КӨМІР ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ ЭНДОГЕНДІК ӨРТТЕРДІҢ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ, АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ЖОЮ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының ғылым және жоғарғы білім министрлігі

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті

Инжинирингтік технологиялар БББ

Әбжан Мадияр, Сағындық Наурызхан

ГД-23-1

КӨМІР ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ ЭНДОГЕНДІК ӨРТТЕРДІҢ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ, АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ЖОЮ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ.

Ғылыми жетекші:

техника ғылымдарының кандидаты, профессор П. Ә. Таңжарықов

Қызылорда, 2025

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Кіріспе: Тарау І. Эндогендік өрттердіҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІН анықтау

3: 5

Кіріспе: 1. 1. Эндогендік өрттердің себептерін анықтау

3: 5

Кіріспе: 1. 2. Өрттің пайда болуы ықтимал аумақтарын анықтау

3: 6

Кіріспе: 1. 3. Көмірдің өздігінен қызуының физика-химиялық сипаттамасы

3: 7

Кіріспе: 1. 4. Кен орындарындағы өрт қауіптілігін талдау

3: 11

Кіріспе: ТАРАУ ІІ. КЕН ОРЫНДАРЫНДАҒЫ ӨРТ ҚАУІПІН АЗАЙТУ

3: 19

Кіріспе: 2. 1. Эндогенді жану жағдайларына байланысты өрттердің алдын алу шаралары

3: 19

Кіріспе: 2. 2. Эндогендік өртті сөндірудің тактикалық және техникалық әдістері

3: 29

Кіріспе: ТАРАУ ІІI. ЭНДОГЕНДІ ӨРТТЕРДІ ЖОЮ ТӘСІЛДЕРІ

3: 30

Кіріспе: 3. 1. Өртті гидравликалық жару арқылы сөндіру

3: 30

Кіріспе: 3. 2. Өртті сулы аммиак ерітіндісімен жою

3: 32

Кіріспе: 3. 3. Өртті сөндіруде антипирогенді ерітінділерді қолдану

3: 34

Кіріспе: ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР

3: 38

Кіріспе: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

3: 40

КІРІСПЕ

Көмірдің алғашқы кен орындарының ашылуынан бастап көмір өндіру тарихы шамамен үш ғасырды құрайды. Өткен ғасырдың 30-40 жылдарында көмір өнеркәсібі КСРО-ның ең ірі шикізат саласына айналды. Қазіргі уақытта көмір ең кең таралған отын-энергетикалық ресурс болып табылады. Қазіргі уақытта игеріліп жатқан кен орындарында жүктемені арттыру мәселе болып табылады, бұл көмір өндіруші кәсіпорындар мен шахталардағы авариялардың айтарлықтай төмендеуі жағдайында ғана мүмкін болады, көмір өнеркәсібі қалыптасқан кезден бастап кен орындарын игеру жазатайым оқиғалармен бірге жүретін. Жазатайым оқиғалардың көпшілігі жер асты өрттеріне байланысты болды, 1960 жылдардан бастап көмірдің өздігінен қызуынан туындаған эндогендік өрттердің тез өсуі байқалады. Тәжірибе көрсеткендей, Қазақстанның бірқатар кен орындарынан (Қарағанды, Екібастұз, Шұбаркөл, Шарынкөл, Қаражырын, Майкөбен және т. б. ) көмірді игеру және сақтау кезінде белгілі бір жағдайларда тотығу процестері жүріп, калориялық құрамының бұзылуына әкеп соғады және салдарынан көбінесе көмірдің өздігінен жану байқалады.

Көмір қабаттарын ашу, өндіру процестері, алғашқы өңдеу және апатты немесе уақытша ашық жерлерде сақтау кезінде көмірдің өздігінен жануы кәсіпорынның экономикасына және қоршаған ортаға айтарлықтай зиян келтіреді. Көмір өздігінен жанған кезде көмір ресурстарының көп мөлшері жағылады, көмірдің жылулық құндылығы төмендейді және нәтижесінде улы және денсаулыққа кері әсері бар газдардың едәуір мөлшері бөлінеді. Жану өнімдеріне күйе түріндегі механикалық суспензиялар, сондай-ақ улы заттар, соның ішінде көміртегі тотығы (СО), күкірт диоксиді (SO ₂ ), көмірсутектер және т. б. жатады.

Қытайдағы көмір өрттерінің 90%-дан астамы көмірдің өздігінен жануының үлесіне тиеді. Толық емес статистикалық мәліметтерге сәйкес, 2001-2014 жылдар аралығында Қытайда жерасты көмір шахталарында 32-ге жуық газ жарылысының немесе өрт орын алуы тіркелген. Нәтижесінде 614 адам қаза болған, ал Қарағанды көмір бассейнінің жұмыс істеу тарихында 170-ке жуық адам қаза болған деген дерек көздері бар. Тау-кен жұмыстары кезінде көмірдің өздігінен жану жағдайлары сирек тіркелді деп ойлау қате. Себебі 2019 жылдың тамыз айында Шұбаркөл кен орнының Западный разрезінде қазылған тау алқабында көмір өрті тіркелген. Көмірдің өздігінен жануы пайдаланушылар үшін орасан зор қаржылық шығынның себебі болды, сол секілді Ақтөбе ферроқорытпа зауытында уақытша сақтау бункерлерінде де өрт шығып, кәсіпорын үшін үлкен шығын болды.

Көмірдің өздігінен жануын болдырмау шараларын табу үшін елімізде және шетелде үлкен көлемдегі ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Әрбір нақты кәсіпорын үшін өздігінен жанумен күресу әдістері мен құралдарын таңдау жергілікті жағдайлар мен экономикалық орынды ескере отырып жүзеге асырылады.

Жалпы алғанда, 1980 жылдардың бірінші жартысында тау-кен жұмыстарында 800-ден астам ірі жерасты өрттері болды, олардың 65% көмірдің өздігінен жануынан болды. Мұндай апаттарды және олардың зардаптарын жою үшін айтарлықтай материалдық шығындар мен адам ресурстары қажет болды, және залал кәсіпорындардың жұмысына қиындықтар туғызды. Ұзақ уақыт бойы эндогендік өрттердің алдын алу және онымен күресу қажетті нәтиже бермеді, себебі көмір массивтерінде және жинақтауларында көмірдің өздігінен жану ошақтары толыққанды зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Сонымен қатар өрттің алдын алу әдістері, көмірдің өздігінен қызу қаупі дұрыс зерттелмей және жоспарланған шаралар талдаусыз жүргізілген.

Сол себептіде көмір өнеркәсібінде эндогендік өрттерді анықтау, алдын алу шаралары және оны жою тәсілдерін толыққанды зерртеу осы уақытқа дейін тіркелген апаттардың санын азайтатындығы айдан анық.

Тарау І. Эндогендік өрттердіҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІН анықтау

1. 1. Эндогендік өрттердің себептерін анықтау

Жоғарыда айтылғандай, жерасты көмір өндіру көлемінің өсуін тежейтін себептердің бірі - эндогендік өрттер. Эндогендік өрттер ірі аумақтарда пайда болады және белгілі бір қашықтықты қамтиды деп айту қиын. Алайда өрттің болуы салдарынан көбінесе бүкіл шахтада тау-кен жұмыстарының ұзақ уақытқа тоқтап қалуына әкеледі. Өрттердің салдары тау-кен жұмыстарының ұзақ уақытқа тоқтап қалуы ғана емес, сонымен қатар төтенше жағдай аймағын қажетті толық оқшаулау салдарынан қымбат тұратын жабдықтарды қолдану болып табылады. Эндогендік өрттер тікелей экономикалық зиян келтіреді, сонымен бірге белсенді өрт аймағында тау-кен өндіру мүмкін еместігінен көмір шығынын тудырады, өрт көзін оқшаулау, өртті сөндіру уақытты тежейтіндігі белгілі. Өздігінен жану көздерін сөндіру үшін қолданылатын әдістердің тиімділігін бағалау ұзақ уақытты қажет ететінін көрсетті, бұл өрт аймағының температурасы мен ауқымдылығына тікелей байланысты. Температура төмендеген сайын кластердің салқындату жылдамдығы төмендейді. Мұндай пассивті әдіспен эндогендік өрт ошағын толық салқындату 1000 күннен астам уақытты алуы мүмкін. Сонымен қатар, ауа ағыны ұзақ уақыт бойы жоғары температураны сақтай отырып, өрт ошағын термиялық тұрақтандыруға әкеледі. Осылайша, эндогендік өрттерді тиімді сөндіру тек алдын алу шараларын және мұқияттылықты қолдану қажет. Ықтимал өрт ошақтарын уақтылы анықтау үшін көмір шахталарында арнайы бақылау жүргізі қажет.

Эндогендік өрттермен сәтті күресудің маңызды шарты - өздігінен тұтану көздерін уақтылы анықтау. Осы мақсатта келесі жұмыстар жүргізіледі:

- көмірдің өздігінен жануының сыртқы көрінетін белгілерін бақылау (будың шығуы, түтін, иіс) ;

- стационарлық немесе тасымалданатын температуралық датчиктердің көмегімен температураны өлшеу;

- СО бар-жоғын анықтау үшін GC-4 құрылғысы мен индикаторлық түтіктерді пайдалана отырып, ықтимал өрт аймағындағы атмосфераны талдау.

Әсіресе, көмірдің өздігінен тұтануы кезінде жету қиын жерлерде пайда болған өрттерді сөндіру қиын. Шахталардағы өрттердің алдын алудың, оқшаулаудың және сөндірудің ең жоғары дәрежедегі әдістерінің бірі төтенше жағдай аймағының атмосферасын бағдарлау болып табылады, бұл жануды сөндіретін газды енгізу арқылы кен орындарының атмосферасында оттегі концентрациясын жасанды түрде төмендету болып табылады. Қазіргі заманғы көмір шахталарында өндіру аймағындағы автоматтандырылған бақылау жүйелері эндогендік өрттерді анықтауға мүмкіндік бермейді. Өздігінен тұтану процестері үшін көмірдің ерекше қасиеттерінен басқа (көмірдің тотығу қарқындылығы) екі фактор қажет, оларға:

- жылыту аймағында ауа (оттегі) болуы;

- тотығу процесі кезінде бөлінетін жылуды жинақтау қабілеті.

Бұл факторлар тау-кен жағдайларына байланысты. Яғни игеру жүйесінен, желдету үшін берілетін ауа мөлшері, желдету жағдайлары, кен қазбалары торабындағы тұтану нүктесінің орналасуы және т. б. Көмірдің өздігінен жануынан болатын өрт қауіптілік дәрежесін бағалаудың негізгі әдісі оттегінің мөлшерінің азаюы O ₂ , сонымен қатар көміртегі тотығы мөлшерінің СО жоғарылауы болып табылады.

Эндогенді өрттерді уақтылы анықтаудың аталған әдістері жетілмеген. Шахталардағы және карьерлердегі жасырын жылыту көздерінің таралу аймағының шекарасын анықтау және белгілеу өрт қауіпі бар объектілерде температураны жылдам өлшеуді қажет етеді. Пирометр аспабы өздігінен жасырын тұтану көзінің координаталарын анықтауға мүмкіндік береді; көмір массивінің тереңдігінде орналасқан эндогендік өрттердің алдын алуға мүмкіндік береді.

1. 2. Өрттің пайда болуы ықтимал аумақтарын анықтау

Эндогендік өрттерді тиімді сөндіру үшін әзірленген әдістердің көпшілігі өздігінен жану көздерін дер кезінде анықтамайынша мүмкін емес. Өздігінен жанудың ықтимал көздерін анықтау әдістеріне қойылатын маңызды талап жерасты өртінің пайда болуын болдырмау үшін өздігінен жану сатысына дейін анықтау болып табылады. Қол жетімді әдістерді қарастырайық. Қазіргі уақытта шахталарда және карьерлерде эндогендік өрттердің көздерін анықтау үшін әртүрлі әдістер қолданылады - тау жыныстарының бетіндегі жылудың сәулеленуі арқылы анықтау.

Жоғарыда сипатталғандай, көмірдің өздігінен жануы - көмірдің, сүзілген ауа мен судың, сонымен қатар қоршаған тау жыныстарының қасиеттері мен құрамының өзгеруіне ықпал ететін жылу бөлінетін және әртүрлі қосылыстардың түзілуімен жүретін күрделі физикалық-химиялық процесс. Өздігінен жанудың басталуын көмірдің, судың немесе ауаның температурасын тікелей өлшеу арқылы анықтауға болады. Өздігінен жанудың жанама белгілері температураның жоғарылауынан болатын тотығу процестері болып табылады. Жанған көмірді қоршаған ортаның температурасын термометрлер, термопарлар және т. б. сияқты қарапайым контактілі датчиктердің көмегімен, сонымен қатар температураны қашықтан басқару құрылғыларының көмегімен өлшеуге болады. Заманауи технологиялар жер асты өрттерінің орнын анықтау үшін жер бетінде термобейнелеуді жүргізуге мүмкіндік береді, бұл өздігінен тұтану және өздігінен жанудың бастапқы кезеңдерінде мүмкін болатын эндогендік өрттердің көздерін анықтаудың өте пайдалы әдістері. Өздігінен тұтану қаупін бағалау шахталардың атмосферасындағы индикаторлық газдың концентрациясын өлшеу негізінде жүзеге асырылады. Өлшеу қателері индикатор ретінде қолданылатын көміртек тотығы концентрациясының ауытқуынан туындайды. Қазіргі уақытта эндогендік өрттерді анықтау арқылы геофизикалық әдіс әзірленді және тәжірибеде қолданылады. Бұл әдіс электрлік барлаудың екі дипольдік әдісін қолдануды қамтиды: дипольді электрлік профильдеу және экваторлық дипольді электрлік сканерлеу.

Эндогендік өрттердің ықтимал көздерін анықтаудың тағы бір тәсілі- радарларды қолдану арқылы іздеу. Бұл әдісте радиотолқындар тау жыныстарына енеді және олардың шағылу сипаты өздігінен жану кезінде өзгеретін электрлік кедергіге байланысты. Шындығында бұл әдіс өрт көздерінен және әртүрлі электрлік кедергісі бар тау жыныстарының шекараларынан сигналдарды анықтау барысындағы қиындықтарға байланысты қолданылмайды.

1. 3. Көмірдің өздігінен қызуының физика-химиялық сипаттамасы

Көмір шахталарын эндогендік өрт қаупіне диагностикалау әдістерін қарастырмас бұрын, шахталардағы көмірдің өздігінен қызуынан туындайтын процестерге тоқталайық.

Көмірдегі жылу алмасу процестерінің белгілі бір температурадан бастап әсер ететіні факт, бірақ зерттеушілер арасында өздігінен жану қалай басталатыны туралы нақты дерек жоқ. Көмірдің өздігінен қызуының негізгі себебі неде? Бұл мәселені қарастыру ғылыми және әдістемелік тұрғыдан да қызықты болып көрінеді, өйткені табылған шешім көмір кен орындарын игеру кезінде эндогендік өрттердің алдын алудың шараларын анықтауға мүмкіндік береді . Көмірдің пайда болуын әртүрлі зерттеушілер әртүрлі түсіндіреді. Көптеген зерттеушілер мен практиктер көмірдің атмосфералық оттегімен әрекеттесу процесінің басталуында шешуші рөл атқарады деген пікірде, алайда бұл әрекеттесу механизмі туралы әртүрлі көзқарастар бар. Дегенмен, авторлардың едәуір бөлігі өздігінен қызу табиғаты туралы түбегейлі әртүрлі көзқарастарды қорғайды, оның пайда болуын тау жыныстарында немесе кластерде болатын таза химиялық, биохимиялық және басқа процестермен түсіндіреді. Зерттеушілер мәселені шешудегі әдістемелік тәсілдегі қатеге байланысты өзін-өзі жылытудың табиғаты туралы ортақ көзқарасқа келе алмайды. Бұл бір бағытты жақтаушылар белгілеген эксперименттік фактілерді басқа көзқарастарды ұстанатын әріптестерін ескермейтіндіктен. Жұмыста әртүрлі зерттеушілердің осы мәселе бойынша бар балама пікірлері бірінші рет олардың қарама-қайшылықтары тұрғысынан емес, біртұтас химиялық процестің әртүрлі көріністері тұрғысынан қарастырылады. Осы әдістемелік тәсілдің шеңберінде көмірдің төмен температурада тотығуы мен өздігінен қызуының белгілі заңдылықтары мен тәжірибе жүзінде анықталған фактілер біріктіріліп, әртүрлі пікірлер туындайды. Жұмыста көмірдің автототығуы өздігінен қызудың негізгі себебі екені анықталды. Автототығу - бұл органикалық заттардың атмосфералық оттегімен тотығуы, ол пероксидті қосылыстардың түзілуі арқылы радикалды тізбекті механизм арқылы жүреді.

Қатты фазалық тотығу заңдылықтары толық зерттелмегенімен, автототығуды дәлелдеуге екі факт негіз бола алады. Біріншіден, көмірдің тотығу процесінде инкубациялық кезең радикалдардың қатысуымен жүреді және бұл процесте пероксидтер түзіліп, содан кейін ыдырайды. Екіншіден, автототықсыздану процесі қоспалармен, радиациямен, жеңіл диссоциацияланатын заттармен күшейе түседі және ингибиторлармен тежеледі, көмірдің автототықтыру процесінде көп компонентті тотығу-тотықсыздану жүйесі басты негіз болады. Көмірдің тотығуы кезінде бірқатар параллельді және тізбекті реакциялар байқалады. Деградацияланған радикалды тізбекті механизмді жүзеге асыратын реакциялар өздігінен тұтану аймақтарының пайда болуына әкеледі. Кейінгі химиялық, электрохимиялық, биохимиялық реакциялар және сыртқы әсерлер өздігінен жанудың басталуына әкеледі.

Көмірдің төмен температурада тотығу процесі бірнеше түрлі жолмен жүруі мүмкін. Бұл бәсекелес реакциялардың жиынтығы, олардың басымдығы мен бағыты болжау мүмкін емес және көмірдің құрамы мен құрылымымен, температурамен, оттегімен қамтамасыз етумен, қысыммен және басқа факторлармен анықталады. Яғни, өздігінен тұтану процесі қатаң анықталмаған және әртүрлі физикалық және химиялық көріністермен сипатталады, ал көмірдің өздігінен жану ықтималдығы осы көпжылдық кезеңдердің кез келгенін белгісімен немесе қасиетімен анықталмайды. Кездейсоқ сипатына байланысты процесс технологиялық және геологиялық жағдайлар арқылы өздігінен тұтанудың даму сипатын айтарлықтай анықтайды. Мысалы, көмір шахтасына оттегінің аз жеткізілуі жағдайында 100-150 ⁰ С дейін қызуы мүмкін. Өздігінен жану аймақтарының одан әрі өршуі орналасқан жері мен көлеміне байланысты болып табылады - бұл жағдайлар көмірді өздігінен жануының динамикасының мүмкіндіктерін талдау кезінде ескерілуі керек. Объектінің эндогендік өрт қаупін болжау мүмкін және сыртқы факторлармен анықталады. Мұндай жағдайда көмір кенішін басқару көмірдің өздігінен жануына әкелетін маңызды факторларды үздіксіз бағалауға сәйкес жүзеге асырылуы керек.

Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету бірнеше сатылардан тұрады:

1) өздігінен тұтану процесі одан әрі өршімес үшін математикалық модельдеу жүргізу ;

2) берілген жану көзінің теріс ауытқуларын есептеу;

3) өрт қауiпсiздiгiнiң жағдайын анықтағанға дейiн тау-кен жұмыстарының параметрлерi негізге ала отырып математикалық моделi негiзiнде есептеу эксперименттерiн жүргiзу;

4) егер өрт қауiпсiздiгiне қол жеткiзу мүмкiн емес болса, өрт қауiптi болып табылатыны туралы ақпарат алынса, көмірдің өздігінен жануға тек салыстырмалы бағалаулар жасауға болады. Өздігінен жану процестерін модельдеу бастапқы кезеңдегі барлық мүмкін болатын бастапқы шарттарды қамтуы және оны ресімдеу сатысындағы процестің заңдылықтарын ескеруі керек. Көмірдің өздігінен тұтануы мәселесін шешу үшін қажетті көмірдің қасиеттері туралы мәліметтерді анықтайтын жеке функционалды топтардың өзара әрекеттесу деңгейінде болатындығын басты негізге алу қажет. Өздігінен жанумен байланысты көптеген процестер формальды емес және тек сапалы деңгейде анықталады, бұл математикалық аппаратты құру процесіне белгілі бір күрделіліктерді енгізеді.

Әртүрлі технологиялық схемалар арқылы өздігінен жану көздерінің ықтимал аймақтары схемалық түрде 1. 1-суретте көрсетілген . Көмірдің өздігінен жану себептері мен механизмі туралы іргелі зерттеулер шамамен 9 ғасырдың ортасында басталып, бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Негізінде ғалымдар оның себептерін көмір жынысын құрайтын жекелеген компоненттердің химиялық қасиеттерінен, сондай-ақ тотығу реакцияларына бейімділігін арттыратын әртүрлі сыртқы факторлардың қосындысынан туындаған деген тұжырымда.

а б

в г

д е

ж и

а - қазбаны қазу кезінде карьер жағынан түскен көмір; б - қуатты экскаватормен өңдеу кезінде пайда болатын бұзылулар; в - айналмалы экскаватормен бетті өңдеу кезінде түскен көмір; г - жұптасқан ірі тастардың көшкіні нәтижесінде пайда болған бұзылулар; д - күндізгі беткі қабатта орналасқан кондицияланған немесе субкондицияланған көмір тіректерінің үгітілуінен кейін түзілетін көмір ұсақтары; e - ауа райының әсерінен немесе бұрғылау және жару жұмыстарынан болатын бұзылулар; ж - ауа-райының әсерінен пайда болған тесіктер; и - көмір мен негізгі жыныстардың жанасу аймақтары; к - көліктерге және/немесе теміржол көлігіне көмірді тиеу кезінде төгілген көмір.

1. 1-сурет - өздігінен жану ықтималдығы жоғары аймақтар

1. 2-сурет - Қоңыр көмірдің өздігінен жану көзі

1. 4. Кен орындарындағы өрт қауіптілігін талдау

Көмір мен көміртекті жыныстардың өздігінен жануы физикалық-химиялық процесс болып табылады, оның пайда болуы және дамуы үшін өздігінен жану тенденциясына, яғни атмосфералық оттегімен және басқа тотықтырғыштармен әрекеттесу қабілетінен басқа, сыртқы жағдайлар қажет - ауа ағыны және тотығу кезінде бөлінетін жылуды жинақтау мүмкіндігі. Өздігінен жанудың сыртқы қолайлы жағдайлары негізінен қопсытылған көмір жинағында, сондай-ақ массивтің тұтастығы бұзылған кезде көмір қабаттарында пайда болады.

Карьердегі әрбір нақты эндогендік өрт қандай да бір басым фактордың әсерінен болатынына қарамастан, тұтастай алғанда карьерлердің эндогендік өрт қаупі бірқатар факторлардың бірлескен әсерімен анықталады. Эндогендік өрттердің пайда болу және даму себептерін зерттеу өртті тудырған факторлардың үйлесімі және олардың әсер ету дәрежесі әр жағдайда әртүрлі болуы мүмкін екенін анықтады. Кейбір факторлардың әсері анық көрінеді, ал басқалары әсер етудің жасырын түріне ие және өздігінен өрттің пайда болуына әкелмейді, бірақ олар даму процесін жеделдетеді немесе өрттің пайда болуына қолайлы жағдай жасайды.

Кен орындарындағы эндогендік өрттермен күресу әдістері мен құралдарын орынды таңдау үшін кен орындарындағы эндогендік өрт қауіптілігін анықтайтын факторларды, сондай-ақ олардың көріну механизмі мен дәрежесін білу қажет. Бұл факторларды үш топқа бөлуге болады: тау-кен-геологиялық, тау-кен-техникалық және климаттық.

Тау-кен-геологиялық жағдайлар көмірдің (органикалық және минералды компоненттердің) және көміртекті жыныстардың химиялық және физикалық-механикалық қасиеттерімен, сонымен қатар кен орнының геологиялық құрылымымен анықталады. Тау-кен факторлары негізінен өндірістік қызметтің нәтижесі болып табылады. Кен орындарындағы эндогендік өрт қаупіне осы факторлардың әсер ету механизмі мен дәрежесін қарастырайық.
Тау-кен-геологиялық факторлар. Бұл факторларға, ең алдымен, өздігінен жану үрдісі жатады - көмір мен көміртекті жыныстардың өздігінен жануының негізгі себептерінің бірі. Ол жылу бөлінуімен жүретін физика-химиялық (сорбциялық және тотығу-гидролитикалық) процестерде қазбалы отынның берілген түрі оттегімен немесе басқа тотықтырғыштармен әрекеттесу қабілетінің көрсеткіші ретінде қызмет етеді. Көмірлер мен құрамында көмірі бар тау жыныстарының өздігінен жануға бейімділігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өздігінен тұтану кезеңі қысқарады, яғни температураның критикалық мәнге көтерілу кезеңі, одан жоғары өздігінен қызу процесі қайтымсыз болады.

Көмірдің өздігінен жануға бейімділігінен басқа, көмірдің өзін-өзі жылытуының инкубациялық кезеңінің ұзақтығына өрт қауіптілік санатын (жалпы) анықтайтын басқа өрт қауіпті факторлары (өсу және азаю бағытында) айтарлықтай әсер етеді. Әртүрлі өрт қаупі бар учаскелерде инкубациялық кезең кең ауқымда өзгереді (1. 1-кесте) .

1. 1-кесте. Өрт қауіптілік категориялары бойынша көмірдің инкубациялық кезеңдері