Қазақ тілі сөзжасамының теориялық мәселелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 3-4

1 Қазақ тілі сөзжасамының теориялық негіздемесі

1. 1 Қазақ тілі сөзжасамының бастапқы сипаты .

І. 2 Қазақ тілі сөзжасамының зерттеулік көзі … . . . ………

1. 3 Қазақ тілі сөзжасамының теориялық мәселелері.

2 Қазақ тіліндегі сөзжасамдық бірліктер

2. 1 Сөзжасамдық бірліктердің жалпы сипаты .

2. 2Түбір сөздер сипаты

2. 3 Сөзжасамдық бірліктердің қызметі . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Диплом жұмысы қазақ тілі сөзжасамы мәселесін қарастыруға, сөзжасамдық бірліктердің қызметін, түбір мен сөзжасамдық жұрнақтар қатарын, жүйесін қазіргі қазақ тіліндегі орнын тануға бағытталған.

1990 жылдан бергі уақытта бұл сала бойынша тың зерттеулердің қатары көбейді. Мысалы, А. Салқынбай, К. Құрманәлиев, Б. Қасым, т. б. ғалымдардың еңбектері сөзжасам жүйесі мәселелерін пайымдауға арналған.

Сөзжасамдық бірліктер, соның ішінде сөзжасамдық жұрнақ түрлерінің әлі де шешімін тауып, қаралмаған мәселелері бар.

Қазіргі қазақ тіл білімінің сөзжасам саласында белгілі бір сөз табының сөзжасам жүйесіне арналған ғылыми еңбектерде жұрнақ түрлерінің, оның ішінде өнімсіз жұрнақтардың қатары жеке бір сөз табы бойынша қарастырылған, олардың өнімді, өнімсіз жұрнаққа айналу себептері нақты анықталмайды.

Сондай-ақ қазақ тіліндегі диалектілік сөзжасамдық жұрнақтарды қарастыру мәселесі назардан тыс қалып келеді. Осылайша әдеби тілдегі сөзжасамдық жұрнақтар қызметін анықтау бір бөлек болса, сөзжасам бірліктерінің түрі ретіндегі өнімсіз/өнімді, диалектілік жұрнақтардың сөзжасамдық қабілетінің деңгейін түбірге жалғануы тұрғысынан қарастыру бір бөлек болып табылады.

Қазіргі қазақ тілінде жалғанымдылық, тіркесімділік, валенттілік мәселелері лексикалық синтагматика, синтаксистегі тіркесімділік аясында сөз етіледі. Бұл ретте Ғ. Хасановтың «Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы» атты докторлық диссертациясын, кейбір сөзжасамдық жұрнақтардың валенттілік қасиеті зерттелген А. Салқынбайдың, қазақ тіліндегі түркі негізді аффикстердің белгілі бір тобының көпвалентті, бірвалентті қызметіне қатысты Ж. Тектіғұлдың монографиялық еңбектерін атауға болады.

Диломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл білімінің даму кезеңдерінде әрбір сөз табының аясында зерттеліп, жеке сала ретінде кеш танылған сөзжасам қазірде өзіндік зерттеу нысанын айқындап, жаңадан пайда болған теориялық көзқарас негізінде ғылыми бағытын кеңейтіп келеді. Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтар қызметін сөзжасамдық қатынас, сөзжасамдық тип, сөзжасамдық ұя аясында зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Дипломдық жұмыстың нысаны - қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамдық бірліктер.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі сөзжасамдық бірліктердің сипатын ашу

Дипломдық жұмыстың міндеті. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық бірліктер қызметін анықтау мақсатында жұмысты қарастьру үшін мынадай міндеттер қойылды:

сөзжасамдық бірліктер қызметінің айқындаудың өлшемдерін сөзжасамдық жүйе бойынша сипаттау;
сөзжасамдық бірлік түрі болып табылатын түбірлердің сөзжасамдық қызметін көрсету;
сөзжасамдық өнімсіз жұрнақтардың қызметін түбірге жалғанымдылық теориясымен байланыстыра зерттеу, тіркесімділік, жалғанымдылық терминдерінің аясын анықтау;
сөзжасамджық жұрнақтардың қатарын, түрін, санын белгілеу;
сөзжасамдық өнімсіз, өлі жұрнақтардың қызметін, түбірге жалғану қабілетін сипатау;
сөзжасамдық өнімсіз жұрнақтар арқылы жасалған туынды сөздердің терминжасамға қатысын қарастыру;

Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Жұмыста сөзжасамдық бірліктердің қызметін тануда олардың қазақ тіл біліміндегі теориялық сипаты мен зерттеулік бағыты жүйеленіп көрсетілді. Сонымен бірге

- сөзжасамдық жұрнақтар қызметінің түрлеріне қарай көрінетіндігі;

- сөзжасамдық жұрнақтар қызметін анықтауда қазіргі күнде олардың белсенділігін, кейбір жұрнақтардың өнімділігін көрсетті;

- өнімсіз жұрнақтар арқылы жасалған туынды сөздердің сөзжасамдық ұяның алғашқы сатыларында өнімді көрінуі;

Дипломдық жұмыстың дереккөзі. Зерттеу жұмысында А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов сынды ғалымдардың қосымша қызметі турасында айтылған пікір-көзқарастары негізге алынды. Сондай-ақ арнайы ғылыми еңбектер мен грамматикалардан, оқулық, оқу құралдарынан өнімсіз жұрнақтар қызметімен байланысты мәліметтерден жинақталды. Атап айтқанда, А. Ысқақов, Ә. Төлеуов, А. Қалыбаева, Н. Оралбаева т. б. сынды ғалымдар еңбектеріндегі зерттеу нысаны жайлы көзқарастар, негізгі пікірлер назарға алынды.

Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық түбір мен жұрнақтың жаңа сөз жасаудағы қызметі, қолданылу ерекшеліктері мен сөзжасамдық әлеуетін анықтау барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар қазіргі қазақ тілінің сөзжасам, терминология, лексикология, лексикография сияқты салаларына тиісті үлесін қосады. Диплом жұмысының сипаттық көрінісін «Қазіргі қазақ тілі» (сөзжасам) курсы бойынша студенттердің өздік жұмыстарына қосымша материал ретінде пайдалануға болады.

Дипломдық жұмыста жасалған қорытынды түйін:

сөзжасамдық жұрнақтардың есім сөз таптарын жасауда мағыналық топтарға бөлінетіндігі;
түбірге жалғанымды жұрнақтар болатыны;
түбірге жалғанымы төмен жұрнақтардың болатыны;

І ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНЫҢ теориялық негіздемесі

І. 1 Қазақ тілі сөзжасамының бастапқы сипаты

Қазақ тілі білімі - қазақ тілін зерттейтін ғылым саласы.

1930-40 жылдардан бастап сөз таптары мен олардың жекелеген категориялары туралы арнайы еңбектер жарық көре бастады. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде сөзжасам жеке сала ретінде қарастырылған болса‚ ұлт зиялылары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған 30-жылдары сөзжасам әр сөз табына қатысты‚ морфология шеңберінде сөз болды. 1940 жылдан бастап синтаксистің жекелеген мәселелері монографиялық тұрғыдан зерттелді. Қазақ тіліндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің түрлері анықталды, жақсыз сөйлемнің, құрмалас сөйлемдердің сыр-сипаты ашылып, ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисі туралы едәуір мәлімет берілді.

Қазақ тілінің ғылыми курсы 1954 ж. “Қазіргі қазақ тілі” деген атпен жарық көрді. 1962 ж. фонетика мен морфология тарауларынан құралған “Қазіргі қазақ тілі”‚ 1967 ж. морфология‚ синтаксис салаларын қамтыған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты екі томдық басылып шықты.

ХХ ғасырдың 80-жылдары сөзжасамның нысаны‚ өзіндік ерекшелігі анықталып‚ морфологиядан бөлек‚ дербес сала ретінде бөлініп шықты. Сонымен қатар синтаксис саласы да едәуір дамыды. Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу тәсілдері, сөздердің орын тәртібі зерттелді. Бұл - синтаксистік байланыс түріндегі сөзжасамға да қатысын көрсетеді.

Сөздердің жасалуы туралы мәселе лексикадан соң, сөз таптарынан бұрын жеке тарау етіп танып, өз алдына категория етіп көрсету және жеке бағдарламаға енгізу қазақ тіл білімінде орынды қойылған. Сөздердің жасалу ереже-анықтамалары негізінен әр сөз табына қатысты болғандықтан оның морфологиямен байланысын белгілейміз.

Морфология саласында сөз таптарының жасалуы, тұлғалық көрсеткіштері, сөздердің құранды бөлшектері туралы мәселенің қозғалуы сөздердің жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады.

Сөздердің жасалуы деген ұғым - жаңа сөз жасаудағы заңдылықтар мен ереже-анықтамалардың жиынтығы. Сондықтан қазақ тілі сөздерінің жасалу жолдары лексика, грамматика заңдылықтарымен тығыз байланыста қарастырылады. Сөздердің мағынасы, олардың тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде қолданылуының бәрі - өзара іштей тұтасып жататын заңдылық. Осылайша сөздердің әр түрлі жолдармен жасалуы, жаңа ұғым, жаңа бір грамматикалық тұлғада жұмсалуы сөздік құрамды байытатын және дамытатын категория болып саналады.

І. 2 Қазақ тілі сөзжасамының зерттеулік көзі

Қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесі жеке сала ретінде болмаса да, орыс түркітанушыларының алғашқы қазақ тілімен байланысты еңбектерінен бастау алады.

Ең алғашқы қазақ тілі туралы жазылған еңбектер Н. И. Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизского наречия», П. М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казах-киргизского языка», М. А. Терентьевтің түркі тілдеріне арналған «Грамматика турецкая, персицкая, киргизская и узбекская» атты грамматикаларында түркі сөз таптарының сөзжасамдық жұрнақтары аталып, олардың мағыналары көрсетілгені үнемі ғылымда айтылып келді. Одан соң В. Г. Архангельский 1927 жылы «Грамматика казахского языка» деген еңбек жазған. Онда ғалым әр сөз табымен байланысты сөзжасамдық бірсыпыра жұрнақтарды көрсетіп, олармен жасалған туынды түбірлерді көрсетіп, олардың мағынасын анықтаған.

Бұдан қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесі алғаш түрлі сөз таптарының жұрнақтарын анықтау, жұрнақтардың мағынасын ашу, олармен жасалған туынды түбірлерді айқындау арқылы сөзжасамның бір негізгі мәселесінен мағлұмат беруден басталғаны көрінеді.

Қазақ ғалымдарының ішінен сөзжасам туралы алғаш ғылыми мәлімет А. Байтұрсыновтың «Тіл - құрал» оқулығында берілген.

Оқулықтың «Сөз тұлғалары» тақырыбында сөз тұлғасының 5 түрі көрсетіледі. Солардың бірі ретінде туынды сөзді көрсетіп, анықтама береді: «Туынды түбір дегеніміз - бастапқы тұлғасы да, мағынасы да өзгерген сөз: мәселен, бастық, тастақ, шашақ, қастық» [1, ] . Бұл - қазақ тіл білімінде, қазақ тілінде туынды сөзге тұңғыш рет берілген анықтама.

Туынды түбір сөздің негізгі түбірден тұлғасы да, мағынасы да басқа болып табылады. Мұнда алғаш айтылып тұрған «туынды түбір» деген термин қазіргі күнге дейін қолданылып келеді. Оны алғаш көрсетуші - ғалым А. Байтұрсынов.

Осы еңбегінде ғалым сөз тұлғасының бір түрі деп қосымшаларды көрсеткен. Қазіргі тіл білімінде бұл ретте көзқарас өзгерді. Бірақ тілде қосымша терминін тұңғыш қолданып, оған анықтама берген де Ахмет Байтұрсынов болып табылады.

А. Байтұрсынов қосымшалардың екі түрін көрсеткен, олар: жалғау және жұрнақ, бұл терминдерді де бірінші енгізген А. Байтұрсынов болып табылады. Ғалым жалғауға да, жұрнаққа да анықтама бере отырып, оны қосымшаға бірген сипатымен бірдей көрсеткен: «Қосымшалар екі түрлі: біреулері жалғанған сөзінің тұлғасын ғана өзгертіп, мағынасын өзгертпейді, екіншілері жалғанған сөзінің тұлғасын да, ішкі мағынасын да өзгертеді. Сондықтан бастапқы қосымшалар тысқарғы жалғаулар я тікелей жалғау деп аталады» [1, ] .

Осында А. Байтұрсынов жұрнақты анықтап, оның туынды сөз жасап, сөз мағынасын өзгертіп, туынды сөз құрамында қолданылып, түбірмен бірге жазылатынын, тілде жұрнақтардың саны да көп екенін нақтылы мысалдармен дәлелдеген.

Осы оқулықта - лық, - шы, -шыл, -лас, - лы, - лау, - сыз, - ғы, - еке, -ншы, - у, - ғыш, - ғын, - қы, -ақ, -с, -м, -нды, - ма жұрнақтарына жаттығулар беріп, олардан туынды сөздерді жасауды талап еткен. Мұнда жұрнақтарды қолдануға, ажыратуға, тануға жаттықтыру, дағдыландыру жұмысы көзделген.

1915 жылы Орынборда шыққан «Тіл - құрал, 2-жылдық» деген оқулықта жұрнақтардың құрамы мына жұрнақтармен толықтырылған: -шақ, - а, - е, - ла, (-ле, -да, -де, -та, -те), -ғар (-қар-, кер), - сын, -шыла (-шіле), -ай (-ей), - гер, - дай (-дей), - дағы (-дегі), - лау (-леу, -деу, -тау, -теу), - шыл, - ғыл, - ғылт, -ғылтым, - шылық (-шілік), - ар(-ер), - ай(-ей) жұрнақтарын қосқан. Бұдан басқа, ғалым оқулықта сөздердің осы жұрнақтар арқылы жасалу жолдарын баяндаған [1] .

Сонымен А. Байтұрсыновты қазақ тілінің сөзжасам мәселесінің алғаш негізін қалаған, алғаш ғылыми пікір айтқан, оның негізгі терминдерін жасаған ғалым болып табылады.

Профессор Қ. Жұбанов 1936 жылы 5-сыныпқа арналған «Қазақ тілінің грамматикасы» атты оқулығында «жұрнақ» деген терминнің орнына «үстеу» деген терминді қолданып, «туынды сөз» деген терминді қолданбады. Бірақ ғалым «Образование сложных слов» деген мақаласында сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған күрделі сөздер мәселесі туралы пікір айтқан: «Сложение, или композиция, есть образование нового слова путем соединения двух или более слов в одном» [2] . Бұл да сөзжасамның аналитикалық тәсілі туралы айтылған алғашқы пікір деуге болады. Өйткені қазақ тілі грамматикаларында біріккен сөз, қос сөз туралы мағлұмат беріліп жүргенімен, оның сөзжасамға жататыны айтылмай келген болатын. Сондықтан Қ. Жұбановтың күрделі сөздер деп бөліп, оны туынды сөздер тобында қарастыруы сол кез үшін жаңалық деуге болады.

Қазақ тіл білімінде жалғау, жұрнақтар туралы мақала жазып, талқыға шығару 1930 жылдан басталады. Х. Басымовтың «Қазақ тілінің жалғау, жұрнақтары» деген мақаласы 1930 жылы «Жаңа мектеп» журналының 6-7 нөмірлерінде шықты [9] . Бұл сөзжасам туралы алғашқы мақала болып табылады.

І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілі», М. Балақаевтың «Қазақ тілінің грамматикасы», Г. Бегалиев пен Н. Сауранбаевтың «Қазақ тілінің грамматикасы», С. Кеңесбаев пен С. Жиенбаевтың «Қазақ тілі грамматикасы» оқулықтарында да жұрнақтар сөз тудырушы сөз түрлендіруші деп екі топқа бөлініп беріліп, сөз тудырушы жұрнақтардың мағыналары сөз болады, Н. Сауранбаевтың «Қазақ тілі», А. Ысқақов және К. Аханов жазған «Қазақ тілі грамматикасы» оқулықтарында негізгі түбір, туынды түбір, олардың жасалуы және түбірлес сөздер сияқты мәселелер ғана қарастырылды.

Ал 1954 жылы «Қазіргі қазақ тілі» деген атпен шыққан алғашқы ғылыми грамматикада сөзжасам әр сөз табына қатысты айтылғанмен, морфология шеңберінде беріледі. Алайда бұл ауқымды еңбек жеке сөз табы сөзжасамына арналған бірнеше еңбектердің жазылуына себепші болды.

1960 жылдары жоғары оқу орындарына арналып жазылған оқулықтардың ішінде А. Ысқақовтың «Қазақ тілі» оқулығы мен И. Е. Мамановтың «Қазіргі қазақ тілі» оқулығы ерекше орын алады. А. Ысқақовтың оқулығында сөзжасам әр сөз табымен берілсе, И. Мамановтың оқулығында етістіктің сөзжасамы жеке қарастырылады.

Автор Ы. Маманов туынды етістік жасайтын жұрнақтардың өнімділерін, жиі қолданылатын құранды жұрнақтарды келтіреді, ал бір сөзден әр түрлі жұрнақтар арқылы жасалған сөздердің тобын «ұялас түбір сөздер» деп атайды.

Қазақ тіл біліміндегі барлық ғылыми жетістіктер туралы 1967 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» атты еңбекте баяндалады. Еңбекте сөзжасам мәселелері әуелде айтылғандай, морфология саласында қарастырылады.

Бұл үлкен еңбектерден соң жеке ғылыми зерттеулер орын алады. Сөзжасам мәселелері зерттеліп, жекелеген тақырыптар жайында біртіндеп диссертациялар қорғала бастады.

Сөзжасамдық мәселеге қатыстырыла жазылған алғашқы зерттеу - Ә. Төлеуовтің диссертациясы. Оның зерттеуі «Словообразовательные аффиксы имен в современном литературном языке» деген тақырыпта қарастырылды. Ә. Төлеуов бұдан кейін де есім сөздердің сөзжасамы туралы бірнеше еңбек жариялады. Соның бірі - зат есім мен сын есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуын зерттеуге арналған еңбегі.

Зерттеуші Ә. Төлеуов «Қазақ тіліндегі зат есім категориясы» деген еңбегінде зат есім сөзжасамы жайында қарастырып өтеді. Кейін, 1973 жылы, тағы да «Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы» атты басқа еңбегі жарық көрді.

Сөзжасамдық зерттеулер жайында ғалым А. Хасенова-Қалыбаеваның «Қазақ тіліндегі етіс категориясы», «Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер» деген еңбектерінген түсінік алсақ, Г. Н. Жаркешова «Смешные слова в современном казахском языке», Б. Құлмағамбетова «Аффиксальное словоообразование глаголов в современном казахском языке» деген тақырыпта диссертация жазды.

А. Хасенова-Қалыбаева «Глагольные основа казахского языка» деген тақырыпта қазақ әйел ғалымдарының ішінде тұңғыш рет докторлық диссертация қорғады. Диссертацияда негіз етістік туралы зерттеулік сипат беріледі. Негіз етістіктер де сөзжасамдық бірлік болып табылатындықтан, бұл зерттеудің сөзжасам саласында маңызы бар.

З. Бейсембаева ғылыми жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі сөз тудырушы жұрнақтардың белгілі бір тобын қарастырады.

Сонымен бірге Б. Қайымованың диссертациялық жұмысында етістіктен есім тудыратын жұрнақтар талданады, етістіктен зат есім және сын есім тудыратын ортақ жұрнақтардың өнімді, өнімсіз түрлері, олардың жаңа сөз жасаудағы рөлі айқындалады.

Аталған еңбектердің бәрі қазақ тіл біліміндегі сөзжасам мәселесіне қатысты алғашқы диссертациялар болып табылады.

Әр сөз табының сөзжасамдық жұрнақтарын арнайы зерттеуге бағытталған К. Ш. Құсайынов (дыбыстық еліктеуіш сөздер), Қ. Есенов (есімдік, үстеу сөзжасамы), З. Бейсенбаева (зат есім сөзжасамы), Н. Оралбаева (сан есімнің сөзжасамы), Б. Таңсықбаева, З. А. Құрманәлиева М. Т. Есматованың ғылыми еңбектері бар.

Тақырып түркі тілдерінде де күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл туралы мәліметтерді татар, қырғыз, қарашай, балқар, өзбек т. б. түркі тілдеріне арналған грамматикалардан, ғылыми зерттеу еңбектерінен кездестіреміз. Өнімсіз жұрнақтардың санын анықтауға бетбұрыс жасалған. Мәселен, Б. О. Орузбаева қазіргі қырғыз тілінде жиі қолданылатын және өнімділігі шамалы, болмаса өнімсіз екі жүзге жуық сөзжасамдық қосымша бар деген ойын қырғыз тіліндегі өнімсіз жұрнақтарды анықтаудың өлшем межелерін және қатарын анықтау арқылы дәлелдейді [0, 50-б] .

Татар тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтарға қатысты көп мәселені сөз еткен Ф. А. Ганиевтің еңбегінде түркі тілдеріндегі сөзжасамдық жұрнақтардың санына түркітанушы ғалымдардың еңбектеріндегі мәліметтер бойынша статистикалық салыстыру жүргізіліп, жұрнақтар қызметінің өнімді-өнімсіздігін анықтаудың сандық өлшем межесі анықталады [2] .

Түркі тілдерін зерттеуші Н. А. Баскаковтың еңбектерінде түркі, монғол тілдерінде кездесетін сөзжасамдық жұрнақтар өзара салыстыра қарастырылса, Н. К. Дмитриев сөзжасамдық жұрнақтардың мағынасын, сөз жасау үдерісіне қатысу мүмкіндігін көрсеткен. Жалпы түркі тілдеріндегі әр сөз табы бойынша сөзжасамдық жұрнақтардың сөз жасау қабілеті, қызметі, қолданылу аясы, өнімділігі, өнімсіздігі т. с. с. мәселелер А. Н. Кононовтың зерттеу еңбегінен де арнайы болмаса да орын алған.

Ғалымның өзбек тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтардың этимологиясына, қолданылу жиілігіне сай айтқан пікірлерін атап өтуге болады.

Бұдан басқа жеке бір тілдің сөзжасам жүйесіне арналған Э. В. Севортян, М. Хабичев, Н. П. Дыренкова, К. М. Мусаев сынды түркітанушы ғалымдардың еңбектеріндегі тілдік деректерге шолу жасалды.

Сондай-ақ башқұрт, якут тілдеріне қатысты т. б. ғылыми грамматикалардағы сөз таптары бойынша сөзжасамдық жұрнақтардың қызметі, құрамы мәселелеріне арналған зерттеу еңбектеріндегі пікірлер ескерілді.

Түркітанудағы ғалымдар еңбектері мен ғылыми грамматикалар материалдарына жасалған шолу бізді қызықтыратын біршама көрінісі анықталғанын, әлі де толыққанды зерттелмегенін көрсетті.

Ал кейінгі қазақ тіл білімінде сөзжасамның жеке сала ретінде бөліне бастауына байланысты бір сөздің ешбір жұрнақсыз сөз табына меншіктілігін ауыстыруы құбылысын сөзжасамдық тұрғыдан қарау басым бағыт алды. 1989 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты ұжымдық еңбекте сөз болып отырған құбылыс сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі ретінде қаралады.

Сөзжасамның өз алдына құбылыс, жаңа сөз жасау процесі екендігін танып, оның мәнін ашып, ғылыми теориялық негізін айқындауда профессорлар Н. Оралбаева мен С. М. Исаевтың еңбектерінің маңызы зор.

Сөзжасамның қазіргідей дәрежеге жетуінің негізі әріден келе жатыр. Г. Абдирасилова өзінің кандидаттық диссертациясында сөзжасам мәселесіне қатысты еңбектерге шолу жасай отырып, қазақ тіл біліміндегі сөзжасамның зерттелуін мынадай кезеңдерге бөліп қарастырған [] :

ХІХ ғасырға дейінгі кезең: сөзжасам қосымшалары туралы ілім негізінің қалануы.

ХІХ ғасырдың басынан Қазан төңкерісіне дейінгі кезең: сөзжасам тәсілдері туралы алғашқы зерттеулердің жарық көруі.

ХХ ғасырдың І жартысы көптеген ғылыми грамматикалардың жарық көріп, сөзжасамның морфологиялық бір элементі ретінде қарастырылды.

1950 жылдардан кейінгі кезең: морфологияда қарастырылғанымен, сөзжасамның өзіндік қасиеттерінің (өнімді, өнімсіз, құнарлы-құнарсыздығы) зерттелуі, дербес сала ретінде арнайы зерттеу нысанасына айналуы, тарихи тұрғыдан зерттеле бастауы.

1989 жылдан кейінгі кезең: сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде жан-жақты зерттелуі.

Сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оны тұлғалық, құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау керек. Тіл білімінде сөзжасам термині екі түрлі мағынада қолданылады:

1. Сөзжасамдық тәсілдердің негізінде жаңа сөз жасау жолы;

2. Тілдік құбылысты зерттейтін ғылым.

Жалпы алғанда, түрколог ғалымдар, сөзжасамды арнайы зерттеп жүрген қазақ тіл мамандары сөзжасам тәсілдерін үшке бөліп көрсетеді: лексика-семантикалық, синтетикалық-семантикалық (морфологиялық) ; аналитикалық-семантикалық (синтаксистік)

Сөз таптары - сөздердің құрылымдық-семантикалық немесе лексика-грамматикалық топтары. Сөз таптары бір-бірінен білдіретін мағыналары, морфологиялық белгілері, сөзжасамдық және сөзөзгерімдік қасиеттері мен синтаксистік қызметі жағынан ажыратылады. Сөз таптарының өзіндік ерекшеліктері, ортақ белгілері, өзара байланыстары мен даму жүйесі бар.

Қазақ тіл білімінің жеке саласы ретінде сөзжасам танылып, оның теориялық негіздері қалыптасты. Алғашқы кезде зат есім мен етістіктің құрамында зерттеліне бастаса, кейін сын есім, үстеу, сан есім сияқты саланы да қамтиды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.