Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

4-лекция. Етістікті сөз тіркестері. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері.
Жоспар:
1.Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері.
2.Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері.

Етістікті сөз тіркестерінде етістік негізгі, шешуші қызмет атқарады. Өйткені етістік табиғатында өзінің лексика-грамматикалық мағынасына, сөз табы ретіндегі жалпы категориялық қасиетіне орай басқа сөздерді жетегіне алып, маңайына үйіріп тұратын сөз табы. Сондықтан да ол бағыныңқылық қызмет емес, негізінен, басыңқылық қызмет атқарады да, СТ-н құрауға ұйытқы болады.
Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері.
Етістікті сөз тіркестеріне қабысу амалы арқылы бағыныңқы компонент ретінде қатысатын сөздер сын есімдер, сан есімдер, көсемшелер, үстеулер, еліктеуіш сөздер.
Етістікті СТ-не бағыныңқы болып сын есімдер жаппай қатыса бермейді. Етістікпен мол тіркесетіндер - дай, дей, тай, тей, -сыз, сіз жұрнақтары арқылы жасалған сын есім сөздер: сынаптай құбылды, дамылсыз сөйледі. Сапалық сын есім сөздердің бағыныңқы болып етістікті СТ-не кіруі аз. Бұлардың көбі күрделі көсемше тұлғаның шегерілуі негізінде қалыптасқан: қалың болып шықты - қалың шықты, ұзын қылып кесті - ұзын кесті).
Сан есімдер етістікті СТ-не негізінен дүркіндік, көлемдік мағыналы рет, есе сөздерінің жетегінде кірігеді: екі рет өлшеді, үш есе өлшеді.
Зат есімді қабыстырып қатыстырған етістікті СТ. Атау күйінде зат есім мен сабақты етістік сөздің қабысуы арқылы құрылған СТ обьектілік қатынасты білдіреді: кітап үлестірді, киім киді, бала оқыту, орақ ору. Объектілік қатынас тек қабысу арқылы берілген.
Атау тұлғалы зат есім - етістік типті тіркестер компоненттерінің тығыз байланысты болуына, айтуға ықшам болуына сай қимыл атауларын жасау үшін көп жұмсалады. Көз тікті, құлақ тікті, жол салды, әрекет істеді.
Бірақ қабыса байланысқан бұл тіркестердін бағыныңқысы әр уақыт табыс септік жалғауын жалғап, меңгерілген тіркес кұрай алады: көзін тікті, жолды салды, әрекетті істеді. Мұндай өзгеріске түскенде объект пен қимыл дараланады, қимыл атауы ретінде етістік сөз жалпы мағынасында көрінеді: көз тікті - көзін тікті, ән-салды - әнді салды. Күрделі атау ретінде құралған зат есім-етістік кұрамдағы тіркестің компоненттері салт етістік болған жағдайда (жол жүру) аталғандай анық объектілік қатынасқа ауыса алмайды.
Үстеулер қимылға тән амалды, сапаны, мезгілді, мекенді атайтын сөздер болғандықтан, олар етістіктермен тіркеседі және олар морфологиялық өзгеріске түсе алмайтындықтан етістікпен тек қабысып тіркеседі. Олар мынадай мағыналық қатынаста тұрады:
1.Мезгілдік - ерте бітті, биыл келді.
2.Мекендік - әрі отырды, бері бұрылды.
3.Амалдық - қасқырша ұлиды, шапшаң көнеді.
Еліктеуіш - мағынасына қарай тек етістіктермен тіркесіп, қимылдың сапасын, сынын білдіретін сөздер. Сөздердің еліктеуіштік мағынасы оларды белгілі етістіктермен ғана тіркесуге мәжбүр етеді: бұрқ-бұрқ қайнады, сарт-сарт соқты.
Көсемшенің үш түрі де етістікті тіркеске қатысады: күле кірді, қуанып шықты, айтқалы отырды.
Көсемше өзгермейтін форма екені, әрі екінші бір қимылға қатысты қимылды, іс-әрекетті соның сапалық қасиеті ретінде атайтын форма екені белгілі. Бұл жерде біз көсемшенің синтаксистік қызметін атап отырмыз. Синтаксистік жүйенің өзінде көсемшенің қызметі алуан, әрі кейде тіпті бірінен-бірі алшақ боп көрінетіні бар. Бірақ барлық жағдайда - бірыңғай мүшелерді байланыстырғанда да, бағыныңқы қатынастағы сөздерді бай-ланыстырғанда да - көсемше екі етістіктің біріне-бірі қатысты екенін білдіреді. Қарындаш жерге түсіп, домалап кетті. Перде жиырылып түсті. Сонымен, көсемше өз алдына дербес жұмсала алмайтын, сөйлемде тек екінші бір етістік сөзге ілесіп кіретін форма болғандықтан, етістік сөздермен ғана тіркесуі өте заңды және көсемше өзгермейтін форма болғандықтан, сөз тіркесіне қабысу амалы арқылы кіреді.
Етістікті тіркеске көсемшенің үш түрі де (-ып, -іп, -п, -а, -е, -й, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі) қатысады. Қөсемшелермен етістіктердің тіркесу мүмкіншілігі екі шартпен өлшенеді.
1. Көсемше сөз бен етістік сөздің мағыналық үйлесімі: Шошып - оянды, түрды, қарады.
2. Көсемшенің грамматикалық түрлеріне тән мағына да олардың тіркесу мүмкіншілігіне әсер етеді.
Қызмет, мағына жағынан біріне-бірі -ып, -іп, -п формасы мен -а, -е, -й формасы жуық келеді. Көптеген мысалдар бұл екі форманың мағына жұмсалу жағынан қатар келе алатынын байқатады: Күле кіріп, күңіреніп шықты. Дайындалып сөйледі - дайындалмай сөйледі. Айтып-айтпай немене. Осы мысалдар, болымды-болымсыздық форма жасауда, іс-әрекеттің сынын білдіруде көсемшелік екі форманың тең келе алатынын байқатып тұр.
Көсемшелердің ерекше дара мағынада тіркеске түсетіні - -ғалы, -гелі, -қалы, -келі формалары. Бұлар өз дара мағынасына сай мақсат, мезгіл мағыналы қатынасты білдіреді: көргелі келді, келгелі есітіп жүрмін.
Сонымен көсемше құралған сөз тіркестері пысықтауыштық қатынасты білдіру үшін қызмет етеді. Жалпы, жинақы белгісімен осылай аталғанмен бұл қатынас дара-дара түрлерге белінеді. Олар қимылдың амалын, мақсатын, мезгілін білдіреді.
Еліктеуіштер - мағынасына орай тек етістіктермен тіркесіп, қимылдың сапасын, сынын білдіретін сөздер. Сөздердің еліктеуіштік мағынасы оларды белгілі етістіктермен ғана тіркесуге мәжбүр етеді. Мысалы, қарш-қарш, тек шайнады етістігімен, бұрқ-бұрқ - қайнады, қарқ-қарқ - күлді етістігімен тіркеседі. Еліктеуіш сөздердің бәрі бірдей түбір күйінде тікелей етістікке тіркесе алмайды. Мысалы, шіңк-шіңк, жалт-жұлт, адыраң-адыраң, қылп-қылп тәрізді көптеген еліктеуіш сөздер көмекші етістіктің жәрдемімен көсемшелік тұлға алып тіркеседі: жалт-жұлт етіп. жарқырады, шіңк-шіңк етіп сөйледі.
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері - түркі туыстас халықтар тілінде, соның бірі қазақ тілінде жете зерттелмей жүрген күрделі мәселенің бірі. Мәселен , ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысын М.А. Казем - бек меңгерудің қатарына жатқызса, И.А.Батманов пен А.Н.Кононов мұндай сөз тіркестерін қабысудың қатарына қосады. Ал изафеттік құрылыстағы сөз тіркестерінің ілік жалғаусыз байланысып келген түрін А.Н.Кононов (уқитувчилар институти) меңгеру деп таниды. Мұны былай қойғанда , тіпті меңгеру терминінің аталуында бірізділік жоқ. Кейбір еңбектерде берік және әлсіз меңгеру (А.М.Пешковский, А.Н.Кононов) , жалған меңгеру (Д.И.Овсянико - Куликовский), септікті қабысу (А.С.Аманжолов) деп аталатын терминдер кездеседі.
Түркі тілін зерттеуші ғалымдардың көпшілігі меңгеруді кең көлемде түсінетін болса, ал олардың бірқатары мұндай көзқарасты құптамайды. Меңгеруді кең көлемде түсінетін ғалымдардың пікірі бойынша объектілік қатынастағы және пысықтауыштағы қатынастағы сөз тіркестегі тар көлемде түсінетін ғалымдар септік жалғаулары арқылы байланысқан пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін меңгерудің қатарына жатқызбай, қабысудың қатарына қосады.
Табыс септігінің пысықтауыш қызметін атқарудан біртіндеп арылып, бірыңғай тура толықтауыш қызметін атқаруға көшуі, соған орай оның сабақты етістіктермен тіркесетіндей болып жүйеленуі етістіктердің меңгеруін қалыптастырады.
Қазақ тіліндегі салт етістіктер барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздерді жетегіне алып меңгеріле байланысқан СТ-н құрайды.
Табыс жалғаулы СТ. Табыс септік жалғауы өзі жалғанған сөздерді тек етістіктермен қиюластырып, қимыл-әрекеттің тікелей бағытталған объектісін көрсетеді де, сөйлемде тура толықтауыш қызметін атқарады.
Табыс септікті меңгңретін СТ объектілік қатынасты білдіреді.
1. Жасау, құрау мәнді етістіктердің еңгеруі арқылы құралған СТ.
Мұндай мағынаны білдіретін етістіктер табиғатында, заттық мағынасы бар нақтылы зат есімдермен тіркесуге бейім тұрады. Осындай тіркесімділік қасиеті бар сөздер бір-бірімен табыс септігі арқылы байланысқа түседі де, объектілік қатынастағы СТ-н құрайды. Кілем тоқу, киім тігу, үй салу, кірпіш қалау т.б.
2. Бұзу, қирату, жарақаттау, жоқ ету мәнді етістіктер амал-әрекеттің
нәтижесінде бүтін тұрған нәрсенің жарақаттанып, қирап, бүлініп, істен шыққандығын білдіреді. Үйді бұзды, хатты жыртты, басын жару, матаны жырту, ақтарды талқандау т.б.
3. Объектіні қозғаушы мәнді етістіктер қозғалыс мәнді етістіктермен
сырттай қарағанда ұқсас, айырмашылығы жоқ тәрізді. Өйткені екеуі де қозғалыс арқылы іске асады. Мысалы: айдау, апару, жүргізу, қозғау - объектіні қозғаушы мәнді етістіктер, жүру, жету, келу, бару, өту - қозғалыс мәнді етістіктер. Бұлардың айырмашылықтары мынадай: 1.Объектіні қозғаушы мәнді етістіктерде қимыл әрекет тура объектіге бағытталып тұратын болса, қозғалыс мәнді етістіктерде ондай қасиет болмайды. 2. Объектіні қозғаушы мәнді етістіктерде қимыл иесі (субъекті) объектіні қозғалысқа түсіретін болса, қозғалыс мәнді етістіктерде қозғалыс түсетін объект болмайды, қозғалысқа субъектінің өзі түседі.
Объектіні қозғаушы мәнді етістіктер табыс жалңаулы сөздерді тілеп тұратындықтан, сабақты етістіктердің қатарына жатады да, ал қозғалыс мәнді етістіктерде мұндай қасиет болмайтындықтан, салт етістіктердің қатарынан орын алады. Мысалы: затты апарады, арбаны итерді, алғандарды жеткізді т.б.
4.Бөлу, жару және жинау мәнді етістіктер тура объектіге бағытталады да, толықтауыштық қатынастағы СТ жасалады. Ағашты бөлу, сүйекті жару, жерді жырту, шөп жинау т.б.
5.Ішіп, жеу, қоректену әрекетін білдіретін етістіктер объектілік өатынастағы СТ-н құрайды: тамақты жеу, сорпаны ішу, етті шайнау т.б.
6.Сөйлеу, ойлау, сезу, қабылдау мәнді етістіктер табыс жалғаулы сөздермен байланысқа түседі. Мысалы: тапсырманы сұрады, оқиғаны баяндады, күшін көрсетті т.б.
Табыс септіктегі зат есім -- етістік болып құралған сөз тіркестері объектілік катынасты білдіреді, яғни бағыныңқы сөз қимылдың, іс-әрекеттің объектісі болған затты атайды. Сонымен, аталған сөз тіркесі объект -- затпен қимылдың арақатынасын білдіреді.
Объектілік қатынасты білдіруге зат есім сөздің табыс септік формасы бейімделген. Бұл қызмет - осы форманың үлесі. Дегенмен санаулы етістік сөздердің тіркесінде объектілік қатынас барыс, шығыс септік тұлғалары арқылы да немесе шылау арқылы да білдіріле алады.Зере қолын ұстады -- қолынан ұстады; етегін басты - етегінен басты.
Тура объектілік қатынасқа түсетін сөздің табыс, шығыс септік формаларында меңгеріліп, етістікпен тіркесуі мына жағдайға байланысты. Объект қамтылу мөлшері жағынан бейтарап аталса, ол сөз табыс септік формасында тіркеседі: қолын ұстады. Объект түгел қамтылмай, мөлшермен қамтылғанын атау қажет болғанда, ол сөз шығыс септік тұлғасында меңгерілді: қолынан ұстады, нанынан берді т. т. Ұрысты сөзі тура объектіні табыс, барыс септікте бірдей меңгереді. Екі түрлі меңгерілу ұрысты сөзінің табиғатына байланысты. Сабақты етістік ретінде ол объектілік қатынастағы сөздің табыс септікте тіркесуін талап етеді. Екінші жағынан, семантикалық жүйені қуғанда ол кісінің психикалық күйін білдіретін етістіктер тобына жатады: күлді, ренжіді, сүйсінді, қуанды т. т. Бұлардың көбі салт етістіктер. Бұларға қатысты объект жанама толықтауыш ретінде байланысады:Осы т опқа қатыстылығының арқасында, солардың грамматикалық сипатына жуықтау аркылы ұрысты объекті сөзді екі түрлі меңгеруге ие болып тұр: Абайға ұрысты - Абайды ұрысты. Осы сияқты мін, ас сөздері де объект ретіндегі компонентті екі тұлғада меңгереді: атқа мінді, атты мінді; таудан асты, тауды асты. Мінді сөзі көпшілік объект ретіңдегі сөзді тек барыс септік формасында меңгереді: поезға мінді, самолетке мінді. Ат, өгіз, бие, тай сияқты сөздердің табыс септік формасында меңгерілуі - ерекшелік. Бұл тіркестіру ерекшелігі аталған заттардың тура объект ретінде қамти алынады деген ұғымға байланысты қалыптасқан болу керек.
Барыс жалғаулы СТ. Барыс септік арқылы меңгеріліп, етістікті СТ-не мынадай сөздер кіреді: зат есім, есімдік, есімше. Бұлар мынадай мағыналарда жұмсалады;
1.Іс-қимылдың бағытын білдіреді: баласына барды, ішке кірді.
2.Қозғалыс-әрекетінің бағыт, бағдарын білдіретін етістіктердің бірқатары барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп аттану, жорыққа шығу, тартысу мағынасында қолданылады: күреске шығу, жорыққа аттану, соғысқа бару.
3.Арналу, жұмсалу объектісін білдіреді: матаны көйлекке алды, дәптерді жазуға алды.
4.Меңгерілетін сөз есімше мен тұйық рай сөз болғанда етістікті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.