Шартты бағыныңқылы сабақтастар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

14-лекция. Бағыныңқы сөйлемдердің топтастырылуы. (Шартты, мақсат, қарсылықты, бағыныңқылы сабақтастар)
Жоспар:
1.Сабақтас құрмалас сөйлемнің жеке түрлері, оның бағыныңқы компоненттер арқылы ажыратылуы.
2.Шартты бағыныңқылы сабақтас, ерекшеліктері.
3. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас, жасалу жолдары
4. Мақсат бағыныңқылы сабақтас, жасалу жолдары.
5.Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем, ерекшеліктері.
6.Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем, жасалу жолдары.
7.Амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем, жасалу жолдары.
8.Түсіндірмелі сабақтас сөйлем, жасалу жолдары.
9.Салыстырмалы сабақтас сөйлем, оның жасалу жолдары.
10.Үлестес (мезгілдес) сабақтас сөйлем, оның жасалу жолдары.
11.Аралас құрмалас сөйлем.
12.Құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихы.

Сабақтас құрмалас сөйлемдерді Т.Қордабаев 7-ге бөледі: шартты, қарсы, салыстырмалы, мезгіл, себеп, сын, мақсат бағыныңқылы деп бөледі. Бұған Қ.Шәукенұлы бұған ыңғайлас, кезектес, болжамды, түсіндірмелі, көп бағыныңқылы сабақтастарды қосады. (192-193-б).
Қ.Есенов Т.Қордабаевтың пікіріне салыстырмалы, түсіндірмелі, үлестес сабақтастарды қосып қарастырады (75-б).
С.Аманжолов мынадай ірі салаға бөледі:
1.Шартты бағыныңқылы сабақтастар.
2.Қарсылықты бағыныңқылы сабақтастар
3.Пысықтауыш бағыныңқылы сабақтастар. Бұлардың ішінде айқын түрлері: 1) себеп-салдар пысықтауыш бағыныңқылы сабақтастар;
2)мезгіл пысықтауыш бағыныңқылы сабақтастар;
3)қимыл-сын пысықтауыш бағыныңқылы сабақтастар;
4) мақсат пысықтауыш бағыныңқылы сабақтастар; (200-б).
Шартты бағыныңқылы сабақтас. Бұларда синтаксистік компоненттерде баяндалған оқиға-әрекеттердің орындалу барысы бір-біріне шарт мәнінде байланыса құрмаласады. Жасалу жолдары:
1.Бағыныңқы компоненттің баяндауышына шартты райдың - са, се жұрнағы жалғанып, одан кейін І-ІІ жақтық жекеше (-м, ң) көпше (-қ, к, -ңдер, ңдар, ыңыздар) қосымша қосылу арқылы басыңқыдағы іс-амал, әрекеттің белгілі бір орындалу не орындалмау шартын білдіреді. Аттан түсіп отырсаң, алыстан көрген бөрі онша елей қоймайды (С.Ж).
2.Бағыныңқы мен басыңқы компоненттердің арасындағы шарттылық мағынаны білдіруде көсемшенің болымсыз түріне - й қосымшасының жалғануы кездеседі. Әр күннің қорытындысын қағазға түсірмей, ешкім үйіне кетпейді (М.М.).
3.Шартты бағыныңқының баяндауышы өткен шақтық есімшенің жатыс септігінде тұруы арқылы да құрмаласады. Киім қалың болғанда, дәл осы күйде болмаған болар едім (А.Тоқ.).
Шартты бағыныңқы мағыналық жақтан бірде үш түрге (реалды, ирреалды, болжалды) ажыратылса, енді бірде екіге бөлінеді (реалды, ирреалды) қарастырылады.
Реалды шарт бағыныңқы сөйлемдерде хабарланған оқиғаның мазмұнынан іс-әрекеттің орындалғаны не орындалатыны белгілі болып тұрады. Шартқа негізделген оқиғаға нәтиженің болмысы қайшы келмейді. Жақыптан құтылсаң, бұл колхозды бір-ақ жылда аспанға көтереміз.(Б.М.).
Ирреалды шарт бағыныңқыда шартқа негізделген оқиғаның нәтижесі іс жүзінде жүзеге аспайды. Көктемде мол жауын болмай, малға қалың от болмас (М.Ә.).
Болжалды шарт бағыныңқыда шарттың көрінісі реалды көрінеді де, оның орындалу не орындалмау нәтижесі ықтимал болжал түрінде беріледі. Егер мен шақырсам, ақының біздің үйге келер ме ...(С.Е.).
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас, жасалу жолдары.Сабақтас құрмалас сөйлемдерді құраған жай сөйлемдердің өзара мағыналық жағынан бір-біріне қарсы, біріндегі ойды, амал-әрекетті, іс-қимылды теріске шығаратын кездері тілімізде жиі кездеседі. Мұндай мағыналық қайшылық жеке компоненттердің арасында әр түрлі грамматикалық тәсілдер арқылы беріледі де, қайтсе де? не етсе де? қайткенмен? Не еткенше? сұрақтарының біріне жауап береді. (Қ.Шәукенұлы, 215-б).
Жасалу жолдары:
1.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы бағыныңқыдағы ойға қарсы мағыналы болу үшін алғашқысына шартты райдың - са, се жұрнағы жалғанып, кейде оған тетелес - да, де шылауы келуі керек. Өзі қанша үмітсіз болса да, Есеней Ұлпанның көңіліне үмітсіздік ұяламаса екен дейді (Ғ.Мүс.).
2.Бағыныңқының баяндауышы өткен шақтық есімшеге көмектес септік жалғауы арқылы жасалады. Жүрегіне ол сөздер инедей қадалғанмен, Бүркітбай елемеген адамдай болып жүре беретін еді (А.С.).
3.-Ған формантты есімше барыс септік тұлғасында жұмсалып, ол қарамастан сөзінің тіркесуі арқылы да жасалады. Мақсат-мүдде айқын болғанына қарамастан, алда күтіп тұрған асулар жеңіл емес (М.Ә.).
4.Бағыныңқының өткен шақтық есімшелі баяндауышына - ша, -ше қосымшасы жалғанған уақытта да қарсылықты сабақтас құрмалас жасалады. Бір ауылда мың туысың болғанша, әр ауылда әр туысың болсын (Мақал).
5.Бағыныңқының баяндауышына көсемшенің - а, е, й жұрнақтары жалғану арқылы. Мал жағынан көңілі хош бола тұра, бұл екеуі балаға мұқтаж еді (М.Д).
А.Байтұрсынұлы ереуіл, қайшы деп атаған.
Мақсат бағыныңқылы сабақтас, жасалу жолдары. Есім сөздердің сабақтастарды байланыстыру функциясы дегенде мына мәселеге басты назар аударған жөн: есімдер бағыныңқы баяндауышы қызметін дара атқарып тұра бермейді. Мұндайда есім сөзге тіркескен көмекші етістіктерді және осы көмекші етістікке жалғанған есімше, көсемше, шартты рай тұлғаларын ескергеніміз жөн. Бірақ көмекші етістіктер жеке тұрып бағыныңқы сөйлем баяндауышының қызметін атқара алмайтындықтан, құрама баяндауыш құрамындағы есім сөз басты семантикалық мәнге ие болады да, белгілі бір тұлғадағы көмекші етістікпен бірге өзі тұрған компонентті келесі компонентпен байланыстыру функциясын атқарады.
Басқа етістік формалары арқылы құрмаласатындар, негізінен, мақсат бағыныңқылар. Бағыныңқы компоненті басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің мақсатын білдіретін сабақтасты мақсат бағыныңқылы сабақтас дейміз. Сұрақтары: не мақсатпен? Не етпек болып? Не үшін? Мақсат бағыныңқылы сабақтастардың синтаксистік компоненттерінде арнайы грамматкикалық бастауыштары болуы қажет, бұлай болмаған жағдайда сабақтас құрмалас сөйлем болмайды, күрделенген сөйлем болып табылады.
Жасалу жолдары:
1.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы - мақ, мек, пақ, бек жұрнақтарының бірі жалғанған етістік болып келеді де, оған бол көмекші етістігі көсемшелі (ып) түрінде жалғану арқылы жасалады. Өзі біреуден көрген қорлығын біреуден қайтармақ болып, Жұман биыл жарты жылқысын Қарқаралы жаққа қаракесек ішіне салып еді (Ғ.Мүс.).
2. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы - мақ, мек, пақ, бек жұрнақтарының бірі қосылады да, оған барыс септігі жалғанады. Өзі біреуден көрген қорлығын біреуден қайтармаққа, Жұман биыл жарты жылқысын Қарқаралы жаққа қаракесек ішіне салып еді (Ғ.Мүс.).
3.Бағыныңқылы баяндауышты тұйық райлы етістік болып, оған үшін шылау тіркесуі арқылы. Қыстың ызғары жетпеу үшін, қоңыз інді терең қазады (С.М.).
4.Бағыныңқы баяндауышы шарттық, бұйрық, қалау райларының бірінде тұрып, оған көсемшелі де етістігінің тіркесуі арқылы. Балбала қысылып қалмасын деп, Біржан да Базаралыны қостап іле жөнелді. (М.Ә.).
5.Деп көмекшісі - ар формантты есімшемен тіркес жасайды. Аяғының сырқырағаны басылар ма екен деп, ол тізесін отқа қыздырды (М.Ә.).
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем, ерекшеліктері.
Бағыныңқы компоненті басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің мезгілін білдіретін сабақтасты мегзіл бағыныңқылы сабақтас деп атаймыз. Мұның да әрқайсысының өзіндік дербес грамматикалық бастауыштары болуы қажет.
Жасалу жолдары:
1.Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем өткен шақ есімшеге жатыс септігі жалғану арқылы жасалады. Оспан барып әжесінің қасына құлап түскенде, Смағұл да өз үйіне шешесін іздей жүгірді (М.Ә.). Сәйгүліктер сапарға аттанарда, Сәду ауыл молдасынан бата алды (Б.Н.). Бұл жерде болжалды есімшенің ар, ер жұрнағынан кейін жатыс септігі жалғану арқылы жасалған.
2.Кезде, шақта, соң, сайын шылаулары атау формасындағы есімшелерді меңгереді. Шаруа біткен соң, Қарабас ертеңгі салқынмен қайтайық деп байлаған (М.Ә.).
3.Дейін, шейін шылаулары барыс септікті есімшені меңгере жұмсалады. Оспан кеткенге шейін, тонғанына қарамай соның қасында бәйек боп жүр (М.Ә.).
4.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық есімшеге - ша, ше жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Құдайберді арғы шеткі көшеге жеткенше, Құнанбай қасына жиырма-отыз аттылар жиылып қалды. (М.Ә.).
5.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышына көсемшенің - ғалы, гелі, қалы, келі жұрнағы жалғанып, мезгіл бағыныңқылы сабақтас жасайды. Мағаштар жауыз зорлықтың бар көлемін ашқалы, Абай қатты қиналып тыныштық таба алмады.(М.Ә.).
6.-а, е, (ма+й тұлғалы көсемше: Ол екі сыйпаттың екеуіне де тосқауыл қойылмай, ешқандай имандылық орнамайды (қ.әд.).
7.-п тұлғалы көсемше 1582 жылы Түркістанға Бұқараның ханы Ғабдолла келіп, халық оған бағынғандығын білдірген (М.Д.).
8.Бағыныңқы сөйлемнің етістік баяндауышы үнемі - ысымен, ісімен жұрнағы арқылы: Олар үйден кетісімен, қаптаған халық та тарады.
9.Шартты рай тұлғасы арқылы: Қаражан тақап келсе де, Абай амандасқан жоқ (М.Ә.). Қаратай мен Абай үйге кірсе, Сүйіндік пен бәйбішесі биік төсекке жатып қалған екен (М.Ә.).
Мезгілдік мән берілуіне қарай олар бір мезгілдес және әр мезгілдес сабақтастар болып бөлінеді. Бір мезгілдес сабақтастардың компоненттерінде айтылған ой бір мезгілде, бірінен соң бірі орындалып жатады.
Әр мезгілдес сабақтастарда компоненттеріндегі оқиғалардың орындалу мерзімі әр түрлі дәрежеде болып орындалады.
Себеп бағыныңқылы сабақтас. Компонент хабарланған ой желісінің себебін білдіріп тұрса, осы себептің нәтижесінде басыңқыда оның салдары келіп шығатын сөйлем себеп бағыныңқылы сабақтас деп аталады. Сұрақтары нелікте? Не себепті? неге? Не деп? Күн сәулесі көшкендіктен, үйдің іші күңгірт еді (Ә.Ә.).Кей тұстарда себеп пен салдар ауысып кете береді. Бұлар бірнеше грамматикалық тәсілдермен жасалады.
1.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышына - дықтан, -діктен қосымшалары жалғанып, басыңқыдағы амал-әрекеттің себебін білдіреді. Қашқындар атшабардың басын жарып алып кеткендіктен, қайта жүрген сапарда бұл отряд момын елді шапты (М.Ә.).
2.-Ған формантты есімше соң шылауының меңгеруінде болады. Жауынгерлер ас-суға қайта-қайта шағым айта берген соң, ол бүгін асхананың жұмысын тексерді (Ә.Н.).
3.Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышына - ып, іп, п жұрнақтары жалғанады. Бейімбет ұсталып, басымызға қара күн туды (Майлин).
Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерді жасайтын есімше, көсемше жұрнақтары дәл сол қалпында тұрып-ақ, себеп бағыныңқылы сөйлемдерді жасай береді.
Амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем, жасалу жолдары. Бағыныңқы компонент басыңқыда орындалатын іс-әрекеттің қалай, қайтіп болғандығы жайындағы амалдық тәсілін білдіріп тұрады. Кейбір еңбектерде қимыл-сын бағыныңқылар деп қаралады. Мұндай сөйлемдердің бағыныңқы компоненттері басыңқыдағы амал-әрекеттің әр түрлі өту сапасын білдіреді. Мысалы: Абайдың екі өкпесі аузына тығылғандай боп, жүрегі қатты соғып кетті (М.Ә.).
Жасалу жолдары:
1. - п, ып, іп тұлғалы көсемшелер арқылы: Дауысы ауылдың үстіндегі шуды, дыбыр-дүбірді басып, базаралы алғыр қырандай саңқылдайды (М.Ә.).
2.-а, е тұлғалы көсемше арқылы: Қалжыңы, күлкісі араласа, шай өте көңілді ішілді (М.Ә.).
3. - Өткен шақтық есімшеге - дай, дей қосымшаларының жалғануы арқылы: Бүкіл жұрттың атын ұмытып қалғандай, аузына ешкімнің аты да түспейді (М.Ә.).
Қ.Шәукенұлы сын-қимыл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің компоненті шартты райлы етістік тұлғасында келе береді дейді де, мынадай мысал келтіреді: Күні-түні тындай, әрдайым жапырақтары дірілдеп, шайқалған бұтақтарды айқара құшақтаса, теректер сан алуан үнге салып шулайды (Ш.А.). Осындағы шартты райлы тұлғада бағыныңқының баяндауышы боп, соңғы басыңқыдағы әрекеттің қалай болғанын білдіріп тұр.(213-б).
Түсіндірмелі сабақтас сөйлем. Қ.Есенов: Түсіндірмелі сабақтаста айқындаушы, түсіндіруші қызмет басыңқының ұлесіне тиеді. Бағыныңқы компонентте белгілі бір жайт сөз болады да, соның мән-мағынасы, түсінігі басыңқыда айтылатын болады.
Жасалу жолдары:
1.Бағыныңқы компонентте сөз болған белгілі бір жайт басыңқының басында ол, бұл сілтеу есімдіктерінің бірімен қайталана беріледі де, содан кейін оның мазмұна ашылатын болады, түсіндірілетін болады. Сенің малың кетсе, ол - азаматтың құны (М.Ә.).
2.Сөйлем құрылысы не десе (бағыныңқы), дер ем (басыңқы) түрінде қалыптасады. Нұр дегенің не десе, жарқыраған күн деуші ем (Ғ.Мұс.).
3.Басыңқы компоненттің құрылысы бір-ақ сөзбен беріледі. Оның өзінде де ол баяндауыштың қызметін атқаратын болады, бастауышы (ол) арнайы айтылмайды. Жақындаған шапқыншыға жұрт көзін тіксе - Байжан (С.М.). (99-100-б).
Қ.Шәукенұлы да түсіндірмелі сабақтастың жасалу жолын арнайы санамалап айтуға келмейді, өйткені оның компоненттерінің құрамында өзге сабақтас құрмалас сөйлемдердің мағыналық байланысқа түсудегі грамматикалық тәсілдерінің қай-қайсысы да кездесе береді.(221-б).
Түсіндірмелі сабақтас сөйлемдегі мағыналық байланыс ол неше жай сөйлемнен тұрса да, бірін-бірі түсіндірген күрделі ойға құрылады. Мұндай сөйлемдердің компоненттері өзара сабақтаса құрмаласқан күйде келе береді.(Қ.Шәу., 220-б).
Қазірде де ала көлеңкеде кәрі әжесі байқап отыр: ән тоқтай қалса, кішкентай қыз қап-қара көздерін ашып алады (М.Ә.) Қ.Шәукенұлы осы тәріздес мысалдар береді.
Салыстырмалы сабақтас сөйлем, оның жасалу жолдары. Бағыныңқы компонент пен басыңқы компоненттегі іс-әрекет салыстырыла берілетін сабақтасты салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас дейміз. Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтасты теңдес салыстырмалы және әр түрлі ыңғайдағы салыстырмалы сабақтас дейміз.
Салыстырмалы сабақтастың теңдестік дәрежесі құрамында жұптаса қолданылған қатыстық сөздердің табиғатынан шығып жатады.
А) Бағыныңқы компонентте қандай есімдігі қолданылса, басыңқыда сондай үстеуі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.