Атаулы сөйлемдер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

9-лекция. Жай сөйлемнің құрылымдық типтері
Жоспар:
1.Жақты және жақсыз сөйлемдер
2.Толымды және толымсыз сөйлемдер
3.Жалаң және жайылма сөйлемдер
4.Атаулы сөйлемдер
5.Күрделенген сөйлемдер
6.Бір мүшелі сөйлемдер

Жай сөйлемнің құрылымдық жағынан бірнеше түрлері бар.
А.Байтұрсынов: Болымды сөйлемдер. Не жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем болымды сөйлем деп аталады. Еділ бойы тоғай бар, тоғай толған ноғай бар.
Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз сөйлем деп аталады. Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды.
Тұрлаулы мүшелері бар сөйлем толымды деп аталады. Өлген келмес, өшкен жанбас. Тұрлаулы мүшесінің біреу не екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп аталады. Ит тойған жеріне, ер туған жеріне.
Тұрлаулы мүшелері ғана бар сөйлем жалаң деп аталады. Ел қонды.
Тұрлаулы мүшелерінен басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлем жайылма деп аталады. Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады.
Ж а қ т ы сөйлемдер. Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра атау арқылы білуге болатын сөйлем жақты сөйлем деп аталады. Олардың бастауыштары баяндауышпен қиысу үшін белгілі жақ жалғауларында не жалғаусыз жақтық мағынада айтылады. Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмай да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді. Ондай жақты сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынадай жағдайларда болуы мүмкін:
1. Ұзақ ойға қатысты болып, өзара мағыналық байланыста айтылатын жеке сөйлемдердің бастауышы бірінде болса, екіншісінде қайталанып айтылмай, соған ортақтасып тұра береді. Сонда тізбектеліп қатар айтылатын бірнеше жай сөйлемнің не құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің бірінің бастауышы екінші сөйлемге де бастауыш болып ортақтасады. Мысалы: Сүйіндіктерге қарсы Құнанбай бар тобымен келген жоқ. Жылқыдан бері қарай біраз шыққан соң, өз қасындағы көп аттыны кейін қайтарып жіберді. (М.Ә) Құнанбай - ортақ бастауыш.
2.Бастауыштың қай сөз екені баяндауыштық тұлғадан айқын болып тұрғанда, әсіресе І-ІІ жақтық бастауыштар сөйлемде ерекше айтылмайды. Қыстауымызға келе жатыр ек. (М.Ә). Біз бастауышын баяндауыш арқылы тауып алуға болады.
Ж а л п ы л а м а жақты сөйлем. Бас мүшесі белгілі бір жақтық тұлғада тұрғанымен, сөйлем семантикасы жалпыланған жақтық мәнді білдіретін, соған сай іс-әрекет үш жаққа тән боп көрінетін бір негізді сөйлем түрін жалпылама жақты сөйлем дейміз. Олар мынадай жолдармен жасалады:
1. 2-жақтық жіктік жалғауы арқылы: Не үшін келдің, не ұшін кеттің, не бітіріп кеттің. Тұңғиық.
2. Жалпылама жақты сөйлем 1-жақта да жасалады деп есептейтін ғалымдардың пікірінше, мақал-мәтелдер, афоризмдер 1-жақтық жекелік тұлғасында және ауыспалы мәндегі көптік тұлғада жалпылық мәнге ие болады. Мұнан да жаман кезімде тойға барғанмын.
3.Жалпылама жақты сөйлем мақал-мәтелдердің, афоризмдердің 3-жақтық тұлғаларында да байқалады. Көре-көре көсем болады...
Б е л г і с і з жақты сөйлем. Бас мүшесі 3-жақтық тұлғада келіп, іс-әрекеттің иесі белгісіз жақ болатын, тек іс-әрекеттің орындалуы жайында хабар білдіру мақсатын көздейтін бір құрамды сөйлем түрін белгісіз жақты сөйлем дейміз. Жиылыста Омбы мен Қызылжарды большевик билеп алғанын хабарлады. Ол жақта жылқының етін жемейді. Сөйлемдегі іс-әрекеттің иесі болатын жақ тек логикалық ыңғайда ғана бөгде бір белгісіз жақ болып түсініледі. (Мүс.)
Ж а қ с ы з с ө й л е м. Бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтын, айтылған іс-әрекет баяндауыш арқылы үш жаққа бірдей ортақ ұғымда жұмсалатын сөйлемдер жақсыз сөйлемдер деп аталады. Олардың баяндауыштары былай жасалады:
1. - у, мақ жұрнақты тұйық райлы қимыл есімі мен керек сөздерінен құралған баяндауышы бар сөйлем жақсыз болады: Бұл жұмысты тез қолға алу керек.
2.Барыс септікті тұйық райлы етістікке, есімше, көсемше тұлғалы етістікке бол етістігі көмекші болу арқылы жақсыз сөйлем жасалады. Мұндай жағдайларды көп кездестіруге болады. Қамарға кінә қойып болмайды.
3.Барыс септіктегі тұйық рай тұлғалы етістіктен болған күрделі баяндауыштың құрамында мүмкін, мүмкін емес сөзі айтылу арқылы да жақсыз сөйлем жасалады: Сан жүздеген адамнан көшеде аяқ алып жүруге мүмкін емес еді.
4.Бірдеңені арман ете айтылатын күрделі баяндауышты сөйлемнің негізгі сөзі келер шақтық есімше (р, ар, ер) болып, одан кейін сұрайлы - ма, ме шылауы мен көмекші - е, ді етістігі айтылып та жақсыз сөйлем жасалады. Па, шіркін! Мына атқа мінер ме еді?
4.Күрделі баяндауыш құрамында барыс септікті тұйық райлы тұлғалы етістіктен кейін тура келу көмекшісі айтылу арқылы да жақсыз сөйлем жасалады: Сендермен хош айтысуға тура келіп тұр.
5.Менің инженер болғым келеді дегенде ілік жалғаулы сөздер мен болғым келеді көмекші етістіктері арқылы да жасалады.
Қазақ грамматикасында жақсыз сөйлемді жанама жақты сөйлемдер деп атайды.
Т о л ы м д ы сөйлемдер. Сөйлем арқылы хабарланатын ойға қатысты сөздер кейде түгел айтылып, кейде олардың кейбіреулері ғана айтылуы мүмкін. Сүйіндік сөзінен соң ұйлығып қалған Бөкенші, Борсақтар үндемеді. Мұнда ойға қатысты сөйлем мүшелері түгел айтылған. Сондықтан мұндай сөйлемдер толымды деп аталады.
Т о л ы м с ы з сөйлемдер. Ойға қатысты мүшелері түгел айтылмаған олқы сөйлемдер толымсыз болады. Бұл сөз одан әрі өрбіген жоқ. Қай сөз екені белгісіз ...
С.Аманжолов: "Біреулер сөйлемде сөйлемнің бес мүшелері болса, толымды болады дейді. Ал егер сол бес мүшенің біреуі жоқ болса, толымсыз болады деген пікірлер бар. Кейбіреулер бастауыш, баяндауыштың біреуі жоқ болса, толымсыз дейді. Бұл - ең тиянақты пікір. Шынында, негізгі критерий тұрлаусыз мүшенің болмауына байланысты емес. Негізгі критерий мүшенің біреуінің көрінеуде жоқ болуына байланысты. Бірақ олардың орны даяр тұрып, тек айтылмай қалып, сұрау қойғанда, шыға келетін болу керек."
Н.Сауранбаев толымды және толымсыз сөйлемдерге ереже берген. Зертеушінің пайымдауынша, толымды сөйлем ойға қатысты мүшелері түгел айтылған сөйлемді толымды сөйлем деп атайды.
Ж.А.Жақыповтың Қарағанды ҚарМУ баспасынан шаққан Сөйлеу синтаксисінің сипаттары еңбегінде толымсыз сөйлемдер толығымен талданып зерттелген. Тіл білімінде толымды және толымсыз сөйлемдерді белгілі бір тиісті сөйлем мүшесінің я мүшелерінің қатысу-қатыспауына байланысты ажыратып жүр. Сондықтан Ж.А.Жақыповтың пікірінше, мүшеленбейтін сөйлемдерді (сөз-сөйлем, атаулы сөйлем т.б) толымды-толымсыз деп бөлуге келмейді. Толымды және толымсыз болып келетін сөйлемдер - бірқұрамды және екіқұрамды сөйлемдер.
Сөйлемде ойға қатысты мүшенің қатысып тұрғанын, қатыспай тұрғанын айқындау қиын, бұл көбіне дерексіздікке әкеп соғады. Өйткені контекстен тыс тұрған сөйлем толымды, толымсыз екені белгісіз болады. Осы тұрғыдан алғанда, біз толымды сөйлем деген ұғымның өзін шартты, салыстырмалы деп санаймыз. Ж.А.Жақыпов өз еңбегінде толымсыз сөйлемге толық талдау жасап, оның жасалу жолдарын көрсеткен. Ж.Жақыповтың пікірінше, толымсыз сөйлемдердегі тиісті мүшенің я мүшелердің қатыспай тұруының екі себебі бар: контекст және ситуация. Басқаша айтқанда, түсіп қалған мүшені контекст немесе ситуация арқылы тауып қоя аламыз.
Бастауышсыз толымсыз сөйлем. Сөйлемдегі бастауыштың түсіп қалуының бірнеше түрлі себептері бар екені анық. Зерттеуші Ұ. Керімбекова Бастауышсыз толымсыз сөйлем атты мақаласында бастауыштың түсіп қалу себептерін, негізінен, дұрыс көрсетеді. Олар - мыналар:
1. Қатар айтылған сөйлемдер мағыналық байланыста келіп, бір сөзге (сөздер тобына) ортақтасқанда, бастауыш түсіп қалады. Белгілі бір контекстің алғашқы сөйлемінде аталғандықтан, бір сөзді қайталай бермеу үшін соңғы сөйлемдер бастауышсыз айтыла береді. Бұл бастауышсыз толымсыз сөйлемдер алдыңғы сөйлемдегі ойдың тікелей мағыналық жалғасы ретінде келіп, аталған субъектінің қосымша белгілері, іс-әрекет, қимылын көрсетеді. Мұндайда бірнеше сөйлемнің бір ғана бастауышы болады. Кейде толымсыз сөйлемнің түсіп қалған бастауышы алдыңғы сөйлемде анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, баяндауыш мүше болуы мүмкін. Бірақ бұл жағдай бастауышты табуға кедергі келтірмейді.Мысалы:
1.Таң салқыны қазір күздің суық желіне айналған ... ұзарып сарғайған селеу мен бозғыл көде, жусан бәрі де жел лебінен қалтырайды. 2.Бас шұлғып елбек қағады (М. Әуезов). Мұндағы екінші сөйлем толымсыз . Оның баяндауышы алдыңғы сөйлемдегі асты сызылған сөздер.
2. Бастауыштың түсіп қалуының тағы бір себебі жақтық мағынаға байланысты. Әдетте, бастауыш үш жақта (жекеше-көпше, анайы-сыпайы түрде) айтылады. Солардың ішінде бірінші, екінші жақтан болған бастауыштың ерекше айтылмай түсіп қалуы жиі кездеседі. Оның себебі есім баяндауыш пен етістік баяндауыштың I, II жақтағы жіктік жалғау көрсеткішінен бастауыштың мағынасы белгілі болады. Осындай орайда, егер бастауышқа ой екпіні түспесе, әдетте, олар сөйлемде ерекше айтылмайды.
3. Тілімізде бастауыштың түсіп қалуы толымсыз сөйлемнің жалпы мағынасынан белгілі болады.
Анықтауышсыз толымсыз сөйлемдер. Ұ.Керімбекова анықтауышсыз толымсыз сөйлемдерге арналған мақаласында сөйлемде меншіктік анықтауыштың қатыспай тұру себебін құрылымдық аспекті тұрғысынан көрсетеді:
а) негізгі ой анықталушы сөзге аударылып, ол ерекше екпінмен айтылғанда;
ә) ... .анықталатын сөз субъектіге тән зат болса;
б) ... алдыңғы сөйлемдерден белгілі болады;
в) ... оның алдыңғы сөйлемде жалпылық, белгісіздік мағынада келуімен байланысты. Олар көбінесе күрделі сөздерден тұрады да, көрші сөйлемде аталғандықтан келесі сөйлемде басы артық сөздер қайталанбай түсіп қалады.
Толықтауышсыз толымсыз сөйлемдер етістікті сөйлемдерде көп кездеседі, өйткені етістік сөйлемде есім сөздермен меңгеріле байланысып тұрады.
Толықтауыштың сөйлемде қатыспай тұрғанын бастауыш пен анықтауыш сияқты білдіріп тұратын арнаулы форма жоқ. Контекстуалды толықтауышсыз толымсыз сөйлемдерде құрылымдық жағынан толымды болып келеді де, семантикалық жақтан толымсыз болады. Әдетте мұндай сөйлемдер бастауыш пен баяндауыштан тұрады. Сондықтан бұндай сөйлемдердің сырт тұлғасы толық болып көрінгенімен толықтауышы түсіріліп тұрғандықтан, мағыналық жақтан контекстке тәуелді болып тұрады. Мысалы: Мен оган алма бердім. Ол жеп қойды. Екінші сөйлем бастауыш пен баяндауыштан тұр, бірақ баяндауыш мүшеге тура толықтауыштың қажет екені байқалады.
Толықтауышсыз толымсыз сөйлемдерді толықтыратын сөздер - нақты лексикалық мағынасы бар сөздер. Сөйлесу жағдаятында болсын, контексте болсын, кей жағдайда нақты лексеманы алмастырушы етістіктер алдыңғы контексте кейінгі сөйлемнің толымсыздығын көрсетіп тұрады. Мысалы:
Жұмабай да жаңа байқады. Бала бестінің төбелін саз балшықпен баттастырып тұрып сылап қойыпты (М. Әуезов).
Үзіндідегі бірінші сөйлемдегі жаңа байқады деген етістік екінші сөйлемде баланың бесті төбелін сылап қойғанын көрсетіп тұр.
Сөйлемнен түсіп қалған пысықтауыш көршілес басқа бір сөзбен берілсе, кейде оны контекстің жалпы мазмұнынан да байқауға болады. Әдетте, пысықтауыш сөйлемдегі басқа мүшеге қызмет ету жағынан толықтауышқа ұқсап жатады. Пысықтауыш та толықтауыш сияқты етістіктен болған мүшені анықтап, оған меңгеріле байланысады. Бұл екі мүшенің қызметін ажыратуға контекст арқылы көз жеткіземіз.
Мысалы: 1. Кешегі Байсал бастаган барлық үлкендер жиыны осы ауылдан тараган жоқ-ты. Олардың үстіне қазір маңайдагы Ыргызбайдың еркек кіндгктісі түгел аттанып келген. Шапқыншылар кеткен беттерден ондаган, жиырмалаган аттылар лек-лек, желе жортып келіп жатыр (М. Әуезов).
Бұл үзіндінің соңғы сөйлемі мекен пысықтауышсыз екені келіп жатыр деген баяндауыш мүше арқылы белгілі болып тұр. Қабылдаушы санасында қайда? деген сұрақтың туары заңды. Алдыңғы контекстегі аттылардың үлкендер жиналған ауылға келіп жатқандарын білдіреді.
Баяндауышсыз толымсыз сөйлемдер. Ауызекі сөйлеу ерекшелігінің көрінісі саналатын баяндауышсыз толымсыз сөйлемдерде тілдік элементтер белгілі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.