Талғаулы салалас сөйлем, жалғаулықтары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

12-лекция. Жалғаулық арқылы жасалатын салалас сөйлемдер. Жалғаулықсыз салалас сөйлем. Түсіндірмелі және көп компонентті салаластар
Жоспар:
1.Жалғаулық арқылы жасалатын салалас сөйлемдер
2.Талғаулы салалас сөйлем, жалғаулықтары.
3.Кезектес салалас сөйлем, жалғаулықтары.
4. Жалғаулықсыз түсіндірмелі салалас сөйлем.
5.Көп компонентті салалас сөйлем.

Үнемі жалғаулықты қолданылатын салалас сөйлемдерге талғаулы және кезектес салаластар жатады.Талғаулы салаластарды А.Байтұрсынов айырыңқы деп атаса, С.Аманжолов бейтарап, ал Қ.Жұбанов талғама салаластар деп атаған. Компоненттерінде айтылған іс-оқиғаның біреуінің орындалу-орындалмауын талғай, болжау жасай көрсетеді. Жалғаулықтары: не, немесе, я болмаса, әлде, не болмаса, я, құй, мейлі, яки. Аталған жалғаулықтар құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстырудан гөрі бірыңғай мүшелерді байланыстыруда жиі қолданылады.
Талғаулы құрмалас сөйлемдердің өзіне тән белгілерінің бірі ретінде әрбір компоненттегі ойдың біріндегі амал-әрекет, іс-қимыл не орындалады, не орындалмайды - қалайда талғамалы, осы себептен де болжалмалы мағынада берілуі - екінің бірі.
Талғаулы салалас сөйлемнің, яғни ойдың көрінісінің болмауы мүмкін емес, қайта ол ілгерідегіден де қарқындырақ дамитын шығар. Өйткені оған қажетті жағдайлар қалыптасқан. Біз осы тақырыпты болжалды деген атауды да қолдандық. (Қ.Шәукенұлы, 176-б). Көргендерін ол өзі айтар, я болмаса қызымнан өзім сұрап білермін. (Р.Р.).
Талғау мәніндегі салалас сөйлемнің синтаксистік компоненттеріндегі оқиғалардың орындалу барысы бір-бірімен талғау, таңдау ретінде жұмсалады. Осыған орай бұларда хабарланған іс-әрекеттердің екеуінде бірдей орындалмай, тек біреуінде ғана жүзеге асатындығы көзделеді. Талғаулы салаластың ерекшелігі тек жалғаулықтар арқылы жасалатындығы.
Компоненттерінде айтылған ой, іс-әрекеттердің бірінен соң бірі кезектесіп орындалытынын білдіретін салаластың түрі кезектес салалас деп аталады. Кезінде С.Жиенбаев талғаулы және кезектес салаластарды, екі жақтылығына орай, оларды бөлмей, бірге қарастырған болатын, кейіннен олардың мағыналық ерекшеліктері сараланды. Олардың жалғаулықтары: бірде, біресе, кейде. Бұлар осындай қызметті атқару үшін сол жалғаулық әрбір компоненттің құрамында қайталануы керек. Алайда осы шарт үнемі бола бермейді де. Ол жауар күндей түнереді, бірде қайта жадырап сала береді. (Б.М.) Қазан аспаның астында от кейде жылтылдайды, кейде қызыл жалын лапылдайды (М.Ә.). Алдымыздан бірде қоян қашады, бірде құйрығын бұлаңдатқан қызыл түлкі жүгіріп шығады (М.Ә.).
Талғау мәнді құрмаластарға қатысты соңғы кезде жарық көрген еңбектерде оның таза талғау мәнімен бірге кейбір құрылымдарда талғау-шарт мәнді талғау-қарсылықты мәнде (Қорд.) жұмсалатыны көрсетіледі. Тілімізде таза талғау мәнмен қоса, авторлар көрсеткендей, талғау-шарт, талғау-салыстырма мәнді сөйлемдер де кездеседі. Талғау ұғымы болжау ұғымымен тығыз байланысты. Болжам жоқ жерде талғау да болмайды.
Талғау мәнді құрмаластарды байланыстырады деп көрсетіліп жүрген әйтпесе, болмаса жалғаулықтары үнемі осы мәнде қолданыла бермейді. Келгені жақсы болды ғой, болмаса өзім барғалы отыр едім. - талғау мәнді. Уәдеңді бер, болмаса қыз жоқ саған. - шарт мәнді. (Ермекова Н.Т.)
Компоненттер арасындағы мағыналық қатынасты ажыратуда жалғаулықтар шешуші роль атқара бермейді. Мұндайда компонент баяндауыштарының формасы білдіретін шақтық мағынаның үлесі бар. Жоғарыдағыдай жалғаулықтар арқылы байланысқан құрмаластардың алғашқы компонентіндегі іс, оқиға екінші компоненттегіден бұрын орындалып қойған болса, талғау мәнді құрмалас түзіледі де, ал екі компонентте де әлі орындалмаған, әсіресе бірінші компонент бұйрық райдың ІІ жақ формасы арқылы жасалып, екінші компонент І жақта тұрғанда шарт мәнді құрмаластар түзіледі.
Салалас сөйлемнің кейбір түрлері әрі жалғаулықты, әрі жалғаулықсыз (мезгілдес, себепті, қарсылықты, шартты, салыстырмалы), енді біреулері тек қана жалғаулық арқылы жасалады (талғаулы, кезектес). Ал түсіндірмелі салалас керісінше жалғаулықсыз келіп отырады.
Түсіндірмелі салалас сөйлем синтаксистік компоненттердің мазмұн желісі бір-бірімен өзара түсіндіріп отыру заңдылығына негізделеді. Бұл ретте сөйлемнің негізгі мазмұнын түсіндіру қызметі екінші компоненттің бойынан шығып жатады. Дәт жаңа айтты: бұлар бүгін әдейі арнап Әбіштің көңілін сұрағалы келген екен. (Б.Н.). Менің түсінбей жүрген бір нәрсем бар: осы адамдар неге қатыгез!
Түсіндірмелі салалас сөйлемде бірінші компонент жалпылық мәнде айтылады да, кейінгі компонентте оның мәні, себептері сараланып ашылады, талданып түсіндіріледі.
Түсіндірмелі салалас сөйлемдердің жасалу жолдары әр түрлі:
1.Алғашқы компоненттің баяндауыштары сол, сондай, сонша есімдік, үстеу сөздерінің бірімен беріліп, сөйлем мазмұнын ашуда кейінгіге сілтеп тұрады. Ақын жігіттің даусы жылы шыққаны сонша - Ләззат тіпті басын көтеріп алды. (Ә.Әлім.). Қыстың жақындағанын сездірген ауа райының құбылғаны сондай , әп-әдемі ашық күн әп-сәтте бұлт басып түнерді, артынан суық жауынға айналды. (Қ.Т.).
2.Алғашқы компонентінің құрамында мынадай жалпылауыш сөзі қолданылып, оның қандай екендігі кейінгілерде ашылады.Жағдай мынадай болыпты: Қалиасқарды атқан жау тау бөктеріндегі қалың ағашқа еніп кетеді. (Н.Ғ.).
3.Баяндауыштары әр түрлі сөз табынан болады:
Абайлар енді көрді: көлденең өтіп, селдей ағып жатқан халықтың саны ұшан-теңіз екен. (М.Ә.). Бұлардың әрқайсысының қалап алған мамандықтары әр түрлі: Жұпар музыка мектебінде оқиды, Кеніш - физматта. (Ө.Қанахин). Сонау алыс Петроградта екі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.