Қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздері
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты жоғары білімді, бәсекеге қабілетті, шығармашыл және сауатты тұлғаны қалыптастыру үшін неғұрлым қолайлы жағдай жасау болып табылады. Сондықтан қазіргі кезеңде білім берудің сапасын жақсарту, әдістемелік негізін өзгерту, білім алушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға жағдай жасау заман талабына сәйкес туындап отырған қажеттілік.
Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында [1] (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 3 тамыздағы № 348 бұйрығы) және 2023-2024 оқу жылында Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында [2] білімді функционалдықпен және шығармашылықпен қолдана білу, білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына сын тұрғысынан ойлай алатын, коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды меңгеру, топпен және жеке жұмыс істеу сияқты кең ауқымды дағдыларды дамыту отандық білім берy жүйесінің негізгі міндеттері ретінде көрсетіледі.
Функционалды сауатты тұлға дегеніміз - бұл қоғамдық құндылықтарға сәйкес әрекет ететін, таңдау және шешім қабылдау жағдайында тәуелсіз бола алатын, өз шешімдеріне жауап бере алатын, өзгермелі қоғамға оңай бейімделетін, адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде айтылым және жазылым дағдыларын жақсы меңгерген адам. Сондай-ақ фунционалдық сауаттылық білім алушының өз болжамдарына күмәнмен, сын тұрғысынан қарай отырып, сол арқылы әлем, тіршілік, жаратылыс туралы өзінің түсінігін тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігін ұлғайтады. Мұндай бағыт Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының жекелеген ережелерінен туындайтын талаптарға да негізделген, бiлiмнің базалық мазмұны жалпыазаматтық, ұлттық мәдениеттiң құндылықтары мен дүниетанымдық ұстанымдар негізінде білім алушылардың зияткерлік, жалпымәдени дамуына, функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға жағдай жасайды [3].
Қазіргі жаhандану жағдайындағы қоғам дамып келе жатқан постиндустриалды әлемде болып жатқан динамикалық өзгерістерге тез бейімделе алатын сауатты адамдарға өте мұқтаж. Сондықтан бастауыш білім беруді дамытудың объективті заңдылығы қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылық деңгейіне жоғары талаптар қояды. Бастауыш саты білім, дағды іскерліктің қалыптасу бастамасы болып табылады. Бастауыш мектеп жасында балалардың айтарлықтай даму резервтері бар. Оқу әсерінен баланың мектепке баруымен оның барлық танымдық процестерін қайта құру басталады. Бастауыш мектеп білім алушының фунционалдық сауаттылығын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені фунционалдық сауаттылық, кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге, ғылыми білімдерді меңгеріп, өмірде қолдануға мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесі көптеген ғалымдардың зерттеу мәселесіне айналып отыр. Отандық және шетелдік ғылыми зерттеулерге шолу: функционалдық сауаттылық мәселесі бойынша теориялық және практикалық зерттеулер бірқатар ғалымдардың жұмыстарында қарастырылғанын көрсетті. (F.J.Troyan, J.D.Herazo, M. Ryshina-Pankova 4, А.А. Леонтьев 5, Н.Ф. Виноградова, О.А. Рыдзе, И.С. Хомякова 6, В.В. Мацкевич, С.А. Крупник 7, А.В. Хуторской 8). Т.И. Акатова 9 бастауыш сынып оқушыларының тілдік мәдениетімен өзара байланыста тілдік функционалдық сауаттылық аспектілерін; оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру технологиясын (Л.М. Перминова 10, О.Е. Лебедев [11]); арнайы орта білім беру мекемелерінде технологиялық үлгідегі функционалдық сауаттылықты қалыптастыру Л.Н.Полищук [12]); жалпы, кәсіптік және қосымша білім беру жүйесінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру технологиясы (Réka Vágvölgyi, Andra Coldea, Thomas Dresler, Josef Schrader and Hans-Christoph Nuerk [13], Николина В.В. [14]); бастауыш мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары (Медеубаева К.Т. [15], Жумабекова А.А. [16], Елубаева А. Н., Билялова К. К 17, Слямхан М.М., Кайынбаев Ж.Т.18, Байзаков Ж. А.19), Н.Оразахынова, Г.М.Кенжебаева, А.К. Рауандина қазақ тілі сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамыту мәселесін әдістемелік тұрғыдан зерттеп, оқу пәндеріндегі рөлін айқындап негіздеген, Абильдина С.К., Сарсекеева Ж.Е., Мухаметжанова А.О. 20 білім беруді цифрландыру жағдайында бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту мәселелерін қарастырады.
Сонымен бірге сауаттылықты қалыптастыру жолдары, оның теория мен практикадағы тереңдігі мен мәні шетелдік ғалымдардың B.V., Hamilton M., Burgess A. бірнеше онжылдықтардағы зерттеу тақырыбы болды. ЮНЕСКО-ның Education for all халықаралық бағдарламасы функционалдық сауаттылықтың жаһандық маңыздылығын анықтайды (UNESCO, 2015) [21].
Алға қойылған міндеттерді шешу кезінде білім беруді дамытудағы халықаралық тенденцияларды ескеру білім берудің қазіргі жағдайында өзекті мәселе болып отыр. Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту проблемасын зерттеу контекстінде халықаралық рейтингтердегі елдердің білім сапасын бағалау PIRLS, TIMSS және PISA халықаралық зерттеулерінің деректеріне негізделеді. PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) және TIMSS (Third International Mathematic and Science Study) сауалнамасы жалпы білім мен оқу жетістіктерін бағалайды. PISA (Programmer for International Student Assessment) оның бағыты: оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық, жаратылыстану-ғылыми сауаттылық және компьютерлік сауаттылық [22]. TIMSS жалпы бастауыш, негізгі және орта білім деңгейлеріндегі математикалық және жаратылыстану білімінің сапасын бағалайды (4, 8 және 11 сыныптар). TIMSS-те қазақстандық оқушыларға тән үлгі бойынша көбейту және қолдану деңгейінде базалық білім мен дағдыларды игеру тексеріледі. PISA тапсырмаларында игерілген пәндік білім мен оқу әрекеттерін жаңа жағдайда қолдану қабілеті, ұсынылған мазмұндағы жаңа ақпаратты анықтау, оны түсіну және талдау тексеріледі.[23]. PIRLS тестілеу (Progress in International Reading Literacy Study) бес жылда бір рет өткізіледі және оның бағыты бастауыш мектеп оқушыларының оқу және мәтінді түсіну сапасын бағалау болып табылады.[24].
Қазақстан TIMSS зерттеуінің төрт циклінде қатысқан (2007,2011, 2015, 2019) және білім беру жағдайының проблемаларын анықтауға бағытталған (TIMSS, PISA және PIRLS) халықаралық салыстырмалы зерттеудегі жалпы және жаратылыстану-ғылыми, оқу сауаттылығы әлемдік рейтингте Қазақстан келесі көрсеткіштерді көрсетті: Қазақстандық білім алушылардың жартысынан астамы оқу (64,2%) және жаратылыстану сауаттылығының (60,3%) және жартысы (49,1%) математикалық сауаттылықтың 2-ші минималды деңгейіне жете алмады. Математикалық сауаттылық бойынша үлгерімі төмендердің үлесі (2-деңгейден төмен) 2009 жылмен салыстырғанда 10%-ға төмендеді, ал оқу және жаратылыстану сауаттылығы 5%-ға өсті. Қазақстандық 15 жастағы білім алушылардың нәтижелері математикалық сауаттылық бойынша әлемнің 79 елінің 52-сінен, оқу және жаратылыстану сауаттылығы бойынша 68-інен төмен болды [25]. Халықаралық зерттеулер нәтижелері тілдік пәндер, математика және жаратылыстану т.б негізгі пәндер бойынша білім алушылардың жетістіктері, сондай-ақ оларға қандай факторлар әсер ететіні туралы ақпарат береді. Сонымен қатар салыстырмалы халықаралық зерттеулер отандық және халықаралық контексте білім беру жүйесінің жағдайын бағалап, қазақстандық білім берудің жетістігі мен осал тұстарын анықтауға және алға қойған мақсаттардың ең тиімді жолдарын белгілеуге жағдай жасайды.
Жоғарыда көрсетілген дереккөздерге сүйенетін болсақ халықаралық бағдарламалар бойынша Қазақстан функционалдық сауаттылық бойынша әлемдік рейтингте соңғы орындардың қатарынан табылып отыр. Осы нәтижелерді талдау және бағалау Қазақстандағы білім беру бағдарламалары білімді меңгеру деңгейіне ғана басымдық танытып, білім алушылардың мектепте алған білімдері мен дағдыларын өмірлік жағдайларда қолдану қабілетін бағалауға бағытталмағандығын көрсетеді. Бұл көрсеткіштер оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру нәтижелерін оңтайландыруды қажет етеді. Сондай-ақ ғылыми-педагогикалық еңбектер мен әдебиеттерге жасалған талдаулар білім алушылардың функционалдық сауаттылығы мәселесі Қазақстандық педагогика ғылымы мен практикасында әлі де болса жеткілікті деңгейде зерттелмегендігін байқатады. Анықталған қарама-қайшылықтар бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамытуды, оның теориялық негіздерін анықтап, зерттеу мәнмәтіні бойынша қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтап, жүзеге асырудың қажеттілігін көрсетті. Аталмыш мәселе біздің зерттеy жұмысымыздың өзектілігін анықтап, зерттеy тақырыбын Қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары деп таңдаyымызға негіз болды.
Зерттеy мақсаты: қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын теориялық негіздеy және оны тәжірибелік-эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Зерттеy объектісі: бастаyыш мектептің оқy үдерісі.
Зерттеy пәні: қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары.
Зерттеyдің ғылыми болжамы: егер қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалып, жүзеге асырылатын болса, онда қазақ тілі сабағында оқытудың негізгі мақсаттарына қол жеткізіліп, оқушылардың өмірде болып жатқан түрлі құбылыстар мен процестерді өз бетінше зерттеу дағдылары қалыптастып, білім сапасы артады, өйткені бұл жағдайда қарастырылып отырған процестің тиімділігі қамтамасыз етіліп, оқyшылардың білімдерінің сапасында тікелей оң әсер ететін болады.
Зерттеyдің мақсатын іске асырып, болжамды тексерy үшін төмендегі зерттеy міндеттері анықталды:
әлемдік және қазақстандық тәжірибені зерделеу арқылы зерттеу мәселесі бойынша негізгі ұғымдардың мәнін нақтылау;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық ерекшеліктерін анықтаy;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау, ғылыми негіздеу, жүзеге асыру және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерy.
Зерттеyдің әдіснамалық және теориялық негіздері: тұлға дамyының жалпы диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс теориясы; аксиологиялық және жүйелілік қатынас теориясы; оқытуды бағалау, саралау және даралау, білім беруді ізгілендіру ұстанымдары; зерттеy проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер, қазіргі білім берy теориялары.
Зерттеyдің көздері: Қазақстан Респyбликасының Білім тyралы Заңы, зерттеу проблемасына қатысты философтардың, психологтердің, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, білім беру саласының ресми құжаттары, жалпыға міндетті білім беру стандарттары, оқу жоспарлары мен бағдарламалары, алдыңғы қатарлы бастаyыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесi.
Зерттеу әдістері: теориялық (ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, салыстыру, нәтижені жобалау); эмпирикалық (сауалнама, әңгімелесу, бақылау, оқу-әдістемелік құжаттарды саралау, тестілеу, тәжірибелік жұмыс жүргізу, зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау әдістері).
Зерттеy кезеңдері:
бірінші кезеңде (2022-2023 ж.ж.) зерттеyдің ғылыми аппараты (болжам, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні) анықталды, негізгі ұғымдар нақтыланды, қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық моделі жасалып, айқындаyшы эксперимент өткізілді, оқy жоспарлары, бағдарламалар, педагогикалық, оқy-әдiстемелiк құралдар талданды, алынған нәтижелер сарапталынып, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың мазмұны нақтыланды.
екінші кезеңде (2023-2024 ж.ж.) мектепте эксперимент іске қосылды, алынған нәтижелер салыстырылды және жалпылама қорытындылар, ұсыныстар жасалды, диссертациялық зерттеy материалдары рәсімделді.
Зерттеyдің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Қарағанды қаласының Жұмабек Тәшенов атындағы ЖББМ КММ
Зерттеyдің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
әлемдік және қазақстандық тәжірибені зерделеу арқылы зерттеу мәселесі бойынша негізгі ұғымдардың мәні нақтыланды;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық ерекшеліктері анықталды;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықталды, ғылыми негізделді, жүзеге асырылды және оның тиімділігі тәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеyдің практикалық мәнділігі: бастауыш қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарының анықталуы; бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері; бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған қазақ тілі оқу пәні бойынша құрастырылған тапсырмалар жүйесінен тұрады.
Зерттеy нәтижелерінің дәлелдігі және негізділігі: талапқа сай теориялық және әдіснамалық қағидалармен, зерттеy пәніне сәйкес әдістерді қолданyмен, тәжірибелік-педагогикалық зерттеy бағдарламаларының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы нәтижелерін салыстырып қорытындылаyмен, ұсынылған әдістеменің тиімділігімен, бастаyыш мектептің оқy процесіне ендірілyімен қамтамасыз етіледі.
Қорғаyға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарының теориялық тұрғыдан негізделyі;
- қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың құрылымдық- мазмұндық моделі.
- қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
Зерттеy нәтижелерін сынақтан өткізy және енгізy эксперимент жүргізy барысында жүзеге асты және халықаралық, аймақтық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды, басылым көрген мақалаларда көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі тараyдан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Әлемдік және Қазақстандық тәжірибеде бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселелерінің зерделенуі
Бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру проблемасын зерттеуді теориялық-әдіснамалық негіздеу үшін:
сауаттылық, оқу сауаттылығы, функционалдық сауаттылық ұғымдарының мәнін нақтылау;
бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығының мәні мен құрылымын анықтау;
оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесі бойынша Әлемдік және Қазақстандық тәжірибені талдау және оның негізгі тенденциялары мен принциптерін анықтау;
бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру шарттарын анықтау қажет.
Білім берудегі сауаттылық мәселесі, біріншіден, нақты бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, екіншіден, мемлекеттің экономикалық дамуына, үшіншіден, елдегі мәдени ахуалға тәуелді болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсінудің сара жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр.
Ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге ұсынылған бастауыш мектеп деңгейіндегі белгілі бір білім, білік пен дағдылардың жиынтығы (оқу, жазу, санау, сурет салу және т.б.) ретіндегі тілдік сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраныс талаптарымен сәйкес келе бермейді.
Сауаттылық ұғымының нақты мазмұны дара тұлғаның дамуына қойылатын қоғамдық талаптарға байланысты құбылмалы сипатқа ие болады. Ол қарапайым оқу, жазу, санау біліктіліктерінен бастап адамның әлеуметтік үдерістерге саналы түрде қатысуына мүмкіндік беретін, қоғамдық қажеттігі айқын кешенді білімдер мен біліктерден құралатын функционалдық сауаттылықты меңгеруді де қамтиды.
Сауаттылық - педагогикалық аспект. Педагогика ғылымында сауаттылыққа білім беру саласында жаппай білім беру мәселесін шешуде бір қалыпты жағдайға қол жеткізгенше қайта-қайта оралып отырды. ХХ ғасырдың 80-жылдарының басына дейінгі сөздіктерде сауаттылық терминін бір ғана мағынада - ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын меңгеруге байланысты белгілі бір көлемде ана тілінен алған білімі мен ережелерін сипаттауға қолданып келгенін байқауға болады. Осы кезеңнен бастап сауаттылық ұғымы кеңейе бастады. С.И.Ожеговтың сөздігінде 1. Грамота: Умение читать и писать. 2. Грамотный: 1) Умеющий читать и писать, а также умеющий писать грамматически правильно, без ошибок. 2) Обладающий необходимыми знаниями, сведениями в какой-н. области. 3) Выполненный без ошибок, со знание дело [26] деп, түсінік береді.
Ал Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде сауаттылық: хат тани білетіндік, әржайдан хабары барлық, көзіашықтық, сауатты: дұрыс оқып, дұрыс жаза білетін, білімді, жан-жақты хабардар, көзі ашық, сауат: оқып жаза білетіндік, хат танығандық. Сауатсыз - хат танымайтын, оқымаған деп, сауаттылық, сауатты, сауат, сауатсыз сөздерінің мағынасы анықталған [27].
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда сауаттылық мәселесі қарапайым сауаттылыққа қол жеткізу мәселесі ретінде түсініледі. Сонымен қатар, сауаттылық оқу қабілеті ретінде дербес жазу қабілетінен бөлек қарастырылады. Адамның білімінің құрамдас элементтері ретінде оқу мен жазуды бөлек бағалаудың бұл тенденциясы бірнеше ғасырлар бойы жалғасты: XIX ғасырдың аяғына дейін сауатты адам оқи және жаза алатын адам деп аталды, ал тек оқи алатын адам сауатсыз, сауатсыз немесе жартылай сауатты деп аталды, мұндай түсінік орыс тілінің түсіндірме сөздігінде көрініс тапты [28].
Қазан төңкерісінен кейін халықтың жаппай сауатсыздық мәселесі шұғыл практикалық шешімді қажет ететін өткір әлеуметтік мәселе ретінде қарастырылады. 1919 жылы Халық Комиссарлары Кеңесінің Жарлығы Кеңес одағының барлық тұрғындарын 8 жастан 50 жасқа дейін сауаттылыққа үйретуге міндеттейді. Комиссия қызметі шеңберінде сауатсыздықты жоюшы мұғалімдерге арналған курстар ашылады, ересектерді оқыту үшін алғашқы кеңестік праймер құрылады, қалалар мен ауылдарда сауатсыздықты жою бойынша пункттер құрылады, жалпыға бірдей бастауыш оқыту жүйесі енгізіледі. Елде сауатсыздықтың болуы өндірісті индустрияландыруды тежейтін құбылыс ретінде қабылданады.
Функционалдық сауаттылық ұғымы туралы алғаш рет өткен ғасырдың 1957 жылдары ЮНЕСКО құжаттарында сауаттылық жəне минималды сауаттылық деген мағыналарда енгізілді[29]:
сауаттылық - бұл оқу дағдысы, жазу, санау жəне құжаттармен жұмыс жасай алуы;
минималды сауаттылық - бұл қарапайым хабарламаларды оқи жəне жаза білу қабілеті;
функционалдық сауаттылық - адам өзінің оқу және жазу дағдыларын әлеуметтік ортада қарым-қатынас жасауда қолдана білу қабілеті, яғни адамға өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік беретін және сол ортаға барынша тез әрі жайлылықпен бейімделуіне жағдай туғыза алатын сауаттылық деңгейі.деп қарастырылды.
1978 жылы ЮНЕСКО білім беру саласындағы статистикалық деректерді Халықаралық стандарттау туралы бұрын ұсынылған ұсынымдардың мәтінін өңдейді. Осы құжаттың жаңа редакциясында өз тобының тиімді жұмыс істеуі үшін сауаттылық қажет болатын барлық іс-шараларға қатыса алатын және оған оқуды, жазуды және есепшотты өзінің дамуы үшін және қоғамдастықтың (әлеуметтік ортаның) одан әрі дамуы үшін пайдалануды жалғастыруға мүмкіндік беретін адам ғана функционалды сауатты болып саналады. Сауаттылықты қабылдаудағы гетерогенділік мәселесін түсіну халықтың сауатсыздығы дамушы елдерде ғана емес, дамыған елдерде де байқалатынын көрсететін көптеген фактілерді талдаумен байланысты. Индустриалды қоғамнан постиндустриалды қоғамға көшудің басталуы сауаттылықты екіұшты құбылыс ретінде, біріншіден, дамушы елдердегі халықтың көпшілігінің қарапайым сауаттылыққа қол жеткізу проблемасы ретінде, екіншіден, халықтың жеткілікті үлкен топтарында байқалған функционалдық сауатсыздыққа қарсы индустриалды дамыған елдерде функционалдық сауаттылыққа қол жеткізу проблемасы ретінде қарастыру қажеттілігін анықтады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап функционалдық сауаттылық мәселесі халықаралық ұйымдардың назарына түскені заңды, 1990 жыл ЮНЕСКО-ның Халықаралық сауаттылық жылы деп жарияланды, БҰҰ 2003-2012 жылдарды осы тұжырымдаманы кеңінен түсіндіруде сауаттылықтың онжылдығы деп жариялады. БҰҰ-ның негізгі тұжырымдамалық ережелеріне сәйкес, бұл мәселені алғаш рет онжылдықтың проблемасы ретінде анықтаған, сауаттылықтың төмендігі адамдардан мүмкіндікті алып тастайды, олардың әлеуетін шектейді, саяси және экономикалық белсенділікті азайтады.
С.И. Ожеговтың сөздігіне мән берсек, ол функционалдық сауаттылық терминіндегі функция сөзінің мәнін: бір нәрсенің құрамы немесе оның құрылысына емес, қызметінің нәтижесіне байланысты болады,-деп көрсетеді [26,256].
Сонымен қатар, жоғары дамыған елдерде функционалдық сауаттылық деңгейіне алғашқы зерттеулер жүргізіле бастады. С.А. Тангянның еңбектері функционалдық сауаттылықты зерттеудің жалпыланған нәтижелерін байқауға мүмкіндік береді, бұл халықтың білім деңгейі көбінесе функционалдық сауаттылықты қамтамасыз ете алмайтындығын (кепілдік бере алмайтындығын) көрсетеді, өйткені қазіргі қоғамдағы жеке адамның өмірі технологиялық әзірлемелердің, идеялардың, өмірдің жекелеген пәндерінің тез өзгеруімен, жаңа білімнің пайда болуымен бірге жүреді. Функционалдық сауаттылық туралы алғашқы зерттеулер жасаған С.А. Тангянның зерттеулеріне сүйенсек, қазіргі таңдағы технологияның, идеялардың қарқынды дамуы халықтың функционалдық тұрғыдан сауатты болуының кепілі емес. Осындай жағдайларда кез келген мемлекеттің білім беру жүйесі өзгермелі заманға сай ел азаматтарын дер кезінде дайындай алмайды. Қоғаммен бірге өзінің де азаматтық, экономикалық, саяси-әлеуметтік тұрғыдан болсын алға жылжуы үшін дамудың қаншалықты маңызды екенін айтады [30].
Бірнеше ондаған жылдар бойы функционалдық сауаттылықты беделді халықаралық ұйымдар зерттеп келеді. 1990 жылы ЮНЕСКО қамқорлығымен Халықаралық сауаттылық жылы өтті. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеяда 2002 жылдан 2012 жылға дейін осы тұжырымдаманы кеңінен түсіндіруде онжылдық сауаттылық туралы жариялады. Функционалдық сауаттылықтың заманауи түсіндірмесі БҰҰ сауаттылығының онжылдығы декларациясында ұсынылған, онда өмірдің жаңа жағдайларында сауаттылық тұжырымдамасы өте күрделі болып, сауаттылықтың жеке және Ұлттық әл-ауқаттың өзгеруіне қалай әсер ететіндігі көрсетілген. Адамның сауаттылыққа тікелей қол жеткізуі тек негізгі сауаттылық дағдыларын алудан гөрі көп нәрсені білдіреді.
Жалпы, сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені белгілі. Яғни, сауатты деген сөздің түпкі мағынасы оқу, жазу, санау біліктіліктері қалыптасқан, грамматикалық тұрғыда таза, қатесіз жаза, сөйлей, оқи алатын, сондай-ақ дұрыс есептей білетін адам сауатты ретінде танылады. Бірақ оқу дегеніміз не? Адамдар құжаттағы сөздерді оқи алады, бірақ олар оның дәлелдерін немесе ұқсастықтарын түсіне ала ма? Қалай жазу керек? Оқушылар сөйлемдер жаза алады, бірақ олар толық, дәйекті ойларды айта ала ма? Жұмысшылар сандарды есептей алады, бірақ олар графиктерді, статистикалық түсініктерді немесе бюджеттерді жоспарлауды біледі ме? Бұл күнделікті өмірде шешім қабылдау және жақсы жұмыс істеу үшін қажет дағдылар. Сөздерді және сандарды оқу немесе жазу сауаттылықты бағалау үшін жеткіліксіз екені анық. Бұл сөздер мен сандарды түсініп, қолдана білу керек, мысалы, идеяларды талқылау және мәселелерді шешу. Бұл сауаттылықтың кеңірек анықтамасы функционалдық сауаттылық деп аталады.
Бастауыш сынып мұғалімі І.К. Жамалова өзінің зерттеу мақаласында: Сауаттылық - адамның одан арғы өмірі дұрыс өрбуінің алғашқы іргетасы, адамның сыртқы ортамен жақсы қарым-қатынас жасау, тез бейімделу және сол ортада әрекет ете алу қабілеттілігі. Қазіргі сауаттылық баланың тек оқи, жаза алуымен шектелмейді. Керісінше, күнделікті өмірде еңбек әрекетіне араласу барысында түрлі жағдайға бейімделе алуы, тануы, шешім қабылдауы. Яғни, кез келген ортада алған білімін, мүмкіндігін көрсете алуы деп қарастырады [31].
Сауаттылық ұғымы оны білім берудің әрекеттік аспектісімен бірлікте алғанда ғана кеңейе түседі. Тұлғаның пәндік білім, білік, дағдыларын әлеуметтік-қоғамдық ортада кез келген жағдаятқа сәйкес еркін қолдана алу мүмкіндіктерінің қалыптасқан жүйесі ол - функционалдық сауаттылық Демек функционалды сауатты адамды қоғамның барлық мәселелеріне өз үлесін қоса алатын тұлға деп қарастырсақ болады.
Сонымен қатар функционалдық сауаттылық белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта түсіндіріледі.
Сауаттылық тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатындықтан, функционалдық сауаттылық сол тұлға меңгерген белгілі бір білім-біліктерден көрініс табады. Өйткені функционалдық сауаттылыққа адам нақты білім алу кезеңдерінен өткеннен кейін қол жеткізеді. Бұл орайда білім белгілі бір сауаттылық деңгейін қамтамасыз ететін құрал және нақты іс-әрекеттердің нәтижесі ретінде қарастырылады.
Қазіргі әлемдегі, еліміздегі өріс алып отырған түрлі бағыттағы дамулардың әсерінен қоғамның адамға қоятын талаптарының өзгеруі нәтижесінде функционалдық сауаттылық ұғымы кең тарала бастады.
Функционалдық сауаттылық ұғымын әр түрлі көзқарастарда кеңінен зерттеген Р.Н. Бунеев, С.Г. Вершловский, Б.С. Гершунский, О.Е. Лебедев, Л.Ю. Комиссарова, З.И.Курцева, И.А. Колесникова, С.А. Крупник, В.В. Мацкевич, О.В. Чиндилова, С.А.Тангян, Л.М. Перминова. Белгілі ғалымдар (О.Е.Лебедев, А.В.Хуторской, Е.И.Огарев) функционалдық сауаттылықты мектеп оқушыларының білім беру нәтижесі мен білімділігі тұрғысынан қарастырды. Функционалдық сауаттылық мәселелері бойынша ғылыми әдебиеттерді талдау қазіргі педагогиканың мектеп оқушылары мен білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың жалпы тәсілдерін кеңінен ашқандығын көрсетті (А.В.Хуторской, В.А.Ермоленко, Н.А. Сметанникова, Р.Л. Перченок, С.Черноглазкин, З.И. Курцева, Н.А.Сметанникова, Л.Ю.Комиссарова, И.А.Колесникова, О.В.Чиндилова, С.А.Тангян және т.б.). Соңғы жылдары оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесі көптеген ғалымдардың зерттеу тақырыбы болды. Сонымен, В.В. Гаврилюк, Г.Г. Сорокин, Ш.Ф. Фарахутдинов функционалдық сауаттылықты ақпараттық қоғам мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырады, сонымен бірге А.А. Контримович, М.В. Паюнена шет тілдерін білу функционалдық сауаттылықты игеруге әсер етеді деп санайды[32-33].
О.Е. Лебедев функционалдық сауаттылық мәселесін оның әртүрлі салалардағы білім беру нәтижелеріне қол жеткізудегі маңыздылығы, оқу және жазу сапасын арттыру, жеке тұлғаны дамыту және кадрларды даярлау тұрғысынан қарастырады және оны болашақта белгілі бір әлеуметтік рөлдерді жүзеге асырумен байланысты функционалдық мәселелерді (оқу, танымдық, аналитикалық, аксиологиялық, ұйымдастырушылық және коммуникативті, кәсіби таңдау және одан әрі оқыту проблемалары) сәтті шеше алатын құзыретті тұлғаны қалыптастырудың негізі ретінде бөліп көрсетеді[34].
Б.С. Гершунский сауаттылықты білім мен кәсіби құзыреттіліктің, мәдениеттің және жеке тұлғаның менталитетінің қажетті кезеңі деп анықтайды. Сауатты адам - бұл, ең алдымен, өзінің білім беру әлеуетін одан әрі байытуға және дамытуға дайын адам. Ғалым сауаттылық пен білімнің тиісті түрлерінің арасындағы уақыт аралығы тым үлкен болмауы керек, өйткені функционалдық сауаттылықтың белгілі бір компоненттерінің нақты талап етілмеуі олардың құнсыздануына, демек, білім алушылардың мақсатсыз шамадан тыс жүктелуіне әкеледі деп тұжырымдайды [35].
Сонымен қатар, П.Р. Атутовтың тұжырымдамасында функционалдық сауаттылық екі аспект бойынша қарастырылады, біріншісі оқушылардың ұзақ уақыт бойы тиімді практикалық жұмыс істеуі үшін жеткілікті негізге ие бола отырып, болашақ іс-әрекетке кіру мүмкіндігін қамтамасыз ететін қажетті және жеткілікті білім, білік, дағдыларды қаруландырумен байланысты. Екінші аспект әрқашан іскерлік формада болуға және жүйелі түрде өзгеріп отыратын ақпараттық және технологиялық ортаға үнемі және сезімтал жауап беруге мүмкіндік беретін өз білімдерін, дағдылары мен жеке қасиеттерін үздіксіз жетілдіру мотивтерін қалыптастырумен байланысты [36].
Функционалдық сауаттылықтың әлеуметтік өлшеміне баса назар аударған В.В. Мацкевич және С.А. Крупник, функционалдық сауаттылық - бұл адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау және оған мүмкіндігінше тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті деп атап өтті. Функционалдық сауаттылық идеясында белсенділік сауаттылығына ерекше мән береді [37].
Функционалдық сауаттылығын ұғымын мәдениетану және имитациялық модельдеу тұрғысынан Л.М. Перминов [38], функционалдық сауаттылықтың минималды өрісі ұғымын ұсына отырып, мәдениеттің тақырыптық өрісін жеткілікті түрде бейнелейтін адам мінез-құлық және іс-әрекетке байланысты функционалдық сауаттылықты көрсететін адамның мәдени болмысының объектілерін сипаттайтын модель, өмірлік маңызды құндылықтар ретінде қарастырады. Функционалдық сауаттылықтың минималды өрісі, зерттеуші атап өткендей, оның құрамдас салаларының өзара байланысында шынайылықтың үлгісі болып табылады, оған қатысты адам функционалды сауатты немесе функционалды сауатсыз деңгейінде көрінеді.
Құзыреттілік және тұлғалық тәсіл тұрғысынан тұжырымдамасында И.Ю. Алексашин функционалдық сауаттылықты академиялық сауаттылықтан тұлғаның тұрақты қасиеті ретінде айырмашылығы, ол оның ситуациялық сипаты болып табылады. Функционалдық сауаттылықтың жаңа шегін қалыптастыру көптеген әлеуметтік, экономикалық факторлармен және қазіргі әлеуметтік тенденциялармен байланысты. Сонымен қатар, автор білім алушылардың әмбебап құзыреттіліктерін қалыптастыру контекстінде функционалдық сауаттылықты түсінуге баса назар аударады, бұл көбінесе білім беруді цифрландыру процестеріне байланысты[39].
Р.Н. Бунеев функционалды сауатты тұлғаны келесі ұстанымдармен толықтырады:
әлемге бағдарланған және қоғамдық құндылықтарға мен мүдделерге сәйкес әрекет ететін, атап айтқанда: өз іс-әрекеттерін басқа адамдардың іс-әрекеттерімен байланыстыра және үйлестіре білуді, жалпы адамзат алдында тұрған міндеттерге сәйкес өз іс-әрекетінің шарттарын түсінуді, оңтайлы шарттарды таңдай отырып, норматив шегінде саналы түрде әрекет ете алады;
өз бетінше шешім қабылдауға қабілетті;
өз шешімдеріне қалай жауап беру керектігін біледі;
өзіне, жақындарына жауапты бола алады;
негізгі және әртүрлі білім салалары бойынша құзыреттер жиынтығына ие;
ол үшін стандартты емес жағдайда шешім табу әдеттегі құбылыс;
кез келген қоғамда оңай бейімделетін және оған белсенді әсер ете алатын;
адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде ауызша және жазбаша сөйлеуді жақсы меңгерген;
заманауи ақпараттық технологияларды меңгерген[40].
Еуропаның дамыған елдерінде сауаттылық мәселесіне көп көңіл бөлінеді. Білім беру саласындағы саясатты өзгерту маңызды заманауи үрдіс болып табылады. Білім саласында өзінің ерекшеліктерімен әлемдік деңгейде мойындалған бірнеше халықаралық жобалар бар. Соның ішінде, білім жүйесінің танымал сарапшылардың баға беруі бойынша обьективті елдерден тәуелсіз бағалау жүргізетін TIMSS, PISA, PIRLS халықаралық зерттеулері елімізде өткізілуде. [41].
PISA (Program for lnternational Student Assessment) халықаралық зерттеуі 15 жастағы білім алушылардың функционалдық сауаттылығын бағалайтын Адам дамуының индексі көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Бұл зерттеу оқушылардың білімдерін 3 бағытта (математикалық сауаттылық, жаратылыстану сауаттылығы, оқу сауаттылығы) бағалайды.
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) - халықаралық зерттеуі балалардың сауаттылық деңгейі қалыптасуына жол ашады. Бұл зерттеуде бастауыш сынып оқушысының қарапайым оқу дағдысы қандай деңгейде екенін анықтау қарастырылған. Халықаралық негізгі PIRLS - 2021 зерттеуі негізінде сарапшылардың тұжырымдауы бойынша Оқу сауаттылығы - бұл адамның өмірде толыққанды қалыптасуына және жеке мақсаттарына жетуіне қажетті әртүрлі жазбаша және сөйлесу формасын түсінуі мен терең ойлау, өз мақсаттарына жетуі мен өмірде толыққанды жетістікке жету қабілеті деп көрсетіледі. Соның негізінде адамзат және қоғам үшін білім саясатында басты принциптерді қалыптастырады.
PIRLS зерттеуі мынадай міндеттерді шешуге бағытталады:
- білім беру саласында әлемдік басымдылықтарда көрініс тапқан құралдар негізінде алынған нәтижелер талдауының нақты өлшеуіштермен белгіленуі;
- білім беру жүйесінің салыстырмалы бағасы және тиімділігі;
- зерттеу қорытындысына әсер ететін контекстегі дәйектемелерді анықтау;
- ғылыми дәлелденген әлемдік ақпараттық қауымдастықтың мәліметтерін алу;
- Тәуелсіз елдер нәтижесін, сонымен қатар, білім саясатын жақсарту нұсқауын зерттеуге қатысушыларға ұсыну.
PIRLS зерттеуі бастауыш сынып оқушыларының мәтінді оқу және түсіну сапасын зерттеуге арналған. Зерттеу кезінде білім алушылар жетістігімен қатар бағдарламаға қатысатын елдер ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін факторлар қарастырылады. PIRLS зерттеуі мақсаты әртүрлі әлем елдері бастауыш сынып оқушыларының мәтінді түсіну деңгейлерін сәйкестендіру және ұлттық білім жүйесі оқу сауаттылығын ашудағы ерекшеліктерін анықтау болып табылады [42].
ХХІ ғасыр адамның әлемдік қоғам тәжірибесіне шынайы білім, білік, дағды негізінде кірігуін талап етуде. Әлемдік контексте оқу сауаттылығы заманауи қоғамдағы өмірге деген дайындықтың маңызды бір бөлігі ретінде қарастырылуда.
Сондықтан шынайы ізденістер қажет және ол практикамен тығыз байланысуы тиіс.
Оқу сауаттылығы, қарапайым тілмен айтқанда, бала бойында өзі оқып отырған ақпаратын толықтай қабылдау дағдысын қалыптастыру, мәтіннің ішндегі жасырын түрде берілген айтылмақ ойды ұғыну. Фунционалдық сауаттылық - жеке тұлғаның бүгінгі жаhандану дәуіріне тиесілі әлеуметтік, саяси және экономикалық қажеттіліктерге бейімделуі. Ал, бастауыш сыныпта бұл нәтижелер математика, жаратылыстану және тіл сабақтары материалдары арқылы кездескен мәселелелерді шешу дағдыларының қалыптасуы арқылы дамиды.
Егер халықаралық зерттеулер оқу сауаттылығының төмен деңгейін көрсетсе, онда бұл жағдай білім беру саласындағы, оның ішінде білім беруге қатысты саясатты өзгерту үшін дәлел болып табылады. Көптеген елдерде балалардың оқуын қолдау саясаты негізінен дами бастады, өйткені ел мәтінді оқу және түсіну сапасын зерттеу - PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) жобаларында төмен немесе жеткіліксіз нәтижелерге қол жеткізді.
Барлық білім мен ғылым, шығармашылық ойдың пайда болуы оқу сауаттылығы дамыған тұлғадан көрінеді, - дейді ғалымдар. Себебі, оқу сауаттылығының бірінші көрінісі мәселені сыни тұрғыда қарастырумен ерекшеленеді. Оқу сауаттылығы функционалды сауаттылықтың негізгі бір қыры болып табылады.
Оқу сауаттылығы термині кең мағынада қарапайым оқу біліктілігі емес, мәліметтерді айқындай білу қабілетімен анықталуда. Мектеп жасындағы балалардың тек оқу техникасын меңгеруі қазіргі таңда қабілеттілік болып есептелмейді. Оқу сауаттылығы туралы түсінік мектеп бітірушінің әртүрлі форматтарда берілген мәтіндерді түсіне білуі, олардың мәні мен мазмұнын түсініп тұжырымдауы және оқушылардың мектептен тыс уақыттарда және әртүрлі өмірлік жағдаяттарды шешуде оқығанын қолдана білу іс-әрекеттеріндегі қызметтерін бағалауға негізделген[43].
Ли Л. өзінің PIRLS және PISA2018 тұрғысынан WeChat қызметі арқылы оқу сауаттылығын арттыруды практикалық зерттеу еңбегінде: Қытайдағы PIRLS және PISA 2018 тиімді дамуымен оқу сауаттылығын зерттеу барған сайын дамып келеді. Университет кітапханасы оқу сауаттылығын дамытудың маңызды орны болып табылады және оқуды үйренуге жауапты. Колледждер мен университеттерде WeChat қызметтерін дамыту оқу сауаттылығына жаңа мүмкіндіктер ашады. Мысал ретінде Wechat платформасы дизайны мен WeChat қызметіндегі жағдай осы мақалада келтірілген, сонымен қатар студенттер нақты жұмысына сәйкес оқу сауаттылығын арттырудың негізгі тәсілдері келтірілген, - деп көрсетеді [44]. Яғни, бұл еңбекте ғалым медиа әлемінің қарқынды дамуына орай WeChat платформасын енгізу заман талабы екенін айта кеткен.
Д.Т. Раббонаева өзінің еңбегінде оқу сауаттылығы мәселесіне қазіргі қоғамның көзқарасы мен оның алатын рөлі туралы, сонымен қатар, PIRLS бастауыш сынып оқушыларының оқу сауаттылығы мәдениетін қалыптастыру бойынша зерттеу жұмысын жүргізген. PIRLS бойынша оқу сауаттылығының негізі қажетті оқу дағдыларына тоқталып өткен. PIRLS зерттеуінде студенттерге мәтіннің екі түрін - көркем және танымдық мәтін ұсынылған. PIRLS сипаттамасы оқушылардың мәтінді түсініп қана қоймай, сонымен қатар дамитындығын көрсетеді, мәтінде берілген ақпаратты түсіну және оған өзінің жеке көзқарасын білдіру қабілеті ретінде анықталған[45].
Л.А. Тошкулова International assessment system - PRILS. Organization process and evaluation criteria [46] еңбегінде Өзбекстанның PISA және PIRLS зерттеулеріне қатысуы туралы келісімге қол қойылуы білім беру жүйесін түбегейлі реформалауға негіз болып, жас ұрпақтың интеллектуалдық белсенділігін дамытуға ықпал еткенін, олардың білім берудегі құзыреттілігі мен шығармашылығы бүгінгі таңда мұндай бағалау бағдарламаларының бірі PIRLS-ті оқу үдерісіне енгізу қажеттілігі туындағанын атап көрсетеді.
А. Жуман авторлық бірлестікте "The Strategies of Best Practice Applying in Education: Criteria Approach" [47] еңбегінде білім берудегі үздік халықаралық тәжірибені бағалау критерийлерін баяндап, нақты ұлттық білім беру жүйелеріндегі инновациялық процестерді белсендіру және жаңарту табыстылығын талдау үшін критериалды тәсілді қолдану стратегиясының негіздемесін ұсынған. Дәл осы тұрғыда мақала авторлары бірқатар халықаралық салыстырмалы зерттеулердің көрсеткіштеріне атап айтқанда, Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) GCI (Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі), Ресей білімінің жаһандық бәсекеге қабілеттілігі, PISA, TIMSS, PIRSL және TALIS зерттеулеріне талдау жасаған. Жалпы, ғалымдардың бұл еңбектерінде табысты білім беру тәжірибесі саласындағы салыстырмалы халықаралық зерттеудің нәтижелері сипатталған.
1990 жылы АҚШ - та құрылған прогрессивті педагогтар желісі ұйымының (прогрессивті білім берушілер желісі) бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесін зерттей отырып, осы процесті ұйымдастырудың кейбір принциптері анықталды:
- білім беру процесі егер мұғалімдер мен балалардың өзара қарым-қатынасы жеке сипатта болса, жақсы нәтижелерге әкеледі;
- оқу бағдарламасы өлшеніп, оқушылардың жеке мүдделерін және олардың даму қажеттілігін ескеруі керек;
- оқушылар жаңа материалды зерттеу процесінің белсенді қатысушылары болуы керек;
- мектептің күрделі жаһандық мәселелер саласындағы оқушылардың зерттеулерін белсенді қолдауы.
Бүгінгі күнге дейін ең танымал және табысты 1968 жылы Дэниэл Гринберг негізін қалаған Садбэри Вэлли (Sudbury Valley) мектеп моделі. Садбэри Вэлли (Sudbury Valley) педагогикалық тұжырымдамасының негізгі элементтері келесі ережелерде қамтылған: Бостандық жауапкершілікпен үйлеседі, өзін-өзі ынталандыру, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі дамыту, Демократия. Садбэри Вэлли (Sudbury Valley) мектептің тәжірибесін бүкіл әлемдегі көптеген оқу орындары қабылдады. Деректерге сүйенетін болсақ мектептің осы үлгісіндегі оқу нәтижелері түлектердің қоғамдағы өмірге нақты дайындықтан өткенін көрсетеді[48].
Қазіргі педагогикалық зерттеулерде функционалдық сауаттылық ұғымы құзыреттілік бағыт аясында қарастырылады, яғни оқу үдерісінде берілетін білімді шынайы өмірмен ұштастырып, бастауыш мектепті бітіруші түлектерді үлкен өмірге дайындау. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларының меңгеруі тиіс білім, білік, дағдыларының жиынтығы ретінде, яғни оқытудың түпкі нәтижесі ретінде оқушылардың бойында қалыптасатын құзыреттіліктер алынады. Құзыреттілікті қалыптастыру білім беру мазмұны арқылы жүзеге асырылады.Нәтижесінде білім алушылар күнделікті өмірде нақты мәселелерді - тұрмыстық, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді шешу қабілеттерін дамытады және мүмкіндіктері бар.
А.В. Хуторской білім беру құзыреттіліктері білім алушының функционалдық сауаттылығының компоненттерін қамтитынын, бірақ олармен ғана шектелмейтінін атап өтті [49] Сондай-ақ М.Ж.Жадрина, Н.Н.Нұрахметов, Ж.Т.Дәулетбекова сияқты ғалымдар белгілі бір пәнге қатысты оқушының игерген іс-әрекет тәсілдерінің жиынтығы ретінде анықтады. Құзыреттілік бағыт - межелеген мақсаттарға жету үшін оқушының ішкі (білім, білік, дағды, құндылық, психологиялық ерекшеліктер және т.б.) және сыртқы (ақпараттық, адами, материалдық және т.б.) ресурстарды тиімді ұйымдастырудағы дайындығының қалыптасуын көздейді.
Мектепте берілетін білім, ендігі жерде, негізгі мақсатқа жетудің құралы болуы керек деп тұжырымдалды. Егер оқу нәтижесі құзыреттілік деп анықталса, онда пәнді меңгертуден күтілетін нәтижелер оқушының өмірлік дағдыларымен сабақтастырылуы қажет болып саналады, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесе отырып, меңгерген білімді тұрмыс тіршілікте қолдана алуы мен жетілдіре отыруы. Сонда, функционалдық сауаттылық ұғымына келесі анықтаманы беруге болады: адамның мамандығына, жасына қарамастан меңгерген білімді сауатты қолдана алуы мен үнемі білімін жетілдіріп отыру процесі. Мұндағы басшылыққа алынатын функционалдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б.
Бұл талдау функционалдық сауаттылықтың құзыреттілік бағыт шеңберіндегі құрылымын келесідей анықтауға мүмкіндік берді:
- белгілі бір ережелерді, нормалар мен нұсқаулықтарды түсінуді және орындауды қамтамасыз ететін пәндік, пәнаралық, интегративті білімнің, дағдылардың органикалық бірлігі болып табылатын танымдық база;
- функционалдық проблемалардың мәні және оларды шешу жолдары туралы білім алушылар игеретін ақпарат көздерінің жиынтығын білдіретін білім беру кеңістігі;
- іс-әрекет барысында білім алушылар белсенді түрде талап ететін функционалдық мәселелерді шешу әдістері.
Бұл ретте функционалдық сауаттылықтың мынадай негізгі белгілері айқындалады: жалпы және кәсіптік білім беру бағдарламаларын өз бетінше таңдау негізінде білім деңгейін арттыруға дайындық; өз құқықтарын қорғау және өз міндеттерін іске асыру қабілеті; қазіргі өзгермелі қоғамға бейімделуге дайындық, жеке тұлғаның қасиеттерін дамыту және өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндіктеріне бағдарлану.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, функционалдық сауаттылық ұғымының мазмұндық сипатаммасы келесідей анықталды:
педагогикалық зерттеулерде функционалдық сауаттылық ұғымы утилитарлық-прагматикалық, мәдениеттанулық, тұлғалық және құзыреттілік тәсілдер тұрғысынан қарастырылады;
мәдени-тарихи контексте функционалдық сауаттылық адамның әртүрлі аспектілеріндегі адам іс-әрекетінің механизмдері мен ерекшеліктерін түсіну арқылы анықталады;
утилитарлық-прагматикалық көзқарас тұрғысынан талданатын тұжырымдама қоғамда табысты жұмыс істеу, мақсаттарға жету, өз әлеуеті мен білім көлемін дамыту үшін күнделікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты жоғары білімді, бәсекеге қабілетті, шығармашыл және сауатты тұлғаны қалыптастыру үшін неғұрлым қолайлы жағдай жасау болып табылады. Сондықтан қазіргі кезеңде білім берудің сапасын жақсарту, әдістемелік негізін өзгерту, білім алушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға жағдай жасау заман талабына сәйкес туындап отырған қажеттілік.
Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында [1] (ҚР Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 3 тамыздағы № 348 бұйрығы) және 2023-2024 оқу жылында Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында [2] білімді функционалдықпен және шығармашылықпен қолдана білу, білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына сын тұрғысынан ойлай алатын, коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды меңгеру, топпен және жеке жұмыс істеу сияқты кең ауқымды дағдыларды дамыту отандық білім берy жүйесінің негізгі міндеттері ретінде көрсетіледі.
Функционалды сауатты тұлға дегеніміз - бұл қоғамдық құндылықтарға сәйкес әрекет ететін, таңдау және шешім қабылдау жағдайында тәуелсіз бола алатын, өз шешімдеріне жауап бере алатын, өзгермелі қоғамға оңай бейімделетін, адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде айтылым және жазылым дағдыларын жақсы меңгерген адам. Сондай-ақ фунционалдық сауаттылық білім алушының өз болжамдарына күмәнмен, сын тұрғысынан қарай отырып, сол арқылы әлем, тіршілік, жаратылыс туралы өзінің түсінігін тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігін ұлғайтады. Мұндай бағыт Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының жекелеген ережелерінен туындайтын талаптарға да негізделген, бiлiмнің базалық мазмұны жалпыазаматтық, ұлттық мәдениеттiң құндылықтары мен дүниетанымдық ұстанымдар негізінде білім алушылардың зияткерлік, жалпымәдени дамуына, функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға жағдай жасайды [3].
Қазіргі жаhандану жағдайындағы қоғам дамып келе жатқан постиндустриалды әлемде болып жатқан динамикалық өзгерістерге тез бейімделе алатын сауатты адамдарға өте мұқтаж. Сондықтан бастауыш білім беруді дамытудың объективті заңдылығы қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылық деңгейіне жоғары талаптар қояды. Бастауыш саты білім, дағды іскерліктің қалыптасу бастамасы болып табылады. Бастауыш мектеп жасында балалардың айтарлықтай даму резервтері бар. Оқу әсерінен баланың мектепке баруымен оның барлық танымдық процестерін қайта құру басталады. Бастауыш мектеп білім алушының фунционалдық сауаттылығын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені фунционалдық сауаттылық, кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мәселелерді шешуге, ғылыми білімдерді меңгеріп, өмірде қолдануға мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесі көптеген ғалымдардың зерттеу мәселесіне айналып отыр. Отандық және шетелдік ғылыми зерттеулерге шолу: функционалдық сауаттылық мәселесі бойынша теориялық және практикалық зерттеулер бірқатар ғалымдардың жұмыстарында қарастырылғанын көрсетті. (F.J.Troyan, J.D.Herazo, M. Ryshina-Pankova 4, А.А. Леонтьев 5, Н.Ф. Виноградова, О.А. Рыдзе, И.С. Хомякова 6, В.В. Мацкевич, С.А. Крупник 7, А.В. Хуторской 8). Т.И. Акатова 9 бастауыш сынып оқушыларының тілдік мәдениетімен өзара байланыста тілдік функционалдық сауаттылық аспектілерін; оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру технологиясын (Л.М. Перминова 10, О.Е. Лебедев [11]); арнайы орта білім беру мекемелерінде технологиялық үлгідегі функционалдық сауаттылықты қалыптастыру Л.Н.Полищук [12]); жалпы, кәсіптік және қосымша білім беру жүйесінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру технологиясы (Réka Vágvölgyi, Andra Coldea, Thomas Dresler, Josef Schrader and Hans-Christoph Nuerk [13], Николина В.В. [14]); бастауыш мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары (Медеубаева К.Т. [15], Жумабекова А.А. [16], Елубаева А. Н., Билялова К. К 17, Слямхан М.М., Кайынбаев Ж.Т.18, Байзаков Ж. А.19), Н.Оразахынова, Г.М.Кенжебаева, А.К. Рауандина қазақ тілі сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамыту мәселесін әдістемелік тұрғыдан зерттеп, оқу пәндеріндегі рөлін айқындап негіздеген, Абильдина С.К., Сарсекеева Ж.Е., Мухаметжанова А.О. 20 білім беруді цифрландыру жағдайында бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту мәселелерін қарастырады.
Сонымен бірге сауаттылықты қалыптастыру жолдары, оның теория мен практикадағы тереңдігі мен мәні шетелдік ғалымдардың B.V., Hamilton M., Burgess A. бірнеше онжылдықтардағы зерттеу тақырыбы болды. ЮНЕСКО-ның Education for all халықаралық бағдарламасы функционалдық сауаттылықтың жаһандық маңыздылығын анықтайды (UNESCO, 2015) [21].
Алға қойылған міндеттерді шешу кезінде білім беруді дамытудағы халықаралық тенденцияларды ескеру білім берудің қазіргі жағдайында өзекті мәселе болып отыр. Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту проблемасын зерттеу контекстінде халықаралық рейтингтердегі елдердің білім сапасын бағалау PIRLS, TIMSS және PISA халықаралық зерттеулерінің деректеріне негізделеді. PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) және TIMSS (Third International Mathematic and Science Study) сауалнамасы жалпы білім мен оқу жетістіктерін бағалайды. PISA (Programmer for International Student Assessment) оның бағыты: оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық, жаратылыстану-ғылыми сауаттылық және компьютерлік сауаттылық [22]. TIMSS жалпы бастауыш, негізгі және орта білім деңгейлеріндегі математикалық және жаратылыстану білімінің сапасын бағалайды (4, 8 және 11 сыныптар). TIMSS-те қазақстандық оқушыларға тән үлгі бойынша көбейту және қолдану деңгейінде базалық білім мен дағдыларды игеру тексеріледі. PISA тапсырмаларында игерілген пәндік білім мен оқу әрекеттерін жаңа жағдайда қолдану қабілеті, ұсынылған мазмұндағы жаңа ақпаратты анықтау, оны түсіну және талдау тексеріледі.[23]. PIRLS тестілеу (Progress in International Reading Literacy Study) бес жылда бір рет өткізіледі және оның бағыты бастауыш мектеп оқушыларының оқу және мәтінді түсіну сапасын бағалау болып табылады.[24].
Қазақстан TIMSS зерттеуінің төрт циклінде қатысқан (2007,2011, 2015, 2019) және білім беру жағдайының проблемаларын анықтауға бағытталған (TIMSS, PISA және PIRLS) халықаралық салыстырмалы зерттеудегі жалпы және жаратылыстану-ғылыми, оқу сауаттылығы әлемдік рейтингте Қазақстан келесі көрсеткіштерді көрсетті: Қазақстандық білім алушылардың жартысынан астамы оқу (64,2%) және жаратылыстану сауаттылығының (60,3%) және жартысы (49,1%) математикалық сауаттылықтың 2-ші минималды деңгейіне жете алмады. Математикалық сауаттылық бойынша үлгерімі төмендердің үлесі (2-деңгейден төмен) 2009 жылмен салыстырғанда 10%-ға төмендеді, ал оқу және жаратылыстану сауаттылығы 5%-ға өсті. Қазақстандық 15 жастағы білім алушылардың нәтижелері математикалық сауаттылық бойынша әлемнің 79 елінің 52-сінен, оқу және жаратылыстану сауаттылығы бойынша 68-інен төмен болды [25]. Халықаралық зерттеулер нәтижелері тілдік пәндер, математика және жаратылыстану т.б негізгі пәндер бойынша білім алушылардың жетістіктері, сондай-ақ оларға қандай факторлар әсер ететіні туралы ақпарат береді. Сонымен қатар салыстырмалы халықаралық зерттеулер отандық және халықаралық контексте білім беру жүйесінің жағдайын бағалап, қазақстандық білім берудің жетістігі мен осал тұстарын анықтауға және алға қойған мақсаттардың ең тиімді жолдарын белгілеуге жағдай жасайды.
Жоғарыда көрсетілген дереккөздерге сүйенетін болсақ халықаралық бағдарламалар бойынша Қазақстан функционалдық сауаттылық бойынша әлемдік рейтингте соңғы орындардың қатарынан табылып отыр. Осы нәтижелерді талдау және бағалау Қазақстандағы білім беру бағдарламалары білімді меңгеру деңгейіне ғана басымдық танытып, білім алушылардың мектепте алған білімдері мен дағдыларын өмірлік жағдайларда қолдану қабілетін бағалауға бағытталмағандығын көрсетеді. Бұл көрсеткіштер оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру нәтижелерін оңтайландыруды қажет етеді. Сондай-ақ ғылыми-педагогикалық еңбектер мен әдебиеттерге жасалған талдаулар білім алушылардың функционалдық сауаттылығы мәселесі Қазақстандық педагогика ғылымы мен практикасында әлі де болса жеткілікті деңгейде зерттелмегендігін байқатады. Анықталған қарама-қайшылықтар бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамытуды, оның теориялық негіздерін анықтап, зерттеу мәнмәтіні бойынша қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтап, жүзеге асырудың қажеттілігін көрсетті. Аталмыш мәселе біздің зерттеy жұмысымыздың өзектілігін анықтап, зерттеy тақырыбын Қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары деп таңдаyымызға негіз болды.
Зерттеy мақсаты: қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын теориялық негіздеy және оны тәжірибелік-эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Зерттеy объектісі: бастаyыш мектептің оқy үдерісі.
Зерттеy пәні: қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары.
Зерттеyдің ғылыми болжамы: егер қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалып, жүзеге асырылатын болса, онда қазақ тілі сабағында оқытудың негізгі мақсаттарына қол жеткізіліп, оқушылардың өмірде болып жатқан түрлі құбылыстар мен процестерді өз бетінше зерттеу дағдылары қалыптастып, білім сапасы артады, өйткені бұл жағдайда қарастырылып отырған процестің тиімділігі қамтамасыз етіліп, оқyшылардың білімдерінің сапасында тікелей оң әсер ететін болады.
Зерттеyдің мақсатын іске асырып, болжамды тексерy үшін төмендегі зерттеy міндеттері анықталды:
әлемдік және қазақстандық тәжірибені зерделеу арқылы зерттеу мәселесі бойынша негізгі ұғымдардың мәнін нақтылау;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық ерекшеліктерін анықтаy;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау, ғылыми негіздеу, жүзеге асыру және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерy.
Зерттеyдің әдіснамалық және теориялық негіздері: тұлға дамyының жалпы диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс теориясы; аксиологиялық және жүйелілік қатынас теориясы; оқытуды бағалау, саралау және даралау, білім беруді ізгілендіру ұстанымдары; зерттеy проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер, қазіргі білім берy теориялары.
Зерттеyдің көздері: Қазақстан Респyбликасының Білім тyралы Заңы, зерттеу проблемасына қатысты философтардың, психологтердің, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, білім беру саласының ресми құжаттары, жалпыға міндетті білім беру стандарттары, оқу жоспарлары мен бағдарламалары, алдыңғы қатарлы бастаyыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесi.
Зерттеу әдістері: теориялық (ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, салыстыру, нәтижені жобалау); эмпирикалық (сауалнама, әңгімелесу, бақылау, оқу-әдістемелік құжаттарды саралау, тестілеу, тәжірибелік жұмыс жүргізу, зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау әдістері).
Зерттеy кезеңдері:
бірінші кезеңде (2022-2023 ж.ж.) зерттеyдің ғылыми аппараты (болжам, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні) анықталды, негізгі ұғымдар нақтыланды, қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық моделі жасалып, айқындаyшы эксперимент өткізілді, оқy жоспарлары, бағдарламалар, педагогикалық, оқy-әдiстемелiк құралдар талданды, алынған нәтижелер сарапталынып, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың мазмұны нақтыланды.
екінші кезеңде (2023-2024 ж.ж.) мектепте эксперимент іске қосылды, алынған нәтижелер салыстырылды және жалпылама қорытындылар, ұсыныстар жасалды, диссертациялық зерттеy материалдары рәсімделді.
Зерттеyдің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Қарағанды қаласының Жұмабек Тәшенов атындағы ЖББМ КММ
Зерттеyдің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
әлемдік және қазақстандық тәжірибені зерделеу арқылы зерттеу мәселесі бойынша негізгі ұғымдардың мәні нақтыланды;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық ерекшеліктері анықталды;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықталды, ғылыми негізделді, жүзеге асырылды және оның тиімділігі тәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеyдің практикалық мәнділігі: бастауыш қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарының анықталуы; бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері; бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған қазақ тілі оқу пәні бойынша құрастырылған тапсырмалар жүйесінен тұрады.
Зерттеy нәтижелерінің дәлелдігі және негізділігі: талапқа сай теориялық және әдіснамалық қағидалармен, зерттеy пәніне сәйкес әдістерді қолданyмен, тәжірибелік-педагогикалық зерттеy бағдарламаларының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы нәтижелерін салыстырып қорытындылаyмен, ұсынылған әдістеменің тиімділігімен, бастаyыш мектептің оқy процесіне ендірілyімен қамтамасыз етіледі.
Қорғаyға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарының теориялық тұрғыдан негізделyі;
- қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың құрылымдық- мазмұндық моделі.
- қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
Зерттеy нәтижелерін сынақтан өткізy және енгізy эксперимент жүргізy барысында жүзеге асты және халықаралық, аймақтық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды, басылым көрген мақалаларда көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі тараyдан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Қазақ тілі сабағында бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Әлемдік және Қазақстандық тәжірибеде бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселелерінің зерделенуі
Бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру проблемасын зерттеуді теориялық-әдіснамалық негіздеу үшін:
сауаттылық, оқу сауаттылығы, функционалдық сауаттылық ұғымдарының мәнін нақтылау;
бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығының мәні мен құрылымын анықтау;
оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесі бойынша Әлемдік және Қазақстандық тәжірибені талдау және оның негізгі тенденциялары мен принциптерін анықтау;
бастауыш оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру шарттарын анықтау қажет.
Білім берудегі сауаттылық мәселесі, біріншіден, нақты бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, екіншіден, мемлекеттің экономикалық дамуына, үшіншіден, елдегі мәдени ахуалға тәуелді болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсінудің сара жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр.
Ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге ұсынылған бастауыш мектеп деңгейіндегі белгілі бір білім, білік пен дағдылардың жиынтығы (оқу, жазу, санау, сурет салу және т.б.) ретіндегі тілдік сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраныс талаптарымен сәйкес келе бермейді.
Сауаттылық ұғымының нақты мазмұны дара тұлғаның дамуына қойылатын қоғамдық талаптарға байланысты құбылмалы сипатқа ие болады. Ол қарапайым оқу, жазу, санау біліктіліктерінен бастап адамның әлеуметтік үдерістерге саналы түрде қатысуына мүмкіндік беретін, қоғамдық қажеттігі айқын кешенді білімдер мен біліктерден құралатын функционалдық сауаттылықты меңгеруді де қамтиды.
Сауаттылық - педагогикалық аспект. Педагогика ғылымында сауаттылыққа білім беру саласында жаппай білім беру мәселесін шешуде бір қалыпты жағдайға қол жеткізгенше қайта-қайта оралып отырды. ХХ ғасырдың 80-жылдарының басына дейінгі сөздіктерде сауаттылық терминін бір ғана мағынада - ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын меңгеруге байланысты белгілі бір көлемде ана тілінен алған білімі мен ережелерін сипаттауға қолданып келгенін байқауға болады. Осы кезеңнен бастап сауаттылық ұғымы кеңейе бастады. С.И.Ожеговтың сөздігінде 1. Грамота: Умение читать и писать. 2. Грамотный: 1) Умеющий читать и писать, а также умеющий писать грамматически правильно, без ошибок. 2) Обладающий необходимыми знаниями, сведениями в какой-н. области. 3) Выполненный без ошибок, со знание дело [26] деп, түсінік береді.
Ал Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде сауаттылық: хат тани білетіндік, әржайдан хабары барлық, көзіашықтық, сауатты: дұрыс оқып, дұрыс жаза білетін, білімді, жан-жақты хабардар, көзі ашық, сауат: оқып жаза білетіндік, хат танығандық. Сауатсыз - хат танымайтын, оқымаған деп, сауаттылық, сауатты, сауат, сауатсыз сөздерінің мағынасы анықталған [27].
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда сауаттылық мәселесі қарапайым сауаттылыққа қол жеткізу мәселесі ретінде түсініледі. Сонымен қатар, сауаттылық оқу қабілеті ретінде дербес жазу қабілетінен бөлек қарастырылады. Адамның білімінің құрамдас элементтері ретінде оқу мен жазуды бөлек бағалаудың бұл тенденциясы бірнеше ғасырлар бойы жалғасты: XIX ғасырдың аяғына дейін сауатты адам оқи және жаза алатын адам деп аталды, ал тек оқи алатын адам сауатсыз, сауатсыз немесе жартылай сауатты деп аталды, мұндай түсінік орыс тілінің түсіндірме сөздігінде көрініс тапты [28].
Қазан төңкерісінен кейін халықтың жаппай сауатсыздық мәселесі шұғыл практикалық шешімді қажет ететін өткір әлеуметтік мәселе ретінде қарастырылады. 1919 жылы Халық Комиссарлары Кеңесінің Жарлығы Кеңес одағының барлық тұрғындарын 8 жастан 50 жасқа дейін сауаттылыққа үйретуге міндеттейді. Комиссия қызметі шеңберінде сауатсыздықты жоюшы мұғалімдерге арналған курстар ашылады, ересектерді оқыту үшін алғашқы кеңестік праймер құрылады, қалалар мен ауылдарда сауатсыздықты жою бойынша пункттер құрылады, жалпыға бірдей бастауыш оқыту жүйесі енгізіледі. Елде сауатсыздықтың болуы өндірісті индустрияландыруды тежейтін құбылыс ретінде қабылданады.
Функционалдық сауаттылық ұғымы туралы алғаш рет өткен ғасырдың 1957 жылдары ЮНЕСКО құжаттарында сауаттылық жəне минималды сауаттылық деген мағыналарда енгізілді[29]:
сауаттылық - бұл оқу дағдысы, жазу, санау жəне құжаттармен жұмыс жасай алуы;
минималды сауаттылық - бұл қарапайым хабарламаларды оқи жəне жаза білу қабілеті;
функционалдық сауаттылық - адам өзінің оқу және жазу дағдыларын әлеуметтік ортада қарым-қатынас жасауда қолдана білу қабілеті, яғни адамға өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік беретін және сол ортаға барынша тез әрі жайлылықпен бейімделуіне жағдай туғыза алатын сауаттылық деңгейі.деп қарастырылды.
1978 жылы ЮНЕСКО білім беру саласындағы статистикалық деректерді Халықаралық стандарттау туралы бұрын ұсынылған ұсынымдардың мәтінін өңдейді. Осы құжаттың жаңа редакциясында өз тобының тиімді жұмыс істеуі үшін сауаттылық қажет болатын барлық іс-шараларға қатыса алатын және оған оқуды, жазуды және есепшотты өзінің дамуы үшін және қоғамдастықтың (әлеуметтік ортаның) одан әрі дамуы үшін пайдалануды жалғастыруға мүмкіндік беретін адам ғана функционалды сауатты болып саналады. Сауаттылықты қабылдаудағы гетерогенділік мәселесін түсіну халықтың сауатсыздығы дамушы елдерде ғана емес, дамыған елдерде де байқалатынын көрсететін көптеген фактілерді талдаумен байланысты. Индустриалды қоғамнан постиндустриалды қоғамға көшудің басталуы сауаттылықты екіұшты құбылыс ретінде, біріншіден, дамушы елдердегі халықтың көпшілігінің қарапайым сауаттылыққа қол жеткізу проблемасы ретінде, екіншіден, халықтың жеткілікті үлкен топтарында байқалған функционалдық сауатсыздыққа қарсы индустриалды дамыған елдерде функционалдық сауаттылыққа қол жеткізу проблемасы ретінде қарастыру қажеттілігін анықтады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап функционалдық сауаттылық мәселесі халықаралық ұйымдардың назарына түскені заңды, 1990 жыл ЮНЕСКО-ның Халықаралық сауаттылық жылы деп жарияланды, БҰҰ 2003-2012 жылдарды осы тұжырымдаманы кеңінен түсіндіруде сауаттылықтың онжылдығы деп жариялады. БҰҰ-ның негізгі тұжырымдамалық ережелеріне сәйкес, бұл мәселені алғаш рет онжылдықтың проблемасы ретінде анықтаған, сауаттылықтың төмендігі адамдардан мүмкіндікті алып тастайды, олардың әлеуетін шектейді, саяси және экономикалық белсенділікті азайтады.
С.И. Ожеговтың сөздігіне мән берсек, ол функционалдық сауаттылық терминіндегі функция сөзінің мәнін: бір нәрсенің құрамы немесе оның құрылысына емес, қызметінің нәтижесіне байланысты болады,-деп көрсетеді [26,256].
Сонымен қатар, жоғары дамыған елдерде функционалдық сауаттылық деңгейіне алғашқы зерттеулер жүргізіле бастады. С.А. Тангянның еңбектері функционалдық сауаттылықты зерттеудің жалпыланған нәтижелерін байқауға мүмкіндік береді, бұл халықтың білім деңгейі көбінесе функционалдық сауаттылықты қамтамасыз ете алмайтындығын (кепілдік бере алмайтындығын) көрсетеді, өйткені қазіргі қоғамдағы жеке адамның өмірі технологиялық әзірлемелердің, идеялардың, өмірдің жекелеген пәндерінің тез өзгеруімен, жаңа білімнің пайда болуымен бірге жүреді. Функционалдық сауаттылық туралы алғашқы зерттеулер жасаған С.А. Тангянның зерттеулеріне сүйенсек, қазіргі таңдағы технологияның, идеялардың қарқынды дамуы халықтың функционалдық тұрғыдан сауатты болуының кепілі емес. Осындай жағдайларда кез келген мемлекеттің білім беру жүйесі өзгермелі заманға сай ел азаматтарын дер кезінде дайындай алмайды. Қоғаммен бірге өзінің де азаматтық, экономикалық, саяси-әлеуметтік тұрғыдан болсын алға жылжуы үшін дамудың қаншалықты маңызды екенін айтады [30].
Бірнеше ондаған жылдар бойы функционалдық сауаттылықты беделді халықаралық ұйымдар зерттеп келеді. 1990 жылы ЮНЕСКО қамқорлығымен Халықаралық сауаттылық жылы өтті. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеяда 2002 жылдан 2012 жылға дейін осы тұжырымдаманы кеңінен түсіндіруде онжылдық сауаттылық туралы жариялады. Функционалдық сауаттылықтың заманауи түсіндірмесі БҰҰ сауаттылығының онжылдығы декларациясында ұсынылған, онда өмірдің жаңа жағдайларында сауаттылық тұжырымдамасы өте күрделі болып, сауаттылықтың жеке және Ұлттық әл-ауқаттың өзгеруіне қалай әсер ететіндігі көрсетілген. Адамның сауаттылыққа тікелей қол жеткізуі тек негізгі сауаттылық дағдыларын алудан гөрі көп нәрсені білдіреді.
Жалпы, сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені белгілі. Яғни, сауатты деген сөздің түпкі мағынасы оқу, жазу, санау біліктіліктері қалыптасқан, грамматикалық тұрғыда таза, қатесіз жаза, сөйлей, оқи алатын, сондай-ақ дұрыс есептей білетін адам сауатты ретінде танылады. Бірақ оқу дегеніміз не? Адамдар құжаттағы сөздерді оқи алады, бірақ олар оның дәлелдерін немесе ұқсастықтарын түсіне ала ма? Қалай жазу керек? Оқушылар сөйлемдер жаза алады, бірақ олар толық, дәйекті ойларды айта ала ма? Жұмысшылар сандарды есептей алады, бірақ олар графиктерді, статистикалық түсініктерді немесе бюджеттерді жоспарлауды біледі ме? Бұл күнделікті өмірде шешім қабылдау және жақсы жұмыс істеу үшін қажет дағдылар. Сөздерді және сандарды оқу немесе жазу сауаттылықты бағалау үшін жеткіліксіз екені анық. Бұл сөздер мен сандарды түсініп, қолдана білу керек, мысалы, идеяларды талқылау және мәселелерді шешу. Бұл сауаттылықтың кеңірек анықтамасы функционалдық сауаттылық деп аталады.
Бастауыш сынып мұғалімі І.К. Жамалова өзінің зерттеу мақаласында: Сауаттылық - адамның одан арғы өмірі дұрыс өрбуінің алғашқы іргетасы, адамның сыртқы ортамен жақсы қарым-қатынас жасау, тез бейімделу және сол ортада әрекет ете алу қабілеттілігі. Қазіргі сауаттылық баланың тек оқи, жаза алуымен шектелмейді. Керісінше, күнделікті өмірде еңбек әрекетіне араласу барысында түрлі жағдайға бейімделе алуы, тануы, шешім қабылдауы. Яғни, кез келген ортада алған білімін, мүмкіндігін көрсете алуы деп қарастырады [31].
Сауаттылық ұғымы оны білім берудің әрекеттік аспектісімен бірлікте алғанда ғана кеңейе түседі. Тұлғаның пәндік білім, білік, дағдыларын әлеуметтік-қоғамдық ортада кез келген жағдаятқа сәйкес еркін қолдана алу мүмкіндіктерінің қалыптасқан жүйесі ол - функционалдық сауаттылық Демек функционалды сауатты адамды қоғамның барлық мәселелеріне өз үлесін қоса алатын тұлға деп қарастырсақ болады.
Сонымен қатар функционалдық сауаттылық белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта түсіндіріледі.
Сауаттылық тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатындықтан, функционалдық сауаттылық сол тұлға меңгерген белгілі бір білім-біліктерден көрініс табады. Өйткені функционалдық сауаттылыққа адам нақты білім алу кезеңдерінен өткеннен кейін қол жеткізеді. Бұл орайда білім белгілі бір сауаттылық деңгейін қамтамасыз ететін құрал және нақты іс-әрекеттердің нәтижесі ретінде қарастырылады.
Қазіргі әлемдегі, еліміздегі өріс алып отырған түрлі бағыттағы дамулардың әсерінен қоғамның адамға қоятын талаптарының өзгеруі нәтижесінде функционалдық сауаттылық ұғымы кең тарала бастады.
Функционалдық сауаттылық ұғымын әр түрлі көзқарастарда кеңінен зерттеген Р.Н. Бунеев, С.Г. Вершловский, Б.С. Гершунский, О.Е. Лебедев, Л.Ю. Комиссарова, З.И.Курцева, И.А. Колесникова, С.А. Крупник, В.В. Мацкевич, О.В. Чиндилова, С.А.Тангян, Л.М. Перминова. Белгілі ғалымдар (О.Е.Лебедев, А.В.Хуторской, Е.И.Огарев) функционалдық сауаттылықты мектеп оқушыларының білім беру нәтижесі мен білімділігі тұрғысынан қарастырды. Функционалдық сауаттылық мәселелері бойынша ғылыми әдебиеттерді талдау қазіргі педагогиканың мектеп оқушылары мен білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың жалпы тәсілдерін кеңінен ашқандығын көрсетті (А.В.Хуторской, В.А.Ермоленко, Н.А. Сметанникова, Р.Л. Перченок, С.Черноглазкин, З.И. Курцева, Н.А.Сметанникова, Л.Ю.Комиссарова, И.А.Колесникова, О.В.Чиндилова, С.А.Тангян және т.б.). Соңғы жылдары оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесі көптеген ғалымдардың зерттеу тақырыбы болды. Сонымен, В.В. Гаврилюк, Г.Г. Сорокин, Ш.Ф. Фарахутдинов функционалдық сауаттылықты ақпараттық қоғам мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырады, сонымен бірге А.А. Контримович, М.В. Паюнена шет тілдерін білу функционалдық сауаттылықты игеруге әсер етеді деп санайды[32-33].
О.Е. Лебедев функционалдық сауаттылық мәселесін оның әртүрлі салалардағы білім беру нәтижелеріне қол жеткізудегі маңыздылығы, оқу және жазу сапасын арттыру, жеке тұлғаны дамыту және кадрларды даярлау тұрғысынан қарастырады және оны болашақта белгілі бір әлеуметтік рөлдерді жүзеге асырумен байланысты функционалдық мәселелерді (оқу, танымдық, аналитикалық, аксиологиялық, ұйымдастырушылық және коммуникативті, кәсіби таңдау және одан әрі оқыту проблемалары) сәтті шеше алатын құзыретті тұлғаны қалыптастырудың негізі ретінде бөліп көрсетеді[34].
Б.С. Гершунский сауаттылықты білім мен кәсіби құзыреттіліктің, мәдениеттің және жеке тұлғаның менталитетінің қажетті кезеңі деп анықтайды. Сауатты адам - бұл, ең алдымен, өзінің білім беру әлеуетін одан әрі байытуға және дамытуға дайын адам. Ғалым сауаттылық пен білімнің тиісті түрлерінің арасындағы уақыт аралығы тым үлкен болмауы керек, өйткені функционалдық сауаттылықтың белгілі бір компоненттерінің нақты талап етілмеуі олардың құнсыздануына, демек, білім алушылардың мақсатсыз шамадан тыс жүктелуіне әкеледі деп тұжырымдайды [35].
Сонымен қатар, П.Р. Атутовтың тұжырымдамасында функционалдық сауаттылық екі аспект бойынша қарастырылады, біріншісі оқушылардың ұзақ уақыт бойы тиімді практикалық жұмыс істеуі үшін жеткілікті негізге ие бола отырып, болашақ іс-әрекетке кіру мүмкіндігін қамтамасыз ететін қажетті және жеткілікті білім, білік, дағдыларды қаруландырумен байланысты. Екінші аспект әрқашан іскерлік формада болуға және жүйелі түрде өзгеріп отыратын ақпараттық және технологиялық ортаға үнемі және сезімтал жауап беруге мүмкіндік беретін өз білімдерін, дағдылары мен жеке қасиеттерін үздіксіз жетілдіру мотивтерін қалыптастырумен байланысты [36].
Функционалдық сауаттылықтың әлеуметтік өлшеміне баса назар аударған В.В. Мацкевич және С.А. Крупник, функционалдық сауаттылық - бұл адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау және оған мүмкіндігінше тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті деп атап өтті. Функционалдық сауаттылық идеясында белсенділік сауаттылығына ерекше мән береді [37].
Функционалдық сауаттылығын ұғымын мәдениетану және имитациялық модельдеу тұрғысынан Л.М. Перминов [38], функционалдық сауаттылықтың минималды өрісі ұғымын ұсына отырып, мәдениеттің тақырыптық өрісін жеткілікті түрде бейнелейтін адам мінез-құлық және іс-әрекетке байланысты функционалдық сауаттылықты көрсететін адамның мәдени болмысының объектілерін сипаттайтын модель, өмірлік маңызды құндылықтар ретінде қарастырады. Функционалдық сауаттылықтың минималды өрісі, зерттеуші атап өткендей, оның құрамдас салаларының өзара байланысында шынайылықтың үлгісі болып табылады, оған қатысты адам функционалды сауатты немесе функционалды сауатсыз деңгейінде көрінеді.
Құзыреттілік және тұлғалық тәсіл тұрғысынан тұжырымдамасында И.Ю. Алексашин функционалдық сауаттылықты академиялық сауаттылықтан тұлғаның тұрақты қасиеті ретінде айырмашылығы, ол оның ситуациялық сипаты болып табылады. Функционалдық сауаттылықтың жаңа шегін қалыптастыру көптеген әлеуметтік, экономикалық факторлармен және қазіргі әлеуметтік тенденциялармен байланысты. Сонымен қатар, автор білім алушылардың әмбебап құзыреттіліктерін қалыптастыру контекстінде функционалдық сауаттылықты түсінуге баса назар аударады, бұл көбінесе білім беруді цифрландыру процестеріне байланысты[39].
Р.Н. Бунеев функционалды сауатты тұлғаны келесі ұстанымдармен толықтырады:
әлемге бағдарланған және қоғамдық құндылықтарға мен мүдделерге сәйкес әрекет ететін, атап айтқанда: өз іс-әрекеттерін басқа адамдардың іс-әрекеттерімен байланыстыра және үйлестіре білуді, жалпы адамзат алдында тұрған міндеттерге сәйкес өз іс-әрекетінің шарттарын түсінуді, оңтайлы шарттарды таңдай отырып, норматив шегінде саналы түрде әрекет ете алады;
өз бетінше шешім қабылдауға қабілетті;
өз шешімдеріне қалай жауап беру керектігін біледі;
өзіне, жақындарына жауапты бола алады;
негізгі және әртүрлі білім салалары бойынша құзыреттер жиынтығына ие;
ол үшін стандартты емес жағдайда шешім табу әдеттегі құбылыс;
кез келген қоғамда оңай бейімделетін және оған белсенді әсер ете алатын;
адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде ауызша және жазбаша сөйлеуді жақсы меңгерген;
заманауи ақпараттық технологияларды меңгерген[40].
Еуропаның дамыған елдерінде сауаттылық мәселесіне көп көңіл бөлінеді. Білім беру саласындағы саясатты өзгерту маңызды заманауи үрдіс болып табылады. Білім саласында өзінің ерекшеліктерімен әлемдік деңгейде мойындалған бірнеше халықаралық жобалар бар. Соның ішінде, білім жүйесінің танымал сарапшылардың баға беруі бойынша обьективті елдерден тәуелсіз бағалау жүргізетін TIMSS, PISA, PIRLS халықаралық зерттеулері елімізде өткізілуде. [41].
PISA (Program for lnternational Student Assessment) халықаралық зерттеуі 15 жастағы білім алушылардың функционалдық сауаттылығын бағалайтын Адам дамуының индексі көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Бұл зерттеу оқушылардың білімдерін 3 бағытта (математикалық сауаттылық, жаратылыстану сауаттылығы, оқу сауаттылығы) бағалайды.
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) - халықаралық зерттеуі балалардың сауаттылық деңгейі қалыптасуына жол ашады. Бұл зерттеуде бастауыш сынып оқушысының қарапайым оқу дағдысы қандай деңгейде екенін анықтау қарастырылған. Халықаралық негізгі PIRLS - 2021 зерттеуі негізінде сарапшылардың тұжырымдауы бойынша Оқу сауаттылығы - бұл адамның өмірде толыққанды қалыптасуына және жеке мақсаттарына жетуіне қажетті әртүрлі жазбаша және сөйлесу формасын түсінуі мен терең ойлау, өз мақсаттарына жетуі мен өмірде толыққанды жетістікке жету қабілеті деп көрсетіледі. Соның негізінде адамзат және қоғам үшін білім саясатында басты принциптерді қалыптастырады.
PIRLS зерттеуі мынадай міндеттерді шешуге бағытталады:
- білім беру саласында әлемдік басымдылықтарда көрініс тапқан құралдар негізінде алынған нәтижелер талдауының нақты өлшеуіштермен белгіленуі;
- білім беру жүйесінің салыстырмалы бағасы және тиімділігі;
- зерттеу қорытындысына әсер ететін контекстегі дәйектемелерді анықтау;
- ғылыми дәлелденген әлемдік ақпараттық қауымдастықтың мәліметтерін алу;
- Тәуелсіз елдер нәтижесін, сонымен қатар, білім саясатын жақсарту нұсқауын зерттеуге қатысушыларға ұсыну.
PIRLS зерттеуі бастауыш сынып оқушыларының мәтінді оқу және түсіну сапасын зерттеуге арналған. Зерттеу кезінде білім алушылар жетістігімен қатар бағдарламаға қатысатын елдер ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін факторлар қарастырылады. PIRLS зерттеуі мақсаты әртүрлі әлем елдері бастауыш сынып оқушыларының мәтінді түсіну деңгейлерін сәйкестендіру және ұлттық білім жүйесі оқу сауаттылығын ашудағы ерекшеліктерін анықтау болып табылады [42].
ХХІ ғасыр адамның әлемдік қоғам тәжірибесіне шынайы білім, білік, дағды негізінде кірігуін талап етуде. Әлемдік контексте оқу сауаттылығы заманауи қоғамдағы өмірге деген дайындықтың маңызды бір бөлігі ретінде қарастырылуда.
Сондықтан шынайы ізденістер қажет және ол практикамен тығыз байланысуы тиіс.
Оқу сауаттылығы, қарапайым тілмен айтқанда, бала бойында өзі оқып отырған ақпаратын толықтай қабылдау дағдысын қалыптастыру, мәтіннің ішндегі жасырын түрде берілген айтылмақ ойды ұғыну. Фунционалдық сауаттылық - жеке тұлғаның бүгінгі жаhандану дәуіріне тиесілі әлеуметтік, саяси және экономикалық қажеттіліктерге бейімделуі. Ал, бастауыш сыныпта бұл нәтижелер математика, жаратылыстану және тіл сабақтары материалдары арқылы кездескен мәселелелерді шешу дағдыларының қалыптасуы арқылы дамиды.
Егер халықаралық зерттеулер оқу сауаттылығының төмен деңгейін көрсетсе, онда бұл жағдай білім беру саласындағы, оның ішінде білім беруге қатысты саясатты өзгерту үшін дәлел болып табылады. Көптеген елдерде балалардың оқуын қолдау саясаты негізінен дами бастады, өйткені ел мәтінді оқу және түсіну сапасын зерттеу - PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) жобаларында төмен немесе жеткіліксіз нәтижелерге қол жеткізді.
Барлық білім мен ғылым, шығармашылық ойдың пайда болуы оқу сауаттылығы дамыған тұлғадан көрінеді, - дейді ғалымдар. Себебі, оқу сауаттылығының бірінші көрінісі мәселені сыни тұрғыда қарастырумен ерекшеленеді. Оқу сауаттылығы функционалды сауаттылықтың негізгі бір қыры болып табылады.
Оқу сауаттылығы термині кең мағынада қарапайым оқу біліктілігі емес, мәліметтерді айқындай білу қабілетімен анықталуда. Мектеп жасындағы балалардың тек оқу техникасын меңгеруі қазіргі таңда қабілеттілік болып есептелмейді. Оқу сауаттылығы туралы түсінік мектеп бітірушінің әртүрлі форматтарда берілген мәтіндерді түсіне білуі, олардың мәні мен мазмұнын түсініп тұжырымдауы және оқушылардың мектептен тыс уақыттарда және әртүрлі өмірлік жағдаяттарды шешуде оқығанын қолдана білу іс-әрекеттеріндегі қызметтерін бағалауға негізделген[43].
Ли Л. өзінің PIRLS және PISA2018 тұрғысынан WeChat қызметі арқылы оқу сауаттылығын арттыруды практикалық зерттеу еңбегінде: Қытайдағы PIRLS және PISA 2018 тиімді дамуымен оқу сауаттылығын зерттеу барған сайын дамып келеді. Университет кітапханасы оқу сауаттылығын дамытудың маңызды орны болып табылады және оқуды үйренуге жауапты. Колледждер мен университеттерде WeChat қызметтерін дамыту оқу сауаттылығына жаңа мүмкіндіктер ашады. Мысал ретінде Wechat платформасы дизайны мен WeChat қызметіндегі жағдай осы мақалада келтірілген, сонымен қатар студенттер нақты жұмысына сәйкес оқу сауаттылығын арттырудың негізгі тәсілдері келтірілген, - деп көрсетеді [44]. Яғни, бұл еңбекте ғалым медиа әлемінің қарқынды дамуына орай WeChat платформасын енгізу заман талабы екенін айта кеткен.
Д.Т. Раббонаева өзінің еңбегінде оқу сауаттылығы мәселесіне қазіргі қоғамның көзқарасы мен оның алатын рөлі туралы, сонымен қатар, PIRLS бастауыш сынып оқушыларының оқу сауаттылығы мәдениетін қалыптастыру бойынша зерттеу жұмысын жүргізген. PIRLS бойынша оқу сауаттылығының негізі қажетті оқу дағдыларына тоқталып өткен. PIRLS зерттеуінде студенттерге мәтіннің екі түрін - көркем және танымдық мәтін ұсынылған. PIRLS сипаттамасы оқушылардың мәтінді түсініп қана қоймай, сонымен қатар дамитындығын көрсетеді, мәтінде берілген ақпаратты түсіну және оған өзінің жеке көзқарасын білдіру қабілеті ретінде анықталған[45].
Л.А. Тошкулова International assessment system - PRILS. Organization process and evaluation criteria [46] еңбегінде Өзбекстанның PISA және PIRLS зерттеулеріне қатысуы туралы келісімге қол қойылуы білім беру жүйесін түбегейлі реформалауға негіз болып, жас ұрпақтың интеллектуалдық белсенділігін дамытуға ықпал еткенін, олардың білім берудегі құзыреттілігі мен шығармашылығы бүгінгі таңда мұндай бағалау бағдарламаларының бірі PIRLS-ті оқу үдерісіне енгізу қажеттілігі туындағанын атап көрсетеді.
А. Жуман авторлық бірлестікте "The Strategies of Best Practice Applying in Education: Criteria Approach" [47] еңбегінде білім берудегі үздік халықаралық тәжірибені бағалау критерийлерін баяндап, нақты ұлттық білім беру жүйелеріндегі инновациялық процестерді белсендіру және жаңарту табыстылығын талдау үшін критериалды тәсілді қолдану стратегиясының негіздемесін ұсынған. Дәл осы тұрғыда мақала авторлары бірқатар халықаралық салыстырмалы зерттеулердің көрсеткіштеріне атап айтқанда, Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) GCI (Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі), Ресей білімінің жаһандық бәсекеге қабілеттілігі, PISA, TIMSS, PIRSL және TALIS зерттеулеріне талдау жасаған. Жалпы, ғалымдардың бұл еңбектерінде табысты білім беру тәжірибесі саласындағы салыстырмалы халықаралық зерттеудің нәтижелері сипатталған.
1990 жылы АҚШ - та құрылған прогрессивті педагогтар желісі ұйымының (прогрессивті білім берушілер желісі) бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесін зерттей отырып, осы процесті ұйымдастырудың кейбір принциптері анықталды:
- білім беру процесі егер мұғалімдер мен балалардың өзара қарым-қатынасы жеке сипатта болса, жақсы нәтижелерге әкеледі;
- оқу бағдарламасы өлшеніп, оқушылардың жеке мүдделерін және олардың даму қажеттілігін ескеруі керек;
- оқушылар жаңа материалды зерттеу процесінің белсенді қатысушылары болуы керек;
- мектептің күрделі жаһандық мәселелер саласындағы оқушылардың зерттеулерін белсенді қолдауы.
Бүгінгі күнге дейін ең танымал және табысты 1968 жылы Дэниэл Гринберг негізін қалаған Садбэри Вэлли (Sudbury Valley) мектеп моделі. Садбэри Вэлли (Sudbury Valley) педагогикалық тұжырымдамасының негізгі элементтері келесі ережелерде қамтылған: Бостандық жауапкершілікпен үйлеседі, өзін-өзі ынталандыру, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі дамыту, Демократия. Садбэри Вэлли (Sudbury Valley) мектептің тәжірибесін бүкіл әлемдегі көптеген оқу орындары қабылдады. Деректерге сүйенетін болсақ мектептің осы үлгісіндегі оқу нәтижелері түлектердің қоғамдағы өмірге нақты дайындықтан өткенін көрсетеді[48].
Қазіргі педагогикалық зерттеулерде функционалдық сауаттылық ұғымы құзыреттілік бағыт аясында қарастырылады, яғни оқу үдерісінде берілетін білімді шынайы өмірмен ұштастырып, бастауыш мектепті бітіруші түлектерді үлкен өмірге дайындау. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларының меңгеруі тиіс білім, білік, дағдыларының жиынтығы ретінде, яғни оқытудың түпкі нәтижесі ретінде оқушылардың бойында қалыптасатын құзыреттіліктер алынады. Құзыреттілікті қалыптастыру білім беру мазмұны арқылы жүзеге асырылады.Нәтижесінде білім алушылар күнделікті өмірде нақты мәселелерді - тұрмыстық, өндірістік және әлеуметтік мәселелерді шешу қабілеттерін дамытады және мүмкіндіктері бар.
А.В. Хуторской білім беру құзыреттіліктері білім алушының функционалдық сауаттылығының компоненттерін қамтитынын, бірақ олармен ғана шектелмейтінін атап өтті [49] Сондай-ақ М.Ж.Жадрина, Н.Н.Нұрахметов, Ж.Т.Дәулетбекова сияқты ғалымдар белгілі бір пәнге қатысты оқушының игерген іс-әрекет тәсілдерінің жиынтығы ретінде анықтады. Құзыреттілік бағыт - межелеген мақсаттарға жету үшін оқушының ішкі (білім, білік, дағды, құндылық, психологиялық ерекшеліктер және т.б.) және сыртқы (ақпараттық, адами, материалдық және т.б.) ресурстарды тиімді ұйымдастырудағы дайындығының қалыптасуын көздейді.
Мектепте берілетін білім, ендігі жерде, негізгі мақсатқа жетудің құралы болуы керек деп тұжырымдалды. Егер оқу нәтижесі құзыреттілік деп анықталса, онда пәнді меңгертуден күтілетін нәтижелер оқушының өмірлік дағдыларымен сабақтастырылуы қажет болып саналады, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесе отырып, меңгерген білімді тұрмыс тіршілікте қолдана алуы мен жетілдіре отыруы. Сонда, функционалдық сауаттылық ұғымына келесі анықтаманы беруге болады: адамның мамандығына, жасына қарамастан меңгерген білімді сауатты қолдана алуы мен үнемі білімін жетілдіріп отыру процесі. Мұндағы басшылыққа алынатын функционалдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б.
Бұл талдау функционалдық сауаттылықтың құзыреттілік бағыт шеңберіндегі құрылымын келесідей анықтауға мүмкіндік берді:
- белгілі бір ережелерді, нормалар мен нұсқаулықтарды түсінуді және орындауды қамтамасыз ететін пәндік, пәнаралық, интегративті білімнің, дағдылардың органикалық бірлігі болып табылатын танымдық база;
- функционалдық проблемалардың мәні және оларды шешу жолдары туралы білім алушылар игеретін ақпарат көздерінің жиынтығын білдіретін білім беру кеңістігі;
- іс-әрекет барысында білім алушылар белсенді түрде талап ететін функционалдық мәселелерді шешу әдістері.
Бұл ретте функционалдық сауаттылықтың мынадай негізгі белгілері айқындалады: жалпы және кәсіптік білім беру бағдарламаларын өз бетінше таңдау негізінде білім деңгейін арттыруға дайындық; өз құқықтарын қорғау және өз міндеттерін іске асыру қабілеті; қазіргі өзгермелі қоғамға бейімделуге дайындық, жеке тұлғаның қасиеттерін дамыту және өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндіктеріне бағдарлану.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, функционалдық сауаттылық ұғымының мазмұндық сипатаммасы келесідей анықталды:
педагогикалық зерттеулерде функционалдық сауаттылық ұғымы утилитарлық-прагматикалық, мәдениеттанулық, тұлғалық және құзыреттілік тәсілдер тұрғысынан қарастырылады;
мәдени-тарихи контексте функционалдық сауаттылық адамның әртүрлі аспектілеріндегі адам іс-әрекетінің механизмдері мен ерекшеліктерін түсіну арқылы анықталады;
утилитарлық-прагматикалық көзқарас тұрғысынан талданатын тұжырымдама қоғамда табысты жұмыс істеу, мақсаттарға жету, өз әлеуеті мен білім көлемін дамыту үшін күнделікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz