Бірыңғай пысықтауыштар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

7-лекция. Жай сөйлемнің күрделену жолдары. Жай сөйлемнің оқшау сөздер арқылы күрделенуі. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі.
Жоспар:
1.Жай сөйлемнің бірыңғай мүшелер арқылы күрделенуі
2.Жай сөйлемнің оқшау сөздер арқылы күрделенуі
3.Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі

Сөйлемнің барлық мүшелері бір сұрауға жауап беріп, бір синтаксистік қызмет атқарып, тобымен бәрі сөйлемнің белгілі бір мүшесімен ғана қатынасқа түсіп сөйлемнің бірыңғай мүшесі бола алады.
Сөйлемде синтаксистік қызметі бірдей, көбінесе өзара тұлғалас сөйлем мүшелері бірыңғай мүшелер деп аталады.
1.Сөйлемнің бірыңғай мүшелері санамалы интонациямен бөлініп-бөлініп айтылады.
Таласа, жарыса білінген изен, жусан, жас бетеге иістері де күншуақты салқын сәскенің қош лебіндей. (М.Ә.)
2.Бірыңғай мүшелерді байланыстыратын жалғаулықтар салаластырушы жалғаулықтар деп аталады. Олар: мен, бен, пен, және, да, де, та, те немесе, не болмаса, әлде, әрі, бірде т.б.
1.Ыңғайластық жалғаулықтар: және, мен, тағы, да, әрі.
Ол жақта көбінше Ербол мен Әйгерім болады. Мақұлбай үшін Абай да әрі аға, әрі әке шендес. (М.Ә.)
2.Қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, сонда да, алайда.
Дала аласа, бірақ тығыз бетегемен жайнаған. (М.Ә.)
3.Талғаулықты жалғаулықтар: я, не, немесе, не болмаса, біресе, әлде.
Толқын біресе жарды сүзіп, біресе қайтып бұрқанып жатыр екен.
С.Аманжолов: Тұлғасы жағынан бір жалғауда тұрып, біркелкі сұрауға жауап беретін болып келсе, сөйлем мүшелері де мағына жағынан негізінде бірыңғай мүше болады.
Бастауыштың бірыңғайласуы. Сөйлемде екі не одан көп бастауыштар бірдей синтаксистік қызмет атқаруы арқылы ортақ бір баяндауышқа бірдей қатысты келіп бірыңғайлық тізбек туғызады.
Бастауыштардың ортақ баяндауыштары - етістікті не есімді сөздерден болып келеді. Бірыңғай бастауыштардың мағыналары әдетте біртектес, тұлғалары көбінесе бірдей болады. Мысалы: Абай мен Әйгерім бұларды үнсіз ырзалықпен, ұзақ тыңдап болған еді.
Бірыңғай бастауыштар зат есімнен, есімдіктен, тәуелді жалғаулы сөзден болады.
Бірыңғай бастауышты сөздер көбінесе зат есімдер болып келеді. Байдалы, Байсал, Сүйіндіктер де аттарынана лезде мініп, өз қолдарына ұран салды. (М.Ә.)
Затттың сындық сапысын білдіретін сын есімдер субстантивтеніп бірыңғай бастауыштық қызметте жиі қолданылады. Үлкені де, кішісі де Зеренің жетісіне дейін Жидебайда қалды.
Бірыңғай бастауыштардың қызметінде есімдіктер, әсіресе, зат есімдердің орнын басатын жіктеу, сілтеу есімдіктері қолданылады. Сен де, ол да ұзақ сапарға аттанғалыотырсыңдар.
Бірыңғай бастауыштар тізбегін құрайтын сөз табының бірі - субстантивтенген сан есімдер. Сайып келгенде төрт пен бесіңіз көз бояу болып шығады.
Бірыңғай бастауыштардың қызметінде жүмсалатын сөздер - есімшелер. Егін оратындар да, астық таситындар да қырман басында қалды.
Бірыңғай бастауыштар кісі аттарынан болғанда, олардың ең соңғысына көптік жалғауы жалғанады. Үйде Абай, Зере, Ұлжандар отыр.
Біркелкі бастауыштарды жинақтаушы сөз кейде сан есім болады. ... үшеуі оғаша қалған еді.
Бірыңғай мүшелерді жинақтау қызметінде бәрі, барлығы, көптік жалғаулы деген есімшесі тәрізді сөздер жиі қолданылады. Бірыңғай бастауыштар жалғаулықты және жалғаулықсыз байланысады.
Баяндауыштың бірыңғайласуы. Баяндауыштар сөйлемнің бірыңғай мүшелері болу үшін, олардың бәрі бірдей бір бастауышқа бағынып, өзара интонация мен жалғаулықтар арқылы байланысады. Күз аспаны күңгірт, бұлыңғыр. (М.Ә.)
Бірыңғай баяндауыштар, негізінде, бастауышпен жақтық және жекеше, көптік жағынан қиыса айтылады.
М.Шаяхметова: Баяндауыштық қызметте жұмсалғанда, олар басты 2 салаға бөлінеді. Етістікті, есімді. Көлдің қамыстары теңселеді, сусылдайды, сыбдырлайды. Аспан айқын, ашық.
Етістіктердің сөйлемдегі қызметі, негізінен, баяндауыш болғандықтан, тіліміздегі баяндауыштардың дені - етістікті баяндауыштар болып келеді. Абай үлкен болуға тегі көп асығатын, қызығатын.
Етістікті бірыңғай баяндауыштардың өзара байланысын үш топұа бөліп қараймыз:
1. Бір ғана ыңғайластырушы жалғаулықпен байланысқан бірыңғай
баяндауыштар, бұлар қимылдың бірінен соң бірі болып жататын үдетпелілігін және мезгілдестігін білдіреді: Бір-ақ ауыз сөзім бар, соны айтайын да, қайтайын.
2.Бірыңғай баяндауыштардың қарсылықты не талғаулықты жалғаулықтар арқылы байланысып келген түрлері. Олар машинадан түсе сала жүгірді, бірақ үлгере алмады.
3.Жалғаулықсыз байланысқан немесе қайталанып келетін жалғаулықтар арқылы байланысқан бірыңғай баяндауыштар. Нұрғаным бұның жүзіне қадала қарап отырып, бір ағарып, бір қызарады.
Есімді бірыңғай баяндауыштардың өзара байланысын екі топқа бөліп қарауға болады.
1.Есімді бірыңғай баяндауыштар өзара салаластыратын бір ғана жалғаулық арқылы байланысып, тұйықталған тізбек құрайды, бұлар субъектінің бір беткей әр түрлі сындық, заттық сапасын білдіреді. Күймеге мінетін Ұлжан мен Қалиқа ғана.
2.Есімді бірыңғай баяндауыштар қайталанып келетін жалғаулықтар арқылы немесе жалғаулықсыз, яғни интонация арқылы байланысып, тұйықталмайтын әрі қарай жалғастыра беруге болатын бірыңғай баяндауыштық тізбек құрайды. Қыран баласына дүние әрі кең, әрі тар.
Анықтауыштардың бірыңғайласуы. Сөйлемде анықтауыштар өздері анықтайтын сөйлемнің алдында тұрып екі түрлі ыңғайда жұмсалады. Бірде анықтайтын сөзіне қатысты бірдей бірнеше анықтауыш бір сөзді әр жағынан анықтайды. Олар көбінесе тұлғалас, ұқсас келеді. Өңшең пысық, елгезек, сергек жігіттер.
Енді бірде бірыңғай мүшелер болмайтын, бірақ соған қатты ұқсайтын дәл соның өзіндей көрінетін тіркестер болады. Сүйіндіктің аппақ үлкен кірпіш үйі жылы екен. Бұлар - әрыңғай анықтауыштар. Өйткені олар заттың әр қилы сапасын білдіреді. Осындай анықталатын заттың әр қилы сапасын білдіретін кейбір анықтауыштар бірыңғай бола алмайды, өйткені олар алдымен бірін-бірі анықтап барып сол тобымен зат есімді анықтап тұрады.
Бірыңғай анықтауыштар мен әр ыңғай анықтауыштардың ерекшелігі: әрыңғай анықтауыштар интонация арқылы жікке бөлінбей, бірімен-бірі ұласа айтылад, олардың арасына жалғаулық шылаулар қоюға болмайды. Ал бірыңғай анықтауыштар айырым интонациямен айтылып өзара жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықсыз да санамалап байланысады. Көнетоз, жыртық киімдерімен ерекше бір азап дүниесінен келгендей.
Бірыңғай анықтауыштарды жасалу жолдары мен байланысу тәсілдеріне қарай: 1) қабыса байланысқан анықтауыштар (немесе сапалық анықтауыщтар); 2) матаса байланысқан анықтауыштар (меншіктік анықтауыштар) деп екіге бөлуге болады.
Бірыңғай анықтауыштар әр түрлі сөз таьынан жасалатындықтан, олардың анықталушы мүшемен мағыналық қатынасы әр түрлі болады. Бұйралау, ұзын, сары сақалы бар, қызыл жүзді, көк көзді, кесек мұрынды, сұлу адам екен. Бұл жерже анықтауыштар сын есімнен жасалып тұр. Елеусіздің сыйласатын да, сырласатын да дос-жараны бар. Есімшеден жасалған.Көргенде күміс кесе, алтын аяқ... Зат есімнен болып тұр.
Меншікті анықтауыштар өзі анықтайтын сөзінен бұрын тұрады: Исі Ырғызбайдың, Топай, Жуынтаяқтың да көп ауылдары Құнанбайды зор қошеметпен қарсы алды.
Бірыңғай толықтауыштар. Бұлар сөйлемдегі қызметіне, байланысына қарай бастауыш пен баяндауыштың маңына топталып, алдамен соларға қатысты болып тұрады. Өз бойындағы парықсыздықтың ең кішкене белгілерін: қыңырлықты, өшпенділікті, ашуланшақтықты, жылауықтықты, менменсіген тәкапарлықты жоя білу керек.
Бірыңғай тура толықтауыштар субстантивтенген сын есімдерден, есімдіктерден, есімшелерден, тұйық етістіктен болады. Жақсы менен жаманды айырмадың. Ұялғанды, жауап айтпағанды кешірмейтін әке мінезі Абайға мәлім.
Бірыңғай жанама толықтауыштар зат есімдерден, субстантивтенген сын, сан есімдерден жасалады. Қазірде он сегіз, он тоғызға кеп қалған Оспан тіпті алпамсадай боп кетіпті.
Бірыңғай тура толықтауыштар - табыс септігінде жұмсалатын сөйлем мүшелері. Елді, жерді қыс бойы қатты сағынып қалған екен.
Бірыңғай тура толықтауыштар зат есімдерден, зат есімдердің орнына қолданылатын немесе заттық мағынаға ие болған есімдік, сын есім, есімшелер болып келеді. Жақсы менен жаманды айырмадың...(субстантивтенген сын есімдерден), Өзін де, оны да жаман атқа ұшыратып, қарғыс алатын іске басты (есімдіктерден), Ұялғанды, жауап алғанды кешірмейтін әке мінезі Абайға мәлім (есімшелерден), Ол Сырдарияның жеңілуіне көзі жеткен адамдай абыржуды, күйгелектеуді білмейді (тұйық етістіктен)
Бірыңғай жанама толықтауыштар бірыңғай тура толықтауыштардай сабақты етістіктермен ғана тығыз байланыста айтылмай, сабақты және салт етістіктерді де жанама түрде толықтайды. Сол сырына Абай бар жүрегімен, бар қиял сезімімен шомған болатын.
Бірыңғай пысықтауыштар. Мағыналас, көбінесе тұлғалас сөздерден жасалып, барлығы бір дәрежеде бір сөзге қатысты айтылған пысықтауыштар бірыңғай пысықтауыштар болады. Бұлар өздері қатысты мүшенің (көбіне етістік баяндауыштың) мекенін, мезгілін және істің істелу амалы мен себебін, мақсатын білдіріп тұрады. Жолаушы күнімен, түнімен жүріп келеді.
Олар үстеулерден, көсемшелерден, зат есімдерден жасалады. Рақмет бүгін немесе ертең келеді. Күнде қанат серпісіп, күнде қамшы сілтесіп, қақтығысып келген екі байдың аядай жерге арқа тіресіп қонып жатқандары жай да емес сияқты. (Ғ.М.) Қыс пен күзде жер қоритын әдеттері бар.
Бірыңғай пысықтауыштар етістіктермен алуан түрлі мағыналық қатынаста айтылуына қарай мынадай топтарға бөлінеді.
1.Бірыңғай мезгіл пысықтауыштар. Етістіктің шақтық мағынасына мезгілдік мағына үстеп, белгілі бір әрекет қимылдың қашан, қай мезгілде орындалатынын білдіретін бірыңғай пысықтауыштар мезгілдік бірыңғай пысықтауыштар деп аталады. Олар мезгіл көбінесе пысықтауыштарынан жасалады. Әңгімелерін түсте де, кешке де тіпті күні бойы айтқыза беретін.
Сол сияқты зат есімдерден де болады. Жазда да, қыста да, жауында, боран-шашында басқалар жатса да, малшы жатпайды.
2.Бірыңғай мекен пысықтауыштар. Бірыңғай мекен пысықтауыштар қимылдың, іс-әрекеттің шығар жерін, бет алысын, болар орнын білдіреді. Тұс-тұстан, жан-жақтан жұрт жиналып қалды.
3.Бірыңғай мақсат пысықтауыштар. Бұлар белгілі бір іс-әрекеттің орындалудағы мақсатын, не үшін, қандай талапқа лайық істелетінін, көздеген ойын білдіреді. Абай өзі үшін де, Ділдә үшін де наразы боп кетті.
4.Бірыңғай себеп пысықтауыштар. Бірыңғай себеп пысықтауыштар сөйлемде тек қана етістіктен болған баяндауыштың мағынасын ғана айқындап, тек сол қимылдың болу-болмау себебін ғана білдірмейді, оның маңындағы басқа амал мекен пысықтауыштармен де мағыналық байланыста болады. Түсінбегендіктен, түсіне алмағандықтан сезбей қалар деп ойлады. Ол байсалды, тәртіпті болған себепті жұмысты жақсы істейді.
5.Бірыңғай амал пысықтауыштар. Бұлар қимыл-әрекеттің қандай тәсілдермен атқарылатынын, амалын білдіреді. Мынау екі ақын Абайға көп кезде бірге туысқан ағадай, інідей көрініп қалды. Қазақша, орысша, татарша күте біледі.
6.Бірыңғай мөлшер пысықтауыштар. Іс-әрекеттің мезгілдік созылу, көлемдік таралу мөлшерін немесе істің қайталану дәрежесін білдіреді. Екі түн, бір күн ұйықтаған Абай осы қалың ұйқының уағында өзінің қандайлық абыройлы, атақты жақсы жігіт атымен оянғанын білген жоқ.

Қаратпа сөздер дегеніміз сөйлемнің мазмұнын кімге, неге арналып айтылғанын білдіріп тұрған, біреудің назарын аударту үшін айтылатын сөз. Қаратпа сөздің өзіндік белгілері бар. Айтар болсақ, қаратпа сөз атау тұлғада тұрғанмен, оның сұрағына жауап бермейді: Әбіш аға, оныңыз рас қой; Қаратпа сөз сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді: Қарағым, мен жалған сөз айтқан жоқпын. Бастауышы - мен. Қарағым - - - мен? Қарағым - - - - жалған сөз? Қарағым - - - - - айтқан жоқпын?; Қаратпа сөз сөйлемдегі басқа сөздерден интонация арқылы оқшауланып тұрады: Ей, Аққу, сәлем деші жолыққанда!; Қаратпа сөз бар сөйлемнің бастауышы көбіне айтылмай, жасырын тұрады: Әже, шақырттыңыз ба? (Сіз). Қаратпа сөз жалпы есімдерден де, деректі, дерексіз есімдерден де жасала береді: Домбырам, күйлер қоссын пернелерің!; Қаратпа сөздің тыныс белгілеріне келетін болсақ, қаратпа сөз сөйлеммнің басында келсе, үтір қаратпа сөзден кейін қойылады. Азамат, жүнжіме, жүрме бос! Қаратпа сөз сөйлем ортасында келсе, үтір қаратпа сөздің екі жағынан да қойылады. Қане, балапаным, қолыңды бер! Қаратпа сөз сөйлем соңында келсе, үтір қаратпа сөздің алдынан қойылады. Талпынып, көкке құлаш серме, көңілім!.
Негізінен, қаратпа сөз - үндеу амалдарының бірі. Қаратпа ретінде жиі жұмсалатын сөздер бар. Олар мыналар:
1. Жалқы есімдер: - Дәрмен, сен шабытыңды ірке тұр; Япырай, Абайжан - ай, көптің көңілінде жүрсе де, аузы бармайтын сөзің өзің айттың - ау; Дәрмен - ай, бұл жауыздыққа жаза жоқ. Есіл сорлы ең сахараның иесізі - ай десеңші... - деп күрсініп алды.;
2. Туыстық қатынасты білдіретін сөздер: - Ататай, мен ержетемін, сонда ол қуарған Әзімбайдың басын мен де жарамын! - деді.; - Жеңеше, сабыр етіңіз, жеңеше. Әбіштей баласы бар шеше жылай а екен?; - Ағеке - ау, не деп тұрсыз... сіз айтқандай керіс қоспақ емес, түс нардың тұқымы, ата малы!;
3. Кісілерді жас, жыныс, әлеуметтік ерекшелігіне қарай атайтын: - Ал, жігіттер, енді аттан қонып, сабыр табыңдар. Осы арада әңгімелесіп жатайық; Ал, ағайын, мін енді тегіс аттарыңа; - Әй, жатақ! Кімің бар? Шық алдыма! - деді. (М.Ә).
4. Қаратпа сөз ретінде тілек істі білдіретін зат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.