Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
Мазмұны
Кіріспе
1 Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.1 Несиенің қызметтері және оның экономикадағы маңызы
1.2 Несиенің формалары мен түрлері
1.3 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі
2 Қазақстанның несие жүйесінің қызметін бағалау
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несие жүйесін басқару
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несиелеуді ұйымдастырудың 2009.2011 жылдардағы көрсеткіштері
2.3 Туран Алем банк қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатындағы банктің несиелік саясаты
3 Қазақстан Республикасындағы банктік несиенің өзекті мәселелері және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Банктегі несиелік тәуекелді төмендету мәселелері
3.2 Несиелік тәуекелді төмендету мәселелерін шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
1 Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.1 Несиенің қызметтері және оның экономикадағы маңызы
1.2 Несиенің формалары мен түрлері
1.3 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі
2 Қазақстанның несие жүйесінің қызметін бағалау
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несие жүйесін басқару
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несиелеуді ұйымдастырудың 2009.2011 жылдардағы көрсеткіштері
2.3 Туран Алем банк қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатындағы банктің несиелік саясаты
3 Қазақстан Республикасындағы банктік несиенің өзекті мәселелері және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Банктегі несиелік тәуекелді төмендету мәселелері
3.2 Несиелік тәуекелді төмендету мәселелерін шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет арығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар:
-меншік қатынастары;
-шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі;
-олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары,
-қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесінде мүдделігінің дәрежесі.
Сонымен қатар, еліміздегі мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының мемлекеттік стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау механизмдерін жоғалтып, бүгінгі күнгі ауадай қажет болып отырған қаржы тапшылығын жауып отыр.
Нарықта қаржылардың бір саладан екінші салаға ауысуын, яғни қаржы қажет етіп отырған салаға қаржысы артық салалардан қаржыны бір-біріне ауыстыру механизмі несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі шартқа қол қойып, өздеріне несие алу ретінде экономикалық қызметтерін іске асырады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері экономикалық механизмнің тұрақтылығы болып табылады. Ал осы несиелік қатынастар және несиенің формалары ұлттық несие жүйесін қалыптастырады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйенің төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық капиталға айналады.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және оны экономикада белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық және тағы басқа операцияларды орындайды.
Несие түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет арығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар:
-меншік қатынастары;
-шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі;
-олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары,
-қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесінде мүдделігінің дәрежесі.
Сонымен қатар, еліміздегі мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының мемлекеттік стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау механизмдерін жоғалтып, бүгінгі күнгі ауадай қажет болып отырған қаржы тапшылығын жауып отыр.
Нарықта қаржылардың бір саладан екінші салаға ауысуын, яғни қаржы қажет етіп отырған салаға қаржысы артық салалардан қаржыны бір-біріне ауыстыру механизмі несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі шартқа қол қойып, өздеріне несие алу ретінде экономикалық қызметтерін іске асырады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері экономикалық механизмнің тұрақтылығы болып табылады. Ал осы несиелік қатынастар және несиенің формалары ұлттық несие жүйесін қалыптастырады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйенің төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық капиталға айналады.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және оны экономикада белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық және тағы басқа операцияларды орындайды.
Несие түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Қолданылған әдебиеттер
1. Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары», Алматы 2000 ж.
2. Жоламанова М.Т «Ақша, Несие, Банк», Алматы 2011 ж.
3. Сейтқасымов Ғ.С «Банк ісі», Алматы 2009 ж.
4. Мақыш С.Б, Ілиясов А.А «Банк ісі» Алматы:Қазақ университеті, 2006 ж.
5. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
6. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
7. Көшенова Б. «Бағалы қағаздар нарығы» Алматы, Экономика 1999 ж.
8. Балабанов В.С «Рынок ценных бумаг» Финансы и статистика, 1994 ж.
9. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
10. Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина. Москва "Финансы и статистика " 1998.
11. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030: Ел Президенттінің Қазақстан халқына Жолдауы, Алматы – 1998 ж..
12. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы 2001 ж.
13. Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория», Алматы 2002 ж.
14. Кушербаев Б.П. «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», Қарағанды, 2002 ж.
15. Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар қызметі туралы// Банки Казахстана – 2006, №3
16. Банки Казахстана. №12, 1. – 2003 Банки Казахстана №1 «Отекущей ситуации на финансовом рынке» 2009ж.
17. Банки Казахстан №8,2011ж. « Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы»
18. Банки Казахстана №9, 2011 ж. «Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы»
19. Банки Казахстана №1, 2004 ж
20. Банки Казахстана №7, 2009 ж
21. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2006
22. Егемен Қазақстан. Астана: 16.05.2008,8 бет.
23. Егемен Қазақстан. Астана: 4.03.2009,3 бет
24. Егемен Қазақстан. Астана: 29.11.2010 ж.
25. Егемен Қазақстан. Астана: 19. 11. 2011 ж.
1. Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары», Алматы 2000 ж.
2. Жоламанова М.Т «Ақша, Несие, Банк», Алматы 2011 ж.
3. Сейтқасымов Ғ.С «Банк ісі», Алматы 2009 ж.
4. Мақыш С.Б, Ілиясов А.А «Банк ісі» Алматы:Қазақ университеті, 2006 ж.
5. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
6. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 30.03.1995
7. Көшенова Б. «Бағалы қағаздар нарығы» Алматы, Экономика 1999 ж.
8. Балабанов В.С «Рынок ценных бумаг» Финансы и статистика, 1994 ж.
9. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
10. Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина. Москва "Финансы и статистика " 1998.
11. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030: Ел Президенттінің Қазақстан халқына Жолдауы, Алматы – 1998 ж..
12. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы 2001 ж.
13. Шеденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория», Алматы 2002 ж.
14. Кушербаев Б.П. «Банктер және несие алушылар қарым – қатынастарын реттеу», Қарағанды, 2002 ж.
15. Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар қызметі туралы// Банки Казахстана – 2006, №3
16. Банки Казахстана. №12, 1. – 2003 Банки Казахстана №1 «Отекущей ситуации на финансовом рынке» 2009ж.
17. Банки Казахстан №8,2011ж. « Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы»
18. Банки Казахстана №9, 2011 ж. «Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы»
19. Банки Казахстана №1, 2004 ж
20. Банки Казахстана №7, 2009 ж
21. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2006
22. Егемен Қазақстан. Астана: 16.05.2008,8 бет.
23. Егемен Қазақстан. Астана: 4.03.2009,3 бет
24. Егемен Қазақстан. Астана: 29.11.2010 ж.
25. Егемен Қазақстан. Астана: 19. 11. 2011 ж.
Мазмұны
Кіріспе
1 Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.1 Несиенің қызметтері және оның экономикадағы маңызы
1.2 Несиенің формалары мен түрлері
1.3 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі
2 Қазақстанның несие жүйесінің қызметін бағалау
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несие жүйесін басқару
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несиелеуді
ұйымдастырудың 2009-2011 жылдардағы көрсеткіштері
2.3 Туран Алем банк қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатындағы банктің несиелік саясаты
3 Қазақстан Республикасындағы банктік несиенің өзекті мәселелері
және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Банктегі несиелік тәуекелді төмендету мәселелері
3.2 Несиелік тәуекелді төмендету мәселелерін шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет арығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар:
-меншік қатынастары;
-шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету
механизмі;
-олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары,
-қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесінде мүдделігінің
дәрежесі.
Сонымен қатар, еліміздегі мол табиғат ресурстары қоғам мен
экономиканың дамуының мемлекеттік стратегиялық мақсаттарын қорландыру және
қор жинау механизмдерін жоғалтып, бүгінгі күнгі ауадай қажет болып отырған
қаржы тапшылығын жауып отыр.
Нарықта қаржылардың бір саладан екінші салаға ауысуын, яғни қаржы
қажет етіп отырған салаға қаржысы артық салалардан қаржыны бір-біріне
ауыстыру механизмі несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі шартқа қол қойып, өздеріне несие алу ретінде
экономикалық қызметтерін іске асырады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері экономикалық механизмнің тұрақтылығы болып табылады. Ал осы
несиелік қатынастар және несиенің формалары ұлттық несие жүйесін
қалыптастырады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйенің төңірегінде жинақтала
отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық
капиталға айналады.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және оны экономикада белсенді түрде
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген несиелік
сақтандыру, делдалдық, инвестициялық және тағы басқа операцияларды
орындайды.
Несие түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені – банктік несие
деп аталады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Несиенің қажеттілігі және
оның формалары деп алдым.
Курстық жұмыстың өзектілігі, несие – нарықтық экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Несие өз
кезегінде шаруашылық қызмет салаларында қаржының дұрыс бөлінуін, осының
негізінде шаруашылық қызмет етуші субъектілерді экономикалық қызмет етуге
ынталандыру, мемлекеттің экономиканы несие арқылы реттеу құралы болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1) Несиенің экономикалық категория ретінде мәнін ашу және оның
нарықтық экономикада қызмет етуін таладау;
2) Несиенің экономикалық қатынастардың дамуына қажеттігі мен
қызметтерін анықтау;
3) Несиенің әр түрлі формаларын және оның түрлерін, осыған
баәланысты жіктелу ерекшелігін талдау;
4) Елімізде бүгінде маңызды болып отырған несие түрінің бірі
болып табылатын ипотекалық несиенің әлемдік үлгілері және оның
Қазақстандағы қолданысы туралы тоқталып өту.
1 Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.2 Несиенің қызметтері және оның экономикадағы маңызы
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және
жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарды. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алу,а мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымынң бай отабасы және кедей отбасы болып
бөлініп, біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп,
екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейінірек өсімқорлық
(ростовщический) несие деп аталды.
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: берушілер – көпестер, саудагерлер,
салық жинаушылар, шіркеу иелері мен діни ордалар, ал қарыздар – ұсақ өнім
өндірушілер, құл иенленушілер мен феодалдар. Шаруалар мен кәсіпкерлер
несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал билеуші топтар
қанаушылық, жауызыдқ іс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін өсім ақаның
деңгейінің өте жоғарылығы ұсақ өнім өндірушілер мен кәсіпкерлерді өз
шаруашылығын жабуға мәжбір еттіү Мысалы, феодализм тұсындағы Германия әр
түрлі қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін ақының деңгейін 21
проценттен 43 процентке дейін көтеруге, ал кейбір жағдайларда 100-200%-ке
жеткізугерұқста етілді. Дегенмен, өсімқорлық несие капиталистік өндіріс
әдісінің пайда болуына алғы жағдайлар жасады, яғни ескі өндіріс әдістерін
ыдыратып, жаңа әдістің пайда болуына негіз дайындады. Сөйтіп несиенің
нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезінде пайда
болып,капиталистік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары сатысына жетті.
Ал капиталистік несие капиталитік өндіріс әдісінен туындап, қарыз
капиталының қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің
өсімқорлық несиеден елеулі ерекшеліктері бар:
Біріншіден, қарыздар бойынша. Өсімқорлық несие алушылар – ұсақ өнім
өндірушілер, құл иеленушілер мен фоедалдар,ал капиталистік несиені,
негізінен, өнеркәсіп және сауда капиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берегн ақшаны пайдалану әдісі бойынша. Өсімқорлық
несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғана капитал ретінде өсім
ақы түсіреді, капиталистік несиені, керісінше несие беруші де, қарыздар да
капитал ретінде қосымша құн алу үшін жұмсайды.
Үшіншіден, экономикалық маңызы бойынша. Өсімқорлық несие өндірістің
құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан өндірістің өсуіне, ал
екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы қайшылықтарының шиеленісуіне
жағдай жасады.
Төртіншіден, өсім ақаның шығу көзіне байланысты. Капиталистік несие
үшін өсім ақының көзі – жалданушы жұмысшының тапқан қосымша құны,
өсімқорлық несие үшін өсім ақының көзі – құлдардың, шаруалардың және ұсақ
өнім өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін өсім
ақыны өтеуге барлық қосымша өнім, тіпті қажетті өнімнің де бір бөлігі
жұмсалды, капиталистік несие үшін өсім ақы төлеуге орташа пайданың тек бір
бөлігі кетеді.
Несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның
заттай формасы және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден
екінші өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысуы тек айырбас кезінде, яғни нарықта
болады. Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің
пайда болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-
біріне алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауарлар қолдан-
қолға өтетін айырбас процесі – несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Айырбас процесінде уақытша бөлініп шыққан құнда кейін өзінің алғашқы
иесіне өсім ақымен қайтарып беру келісімі бойынша несие беруші мен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады. Бұл қайта бөлу – несиенің
алғашқы қызметі. Несиенің қайта бөлу қызметі: аймақтықаралық,
салалықаралық, салалық және шаруашылық түрлерге бөлінеді.
Несиенің қайта бөлу қызметінің бірсыпыра айырықша белгілері бар:
1.несиенің қатысуымен қоғамның тек бір жылда өндірген материалдық
игіліктерінің, өндіріс құра-жабдықтары мен тұтыну заттарының құны, яғни
ұлттық жалпы өнім ғана қайта бөлінбей, сонымен бірге бұрынғы жылдары
өндірілегн өндірістік құрал-жабдықтар мен тұтыну заттарының ұүны қайта
бөлінеді;
2.несиенің қатысуымен тек ұлттық жалпы өнім ғана емес, соныымен бірге
ұлтық табыс, қоғамның барлық ұлттық байлығы қайта бөлінуі мүмкін;
3.несиенің қайта бөлу қызметінің елеулі белгісі – уақытша қолдануға
уақытша бөлініп шыққан құнды бөлу;
4.несиенің қатысуымен уақытша бөлініп шыққан құнды беру делдал-банктер
мен басқа да несие мекемелерінің қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенің келесі атқаратын қызметі – нақты ақшаны несие операцияларымен
алмастыру.
Нақты ақшаны несие операцияларымен алмастыру үшін бірсыпыра алдын ала
жасалған жағдайлар болуы шарт:
1.дамыған банк жүйесі мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның маңызының
жоғары болуы;
2.экономикада төлем тапсырмасы немесе міндеттемесі бар төлем
құжаттарының еркін айналуы;
3. орталық банктердіңнесие ақшаларын эмиссиялауы.
Несиенің қызметтерін айта келіп кейбір экономистер оның бақылау
қызметін де атап өтеді. Бірақ, бізідң тұжырым бойынша, бақылау банк
мекемесінде қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсатты іс-әрекеті, ал
экономикалық категория (несие) сол бақылаудың негізі және құралы болып
табылады.
Несиенің экономиканы дамытудағы маңызы деп несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оны қайтарып беру (несиенің қайтарылуы),
белгілі бір мерзім аралығында пайдалану (несиенің мерзімділігі),
пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенің ақылығы жатады) жатады. Несиенің бұл
ерекшкліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор.
Несиенің маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық
жағдайына байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді
пайдалану жаңғыртылды, сонымен бірге несие қатынастары мен несиенің көлемі
де өзгерді.
Акционерлік компаниялардың пайда болып, олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әр түрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржысын кеңейту бағалы
қағазадр мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты. Сондай-ақ несие беру
тәсілдерінің жоғары сатыға көтерілуі несиенің маңызын арттырды. Бұрын
банктік несие орталықтан қатаң басқарылып, қарыз алушыларға белгілі бір
мақсатқа және белгілі бір шектеулі (лимит) сома берілетін. Қазір нарықтық
экономика жағдайында жылжымайтын мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат
алуға мүмкіндік бар.
1.2 Несиенің формалары мен түрлері
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және
банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы,
қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Коммерциялық несие – ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша тәуелді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі. Әдетте
коммерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие
алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістің қажетін
қамтамасыз етуден пайда болып, капиталистік несие жүйесінің негізін қалады.
Мысалы, кейбір объективті себептерге байланысты (тауар өндіру уақыты оны
сатып, ақша түсіру уақытымен сай келмейді, кейбір өндіріс жыл мезгілдеріне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндірілген тауарларды сату да жыл
мезгілдеріне байланысты жүргізіледі) бір капиталист-өндіруші нарыққа
тауарын шығарғанда, екінші өндіруші-сатып алушыда қолма-қол ақша болмаған
жағдайда оған бірінші капиталист тауарын несиеге сатады. Коммерциялық несие
тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп
тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын
жеделдетеді. Ол сонымен қатар кәсіпшілер мен сатушылардың да ақша қажетін
өтейді.
Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар. Олар:
-бұл несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар қорының көлемімен
шектеледі;
-бұл несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты өзгереді,
яғни дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып, коммерциялық
несиенің көлемі қысқарады;
-бұл несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді: оны тек өндіріс құрал-
жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға береді,
керісінше болуы мүмкін емес. Мысалы, комбайн зауыты өз өнімін –
комбайндарды несиеге ауыл шаруашылығына сатуына болады, ал ауыл шаруашылығы
комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз өнімін бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенің банктік несиеден басты
ерекшелігі – ол тауар түрінде берілетін несие.
Банктік несие – ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие. Коммерциялық
несие ен банктік несиенің бір-бірінен бінеше айырмашылықтары бар. (Қосымша
А)
Несиенің негізгі екі формасының – коммерциялық әне банкиік несиелер –
әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысыт бірнеше түрге бөлінеді:
тұтыну, лизинг, ауыл шаруашылық, шаруашылықаралық, ипотекалық, мемлекеттік,
халықаралық және т.б.
Тұтыну несиесі – ол төлемін кейінге қалдырып, тұтыну тауарларын
несиеге сату. Несие алушы – халық, ал несие беруші – әр түрлі өніріс
орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі
коммерциялық несие формасында және банктік несие формасында беріледі.
Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкін.
Лизинг несиесі – ол тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп
маманданған қаржы компаниясының делдалдық етуімен машиналарды, құрал-
жабдықтарды, жылжымайтын мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да
элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға
беруді айтады. Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизингкомпаниясы оның құнын
төлеп, мүлікті меншіктеу құқығына ие болады. Лизинг бойынша жалға бір
өндірістік циклда жойылмайтын кез келегн экономикалық дербес объектіні
алуға болады. Экспортты және импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылатын
халықаралық лизингте келісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы
мүмкін.
Ауыл шаруашылық несиесі – ол ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал мен
айналымы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз капиталы.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың қалыптасуына және
дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ уақытқа күрделі қаржы
несиесін береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік айнымалы капиталға және
уақытша қажеттілікке қысқа мерзімді несие қызмет етеді. Ол әдетте сол жылғы
астық өнімдерін сатқаннан кейін өтеледі.
Шаруашылықаралық несие – бұрынғы КСРО-да кең қолданылған несие түрі.
Ол – жоғары басшы органдардың өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын
кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде берілетін несие. Банктік
несиемен салыстырғанл ол несиенің көлемі және оны пайдаланатын шаруашылық
органдар көп болмаған. Себебі шаруашылықаралық несие мемлекеттің қаулысымен
кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына, не болмаса өндіріс жоспарын
өзгерткенде ғана беріледі.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүліктерді – жерді, өндірістік және
тұрғын ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге
берілетін ақшалы несие.
Мемлекеттік несие – ол мемлекет пен жергілікті үкімет органдарының
облигация сату арқылы жеке және заңды тұлғалардан несие алуы. Бұл несие
қатынастарының субъектілері: несие беруші – халық және заңды ұйымдар, несие
алушы –тмемлекет және оның жергілікті органдары. Мемлекеттік несие – қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді несие
қазыналық вексельдер түрінде шығарылып, 1-3 айдан кейін өтелуі керек, ал
ұзақ мерзімді несие мемлекеттік облтгациялар түрінде шығарылып, көптеген
жыл өткен соң өтеледі. Бұл мемлекеттік заемдар, мемлекеттік шығындарды
өтеуге, бюджеттің тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы артық
ақшаны шығаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл несие негізінен
шенеулік аппарат шығындарын өтеуге, әскер ұстауға және т.с.с. өндірістік
емес экономикалық және әлеуметтік қажеттерге жұмсалады.
Халықаралық несие деп мерзімді белгілеу, процент төлеу және кері
қайтару келісімімен тауар және валюта ресурстарын беруге байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының қозғалысын
айтады. Халықаралық несие 14-15 ғғ. Әлемдік сауда-саттықта пайда болып,
одан әрі Еуропадан – Таяу және Орта Шығыс елдеріне қатынайтын теңіз
жолдарын игергеннен кейін дамыды, беретін келе Америка мен Үндістанды ашқан
соң халықаралық несиені пайдалану өрісі одан әрі кеңейді.
Халықаралық несие қатынастарына несие беруші және қарыз алушы ретінде
банктер, кәсіпорындар, мемлекет, халықаралық және аймақтық ұйымдар
қатынасады. Халықаралық несие түпкі негізіне байланысты төмендегідей
жіктеледі:
-берілетін мерзіміне байланысты – мерзімнен тыс, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді несие;
-қызметіне байланысты – коммерциялық несие – тікелей сыртқы сауда мен
көрсетілген қызметке байланысты беріледі; қаржылық, яғни күрделі қаржы,
объектілер салу,бағалы қағаздар сатып алу, сыртқы қарызды өтеу; аралық –
аралас істелетін қызметтерге берілетін несие;
-несие түріне байланысты – ол тауарлы, имортшыға экспортшы сатылған
тауарды көлемді кейінге қалдырып беретін несие; валюталық – банктердің ақша
түрінде беретін несиесі;
-несие валютасы бойынша – қарыздар-мемлекеттің валютасымен, несие
беруші-мемлекеттің валютасымен, үшінші мемлекеттің валютасымен және
халықаралық ақша өлшемімен берілетін несие;
-қамтамасыз етілуі бойынша – қамтамасыз етілген бланктік, яғни
қарыздардың міндеттемесімен несие;
-берілуі бойынша – қолма-қол, акцепті, депозиттік сертификаттар,
облигациялық заемдар.
Несиенің түрлері – ол ұйымдастыру-нышандарына байланысты әрбір несиені
сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ.
Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне
байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенің жаңа
түрлері пайда болуы мүмкін
Несие түрлері төмендегі жағдайларға байланысты жіктеледі:
-несиемен қамтамасыз етілетін ұдайы өндірістің сатысына. Өнім
өндіретін шаруашылық субъектісі несиені құрал-жабдықтар алуға және т.б.
қажетіне жұмсаса, халық тұтыну заттарын алуға пайдаланады. Жалпы алғанда
несие айырбас категориясы ретінде жиынтық өнімді өндіруге, бөлуге және
тұтынуға қолданылады;
-экономиканың салаларында қолданылуына. Өнеркәсіп мекемесіне берілген
несие өнеркәсіпітік несие деп аталады. Сонымен қатар жоғарыда айтып
кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы несиесі, саудалық несие түрлері болады;
-несиенің қамтамасыз етілуіне байланысты. Тікелей қамтамасыз етілген
несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады. Жанамалай
қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз болған жағдайда тауар
қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған несие;
-несие үшін төлем. Несие арқылы және ақысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан, яғни несие
алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып, қайтару уақыты келгенде
қарызға алған сомасын процент түріндегі өсімімен қайтару керек. Сондықтан
несие ақылы құн категориясы.
Дегенмен, бұрынғы және қазіргі тарихта ақысыз несие берілетін
жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз несие, мысалы, инсайдерлерге беріледі.
Достық несие де – ақысыз несие түрі.
Несиенің қамтамасыз етілуіне байланысты. Тікелей қамтамасыз етілген
несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады. Жанамалай
қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз болған жағдайда тауар
қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған несие;
-несие үшін төлем. Несие арқылы және ақысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан, яғни несие
алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып, қайтару уақыты келгенде
қарызға алған сомасын процент түріндегі өсімімен қайтару керек. Сондықтан
несие ақылы құн категориясы.
Дегенмен, бұрынғы және қазіргі тарихта ақысыз несие берілетін
жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз несие, мысалы, инсайдерлерге беріледі.
Достық несие де – ақысыз несие түрі.
1.3 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі
Дүние жүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша
банктердің зиян шегуінің басты себебіне, 67%-ішкі факторлар, ал 33%-ы
сыртқы факторлар үлесі келеді. (1-кесте)
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.
Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай фокторларды басынан кешуі мүмкін.
Банктроттықтың басты себептеріне басқарудағы кемшіліктері, тиімді
басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер
мен бәсекеге төзе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі,
яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі,
акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдық қаражаттардың үлесінің
жоғарылығы жатады.
Кесте 1. Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін
факторлар, пайыз
Көрсеткіш пайыз Көрсеткіш пайыз
Ішкі факторлар 67 Сыртқы факторлар 33
Қамтамасыз етудің 22 Компанияның банкроттығы 12
жетіспеушілігі
Несиеге деген өтінішті 21 Кредиторлық қарызды 11
оқып үйрену барысында қайтаруын талап етуі
ақпаратты дұрыс бағалауы
Алдын ала ескерту 18 ЖұмыссыздықЖанұя мәселелері6
белгісіне кеш көңіл бөлуі
және операциялық
бақылаудың әлсіздігі
Қамтамасыз етілудің 5 ҰрлықАлдау
сапасының нашарлығы
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін
жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.
Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік
банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне PARSER және
CAMPARI әдістерін жатқызуға болады.
PARSER:
P-Person – потенциялды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі;
A-Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R-Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
S-Security – қамтамасыз ету құралы;
E-Expediency – несиенің мақсаттылығы;
R-Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің пайыз
мөлшерлемесі.
CAMPARI
C-Character – қарыз алушының беделі;
A-Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;
M-Means – ссудаға деген қажеттілігін талдау;
P-Purpous – несиенің мақсаты;
A-Amount – несие сомасының негізделуі;
R-Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
I-Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс
таңдай білуде алты си ережесі қолданылады:
-character (қарыз алушының сипаты);
-capacity (қаржылық мүмкіндігі);
-cash (ақшалай қаражаты);
-collateral (қамтамасыз етуі);
-conditions (жалпы экономикалық жағдайы);
-control (бақылау).
Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін,
қарызды өтеуге дайындығын және қалуын білдіреді.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несиені қайтару қабілетін
сипаттайды. Ол оның кірістері мен шығыстары және олардың алдаға уақыттағы
өзгеру перспективаларын нақты талдау көмегімен анықталады.
Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруының үш
көзі болады:
-нақты ақшалар тасқыны;
-активтерді сату;
-қаржыларды тарту.
Көрсетілген көзердің кез келгеніні несиені қайтаруға арналған
қаражаттың қалдық сомасын қамтамасыз ете алады. Бірақ та банктер несиені
қайтарудың негізгі көзі ретінде нақты ақшаларды маңызды деп санайды.
Нақты ақщалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының
нашарлығын сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады.
Нақты ақшалар тасқыны мынадай түрде анықталады:
Нақты ақшалар=Таза пайда+Амортизация тасқыны+Кредиторлық қарыз –
Тауарлы материалды құндылықтар қоры және дебиторлық қарыз
Бұл формуланың артықщылығы – оның көмегімен несиелік қызметкер қарыз
алушының менеджерлерінің біліктілігін және тәжірибесін, сол сияқты қарыз
алушының жұмыс жасайтын нарығының жағдайын анықтай алады.
Қамтамасыз ету. Сондай-ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі яғни, оның
жеткіліктілігіне, сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның
өтімділік дәрежесіне мән береді.
Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы
шарт ретінде елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол сияқты
қарыз алушының жағдайына тигізер ықпалын сипаттайтын экономикалық
конъюктуралық ағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға және т.б.
қарастырады.
Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда соңғы факторға
бақылау жатады.
Жоғарыда аталған коэффициенттерді талдап болғаннан кейін, компанияның
борыштық тұрақсыздыққа ұшырау қаупін талдауда батыс экономисі Э.Альтманның
формуласын немесе Z – талдау формуласын пайдалануға болады. Альтманның
формуласы екі және бес факторлы модельге негізделген.
Кесте 2. Альтман индексінің мәні
Альтман индексінің мәні Банкротқа ұшырау қаупі
1.8 Өте жоғары
1.81-2.7 Жоғары
2.71-2.99 Орташа
3.0 Төмен
Біздің тәжірибемізде қаржылық коэффициенттерді толық талдау арқылы,
қарыз алушының борыштық тұрақсыздыққа ұшырауын алдын ала болжауға мүмкіндік
беретін бес фактор моделін пайдалану біршама тиімді:
Z = 3,3K1+1,0K2+0,6K3+1,4K4+1,2K5 (мұндағы мәндерді қосымша Б көре
аламыз
2 Қазақстанның несие жүйесінің қызметін бағалау
2.1 Қазақстан Ұлттық банкінің несие жүйесін басқару
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді. (Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметінің
нәтижесін қосымша В-дан көре аламыз)
Орталық банк мемлекет берегн эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы
жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясаты, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына өзгерісі тәуекелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша
несиелік сипат алады, яғни ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші
деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғары
деңгейі болып табылады.
Ол жай клиенттерге қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық
эмиссиялық банкке өзгертілді және банктердің банкі болады.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырлаанды және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық мекемелер арқылы
коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер
қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктің мекемелері арқылы жүргізеді,
ал қажет жағдайда Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады. (2009-2010
жылдарға арналған ақша-несие саясатының соңғы көрсеткіштері қосымша Г көре
аламыз)
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулер және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін
ережелерді жасау негізінде банк несие берушілердің салымшылардың мүдделерін
қорғау.
Ұлттық банктің негізгі мақсаты – пайда табу емес, ақша-несие саясатын
жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады, сонымен
катар, мемлекеттің Ұлттық банкке кең өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк
жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуі. Ұлттық банк мемлекет берген
эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру
саясатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын жүргізеді. Орталық банктер бүкіл
елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның ролін атқара
отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы
болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген үлкен
өкілеттіліктермен анықтаалды. Ұлттық банк елдің эмиссялық, резервтік және
кассалық орталығы сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие
банктердің банкі, соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-
несиелік және валюталық саясатты анықтайды. Ұлттық банк тарапынан ақша-
несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың
әртүрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында
ақша-несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-
депозиттік қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша
айналымының құрылымын басқару арқылы реттейді. Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан Республикасының ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне қосымша міндеттер жүктеледі:
Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастарды орнатады.
2.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің несиелеуді
ұйымдастырудың 2009-2011 жылдардағы көрсеткіштері
Ұлттық Банктің негізгі мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету
болды және қалуда. Сондықтан реттеуші ақша-кредит саясатының шараларын
жүргізген кезде әрқашан монетарлық факторлардың инфляциялық үдерістерге
жоғары қысымын болдырмауға бағытталған. Яғни, Ұлттық Банк инфляцияның
қарқынын арттыратын құралдардың артық болуына жол бермеуі тиіс.
Сонымен қатар Ұлттық Банктің өзінің басты міндеттерін қамтамасыз ету
бойынша барлық қажетті шараларды жүргізу үшін, оның ішінде қаржы секторының
тұрақтылығын қолдау үшін жеткілікті қаржы құралдарына ие.
Банктердің несиелері әкономиканы тұрақтандыруда ең маңызды фактор
болып табылады. Сондықтан да, қазіргі таңда банктік несие формасының рөлі
арта түседі. Екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфелі құрылымына
экономиканың салалары бойынша соңғы үш жылдағы берген несиелеріне талдау
жасайық. (Қосымша Д)
Қосымша Д мәліметтеріне қарап, банктердің экономика салалары бойынша
берілген несиелердің жалпы сомасы 2010 жылдың басында 48049,4 млн теңгені
құраса, ал 2009 жылдың басына бұл сома 1,2 есе артып, 60478,7 млн теңгеге
жетеді. Жыл бойынша банк несиелерінің көлемі 1,4 есе ұлғайып, 2010 жылдың
қаңтар айына – 85709,2 млн теңгені құрайды.
Берілген несиелердің мерзіміне қарай үлесін анықтасақ, қысқа мерзімді
несиелер:01.01.2009 жылы – 66%-ды(31718,2 млн т), 01.01.2010 жылы –
68%(41124,4 млн т) және 01.01.2009жылы – 59% (50557,5 млн т) құрайды. Қысқа
мерзімді несиелер көлемі соңғы жылы азайғандығын көреміз.
Сондай-ақ орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне: 01.01.2009 жылы-
34%(16531,2 млн т), 01.01.2010 ж – 32%(19354,3 млн т) және 01.01.2009 ж –
41%-ды(35151,7 млн т) тиеді.Орта және ұзақ мерзімді несиелердің соңғы
жылдардағы динамикасы олардың өсіп отырғандығын көрсетеді.
Кесте 3. Екінші деңгейлі банктердің несиелері жылдың соңында, млн тг.
Көрсеткіштер 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 2010ж 2011ж
Кредиттер,барлығы 57095 987672 14564 44683 42985 60953
Қысқа мерзімді 50033 953422 13879 42733 38819 41387
Орта мерзімді 16769
Ұзақ мерзімді 7062 34250 986 1950 4166 2797
Кесте 4. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің көрсеткіштері
бойынша, млн теңге
Көрсеткіштер 2007ж 2008ж 2009ж 2010ж 2011ж 01.07.2012ж
Барлығы 71702 93442 148830 276218 489817 552121
Қысқа мерзімді 51208 57927 75426 143195 241135 248438
Орта мерзімді 15313 26978 37194 71592 136112 159507
Ұзақ мерзімді 5180 8537 36210 61430 112569 144177
Ұлттық банкінің қазіргі кезеңдегі ақша –несие саясатының құралдары.
Пайыздық саясат ақша – несие саясатының құралдарының бірі болып
табылады.Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне
байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді.
Ұлттық банк өзініңасыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер
ету үшін қолданады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін оң және нақты түрде
ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Соңғы кездегі көрсеткіштер бойынша 2005-2006 жылғы көрсеткіштер
бойынша айта кетер болсақ, соңғы жылдары Қазақстаның қаржылық секторы
тұрақты дамуда. 2005жылғы көрсеткіштер бойынша, бұрынғы жылға қарағанда
елдің ішкі саудадағы таурлық айналымы 33,8%тен, 55,4 млрд. долл., таурлық
экспорт және қызмет-34,5%тен, 30,4млрд. долл., ал импорттік тауар 32,9%
дан, 25,0млрд. долл. өскен.
Ал 2004 жылмен салыстырған 2005 жылы ЖҰӨ көлемі 9,4% құраған. Төлем
балансы 2006 жылы 7,5 млрд, долл. құраған. Ал экспорттан түсетін кіріс
2006 жылы 8млрд. долл. құраған. 2006 жылы тікелей инвестиция
операциясындағы капитал 1,9 млр. долл құраған.Сонымен қатар 2006 жылы
коммерциалық несиелер бойынша республикалық банк, ссудалық және
еурооблгация 2,1млрд.долл., 2005жылға қарағанда,құрады. Ұлттық Банк 2006
жылы ақша базасын 1,7 %тен, 1059,0млрд тенгеге ұлғайтты.
Мемлекеттік казыналық міндетемелер, банаралық несиелер сауда мәніне
сай келеді. Жалпы барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 2004 жылдың
тамызынан бастап оң көрініске ие болды.
Ұлттық банкінің ноталы және казыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық
банкінің банаралық несие бойынша табысынан төмен жағынан несиелреге
қарағанда үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.
Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін,
банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және
банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында
Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген Қазақстан Республикасының
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы
Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20% көлемі
қарастырылған. Бұл ереже 1994 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы
жылдан бастап норматив банктердің теңге және шетел валютасындағы жалпы
депозиттік міндеттемелерінен 30% мөлшеріне дейін өсті. 1994 жылдың 1
тамызында шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив 15%-
ға дейін төмендеді.
2005 жылдың басында жалпы банктер арасында баламалы резервтерден
құрылған банктердің үлес салмағы 1645%-ын құрады, ал жыл аяғында – 48,4%.
2005 жылы банктердің 38,5%-ы резервтік талаптардың орындалуын бұзды.
Мұндай банктерге айып-пұл санкциялары қолданылды.
Ұлттық Банкте қолма-қол ақша айналысы 8,8%ден, 503,4млрд. тенгені, ал
банктік жүйедегі депозиттер 8,3%тен, 2010,5 млрд. тенгені құраған.Ақша
массасындағы қолма-қол ақша айналысы 20,0% құраған.
Несие операциялар Ұлттық банкі пен Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына
сәйкес Ұлттық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті
несиелер Үкімет белгіленген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің
тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.1 Несиенің қызметтері және оның экономикадағы маңызы
1.2 Несиенің формалары мен түрлері
1.3 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі
2 Қазақстанның несие жүйесінің қызметін бағалау
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несие жүйесін басқару
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің несиелеуді
ұйымдастырудың 2009-2011 жылдардағы көрсеткіштері
2.3 Туран Алем банк қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатындағы банктің несиелік саясаты
3 Қазақстан Республикасындағы банктік несиенің өзекті мәселелері
және оларды жетілдіру жолдары
3.1 Банктегі несиелік тәуекелді төмендету мәселелері
3.2 Несиелік тәуекелді төмендету мәселелерін шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет арығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар:
-меншік қатынастары;
-шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету
механизмі;
-олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары,
-қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесінде мүдделігінің
дәрежесі.
Сонымен қатар, еліміздегі мол табиғат ресурстары қоғам мен
экономиканың дамуының мемлекеттік стратегиялық мақсаттарын қорландыру және
қор жинау механизмдерін жоғалтып, бүгінгі күнгі ауадай қажет болып отырған
қаржы тапшылығын жауып отыр.
Нарықта қаржылардың бір саладан екінші салаға ауысуын, яғни қаржы
қажет етіп отырған салаға қаржысы артық салалардан қаржыны бір-біріне
ауыстыру механизмі несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі шартқа қол қойып, өздеріне несие алу ретінде
экономикалық қызметтерін іске асырады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері экономикалық механизмнің тұрақтылығы болып табылады. Ал осы
несиелік қатынастар және несиенің формалары ұлттық несие жүйесін
қалыптастырады.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйенің төңірегінде жинақтала
отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін ссудалық
капиталға айналады.
Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және оны экономикада белсенді түрде
жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген несиелік
сақтандыру, делдалдық, инвестициялық және тағы басқа операцияларды
орындайды.
Несие түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені – банктік несие
деп аталады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Несиенің қажеттілігі және
оның формалары деп алдым.
Курстық жұмыстың өзектілігі, несие – нарықтық экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Несие өз
кезегінде шаруашылық қызмет салаларында қаржының дұрыс бөлінуін, осының
негізінде шаруашылық қызмет етуші субъектілерді экономикалық қызмет етуге
ынталандыру, мемлекеттің экономиканы несие арқылы реттеу құралы болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1) Несиенің экономикалық категория ретінде мәнін ашу және оның
нарықтық экономикада қызмет етуін таладау;
2) Несиенің экономикалық қатынастардың дамуына қажеттігі мен
қызметтерін анықтау;
3) Несиенің әр түрлі формаларын және оның түрлерін, осыған
баәланысты жіктелу ерекшелігін талдау;
4) Елімізде бүгінде маңызды болып отырған несие түрінің бірі
болып табылатын ипотекалық несиенің әлемдік үлгілері және оның
Қазақстандағы қолданысы туралы тоқталып өту.
1 Несиенің қатынастарының пайда болуы және дамуы
1.2 Несиенің қызметтері және оның экономикадағы маңызы
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және
жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарды. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алу,а мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымынң бай отабасы және кедей отбасы болып
бөлініп, біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп,
екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейінірек өсімқорлық
(ростовщический) несие деп аталды.
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: берушілер – көпестер, саудагерлер,
салық жинаушылар, шіркеу иелері мен діни ордалар, ал қарыздар – ұсақ өнім
өндірушілер, құл иенленушілер мен феодалдар. Шаруалар мен кәсіпкерлер
несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал билеуші топтар
қанаушылық, жауызыдқ іс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін өсім ақаның
деңгейінің өте жоғарылығы ұсақ өнім өндірушілер мен кәсіпкерлерді өз
шаруашылығын жабуға мәжбір еттіү Мысалы, феодализм тұсындағы Германия әр
түрлі қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін ақының деңгейін 21
проценттен 43 процентке дейін көтеруге, ал кейбір жағдайларда 100-200%-ке
жеткізугерұқста етілді. Дегенмен, өсімқорлық несие капиталистік өндіріс
әдісінің пайда болуына алғы жағдайлар жасады, яғни ескі өндіріс әдістерін
ыдыратып, жаңа әдістің пайда болуына негіз дайындады. Сөйтіп несиенің
нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезінде пайда
болып,капиталистік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары сатысына жетті.
Ал капиталистік несие капиталитік өндіріс әдісінен туындап, қарыз
капиталының қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің
өсімқорлық несиеден елеулі ерекшеліктері бар:
Біріншіден, қарыздар бойынша. Өсімқорлық несие алушылар – ұсақ өнім
өндірушілер, құл иеленушілер мен фоедалдар,ал капиталистік несиені,
негізінен, өнеркәсіп және сауда капиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берегн ақшаны пайдалану әдісі бойынша. Өсімқорлық
несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғана капитал ретінде өсім
ақы түсіреді, капиталистік несиені, керісінше несие беруші де, қарыздар да
капитал ретінде қосымша құн алу үшін жұмсайды.
Үшіншіден, экономикалық маңызы бойынша. Өсімқорлық несие өндірістің
құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан өндірістің өсуіне, ал
екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы қайшылықтарының шиеленісуіне
жағдай жасады.
Төртіншіден, өсім ақаның шығу көзіне байланысты. Капиталистік несие
үшін өсім ақының көзі – жалданушы жұмысшының тапқан қосымша құны,
өсімқорлық несие үшін өсім ақының көзі – құлдардың, шаруалардың және ұсақ
өнім өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін өсім
ақыны өтеуге барлық қосымша өнім, тіпті қажетті өнімнің де бір бөлігі
жұмсалды, капиталистік несие үшін өсім ақы төлеуге орташа пайданың тек бір
бөлігі кетеді.
Несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның
заттай формасы және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден
екінші өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысуы тек айырбас кезінде, яғни нарықта
болады. Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің
пайда болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-
біріне алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауарлар қолдан-
қолға өтетін айырбас процесі – несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Айырбас процесінде уақытша бөлініп шыққан құнда кейін өзінің алғашқы
иесіне өсім ақымен қайтарып беру келісімі бойынша несие беруші мен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады. Бұл қайта бөлу – несиенің
алғашқы қызметі. Несиенің қайта бөлу қызметі: аймақтықаралық,
салалықаралық, салалық және шаруашылық түрлерге бөлінеді.
Несиенің қайта бөлу қызметінің бірсыпыра айырықша белгілері бар:
1.несиенің қатысуымен қоғамның тек бір жылда өндірген материалдық
игіліктерінің, өндіріс құра-жабдықтары мен тұтыну заттарының құны, яғни
ұлттық жалпы өнім ғана қайта бөлінбей, сонымен бірге бұрынғы жылдары
өндірілегн өндірістік құрал-жабдықтар мен тұтыну заттарының ұүны қайта
бөлінеді;
2.несиенің қатысуымен тек ұлттық жалпы өнім ғана емес, соныымен бірге
ұлтық табыс, қоғамның барлық ұлттық байлығы қайта бөлінуі мүмкін;
3.несиенің қайта бөлу қызметінің елеулі белгісі – уақытша қолдануға
уақытша бөлініп шыққан құнды бөлу;
4.несиенің қатысуымен уақытша бөлініп шыққан құнды беру делдал-банктер
мен басқа да несие мекемелерінің қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенің келесі атқаратын қызметі – нақты ақшаны несие операцияларымен
алмастыру.
Нақты ақшаны несие операцияларымен алмастыру үшін бірсыпыра алдын ала
жасалған жағдайлар болуы шарт:
1.дамыған банк жүйесі мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның маңызының
жоғары болуы;
2.экономикада төлем тапсырмасы немесе міндеттемесі бар төлем
құжаттарының еркін айналуы;
3. орталық банктердіңнесие ақшаларын эмиссиялауы.
Несиенің қызметтерін айта келіп кейбір экономистер оның бақылау
қызметін де атап өтеді. Бірақ, бізідң тұжырым бойынша, бақылау банк
мекемесінде қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсатты іс-әрекеті, ал
экономикалық категория (несие) сол бақылаудың негізі және құралы болып
табылады.
Несиенің экономиканы дамытудағы маңызы деп несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оны қайтарып беру (несиенің қайтарылуы),
белгілі бір мерзім аралығында пайдалану (несиенің мерзімділігі),
пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенің ақылығы жатады) жатады. Несиенің бұл
ерекшкліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор.
Несиенің маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық
жағдайына байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді
пайдалану жаңғыртылды, сонымен бірге несие қатынастары мен несиенің көлемі
де өзгерді.
Акционерлік компаниялардың пайда болып, олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әр түрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржысын кеңейту бағалы
қағазадр мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты. Сондай-ақ несие беру
тәсілдерінің жоғары сатыға көтерілуі несиенің маңызын арттырды. Бұрын
банктік несие орталықтан қатаң басқарылып, қарыз алушыларға белгілі бір
мақсатқа және белгілі бір шектеулі (лимит) сома берілетін. Қазір нарықтық
экономика жағдайында жылжымайтын мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат
алуға мүмкіндік бар.
1.2 Несиенің формалары мен түрлері
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын
түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және
банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы,
қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Коммерциялық несие – ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша тәуелді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі. Әдетте
коммерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие
алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістің қажетін
қамтамасыз етуден пайда болып, капиталистік несие жүйесінің негізін қалады.
Мысалы, кейбір объективті себептерге байланысты (тауар өндіру уақыты оны
сатып, ақша түсіру уақытымен сай келмейді, кейбір өндіріс жыл мезгілдеріне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндірілген тауарларды сату да жыл
мезгілдеріне байланысты жүргізіледі) бір капиталист-өндіруші нарыққа
тауарын шығарғанда, екінші өндіруші-сатып алушыда қолма-қол ақша болмаған
жағдайда оған бірінші капиталист тауарын несиеге сатады. Коммерциялық несие
тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп
тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын
жеделдетеді. Ол сонымен қатар кәсіпшілер мен сатушылардың да ақша қажетін
өтейді.
Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар. Олар:
-бұл несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар қорының көлемімен
шектеледі;
-бұл несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты өзгереді,
яғни дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып, коммерциялық
несиенің көлемі қысқарады;
-бұл несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді: оны тек өндіріс құрал-
жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға береді,
керісінше болуы мүмкін емес. Мысалы, комбайн зауыты өз өнімін –
комбайндарды несиеге ауыл шаруашылығына сатуына болады, ал ауыл шаруашылығы
комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз өнімін бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенің банктік несиеден басты
ерекшелігі – ол тауар түрінде берілетін несие.
Банктік несие – ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие. Коммерциялық
несие ен банктік несиенің бір-бірінен бінеше айырмашылықтары бар. (Қосымша
А)
Несиенің негізгі екі формасының – коммерциялық әне банкиік несиелер –
әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысыт бірнеше түрге бөлінеді:
тұтыну, лизинг, ауыл шаруашылық, шаруашылықаралық, ипотекалық, мемлекеттік,
халықаралық және т.б.
Тұтыну несиесі – ол төлемін кейінге қалдырып, тұтыну тауарларын
несиеге сату. Несие алушы – халық, ал несие беруші – әр түрлі өніріс
орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі
коммерциялық несие формасында және банктік несие формасында беріледі.
Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкін.
Лизинг несиесі – ол тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп
маманданған қаржы компаниясының делдалдық етуімен машиналарды, құрал-
жабдықтарды, жылжымайтын мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да
элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға
беруді айтады. Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизингкомпаниясы оның құнын
төлеп, мүлікті меншіктеу құқығына ие болады. Лизинг бойынша жалға бір
өндірістік циклда жойылмайтын кез келегн экономикалық дербес объектіні
алуға болады. Экспортты және импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылатын
халықаралық лизингте келісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы
мүмкін.
Ауыл шаруашылық несиесі – ол ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал мен
айналымы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз капиталы.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың қалыптасуына және
дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ уақытқа күрделі қаржы
несиесін береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік айнымалы капиталға және
уақытша қажеттілікке қысқа мерзімді несие қызмет етеді. Ол әдетте сол жылғы
астық өнімдерін сатқаннан кейін өтеледі.
Шаруашылықаралық несие – бұрынғы КСРО-да кең қолданылған несие түрі.
Ол – жоғары басшы органдардың өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын
кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде берілетін несие. Банктік
несиемен салыстырғанл ол несиенің көлемі және оны пайдаланатын шаруашылық
органдар көп болмаған. Себебі шаруашылықаралық несие мемлекеттің қаулысымен
кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына, не болмаса өндіріс жоспарын
өзгерткенде ғана беріледі.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүліктерді – жерді, өндірістік және
тұрғын ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге
берілетін ақшалы несие.
Мемлекеттік несие – ол мемлекет пен жергілікті үкімет органдарының
облигация сату арқылы жеке және заңды тұлғалардан несие алуы. Бұл несие
қатынастарының субъектілері: несие беруші – халық және заңды ұйымдар, несие
алушы –тмемлекет және оның жергілікті органдары. Мемлекеттік несие – қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді несие
қазыналық вексельдер түрінде шығарылып, 1-3 айдан кейін өтелуі керек, ал
ұзақ мерзімді несие мемлекеттік облтгациялар түрінде шығарылып, көптеген
жыл өткен соң өтеледі. Бұл мемлекеттік заемдар, мемлекеттік шығындарды
өтеуге, бюджеттің тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы артық
ақшаны шығаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл несие негізінен
шенеулік аппарат шығындарын өтеуге, әскер ұстауға және т.с.с. өндірістік
емес экономикалық және әлеуметтік қажеттерге жұмсалады.
Халықаралық несие деп мерзімді белгілеу, процент төлеу және кері
қайтару келісімімен тауар және валюта ресурстарын беруге байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының қозғалысын
айтады. Халықаралық несие 14-15 ғғ. Әлемдік сауда-саттықта пайда болып,
одан әрі Еуропадан – Таяу және Орта Шығыс елдеріне қатынайтын теңіз
жолдарын игергеннен кейін дамыды, беретін келе Америка мен Үндістанды ашқан
соң халықаралық несиені пайдалану өрісі одан әрі кеңейді.
Халықаралық несие қатынастарына несие беруші және қарыз алушы ретінде
банктер, кәсіпорындар, мемлекет, халықаралық және аймақтық ұйымдар
қатынасады. Халықаралық несие түпкі негізіне байланысты төмендегідей
жіктеледі:
-берілетін мерзіміне байланысты – мерзімнен тыс, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді несие;
-қызметіне байланысты – коммерциялық несие – тікелей сыртқы сауда мен
көрсетілген қызметке байланысты беріледі; қаржылық, яғни күрделі қаржы,
объектілер салу,бағалы қағаздар сатып алу, сыртқы қарызды өтеу; аралық –
аралас істелетін қызметтерге берілетін несие;
-несие түріне байланысты – ол тауарлы, имортшыға экспортшы сатылған
тауарды көлемді кейінге қалдырып беретін несие; валюталық – банктердің ақша
түрінде беретін несиесі;
-несие валютасы бойынша – қарыздар-мемлекеттің валютасымен, несие
беруші-мемлекеттің валютасымен, үшінші мемлекеттің валютасымен және
халықаралық ақша өлшемімен берілетін несие;
-қамтамасыз етілуі бойынша – қамтамасыз етілген бланктік, яғни
қарыздардың міндеттемесімен несие;
-берілуі бойынша – қолма-қол, акцепті, депозиттік сертификаттар,
облигациялық заемдар.
Несиенің түрлері – ол ұйымдастыру-нышандарына байланысты әрбір несиені
сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ.
Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне
байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенің жаңа
түрлері пайда болуы мүмкін
Несие түрлері төмендегі жағдайларға байланысты жіктеледі:
-несиемен қамтамасыз етілетін ұдайы өндірістің сатысына. Өнім
өндіретін шаруашылық субъектісі несиені құрал-жабдықтар алуға және т.б.
қажетіне жұмсаса, халық тұтыну заттарын алуға пайдаланады. Жалпы алғанда
несие айырбас категориясы ретінде жиынтық өнімді өндіруге, бөлуге және
тұтынуға қолданылады;
-экономиканың салаларында қолданылуына. Өнеркәсіп мекемесіне берілген
несие өнеркәсіпітік несие деп аталады. Сонымен қатар жоғарыда айтып
кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы несиесі, саудалық несие түрлері болады;
-несиенің қамтамасыз етілуіне байланысты. Тікелей қамтамасыз етілген
несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады. Жанамалай
қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз болған жағдайда тауар
қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған несие;
-несие үшін төлем. Несие арқылы және ақысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан, яғни несие
алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып, қайтару уақыты келгенде
қарызға алған сомасын процент түріндегі өсімімен қайтару керек. Сондықтан
несие ақылы құн категориясы.
Дегенмен, бұрынғы және қазіргі тарихта ақысыз несие берілетін
жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз несие, мысалы, инсайдерлерге беріледі.
Достық несие де – ақысыз несие түрі.
Несиенің қамтамасыз етілуіне байланысты. Тікелей қамтамасыз етілген
несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады. Жанамалай
қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз болған жағдайда тауар
қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған несие;
-несие үшін төлем. Несие арқылы және ақысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан, яғни несие
алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып, қайтару уақыты келгенде
қарызға алған сомасын процент түріндегі өсімімен қайтару керек. Сондықтан
несие ақылы құн категориясы.
Дегенмен, бұрынғы және қазіргі тарихта ақысыз несие берілетін
жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз несие, мысалы, инсайдерлерге беріледі.
Достық несие де – ақысыз несие түрі.
1.3 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі
Дүние жүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша
банктердің зиян шегуінің басты себебіне, 67%-ішкі факторлар, ал 33%-ы
сыртқы факторлар үлесі келеді. (1-кесте)
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.
Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай фокторларды басынан кешуі мүмкін.
Банктроттықтың басты себептеріне басқарудағы кемшіліктері, тиімді
басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер
мен бәсекеге төзе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі,
яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі,
акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдық қаражаттардың үлесінің
жоғарылығы жатады.
Кесте 1. Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін
факторлар, пайыз
Көрсеткіш пайыз Көрсеткіш пайыз
Ішкі факторлар 67 Сыртқы факторлар 33
Қамтамасыз етудің 22 Компанияның банкроттығы 12
жетіспеушілігі
Несиеге деген өтінішті 21 Кредиторлық қарызды 11
оқып үйрену барысында қайтаруын талап етуі
ақпаратты дұрыс бағалауы
Алдын ала ескерту 18 ЖұмыссыздықЖанұя мәселелері6
белгісіне кеш көңіл бөлуі
және операциялық
бақылаудың әлсіздігі
Қамтамасыз етілудің 5 ҰрлықАлдау
сапасының нашарлығы
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін
жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.
Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік
банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне PARSER және
CAMPARI әдістерін жатқызуға болады.
PARSER:
P-Person – потенциялды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі;
A-Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R-Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
S-Security – қамтамасыз ету құралы;
E-Expediency – несиенің мақсаттылығы;
R-Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің пайыз
мөлшерлемесі.
CAMPARI
C-Character – қарыз алушының беделі;
A-Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;
M-Means – ссудаға деген қажеттілігін талдау;
P-Purpous – несиенің мақсаты;
A-Amount – несие сомасының негізделуі;
R-Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;
I-Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс
таңдай білуде алты си ережесі қолданылады:
-character (қарыз алушының сипаты);
-capacity (қаржылық мүмкіндігі);
-cash (ақшалай қаражаты);
-collateral (қамтамасыз етуі);
-conditions (жалпы экономикалық жағдайы);
-control (бақылау).
Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін,
қарызды өтеуге дайындығын және қалуын білдіреді.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несиені қайтару қабілетін
сипаттайды. Ол оның кірістері мен шығыстары және олардың алдаға уақыттағы
өзгеру перспективаларын нақты талдау көмегімен анықталады.
Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруының үш
көзі болады:
-нақты ақшалар тасқыны;
-активтерді сату;
-қаржыларды тарту.
Көрсетілген көзердің кез келгеніні несиені қайтаруға арналған
қаражаттың қалдық сомасын қамтамасыз ете алады. Бірақ та банктер несиені
қайтарудың негізгі көзі ретінде нақты ақшаларды маңызды деп санайды.
Нақты ақщалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының
нашарлығын сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады.
Нақты ақшалар тасқыны мынадай түрде анықталады:
Нақты ақшалар=Таза пайда+Амортизация тасқыны+Кредиторлық қарыз –
Тауарлы материалды құндылықтар қоры және дебиторлық қарыз
Бұл формуланың артықщылығы – оның көмегімен несиелік қызметкер қарыз
алушының менеджерлерінің біліктілігін және тәжірибесін, сол сияқты қарыз
алушының жұмыс жасайтын нарығының жағдайын анықтай алады.
Қамтамасыз ету. Сондай-ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі яғни, оның
жеткіліктілігіне, сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның
өтімділік дәрежесіне мән береді.
Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы
шарт ретінде елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол сияқты
қарыз алушының жағдайына тигізер ықпалын сипаттайтын экономикалық
конъюктуралық ағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға және т.б.
қарастырады.
Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда соңғы факторға
бақылау жатады.
Жоғарыда аталған коэффициенттерді талдап болғаннан кейін, компанияның
борыштық тұрақсыздыққа ұшырау қаупін талдауда батыс экономисі Э.Альтманның
формуласын немесе Z – талдау формуласын пайдалануға болады. Альтманның
формуласы екі және бес факторлы модельге негізделген.
Кесте 2. Альтман индексінің мәні
Альтман индексінің мәні Банкротқа ұшырау қаупі
1.8 Өте жоғары
1.81-2.7 Жоғары
2.71-2.99 Орташа
3.0 Төмен
Біздің тәжірибемізде қаржылық коэффициенттерді толық талдау арқылы,
қарыз алушының борыштық тұрақсыздыққа ұшырауын алдын ала болжауға мүмкіндік
беретін бес фактор моделін пайдалану біршама тиімді:
Z = 3,3K1+1,0K2+0,6K3+1,4K4+1,2K5 (мұндағы мәндерді қосымша Б көре
аламыз
2 Қазақстанның несие жүйесінің қызметін бағалау
2.1 Қазақстан Ұлттық банкінің несие жүйесін басқару
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді. (Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметінің
нәтижесін қосымша В-дан көре аламыз)
Орталық банк мемлекет берегн эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы
жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясаты, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына өзгерісі тәуекелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша
несиелік сипат алады, яғни ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші
деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғары
деңгейі болып табылады.
Ол жай клиенттерге қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық
эмиссиялық банкке өзгертілді және банктердің банкі болады.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырлаанды және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық мекемелер арқылы
коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер
қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктің мекемелері арқылы жүргізеді,
ал қажет жағдайда Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады. (2009-2010
жылдарға арналған ақша-несие саясатының соңғы көрсеткіштері қосымша Г көре
аламыз)
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулер және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін
ережелерді жасау негізінде банк несие берушілердің салымшылардың мүдделерін
қорғау.
Ұлттық банктің негізгі мақсаты – пайда табу емес, ақша-несие саясатын
жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады, сонымен
катар, мемлекеттің Ұлттық банкке кең өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк
жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуі. Ұлттық банк мемлекет берген
эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру
саясатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын жүргізеді. Орталық банктер бүкіл
елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның ролін атқара
отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы
болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген үлкен
өкілеттіліктермен анықтаалды. Ұлттық банк елдің эмиссялық, резервтік және
кассалық орталығы сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие
банктердің банкі, соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-
несиелік және валюталық саясатты анықтайды. Ұлттық банк тарапынан ақша-
несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың
әртүрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында
ақша-несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-
депозиттік қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша
айналымының құрылымын басқару арқылы реттейді. Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан Республикасының ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне қосымша міндеттер жүктеледі:
Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастарды орнатады.
2.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің несиелеуді
ұйымдастырудың 2009-2011 жылдардағы көрсеткіштері
Ұлттық Банктің негізгі мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету
болды және қалуда. Сондықтан реттеуші ақша-кредит саясатының шараларын
жүргізген кезде әрқашан монетарлық факторлардың инфляциялық үдерістерге
жоғары қысымын болдырмауға бағытталған. Яғни, Ұлттық Банк инфляцияның
қарқынын арттыратын құралдардың артық болуына жол бермеуі тиіс.
Сонымен қатар Ұлттық Банктің өзінің басты міндеттерін қамтамасыз ету
бойынша барлық қажетті шараларды жүргізу үшін, оның ішінде қаржы секторының
тұрақтылығын қолдау үшін жеткілікті қаржы құралдарына ие.
Банктердің несиелері әкономиканы тұрақтандыруда ең маңызды фактор
болып табылады. Сондықтан да, қазіргі таңда банктік несие формасының рөлі
арта түседі. Екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфелі құрылымына
экономиканың салалары бойынша соңғы үш жылдағы берген несиелеріне талдау
жасайық. (Қосымша Д)
Қосымша Д мәліметтеріне қарап, банктердің экономика салалары бойынша
берілген несиелердің жалпы сомасы 2010 жылдың басында 48049,4 млн теңгені
құраса, ал 2009 жылдың басына бұл сома 1,2 есе артып, 60478,7 млн теңгеге
жетеді. Жыл бойынша банк несиелерінің көлемі 1,4 есе ұлғайып, 2010 жылдың
қаңтар айына – 85709,2 млн теңгені құрайды.
Берілген несиелердің мерзіміне қарай үлесін анықтасақ, қысқа мерзімді
несиелер:01.01.2009 жылы – 66%-ды(31718,2 млн т), 01.01.2010 жылы –
68%(41124,4 млн т) және 01.01.2009жылы – 59% (50557,5 млн т) құрайды. Қысқа
мерзімді несиелер көлемі соңғы жылы азайғандығын көреміз.
Сондай-ақ орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне: 01.01.2009 жылы-
34%(16531,2 млн т), 01.01.2010 ж – 32%(19354,3 млн т) және 01.01.2009 ж –
41%-ды(35151,7 млн т) тиеді.Орта және ұзақ мерзімді несиелердің соңғы
жылдардағы динамикасы олардың өсіп отырғандығын көрсетеді.
Кесте 3. Екінші деңгейлі банктердің несиелері жылдың соңында, млн тг.
Көрсеткіштер 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 2010ж 2011ж
Кредиттер,барлығы 57095 987672 14564 44683 42985 60953
Қысқа мерзімді 50033 953422 13879 42733 38819 41387
Орта мерзімді 16769
Ұзақ мерзімді 7062 34250 986 1950 4166 2797
Кесте 4. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің көрсеткіштері
бойынша, млн теңге
Көрсеткіштер 2007ж 2008ж 2009ж 2010ж 2011ж 01.07.2012ж
Барлығы 71702 93442 148830 276218 489817 552121
Қысқа мерзімді 51208 57927 75426 143195 241135 248438
Орта мерзімді 15313 26978 37194 71592 136112 159507
Ұзақ мерзімді 5180 8537 36210 61430 112569 144177
Ұлттық банкінің қазіргі кезеңдегі ақша –несие саясатының құралдары.
Пайыздық саясат ақша – несие саясатының құралдарының бірі болып
табылады.Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне
байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді.
Ұлттық банк өзініңасыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер
ету үшін қолданады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін оң және нақты түрде
ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Соңғы кездегі көрсеткіштер бойынша 2005-2006 жылғы көрсеткіштер
бойынша айта кетер болсақ, соңғы жылдары Қазақстаның қаржылық секторы
тұрақты дамуда. 2005жылғы көрсеткіштер бойынша, бұрынғы жылға қарағанда
елдің ішкі саудадағы таурлық айналымы 33,8%тен, 55,4 млрд. долл., таурлық
экспорт және қызмет-34,5%тен, 30,4млрд. долл., ал импорттік тауар 32,9%
дан, 25,0млрд. долл. өскен.
Ал 2004 жылмен салыстырған 2005 жылы ЖҰӨ көлемі 9,4% құраған. Төлем
балансы 2006 жылы 7,5 млрд, долл. құраған. Ал экспорттан түсетін кіріс
2006 жылы 8млрд. долл. құраған. 2006 жылы тікелей инвестиция
операциясындағы капитал 1,9 млр. долл құраған.Сонымен қатар 2006 жылы
коммерциалық несиелер бойынша республикалық банк, ссудалық және
еурооблгация 2,1млрд.долл., 2005жылға қарағанда,құрады. Ұлттық Банк 2006
жылы ақша базасын 1,7 %тен, 1059,0млрд тенгеге ұлғайтты.
Мемлекеттік казыналық міндетемелер, банаралық несиелер сауда мәніне
сай келеді. Жалпы барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 2004 жылдың
тамызынан бастап оң көрініске ие болды.
Ұлттық банкінің ноталы және казыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық
банкінің банаралық несие бойынша табысынан төмен жағынан несиелреге
қарағанда үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.
Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін,
банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және
банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында
Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген Қазақстан Республикасының
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы
Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20% көлемі
қарастырылған. Бұл ереже 1994 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы
жылдан бастап норматив банктердің теңге және шетел валютасындағы жалпы
депозиттік міндеттемелерінен 30% мөлшеріне дейін өсті. 1994 жылдың 1
тамызында шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив 15%-
ға дейін төмендеді.
2005 жылдың басында жалпы банктер арасында баламалы резервтерден
құрылған банктердің үлес салмағы 1645%-ын құрады, ал жыл аяғында – 48,4%.
2005 жылы банктердің 38,5%-ы резервтік талаптардың орындалуын бұзды.
Мұндай банктерге айып-пұл санкциялары қолданылды.
Ұлттық Банкте қолма-қол ақша айналысы 8,8%ден, 503,4млрд. тенгені, ал
банктік жүйедегі депозиттер 8,3%тен, 2010,5 млрд. тенгені құраған.Ақша
массасындағы қолма-қол ақша айналысы 20,0% құраған.
Несие операциялар Ұлттық банкі пен Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына
сәйкес Ұлттық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті
несиелер Үкімет белгіленген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің
тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz