Салалас құрмалас сөйлем

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

11-лекция. Салалас құрмалас сөйлем
Жоспар:
1.Салалас құрмалас сөйлемнің жалпы сипаттамасы.
2.Салалас құрмалас сөйлемдердің өзіндік айырым белгілері, жасалу жолдарына қарай түрлері жалғаулықты салалас, жалғаулықсыз салалас сөйлемдер.
3.Жалғаулықты салалас және жалғаулықсыз салалас сөйлемдердің мағыналарына қарай негізгі түрлері
4.Жалғаулықты мезгілдес салалас сөйлем және оның жалғаулықтары. 5.Жалғаулықсыз мезгілдес салалас сөйлем.
6.Жалғаулықты себеп-салдар салалас сөйлем және оның жалғаулықтары. 7.Жалғаулықсыз себеп-салдар салалас сөйлем.
8.Жалғаулықты қарсылықты салалас сөйлем.
9.Жалғаулықсыз қарсылықты салалас сөйлем.
10.Жалғаулықты шартты салалас сөйлем.
11.Жалғаулықсыз шартты салалас сөйлем.
12.Жалғаулықсыз салыстырмалы салалас сөйлем.
13.Жалғаулықты салыстырмалы салалас сөйлем.

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдерді топтастыруда бірнеше ұстаным негізге алынады. Дәстүрлі топтастыруда құрмаластың үш түрі көрсетіледі: салалас, сабақтас, аралас. Қазіргі тілтанымда құрмаласты топтастыруда бірнеше түрі қолданылады. Алдымен, құрылымдық ұстаным бойынша, құрмалас сөйлемдерді құрамына (құрамындағы предикативтік сыңарларының санына байланысты) қарай үлкен екі топқа бөліп қарастырамыз:
Екі (қос) құрамды құрмаластар;
Көп құрамды құрмаластар.
Екі құрамды құрмаластардың құрамындағы компоненттердің бір-бірімен грамматикалық байланыс тәсіліне қарай салалас, сабақтас деп, ал көп құрамды құрмаластарды аралас, көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас деп жіктеуге болады.
Құрмалас сөйлемдерді баяндауышының қай сөз табынан жасалуына қарай есімді құрмалас сөйлемдер, етістікті құрмалас сөйлемдер деп бөлуге толық негіз бар.
Салаласа құрмаласу деп құрмалас сөйлем құрамына енген компоненттердің грамматикалық жағынан бір-біріне тәуелді, бағынышты болмай, өзара теңдік қатынаста тұрып, салаласа құрмаласуын айтады. (Қорд.Т.). Онда көп адам сиярлық мейманхана жоқ еді, мұндай жиынға барғанда ел билеушілері өздерімен бірге түйеге теңделген киіз үйлерін ала жүретін (Ә.Ә.). Ұлжан он күннен кейін қайтып кетті , күйеулер бес күндей кешігіп барып аттанған. (М.Ә.). Мысалдардың әрқайсысында екі компонент бар, әрқайсысының баяндауыштары тиянақты, формалық жағынан алғанда өзара тең, бір-біріне тәуелсіз.
Қ.Есенов салалас құрмалас сөйлемнің мынадай белгілерін көрсетеді:
1.СҚС-нің (салалас құрмалас сөйлем) синтаксистік компоненттерін байланысқа түсіретін баяндауыш сөздері тиянақты тұлғамен аяқталады. Мұндай байланыстырғыш баяндауыш салалас құрмаластың алғашқы компоненттерінен орын алады. Бұл ретте байланыстырушылық амал көбінесе еді, екен көмекшілері болады.
2. Байланыстырғыш баяндауыштың осылайшы тиянақты аяқталуына байланысты СҚС-нің синтаксистік компоненттері тұлғалық жағынан бір-бірімен теңдестік дәрежеде жұмсалады. Синтаксистік компоненттердің бір-бірімен мағыналық үйлесімділігі болмаса, жалпы құрмалас сөйлем де құралмаған болар еді.
3.СҚС компоненттерінің бастауышы мен баяндауыштары әр уақытта да жақ жалғауы арқылы өзара қиыса жұмсалады. (Мен келіп едім, сен жоқ екенсің).
4.СҚС синтаксистік компоненттерінің аралығында интонациялық кідіріс айқын сезіліп, молынан сақталады.
5.Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысы олардың бір-бірімен мағына жағы арқылы ғана емес, сонымен бірге басқа да көптеген көмекші тәсілдер арқылы да байқалады. Әрбір салалас сөйлем аяқталған біртұтас интонациямен ғана айтылады. Ал оның әр компонентінен кейін келетін интонация - аяқталмаған, тиянақсыз, санамалы, салаластырушы интонация болады.Ол кейде теңіз боп тербеледі, кейде қаулаған жалын болып лапылдайды. (Ғ.Мүс.). Мысалдағы интонация тиянақсыз.
Салаластың жасалуыны екі түрлі болады: жалғаулықты және жалғаулықсыз.
Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.
Жалғаулықты салаластардың компоненттері өзара жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Жалпы тіліміздегі жалғаулықтар өз ішінен бірнеше мағыналық топтарға бөлінеді: себептік (сондықтан, сол себепті, өйткені, неге десең), ыңғайластық және, да, де, та, те, әрі), қарсылықты (бірақ, сонда да, сөйтсе де, алайда, ал, дегенмен), кезектестік (бірде, біресе, кейде,), талғаулықты (не, немесе, болмаса, әлде, я, яки, бейтараптық қатынастарды білдіретін (мейлі, құй). Артынан келетін ауыл кісілері тағы бар, сол себепті кеңірек жайға орналасу керек. Бүгін не бұрқылдап боран соғады, не қыламықтап қар жауады. (М.Ә.).
Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру қызметін жалғаулық мәнде қолданылатын солай бола тұрса да, солай дегенмен де, сөйте тұрса да, олай дейтін себебі, бұлай дейтін себебі тәріздес сөз тіркестері де атқарады.
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем. Профессор Н.Сауранбаев жалғаулықсыз салаластарды іргелес құрмалас деп атап, оны салалас құрмаластың қатарынан шығарып, салаластар мен сабақтастардың арасындағы категория деп қарайды: Сүйтіп, іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да белгісі бар. Салаласқа тән белгісі - ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық жағынан бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және баяндауыштың тиянақты қалыпта болатындығы. Бұл екі қасиет іргелес құрмаластарды салалас құрмаласпен жақындастырады. Ал іргелестерді сабақтастармен жақындастыратын белгі - іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады... Ал іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан сабақтасып байланысады да, сыртқы байланысу формасы жағынан салалас болып келеді деген Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі атты еңбегінде.
Бірде іргелес салалас, бірде жалғаулықсыз салалас, бірде үлестес сабақтас деп берілетін сөйлемдердің өзіне тән төмендегідей қызметі көрсетіліп жүр:
1. Іргелес салалас сөйлемдер сөзді эмоциялы етіп айту қажет болғанда жұмсалады.
2. Іргелес салалас сөйлемдер сөзді үнемді, жинақы құрап айту қажет болғанда жұмсалады. Қазіргі қазақ тілінде салаластың төмендегідей мағыналық топтары бар: 1.Ыңғайлас; 2.Қарсылықты; 3.Себептік; 4.Шартты;
5.Талғаулы; 6.Кезектес; 7.Түсіндірмелі; 8.Салыстырмалы.
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем құрамына енетін жай сөйлемдер байланысы онша тығыз, берік болмайды, дербестік, форма жағынан тиянақтылық басым болады.
Салалас сөйлемдерді топтастыру А.Байтұрсыновтан басталады: жиылыңқы (мезгілдес), қайырыңқы (қарсылықты), айырыңқы (талғаулы), сұйылыңқы (қарсылықты), қойылыңқы (талғаулы) деп жіктеген.
1936 жылғы оқу бағдарламасында ыңғайлас, ереуіл, талғама, себеп-салдар, шарт-жағдай деп 5 түрге бөледі.
С.Жиенбаев ыңғайлас, қарсылықты, талғаулы, себеп-салдарлы деп 4-ке жіктейді.
Т.Қордабаев жоғарыда айтылған 8 топқа бөліп қарастырады.
Мезгілдес (ыңғайлас) салалас құрмалас сөйлем. Қазақ тіл білімінде алдымен, жиылыңқы, (А.Байтұрсынов), кейіннен ыңғайлас (Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев), тіркес салалас (ҚТГр.), кейін мезгілдес (Қордабаев) деген атпен мәлім болған ыңғайлас салалас деп аталып жүр. Ыңғайлас сөйлемдерде тектес, ыңғайлас іс-әрекет, оқиға, жай-күй баяндалса, мезгіл мәнді құрмаластарда белгілі бір уақыт шеңберінде өтіп жатқан оқиға баяндалады.
Мезгілдес салалас сөйлем компоненттері бір мезгіл ішінде, бірінен кейін бірі іле-шала болған немесе болатын іс-әрекет, мезгілдік қатынасы жоқ, бірақ мағыналық жағынан өзара ыңғайлас болып келетін біртектес жай-күйлерді де білдіреді. Жаугершілікте ата-анасы басқа жаққа кетті де, бала менің қолымда қалды (Қ.Ж.).
Осы анықтамаларға қарсы пікір де жоқ емес.Қ.Шәукенұлы ыңғайлас деп қарастырады. Мынадай мысал келтіреді: Менің артымнан тағы бір қыз туады да, әке-шешем атын Балтуған қояды. (С.М.) Бұл сөйлем мезгілдіктен гөрі себеп-салдарға бейім, - деп көрсетеді. Абзалы, ыңғайлас салалас болу үшін басым бағыт - етістіктер баяндауыштар білдіретін істің, амалдың жалғастығы емес, қайта, біртектестігі ғой деймін.
Қ.Есенов: Мезгілдес саллас сөйлемнің синтаксистік компонеттеріндегі оқиғалар барысының орындалуы бір-бірімен өзара мезгілдестік қатынасқа негізделеді. Мұндай қатынастың тууына да, де, және, әрі жалғаулықтарының қолданылуы себепші болады. Мезгілдік қатынастың өзін екі салаға жіктеуге болады: бір мезгілдес салалас сөйлем және әр мезгілдес салалас сөйлем.
Бір мезгілдес саллас сөйлемнің синтаксистік компоненттерінде хабарланған оқиға-әрекеттердің орындалу, орындалмау көрінісі бір мезгілдік қатарда өтетін болады. Мұндай мәндік құбылыс сөйлем мазмұнының өз көрінісінен байқалып тұрады. Сондай-ақ синтаксистік компоненттердің баяндауыштары көбіне бір тұлғамен беріледі. Өзге балалар шаба жөнелісті де, Тәкежан мен Абай жай аяңдап қозғалды. (М.Ә.).
Әр мезгілдес салалас құрамалас сөйлем түрінде алғашқы компоненттегі іс-әрекет сәл де болса бұрын орындалады да, содан кейін іле-шала екіншісіндегі қимыл жүзеге асатын болады.Осы шақта көз алдынан бір боз жорға аяғы тайпалып жыбыр-жыбыр басып өтті де, соның артынан басын шұлғып тастап талтақтап аяңдап келе жатқан бәйгі шабдар көрінді.
Және, әрі жалғаулықтары ешбір компоненттің құрамына кірмей, жеке жай сөйлемдердің аралығында жұмсалып, тек оларды өзара байланыстырып тұрады. Асқар онша әнші жігіт емес еді және оның даусы да пәлендей қоңыраулы болмайтын (С.М.).
Жалғаулықсыз мезгілдес салаластар ешбір жалғаулықсыз, тек мезгілдестік қатынаста өзара іргелесе жұмсалуы арқылы жасалады. Бұларда бір мезгілдес және әр мезгілдес болып келеді.
Бір мезгілдес салалас сөйлем компоненттеріндегі оқиғалар барысы бір мезгілдік қатарда өтіп жатады. Оларда екі жақ қанаттың да баяндауыштары бірдей тұлғамен беріледі, (Күз келді, сабақ басталды), бастауыштардың үйлесе жұмсалуы (біркелкі сөздер), (Біреу біліп айтады, біреу білмей айтады).
Әр мезгілдес салалас компоненттеріндегі оқиғалар барысының орындалуы бірінен кейін екіншісінің жүзеге асуы негізінде өтіп жатады. Есік сықыр етіп ашылды, рұқсат сұрап інісі кірді. (М.Ә.).
Жалғаулықты себеп-салдар салалас. Компоненттерінің бірінде іс-оқиғаның себебі, екіншісінде салдары баяндалатын салаластың түрі себептес (себеп-салдар) салалас деп аталады. Егер құрмаластағы екі компонент сондықтан, сол себепті жалғаулықтарымен байланысса, алғашқы компонентте іс-оқиғаның себебі, соңғысында соның салдары берілерді. Ал екі компонент өйткені, себебі жалғаулықтарымен байланысса, алғашқы компонентте іс-оқиғаның салдары баяндалып, соңғысында оның себебі баяндалады. Нәзираның қорқынышы сейілейін деді, өйткені жай қарасы үзілген еді. (Т.А.) Барша айыл-аймағына Хасеннің тигізген пайдасы мен септігі кезінде осал соқпаған, сондықтан оны осы отырған Құспан да жақсы біледі. (Ә.Н.).
Себептес салалас сөйлемдер жалғаулықтар арқылы жасалғанда, ондағы синтаксистік қатынастың көрініс сол жалғаулықтардың қайсысының қолданылуымен тығыз байланысты болып келеді. Олардың компоненттерін байланыстыратын жалғаулықтар: сондықтан, сол себепті, өйткені, себебі. Сондықтан, өйткені жалғаулықтары әрдайым жай сөйлемдердің арасын байланыстыра бермей, кейде олар жеке жай сөйлемдерді де өздері бастап тұрады. Себеп мәніндегі жалғаулықтардың ол бастағы түп-төркіні - толық мағыналы сөздер: солай болғандықтан - сондықтан. Мысалы: Мұндай қиямет қиын сұрақпен жер бетінде әлі ешкімнің басы қатпаған-ды. Сондықтан бұл сұрақты шұғыл шешу керек. (Ш.Айт.).
Қ.Шәукенұлы: ...Мұндай сөйлемдердің тиісті жалғаулықтары бар және олар сөйлемнің кейінгі компонентінде тұрады. Осымен байланысты айтылатын бір жағдай - қазіргі әдебиеттерде себеп-салдарлық құрмаластардың да, де, та, те жалғаулықтарының қатысуымен жасалатыны қаперге алмауында болып отыр. Шынында, мұндай шылаулар салаластың осы мағыналық түрін негіздеуге көмегін тигізеді екен. Мысалы, Уақыт таяп қалды да, біз істі аяқтамай тастауға мәжбүр болдық. Әлгі адам адастырып кетті де, біз тек із кесуге кірістік. Осындай сөйлемдердің салаласқа жататынына дау айтуға болмас ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.