елінің байлығында үлес қосу құра- лына айналды.
Нарықтардың толыққанды жұмыс істеуі үшін ақпаратпен еркін түрде алмасып тұруы маңызды. Ойсыз инвесторлар ак- ңиялардың нақты бағасын дер кезінде бағдарлау мүмкіндігін- ен айырылар еді. Ақпараттардың көптеген дерек көздері инвес- торларға нарықтық жәй күйін күнделікті түрде, сағат сайын, тіпті әрбір минутын қадағалан отыруға мүмкіндік береді. Заң талабы бойынша компаниялар әрбір үш айда және жыл- дың соңында акционерлерге арнал табыс жайында есеп береді, онда негізінен компанияның осы уақыт ішінде қандай іс-шара жұмыс атқарғаны жайлы баяндалады. Сонымен бірге инвес- торлар белгілі бір акңиялардың қандай бағаға сатылғандығын баспасөз бетіндегі қор биржаларының арнайы мәліметтерінен ала алады. Олар нарықтағы әрбір іс-қимылды, әр қадамды өлшеп-екшеп отыратын бірқатар индекстерді қарастыра алады. Сол индекстердің ішіндегі ең көрнектісі - отыздай белгілі акңияларды қадағалан отыратын Доу Джонстың индустриалды орташасы көрсеткіші (ОПА). Инвесторлар, сондай-ақ, тауар журналдары мен арнайы нарықты және құнды қағаздарды сараптайтын ақпараттық бюллетеньдерге сүйене алады. Кабельді теледидардың арнайы бағдарламалары акция бағала- рына қатысты өзгерістер жайлы хабарлан отырады. Ал, қазір инвесторлар интернеттің көмегімен жеке келісімдерге отырып, өз акцияларының қордағы жағдайын әр бір минут сайын қада- ғалауға мүмкіндік алды.
Акция қорларының мыңдаған түрлері бар, бірақ ең таны- мал, таңдаулы, сауда-саттықты белсенді түрде жүргізетін кор- порациялар тізімі әдетте Нью-Йорк қор биржасында (КҮЗЕ) сақталады. Мүнда акцияларды алмастыру 1792 жылы тіркел- ген болатын, сол кезде бір топ делдалдар Нью-Йорк қаласын- да Уолл-Стриттегі былқылдақ ағашының көлеңкесіне жина- лып, сауда-саттықты реттейтін бір қатар ережелерді қалыптас- тыруға тырысқан еді. 1990-шы жылдарының аяғында КҮЗЕ өз тізіміне әр түрдегі 3600 акцияларды енгізді. Биржа 1366 мүше- лен немесе делдалдардың қымбатқа сатып алынған орында- рынан түрады, онда сауда көпшілікке арналып жүргізіледі. Электрониканың көмегімен ақпарат делдалдық кеңсе мен бир- жаның арасында жүреді, баға белгілеу мен тапсырыстар жа- сау үшін 200 мильдік (320 км) талшықты-оптикалық кабель мен 8000 байланыс телефоны тартылған. Акциялар қалай сатылады? Мысалы, Калифорниядағы мектеп оқытушысы мүхитқа ел аралап, жер көруге шығайын деп шешті делік. Ол сапарға қажетті қаржыны дайындау үшін мұғалім өзіндегі Оепегаі Моіогз компаниясының 100 акциясын сатуға бел буады. Ол өзінің делдалымен хабарласып, акция- ларды жақсы бағаға сату жөнінде тапсырыс береді. Дәл осы кезде Флоридадағы инженер өзінің жинаған ақшасына Оепегаі Моіогз компаниясының 100 акциясын сатып алуға шешім қабыл- дайды. Ол да өзінің делдалына хабарласып, акцияларды нарық құны бойынша сатып алу жөнінде тапсырыс береді. Екі делдал да МҮ8Е-ке хабарласып, биржадағы олардың өкілдері келісімге келеді. Бұл келісім бір минутқа жетпейтін уақыт аралығында жүзеге асуы мүмкін. Нәтижесінде мектеп мүғалімі ақшаға, ал инженер акцияларға ие болады. Екеуі де өз делдалдарына істелген жүмысы үшін делдалдық ақыларын төлейді. Келісім ашық түрде жүргізіліп, қорытындылары электронды түрде мемлекеттің әр делдалдық кеңсесіне жіберіледі. Қор биржасының мамандары сатып алу мен сату тапсы- рыстарын бұлжытпау! орындал, нарықтық ұйымдастырушы^ болып табылады. Сатып алушылар немесе сатушылар аз бол- ған кезде олар акцияларды өздері сатып алады және сатады. Шағын Американдық қор биржасы негізінен энергетика саласының акцияларымен жұмыс істейді, оның ережелері Нью-Йорк биржасынан өзгешеленбейді, ал орналасқан жері - Уолл-Стрит көшесі. АҚШ-тың басқа ірі қалаларында да ша- ғын аймақтық қор биржалары бар. Акциялар мен құнды қағаздардың ең көп сатылатын жері Казсіад немесе Құнды қағаз делдалдарының ұлттық қауымдас- тығының автоматтық бағалау жүйесі. Мұнда акциялар алмасу биржадан тыс жүреді, қорлардың саны 5240 құрайды, оның на- қтылы орналасқан жері жоқ, сауда негізінен радиоэлектронды байланыс жүйесі арқылы жүреді. Құнды қағаз делдалдарының қауымдастығы биржадан тыс құнды қағаз нарығын қадағалан, сауда-саттықты әділ жүргізбейтін және төлем қабілеті төмен компаниялар мен сауда агенттерін нарықтан аластата алады. Нарықта сатылатын көптеген акциялар кіші және өзгермелі компаниялардың иелігінде болғандықтан, сауда-саттықты осы компаниялар жүргізеді, сондықтан да Кавсіад кез келген үлкен қор биржасымен салыстырғанда тәуекелге толы болып келеді. Алайда бұл инвесторларға көп мүмкіндік береді. 1990-шы жылдары жоғары технологиялармен айналысатын компания- лардың акциялары Шзсіад арқылы сатылғанын айта кеткен жөн.
Қор биржаларындағы бұрын соңды болмаған капиталдар- дың қорларға қүйылуы құнды қағаз нарығына қатысушылар санын 1990-шы жылдардың ішінде күрт өсіріп жіберді. Нъю- Йорк қор биржасындағы немесе үлкен кеңестегі бір жыл- дық сауда-саттық 1980 жылы 11.4 миллиард акция қүраса, 1995 жылы ол 169 миллиардқа жетті. 1989 жыл мен 1995 жыл аралығында босалқы қорлары бар АҚШ-тағы бүкіл үй шаруашылығы тікелей немесе делдалдыққа жүрген зейнетақы қорларының арылар көмегімен 31 пайыздан 41 пайызға дейін өсті. Ашық қорлардың арқасында нарыққа қоғамның арала- суына кең жол ашылды, олар жеке салушылардың атынан қаржыны әртүрлі құнды қағаздарға салады. Қоғамдық қорлар өздерін толық машықталған деп сезінбейтін немесе мыңдаған жеке акциялардың иігінен таңдап алуға уақыты жоқ, өз ақша- ларын мамандардың көмегімен іске қосатын кіші инвесторлар- ға қоғамдық қорлар жағдай жасайды. Қоғамдық қорлар ак- циялардың әртүрлі топтарын үстап түрғандықтан сол акция ие- лерін жеке акциялардың құнына байланысты болатын қатты сілкіністерден қорғайды. Ашық қорлардың әртүрлі инвесторлар топтарының қа- жеттілігін өтейтін көптеген түрлері бар. Кейбір инвесторлар қаржыларының тез арада пайда экелуін қаласа, екіншілері болса капиталдың ұзақ бағалануын күтеді. Кейбіреулер инвес- тицияны дәстүрлі консервативті түрде салса, екіншілерінің мүмкіндіктері жоғары, сондықтан да тез арада пайда әкелетін салаларға жұмсайды. Кейбір іскерлер тек қана өндірістің нақтылы саласын немесе шет ел компанияларының акцияла- рын және нарық стратегиясын ғана қадағалан отырады. Тұтас- тай алғанда қаржы көлемі 1980 жылы 524-тен 1998 жылы 7300-ге дейін өсті. Табыстар көп табылып, таңдау көп болғандықтан амери- кандықтар нақтылы сомаларды 1980 жыл мен 1990 жыл ара- лығында ашық қорларға көптеп салды. АҚШ-та 1990-шы жылдардың аяғында 5.4 триллион доллар қаржы ашық қор- ларда жинақталды, ал ашық қорлардың акцияларын ұстайтын отбасыларының саны 1979 жылы 6 пайыз болса, 1997 жылы 37 пайызға өсті.
Биржадағы баға ешбір сарапшы түсіне немесе болжай алмайтын әр түрлі факторлар тіркесінен қүралады. Экономис- тер болса тек компанияның ұзақ мерзімді табыс алу потенциа- лын ғана көрсете алады. Инвесторлар болашақта татымды пайда таба алатын компанияларды көздейді; осындай компа- нияның құнды қағазын иемденгісі келетіндердің саны жоғары болғандықтан акция құны өсіп отырады. Екінші жағынан инвесторлар болашағы бұлыңғыр компаниялардың акцияла- рын сатып алудан бас тартады; себебі сол акцияларды сатып алушылардан сатушылар көп болып, компанияның акциялары- ның құны күрт төмендейді. Инвесторлар акцияларды сатып алу не болмаса сату жөнінде шешімге келгенде ең алдымен компанияның жалпы іскерлік ахуалына, болашағына, қаржылық жағдайына және биржадағы акция бағасының тапқан пайдасына қарағанда нор- мадан жоғары немесе төмен екендігіне назар аударады. Биржа- дағы пайыздық ставкілері акция құнына өз әсерін тигізеді. Пайыздық ставкілерінің көтерілу! акция бағасының төмендеуі- не әкеледі, себебі, бір жағынан алғанда, олар бәсеңсуін, жалпы пайданың азаюын алдынала білдіреді. Және де ол қор нарығынан инвесторларды жоғары пайыздық ставкілерден үміттендіретін жаңа салымдық бағыттарға қызығушылығын тудырады. Ал пайыздық мөлшерлемені төмендету, керісінше акция қүнының көтерілуіне әкеледі, себебі ол оның арқасында компаниялар бекітілген өсімге және де қарызданудың қарапа- йым түріне қол жеткізеді, сонымен қатар пайда көлемінің төмен болуына байланысты инвесторлардың қызығушылығы азаяды. Көптеген басқа да факторлар жағдайлы қыйындата түсе- ді. Әдетте инвесторлар акцияларды сатып алғанда оларды қазіргі жағдайына емес, болжамды болашақ табысына қарай бағалайды. Күтіп отырған үмітке көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Олардың көбі ұтымды әрі тиянақталмаған. Нәти- жесінде баға мен табыстың арасындағы қысқа мерзімді байла- ныс өте берік болмайды. Акция бағасының өзгеруіне жылдымдықтың да ықпалы мол. Бағаның өсуі сатып алушылар қатарын көбейтеді, ал сүранымның артуы, өз кезегінде, бағаны әсіре түседі. Алыпса- тарлар осы арада іске араласып, акцияларды сатып ала қояды. Олардың ойы - бұл акцияларды кейінірек бұдан да қымбат бағаға сату. Сарапшылар акциялар қүнының мұндай өсуін өгіз нарығы деп сипаттайды. Мұндай алыпсатарлық аласапы- ран ұзаққа созылмайды, баға қайта түсе бастайды. Егер де инвесторлардың көпшілігі бағаның төмендеуіне алаңдаушылық білдіре бастаса, олар өз акцияларын жылдамдатып сатып жіберуге тырысады, сөйтіп бағаның түсуін одан сайын тезде- теді. Мұны аю нарығы деп атайды.
20-шы ғасырдың ден бөлігінде инвесторлар өз қаржыла- рын инвестиция жасаудың басқа түрлеріне қарағанда құнды қағаздарға салу арқылы көп тапты, сондықтан-да, олар үзақ- мерзімді акцияларға ие болуды талап етті. Қысқа мерзімде акция құны тұрақсыз болып, нарық ахуа- лының нашарлауына байланысты өз акцияларын сатқан шы- дамсыз инвесторлар оңайлықпен шығынға батулары мүмкін. Мысалы, Американың ең ірі ашық қор биржасының белгілі жетекшісі Питер Линч 1998 жылы акциялардың соңғы 72 жылдың 20 жылында өз құнын жойғаны жайлы пікір біл- дірген болатын. Линчтің пікірінше, 1929 жылы орын алған құнды қағаз нарығының ыдырауынан кейін инвесторлар өздері- ндегі акциялардың құнын қайтару үшін 15 жыл күтуі тиіс еді. Ал 20 жыл бойы акцияларды сақтаған адамдар ешқашан да үтылған емес. АҚШ Конгресіне арналған сараптамада феде- ралдық үкіметтің Орталық бухгалтерлік басқармасының мәл- іметтері келтірілген, онда 1926 жылдан бергі ең ауыр деген 20 жылда акция қүнының 3 пайызға өскені, ал жақсы кезең- дерде ол 17 пайызды қүрағаны жайлы айтылады. Салыстыру ретінде, 20 жыл ішінде акцияларға балама түрінде таратылған облигациялардың қайтарылымы 1 пайыздан 10 пайызға дейін өсті. Осындай сараптамаға қарап экономистер мынандай қоры- тындыла келді: егер шағын инвестор өз ақшасын әр түрлі акцияларға салып, оларды үзақ мерзім бойы сақтаса, онда ол көбірек пайда көреді. Бірақ инвесторлардың кейбіреулері тәуе- келдік етіп, қысқа мерзімде үлкенірек табыс алуға үміттенеді. Сол мақсатқа жету үшін олар әр түрлі тәсілдерді қолданады. Несиеге сатып алу. Американдықтар көп нәрселерді не- сиеге сатып алады, оның ішінде акциялар да бар. Инвесторлар да акцияны несиеге сатып ала алады, олар акция қүнының жарты ақшасын төлеп, ал қалған 50 пайызын қарыз ретінде өз брокерлерімен рәсімдейді. Егер акция құны көтерілсе, инвес- торлар оны сатып, қарызын қайтарады және де брокерлерге делдалдық ақысын төлеп, оның үстіне пайда да көреді. Егер баға төмендесе брокерлер мұқтаждан инвесторларды акция қүнының жартысынан кем болмауы үшін қосымша ақша төлеуге мәжбүр етеді. Егер акцияның иегері қолма-қол ақша таба алмаса, брокер қарызды өтету үшін акцияның бір бөлігін сатады, соның салдарынан инвестор үлкен шығынға батады. Акцияларды несиеге сату алыпсатарлық сауданың бір түрі. Ол тәуекелге бел байлағысы келген алыпсатарларға көп акциялар сатып алуға мүмкіндік береді. Брокерлер мен сауда- герлердің есебі дәл келсе, онда олар қомақты табысқа қол жеткізеді, ал егер керісінше болған жағдайда, олар үлкен шы- ғынға ұшырайды. Федералды^ сақтық қор кеңесі (жиі ҒЕБ деп аталады), яғни АҚШ үкіметінің орталық банкі, несиелік талаптар қояды, ол бойынша инвестордың акцияны несиеге сатып алғандағы қолма-қол ақшаның мөлшері анықталады. Федералды^, сақтық қор кеңесі несиелік мөлшерді өзгертуге хақы бар. Егер ол алыпсатарлық ынта-ықыласты бәсеңдеткісі келсе, онда мөлшерлерге жоғары шек қояды, ал жұмысын жандандыру қажет болса, Федералдық сақтық қор кеңесі төлемді азайта- ды. Егер биржада алыпсатарлық көңіл-күй басым болып кетсе, онда оны өсіреді. Кейбір жылдары Федералды^ сақтық қор кеңесі бағаның 100 пайызын төлеуді талап етеді, алайда, ол 20-шы ғасырдың соңғы онжылдықтарында тек 50 пайызды төлеуді талап етті. Қысқа мерзімді сауда. Биржадағылардың бір тобын қыс- қа мерзімді саудагерлер деп атайды. Олар жеке тұлғалардың қолындағы акциялардың бағаларының төмендеуін күтеді. Он- дағы ниеті - өз брокерлерінің қолындағы акцияларды сатып, кейін арзан бағаға сатып алған акциялармен орнын алмастыру. Әдіс аю нарығынан кіріс алуды ұсынатын болғандықтан құн- ды қағаздар сатудың ең тәуекелшіл жолы болып табылады. Бұл әдіс бағамы төмендеген нарықтардан пайда алуға не- гізделген және де акцияларды саудалаудың бір түрі болып табылады. Егер саудагер қателесіп, нарық бағамы өсіп кетсе, онда инвестор үлкен шығынға батады. Опцион. Қолма-қол ақшаның азаюын болдырмаудың бір жолы - кейінірек белгілі акцияларды нарықтық бағаға сатып алуға құқық беретін опциондарды сатып алу. Егер нарықтағы баға көтерілсе саудагер акцияларды нарықтағы ең жоғары бағамен сата отырып, үлкен табыс алуына болады. Немесе сатушының негізгі акциялардың құны өскенде бағасы көтеретін өз бөлігін сатуына болады. Опционды орналастыру деп аталатын пакетті сату мүмкіндігі кері бағытта қызмет атқарады. Яғни сатушыны акциялардың белгілі бір пакетін кейінірек шынайы баға төңірегінде сатуға міндеттейді. Опцион- ды орналастыру қысқа сауда сияқты сатушыларға нарық төмендеуінен пайда табуға мүмкіндік береді. Әрине, егер акциялардың бағасы инвесторлар ойлағандай қозғалмаса, онда олар көп ақшадай айырылуы мүмкін.
Тауарлық фьючерс - бүл кейбір тауар түрлеріне сатып алу немесе сату үшін алдын ала бағасы келісіліп алынатын контрактілер. Әдетте, бұл астық, алтын, мыс, малмен байла- нысты жасалады, бірақ кейінгі жылдары фьючерстердің көптеген мөлшері валюта мен басқа да қаржылық құралдар- ға да байланысты жасалатын болды. Фьючерлік саудамен АҚШ-та көптеген тауар биржалары айналысады, солардың ішінде ең ірілері - Чикаго сауда басқармасы және Чикаголық коммерциялық биржа, сонымен бірге Нью-Йорктегі бірқатар биржалар болып табылады. Чикаго қаласы АҚШ-тың ауыл шаруашылық өндірісінің тарихи орталығы болып табылады. Фьючерлік келісімдер 1991 жылы 261 миллионды құраса, ал 1997 жылы бұл көрсеткіш 417 миллионға дейін өсті. Тұтыну заттарын саудалайтындар екі үлкен категорияға бөлінеді: хейджерлер мен саудагерлер. Фирмалар, фермерлер немесе жеке тұлғалар хейджер болулары мүмкін. Олар тауар- ды кепілденген бағамен сату мүмкіндігіне қолайлы жағдай жасайтын келісімдерге қол қоя алады. Фьючерс оларды күтпеген тауар бағасының өзгеруінен сақтайды. Саулагерлер сияқты мыңдаған адамдар көп пайдаға кенелу үшін болашағы жоғары тауар түрлерімен сауда-саттық жасайды. Оларды аздаған айырмашылықтармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz