Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

3-лекция. Есімді тіркестер. Матаса байланысқан есімді сөз тіркестері. Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері.
Жоспар:
1.Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері
2.Қиысу
3.Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері
4.Матасу
5.Жанасу

Басыңқы сөздің ыңғайына қарай сөз тіркестері былай топталады: етістікті тіркестер, есімді тіркестер.
Қабысу басыңқы сыңарына қарай есімді және етістікті, матасу тек есімді, ал меңгеру есімді, етістікті деп бөлінеді.
Қабысу - түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде өте жиі қолданылатын синтаксистік байланыс формасының бірі. Қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара ешқандай жалғаусыз, қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы орын тәртібі болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сын есім, сілтеу есімдігі, үстеу болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын есім, сан есімдер болады. Бұлардың ішінде өнімді жұмсалатыны екі зат есімнен құралады: темір күрек, алтын сағат т.б. Бұл құрамдағы сөз тіркестері анықтауыштық қатынасты білдіреді. Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың материалын (түлкі тымақ), неге арналғанын мойын ағаш), мекенін (ауыз үй), кәсібін (мұғалім кісі), жынысын (қыз бала), мөлшерін (топ адам), өлшем, көлем (қап астық) т.б. белгілерін анықтайды. Бұлардың мағыналық жағынан үйлесімділері ғана тіркесе алады. Мысалы, ағаш күрек деп айтуға болса, ағаш темір деп айтуға болмайды немесе тас жолды жолтас деуге болмайды.
Проф. М.Балақаев үш сөзді зат есімді сөз тіркестерінде тек екі зат есімді дара қабыса байланысқан сөз тіркестері сол анықталушы заттың алдына тағы мынадай қамыс құлақ, бота тірсек, шаруа қол тәрізді сөздер қатысты болғанда ғана күрделі сөз жасалады деп көрсетеді.
Мұндай зат есімдердің мағыналық зат есімді сөз тіркесін құрауы үшін сын есім, сан есім, бейнелеуіш сөздер қатысты болады:
Қаба сақал қарт, бір қап астық, бұлаң құйрық түлкі т.б.
Кейде заттанған етістікке - ым, -ім жұрнағы жалғанып зат есімдер мен басқазат есімдер сандық анықтауышсыз бір топ құрай алмайды: бір асым ет, бір үзім нан.
Қабыса байланысқан сын есімді сөз тіркестері. Сын есімдер зат есімдермен сапалық та, қатыстық та түрінде тіркеседі. Сапалық сын есімді сөз тіркестері дара, күрделі түрде жұмсала береді. Күрделі сын есімдердің жасалуының өзін екі топқа бөліп қарастырамыз:
1. Бірыңғай мағыналы сапалық сын есім мен сапалық сын есімнің тіркесі; қызыл ала, ақ сұр, шұбар ала т.б.
2. Әр түрлі мағыналы сапалық сын есімдердің сапалық сын есімдермен тіркесі; үлкен қоңыр үй, әдемі ақ қыз.
Қатыстық сын есімдер былайша жасалады:
1. - лықлік жұрнақты күрделі сөз тіркестері: бір айлық курс, үш күндік жол, бес айлық бала т.б.
2. - лылі... таулы орман, нулы жер, тасты жер.
3. - ғыгі... күздегі киім, таудағы үй.
4. - дайдей... бір елідей, екі-үш қадамдай т.б.
Қабыса байланысқан есімдікті сөз тіркестері.Сілтеу, сұрау, жалпылау есімдіктері зат есімдермен тіркесіп анықтауыштық қатынаста жұмсалады: мына үй, бұл жер, қай бала? Қандай сұрақ? Барлық кісі, күллі ел, бүкіл адам.
Қабыса байланысқан сан есімді сөз тіркестері. Он кісі, он бес оқушы т.б. Сан есімдер арқылы заттың көптігін білдіргенмен, басыңқы қызметтегі зат есімдер көптік жалғауда айтылмайды. Жинақтау сан есімдерінен басқа сан есімдердің бәрі де анықтауыштық қатынаста, санауға, есептеуге болатын заттардың атын білдіретін сөздермен тіркесе береді: отыз оқушы, үшінші қатар, бес жүзге жуық адам т.б.
Қабыса байланысқан есімшелі сөз тіркестері. Есімшелер сөйлемнің ішінде зат есіммен қабыса байланысып, анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін құрайды. Оқыған бала, сөйлер сөз, тыңдар құлақ, айтылатын әңгіме т.б.
Үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік қасиетін сақтай отырып тіркеседі. Мұндай кезде үстеулер бағыныңқылық қызметте жұмсалады. Үстеулер зат есімдермен жиі тіркеседі. Зат есімдермен жиі тіркесетіндер: мезгіл, күшейткіш, мөлшер үстеулері. Мысалы: қазір оқытушы, бүгін көңілді (сын есім), биыл жетіде (сан есім).
Одағайлар секілді, еткен сөздерінің түйдектелуі арқылықабыса байланысады: әй-хай секілді.
Еліктеуіш сөздер тек етістіктермен ғана тіркеседі: жалт-жұлт етті, қарқ-қарқ күлді.
ҚИЫСУ екі түрлі: жақтық категориясының қиысуы. Көптік жалғаулардың қиысуы. Сіздер қуанасыздар, біздер балалармыз .
Сөйлемдегі кей сөздер бірімен-бірі қиысып, біріне-бірі меңгерілумен іс бітпейді. Олардың кейбірі бірімен-бірі ешбір жалғаусыз қарым-қатысқа енеді. Қабысудың енді бір мәнісі - сөздер біріне-бірі өте тығыз байланысуынан көрінеді. Бұлардың орны өзгеден берік. Қабыса байланысқан сөздер араларына қыл өтпестей болып тіркеседі. Қазақ тілінде көбінесе қабысушы сөздер сын, сан есімдер, есімше, көсемшелер.
Қиыса байланысқан сөз тіркестері. Бұл бастауыш пен баяндауыштың арасында болады. Олар қолданылу ерекшелігіне қарай әр түрлі жақтарда және дара, көпше түрінде де бола береді. Әсіресе мұндай кезде олардың қай сөз таптарынан болу жағы ерекше қызмет атқарады. Оларды қай сөз таптарынан болуына қарай былай топтап көрсетеміз.
1.Зат есім мен зат есім арқылы: Қиыса байланысқан зат есімді сөз тіркестерінің бастауышы көбіне нольдік, тәуелдік формадағы зат есімдер болады. Бәйгесіз той той ма? Уәдеміз - уәде.
2.Сын есім мен сын есімнің тіркесі: Қызылы - қызыл, жасылы - жасыл болып кесіліп жатыр.
3.Есімдік пен есімдіктің тіркесі: Сол сол-ағ екен, менікі де менікі,
сенікі де менікі.
Етістік пен етістіктің тіркесі: Мынау көрген - көрген емес. Айтқаны айтқан.
МАТАСУ. Матасу деп СТ-не енген екі сөздің ілік жалғауы мен тәуелдік жалғауы арқылы байланысуын айтамыз. Басым сөз тәуелдік жалғаулы тұлғада тұрып, бағыныңқы сөз ілік септікті тұлғада тұрады. СТ анықтауыштық қатынасты білдіреді. Түркі тілдерінде қалыптасқан изафеттің үш түрі бар. Темір қақпа, баланың кітабы, мал шаруашылығы.
Матаса байланысқан СТ сөз таптарының қатысына қарай әр түрлі сөз табының және бір сөздің өзара қайталануы арқылы жасалады. Матаса байланысқан СТ-нің бірінші сыңары ретінде ілік жалғаулы сөз мына сөз таптарынан жасалады:
Зат есім: кітаптың беті, үйдің терезесі т .б.
Сын есім: жақсының шарапаты, жаманның сөзі т.б.
Сан есім: үшеудің есебі, біріншінің айтысы.
Есімдік: біздің үйіміз, олардың дәптері.
Етістік: айьқанның кесірі, бармаудың амалы.
Үстеу: ертеңнің ісі, бүгіннің мәселесі.
Бар, жоқ сөздері: Бардың бағасы, жоқтың белгісі.
Бір сөздің қайталануы арқылы матаса байланысқан СТ жасалады: әдемінің әдемісі, алпыстың алпысы, күлудің де күлуі, түйенің түйесіндей, бүгіннің бүгіні.
МЕҢГЕРУ. Меңгерілетін сөзіміздің қатарына барлық септік жалғаулы сөздер жатады. Меңгерілетін негізінде толықтауыш, меңгеретін көбінесе, етістік иә тәуелді жалғаулы сөз болып келеді. С.Аманжоловтың осы пікірінен матасуды да меңгеру қатарына жатқызғанын байқауға болады.
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып СТ-н құрағанда, бағыныңқы сөз ретінде зат есім, есімдік, есімшелер, тұйық рай етістіктер қатысады. Бұл сөздер барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында меңгеріледі.
Сын есім басыңқы компонент ретінде жұмсалып сөз тіркесін құрағанда, басыңқы сөз ретінде зат есім, есімдік, есімшелер, тұйық рай етістіктер қатысады. Бұл сөздер барыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында меңгеріледі. Бағыныңқы компонент зат есім барыс септік тұлғада тіркескенде, сын есімді тіркес зат пен сапаның арасындағы қатыстық байланысты білдіреді: шаруаға пысық, балаларға қызық. Бағыныңқы шығыс септік тұлғада меңгеріліп тіркескенде, сын есімді сөз тіркестері салыстыру, салғастыру қатынасын білдіреді: желден жүйрік, ағаштан биік.
Бағыныңқы компонент көмектес септік тұлғадағы зат есім басыңқы сөз сын есім болып келген сөз тіркестері сөздің арасындағы амалдық қатынасты білдіреді: мінезімен сүйкімді, ісімен жарасты.
Бағыныңқы сыңары зат есімді сөз тіркестері. Септік жалғауының ашық және жасырын түріндегі зат есімдер мен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады: әдебиетке жетік.
Жатыс жалғаулы зат есімге сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады: Кең жазықта қозғалыс бүгін тым күшті. Бағыныңқы сыңары жатыс жалғаулы күрделі сан есімдер арқылы жасалады: он бесте отау иесі.
Бағыныңқы сыңары шығыс жалғаулы СТ. Оқушыдан бөлек, он екіден жиырма төрт, тоқылғаннан көп.
Бағыныңқы сыңары көмектес жалғаулы күрделі СТ. Абылай ханмен тұстас.
Сөз тіркесіндегі сөздердің басын құрайтын және сөз тіркестерін жіктеуге критерий болатын синтаксистік тірек - сөздердің байланысу формалары. Қазір де есімді және етістікті сөз тіркестері сол байланысу формаларына қарай өзара бірнеше топқа бөлініп жүр. Есімді сөз тіркестері қабыса, матаса және меңгеріле байланысса, етістікті сөз тіркестері қабыса және меңгеріле байланысады.
Меңгеру - жеке сөзтұлғалардың бір-бірімен толықтауыштық және пысықтауыштық қатынаста келіп, септік жалғаулары арқылы байланысқа түсуі.
Сөз тіркесінің басыңқы сыңарлары есімді, етістікті бағыныңқы сөздердің байланысу формасына, тұлғасына қарап бірнеше топқа бөлінеді. Соның бірі - меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері.
Меңгеріле байланысатын сөз тіркестерінің ерекшелігін олардың құрылу тұлғасына қарап айырамыз. Олар барыс, шығыс, табыс, жатыс, көмектес жалғауларының бірінде болады да, басыңқы сөз сол жалғаудағы сөзді керек ететін етістік не есім болады. Осыдан меңгеріле байланысқан сөз тіркесі жасалады. Меңгеруші сөз жетектеуші де, меңгерілуші оның жетегіне еруші сөз болады. Септік жалғаулары сөз бен сөзді байланыстырумен қатар, түрлі-түрлі синтаксистік қатынасты білдіреді. Мысалы, барыс септігіндегі сөз бет алысты, бағытты, мақсатты, мезгілді тағы басқаны білдіреді. Сондай мағыналық қатынастар тек жалғау жалғанған сөздердің әр түрлі болуынан ғана тумайды, тұтас сөз тіркестерінің қарым-қатынасынан туады. Жоғарыда аталған септік жалғауларын меңгеріп, түрлі-түрлі мағыналық қатынастағы сөз тіркесін құрайтын сөздер, негізінде, етістіктер болады. Солай болатындықтан меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері кең түрде жұмсалып, түрлі құрамды болып келеді. Оған қарағанда меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері сирек қолданылады.
Профессор Ә.Аблақов: Меңгеру, негізінде, етістікке тән қасиет, сондықтан есімдер етістіктер сияқты септік жалғаулы сөздермен еркін тіркесе бермейді, - деп, есімдерге қарағанда етістіктердің тіркес құрау қабілеті мол екендігін дұрыс көрсетеді.
Меңгеру амалы арқылы құрылатын зат есімді сөз тіркестері.
Меңгеру амалы арқылы құрылатын зат есімді сөз тіркестері өлшеулі синтаксистік аяда көрінеді. Бұл сөз тіркесінде бағыныңқы сөзі барыс септік формасында меңгеріліп, зат пен заттың арасындағы қатыстық байланысты білдіреді. Дәрігерлерге сабақ, Аяужанға түсініксіз, маған ыңғайлы, әнге құмар тағысын тағы.
Бағыныңқы компонент болып субстантивтенген есімше жұмсалғанда да осы қатынас білдіреді: Екіқабат әйеліне жас сорпа ішкізгеніне мәз (Ә.Н.).
Беретін мағынасы жалпы қатыстық болғандықтан меңгеру амалы арқылы құрылған зат есімді сөз тіркестері матаса құрылған сөз тіркестерімен синонимдес келіп, қатар жұмсала береді.
1. Меңгеріле байланысқан барыс септікті зат есімді сөз тіркесі.
1) бағыныңқы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.