Алтын Орда трилогиясының поэтикасын анықтауды мақсат еттік

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

Торайғыров университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы

ӘОЖ ________ Қолжазба
құқығында

РЕФЕРАТ

ілияс ЕСЕНБЕРЛИННІҢ аЛТЫН ОРДА ТРИЛОГИЯСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ

7М02301 – Филология: қазақ мамандығы бойынша филология ғылымдары магистрі
дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация

Магистрант _______________ Өмірбаев Р.

(қолы)

Павлодар
2022

Жұмыс Торайғыров университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Филология кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекші: Филология ғылымдарының кандидаты,
профессор Муталиева Р.М.

Ресми оппонент:
Павлодар мемлекеттік педагогикалық
университетінің профессоры, филология
ғылымдарының кандидаты ???

Диссертация 2022 жылдың __ маусымында сағат 10.00-да
Торайғыров университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы 7М02301 –
Филология: қазақ мамандығы бойынша филология ғылымдары магистрі
дәрежесін беру жөніндегі мемлекеттік комиссия мәжілісінде Торайғыров
университеті ғимаратында қорғалады.

Рефератпен Торайғыров университеті КЕАҚ кітапханасында танысуға
болады.

Мемлекеттік аттестаттау
комиссиясының хатшысы Жуманбаева Р.О.

Мазмұны
КІРІСПЕ
5-9
1 І. ЕСЕНБЕРЛИННІҢ АЛТЫН ОРДА ТРИЛОГИЯСЫ – ТӘУЕЛСІЗДІК ИДЕЯСЫНЫҢ ЖАРШЫСЫ

10-18
1.1 Қазақ тарихына дейінгі ел шежіресі
10-14
1.2 Алтын Орда: тақырыптық-идеялық сипаттары
14-18
2 ЕРКІН ЕЛДЕН БОДАНДЫҚҚА
19-28
2.1 Романдағы кейіпкер бейнесін ашудағы көркем поэтика
19-24
2.2 Алтын орда - азаттық пен бостандық күресінің
көркем суреттері 24-27
ҚОРЫТЫНДЫ 28-30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
31-32

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік жұмыс Ілияс Есенберлиннің
Алтын орда трилогиясының поэтикасына арналған. Ілияс Есенберлиннің
шығармаларына арналған зерттеулер жазушы шығармаларының ел тарихының қайнар
көзі екендігін айрықша атап өтеді. Сондықтан да біз магистрлік жұмыста
Алтын Орда трилогиясының поэтикасын анықтауды мақсат еттік. Магистрлік
жұмыста қазақ тарихы кезеңінен, Қазақ хандығы дәуіріне дейінгі кезеңдегі ел
тарихының көркем жазылуы туралы зерттеу жасалды. Шығарманың тақырыптық-
идеялық сипаттары талданды. Тақырыпты ашу мен идеяны берудегі тұтас
поэтикалық құралдар қолданысы қарастырылды.
Романдағы кейіпкер бейнесін ашудағы көркем поэтиканың қолданыстары
Бату, Берке көркем образдары арқылы көрсетілді.
Алтын орда - азаттық пен
бостандық күресінің көркем суреттері. Сондықтан да романдағы поэтикалық
құралдар ретінде тарихи жағдайдың көркем мазмұнға айналуындағы жазушы
шеберлігі де зерттелді. Тақырыптың өзектілігі.
Магистрлік жұмыс тақырыбы ел тарихының нақты хронологиялық кезеңдерін
сақтай отырып суреттелгендіктен де, шығарманың поэтикасын талдаудың қазіргі
кезең үшін қажеттлігін келесі үлгіде көрсеткіміз келеді.
1. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік
алғаннан кейін Мәдени мұра, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [1] деген
мемлекеттік бағдарламалар қабылдады. Бұл бағдарламалар қазақ даласының бай
мәдени мұрасын, рухани әлемін, терең тарихын жарыққа шығару, бұған дейін
айтылмай қалған халық мұраларын насихаттауды мақсат етті.
Ел тарихына қатысты бағдарламалардың бірі – Ұлы даланың
7 қырында: Қазақстан тарихы да жеке жұрнақтарымен емес, тұтастай қалпында
қазіргі заманауи ғылым тұрғысынан қарағанда түсінікті болуы тиіс. Оған
қажетті дәйектеріміз де жеткілікті.
Біріншіден, қосқан үлестері кейінірек сөз болатын протомемлекеттік
бірлестіктердің дені қазіргі Қазақстан аумағында құрылып, қазақ ұлты
этногенезінің негізгі элементтерін құрап отыр.
Екіншіден, біз айтқалы отырған зор мәдени жетістіктер шоғыры
даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең байтақ өлкеде
пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды
[1]. Қазақ
тарихының бай мұрасы – әдебиетте. Сондықтан көркем әдебиеттегі тарихи
шығармалар арқылы ел тарихын білу, оны насихаттаудың маңызы зор.
2. Қазіргі жаһандық
өзгерістер мен даму ұлттық бірегейлікті сақтау, елдік негізді ұстану
бағыттарын тұғыр етеді. Бұл тұста біз тарихи шығармалардағы ел суреттерін,
көркем бейнелерін бүгінгі күнмен сабақтастырудың айрықша мәніне көңіл
аударуымыз керек. 3. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан
кейінгі кезеңдерде халық тарихына қатысты тарихи деректер, ақпараттар,
көркем шығармалар мол жазылды. Осы шығармалар мен деректердің,
ақпараттардың алғашқы негіздерінің бірі Ілияс Есенберлин шығармалары.
Жазушы шығармаларының поэтикасын зерттеу арқылы біз ел тарихын суреттеудегі
тәсілдер мен деректердің, ақпараттар мен көркемдіктің сабақтастық әдістерін
үйренеміз. Осы тұрғыдан да, шығарманың маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қаламгер
шығармашылығындағы тарихи тақырып Қатерлы өткелден басталса, кейіннен
1969 жылы Қаһар, Жанталас, Алмас қылыш жазылды. Қазақ тарихының арғы
кезеңдері Шыңғыс хан дүниеден озып, ұлдарына еншіге берген жерден құрған
мемлекеттер тарихы туралы көркем шығармасы Алтын Орда болып жазылды.
Тарихи тақырыпқа жазылған шығармлар қазақ халқы үшін қай кезеңде де
қадірлі. Ел тарихы ғылыми деректер мен ақпараттарға бағынып, хронологиялық
жағынан жүйеленіп зерттелгенімен де, талай уақыттар жарыққа шыға алмады.
Халық тарихы ғылыми еңбек болып емес, алғашқыда көркем шығарма болып елге
тарады. Ұлтымыздың сан ғасырлық тарихын жүйелеген жазушылардың алдыңғы
қатарында – Ілияс Есенберлин бар. Тарихи роман үшін түрлі-түрлі
оқиғалардың ізіне түсіп алып шаба беру аздық етпек. Айнаға түскен шындық
хақында ой түйіндеу шарт. Ол ойың елдің бүгінгі һәм болашақ мүддесімен
ұштасып жатуы тиіс. Есенберлиннің жаңа трилогиясының бір жақсы жері – осы
дәстүрге беріктігі. Шабыттана еңбектенген жазушының қаламынан енді ғана
жаңа қарымды роман Алтын Орда трилогиясы (Бірінші кітап 1982, екі кітабы
қосылып 1983) туды. Шығармасының денін ұлт азаттығы, тәуелсіздігі идеясымен
ұрықтандырған жазушы бұл жолы да өзі белгілеп алған осы күрес жолынан
танбады [3, 368].
Жазушының тарихи тақырыптарға баруын 40-50 және 60-жылдардағы қазақ
әдебиеті кітабының авторлары 1967 жылғы Қатерлі өткел романымен
байланыстырады. Жазушының Қатерлі өткел романындағы кейіпкер бейнесінің
поэтикалық шебер үлгісі мен шығарманың көркем кестелері мен өрнектері
кейінгі ел тарихына арналған туындылардың бастамасы болды деген пікірді
айтады [4, 162]. І. Есенберлиннің тарихи
романдарын зер салып оқп, мұқият зерделемей қазақ халқының ғасырлық тарихын
талдау мен ұғу мүмкін еместігін жазушы Ә. Әлімжанов айтады [5, 45].
Қ. Алпысбаев Тарихи шығарма: Таным
мен көркемдік деп аталатын еңбегінде қаламгер шығармаларының тарихыилығын
талдай келіп, оны ұлт рухын тірілткен шығарма деп бағалайды [6, 102].
Ә. Кекілбаев Алтын Орда, Көшпенділер романдарын
тарихи хроника деп бағаласа, тарихи романдарды талдаған ғалым Р. Бердібаев
жазушының тарихи терең меңгерген шеберлігін, тарихи жағдайға қарай оқиға
мен қоғамды көре білген суретші, тарихи деректерді поэтикалық қуатпен
бейнелейтін қаламгер деп бағалайды [7, 130].
Жазушы Ілияс Есенберлиннің романдарының қазақ әдебиеті мен руханиятындағы
орны өзгеше. Бұл туралы қазақ романдары туралы зерттеулер жасаған Т.
Сыдықов [8], Ж. Дәдебаев [9], М. Хамзин [10], Ә. Тарақов [11]
зерттеулерінде де айтылады. Тарихи
романдарды зерттеушілер шығарманың тарихилығы мен оның кейінгі қоғамдармен
сабақтастығын бірге алады. Соның ішінде қазақ тарихындағы деректердің
көпшілігі орыс, араб және Еуропа кітапханалары мен мұрағаттарында
сақталған. Ал халық ішіндегі деректер мен ақпараттар ауызша әдеби
нұсқаларда екені белгілі. Сондықтан да бұны халық ауыз әдебиетіндегі
үлгілерді тарихи, ғылыми деректермен салыстрыу және оны сәйкестендіру
сияқты көптеген жаңа зерделеулер қажеттігін айтады. Алтын
Орда трилогиясына дейін қазақ халқы тарихында аталған кезең туралы
жинақталған, бір ізге түскен нақты деректер мен дәлелді ақпараттар жоқ
болатын. Тек жеке-жеке аңыздар мен көркем үлгілер, тарихи деректер
кездесетін. Алтын
Орда кеңестік кезеңде қалай зерттелді? деген мақаласында зерттеуші Ж.
Сәбитов Алтын Орда романына дейінгі аралықта зерттеулерді 1930-жылдардағы
С. Асфандияровқа дейін бір қарастырса, кейінгі жаңа жолдың ашылуын Б.
Греков, А. Якубовскийлердің зерттеулерінің ықпалы болғандығын, осының
әсерімен Алтын Орда билеушілерінің бірі Едіге батыр туралы жырлардың
жарыққа шығуымен байланыстырады. Қ. Жұмалиевтің пьесасын, С. Мұқановтың
зерттеулерін, Ә. Марғұлан монографиясын атайды [12].
1983 жылы Материалы по
истории казахских ханств XV- XVIII веков. (Извлечения из персидских и
тюркских сочинений) деп аталатын еңбегінің негізгі редакторы,
құрастырушыларының бірі В. Юдиннің өлімі бұл тақырыпқа барудың қаншалықты
қауіпті екендігін де көрсетеді [12, 4-8]. Кеңестік кезеңде Алтын
Орда тарихын жазудың саяси, тарихи басқа да себептеріне қарамастан, І.
Есенберлин үш томдық еңбекті жазып шығады. Біз Алтын Орда
трилогиясының қазақ әдебиеттану ғылымындағы зерттелуіне, поэтикалық
сипаттарына назар сала отырып, магистрлік жұмыстың мақсат-міндеттерін
белгіледік. Магистрлік жұмыстың
мақсаты – жазушы Ілияс Есенберлиннің Алтын Орда тарихи трилогиясының
поэтикалық ерекшлеіктерін, көркемдік белгілерін анықтау.
Міндеттері:
- І. Есенберлиннің Алтын орда
трилогиясын қазақ қоғамындағы, еркіндікке ұмтылудың алды, тәуелсіздік
идеясының жаршысы болған көркем ой негізі ретінде талдау жасау;
- ұлттың ұйысып, жеке мемлекет құруына дейінгі тарихын суреттеген
көркем шығарманың поэтикалық сипаттарын ел шежіресінің әдеби үлгісі
ретіндегі белгілерін көрсету;
- Алтын Орда трилогиясының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері мен
поэтика құрылымының негізі мазмұнды берудегі көркемдік тәсілдерін айқындау;

- жазушы суреттеуіндегі еркін елдің, өзгеге ықпалын жүргізіп отырған
алып мемлекеттің бодандыққа бет алуын суреттеудегі фабула желістері мен
көркем әдіс-тәсілдерін ашу;
- романдағы кейіпкер бейнесін ашудағы жазушы қолданатын көркем
поэтикалық ерекшеліктерге талдау жасау;
- Алтын орда трилогиясының азаттық пен бостандық
күресінің көркем суреттерін ашу, ел тарихының хроникасын дерек,
ақпараттрмен сабақтастырудағы поэтикалық тәсілдерін анықтау.
Магистрлік жұмыстың нысаны. Қазақ әдебиетінің тарихы.
Магистрлік жұмыстың пәні. Қазіргі кезең әдебиеті (60-90 жы.ж.)
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Магистрлік жұмысты жазу кезінде тарихи талдау,
салыстыру, әдеби талдау, материалдарды сұрыптау, іріктеу әдіс-тәсілдері
қолданылды. Зерттеудің
тірек көздері.
1. Әдебиет поэтикасы туралы зерттеулер.
2. І. Есенберлиннің Алтын Орда трилогиясы, тарихи тақырыпқа жазылған
шығармалары туралы зерттеулер.
Магистрлік жұмыстың жаңалығы. Тарихи шығарманың көркемдік сипаттары,
поэтикалық мәні, І. Есенберлиннің Алтын Орда трилогиясы туралы
зерттеулердің жинақталуы магистрлік жұмыстың жаңалығы болып есептеледі.
Магистрлік жұмыстың
теориялық-тәжірибелік мәні.
1. Магистрлік жұмыс қорытындыларын Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті
пәні бойынша пайдалануға болады. 2.
Студенттердің өздік жұмыс тапсырмаларына, тәжірибелік жұмыс тапсырмаларына
пайдалануға жарамды. 3. Поэтика,
шығармаға поэтикалық талдау тақырыбы бойынша Әдебиетке кіріспе,
Әдебиеттану теориясы пәндерінде қолдануға болады. 4. І. Есенберлин
шығармашылық лабораториясына қатысты деректер мен ақпараттар үшін қолдануға
жарамды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. 1.
Жазушы Ілияс Есенберлиннің Алтын Орда тарихи трилогиясының поэтикалық
ерекшлеіктерін, көркемдік белгілері анықталады. 2. І.
Есенберлиннің Алтын орда трилогиясына қазақ қоғамындағы, еркіндікке
ұмтылудың алды, тәуелсіздік идеясының жаршысы болған көркем ой негізі
ретінде талдау жасалады.
3. Ұлттың ұйысып, жеке мемлекет құруына дейінгі тарихын суреттеген
көркем шығарманың поэтикалық сипаттарын көрсететін, ел шежіресінің әдеби
үлгісін беретін туынды ретіндегі Алтын Орда трилогиясының белгілері
көрсетіледі.
4. Алтын Орда трилогиясының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері мен
поэтика құрылымының негізі мазмұнды берудегі көркемдік тәсілдері
айқындалады.
5. Жазушы суреттеуіндегі еркін елдің, өзгеге ықпалын жүргізіп отырған
алып мемлекеттің бодандыққа бет алуын суреттеудегі фабула желістері мен
көркем әдіс-тәсілдері ашылады.
6. Романдағы кейіпкер бейнесін ашудағы жазушы қолданатын көркем
поэтикалық ерекшеліктерге талдау жасалады.
7. Алтын орда трилогиясының азаттық пен бостандық
күресінің көркем суреттерін ашу, ел тарихының хроникасын дерек,
ақпараттармен сабақтастырудағы поэтикалық тәсілдері анықталады.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс ғылыми негіздерін белгілейтін
кіріспеден, мазмұны ашылған екі негізгі бөлімнен, әр бөлім екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 І. ЕСЕНБЕРЛИННІҢ АЛТЫН ОРДА ТРИЛОГИЯСЫ – ТӘУЕЛСІЗДІК ИДЕЯСЫНЫҢ ЖАРШЫСЫ
1.1 Қазақ тарихына дейінгі ел шежіресі

Қазіргі жаһандану заманы әдебиеттану ғылымына жаңа көзқарас, тың
пайымдауларды қажет етеді. Бұл өзгерістер ғылыми жаңаша әдіс-тәсілдерді
гуманитарлық ғылымдарда қолдана отырып, әдебиеттің қоғамдағы орнын, басты
сипаттарын күшейту мұратынан туындайтыны белгілі. Сондықтан да әдебиеттану
ғылымы жалпы өнер туындысы ретінде ғана емес, қоғамдық қызметті жүзеге
асырушы ретінде қарастырылады. Бұл тұрғыда кейінгі кездері қазақ
әдебиеттану ғылымында да сөз өнерін қолданбалы ғылымдар қатарында зерттеуге
деген талпыныстармен өлшеуге болады. Осы тұрғыдан алғанда әдебиеттегі
поэтика мәселесі назарға алынады. Поэтика
зерттеу нысаны ретінде ерте антика дәуірінен бастау алады. Аристотель
поэтиканың басты сипаттарын белгілейді. Ароистотельдің поэтикасы жалпы сөз
өнерін тек пен түрге бөледі. Осы арқылы жалпы шығарма мазмұнынан түсінік
пен танымды анықтайды [1]. Аристотель поэтика негізі
ырғақ пен үйлесім деп есептейді. Ал ырғақ пен үйлесім поэзиялық шығармаға
тән деп есептеледі. Әрі поэзияға драма мен эпосты да қосады. Себібі ежелгі
дүниеде көркемдік поэтика үшін сөздердің үйлесімі мен үндесуі, ұйқасуы да
шарт болатын. Ежелгі грек данышпаны сөз өнеріндегі
поэтиканың негізі поэзиядағы (поэзия деп драма мен эпосты қоса алады)
үйлесім мен ырғақ деп белгілейді. Еске алар тағы бір жайлардың бірі
Аристотель ойының қазақ өнері жайындағы бағалы оймен сабақтастығында.
Аристотель сөз өнерінің поэтикасы үшін бастысы шығарманыңы мазмұны мен
көркем кейіпкерді және идеяны алады. Бұл ретте, Аристотель оны келесі
үлгіде жіктейді. 1. Шығарманың негізі – фабула.
2. Көркем бейне, көркем образ немеес характер.
3. Шығармадағы негізгі ой. Идея [14].
Аристотель поэтиканың негізгі белгілері деп осы шарттарды
алады. Сондықтан да көркем шығармадағы поэтикалық белгілерді анықтауда
негізгі тірек сипаттар қазіргі дейін сақталған. Шығарманың көркемдігі
немеес поэтикалық құндылығы - туындының мазмұнына, көркем бейнелеріне және
идеяның берілуіне байланысты. Көркем шығармадағы мазмұны туындының негізнгі
тұғыры. Яғни шығарманыың мазмұны арқылы оның алғашқы белгісі анықталады.
Оқиғалардың мазмұны терең, оқырман үшін қажет, қоғаммен сабақтаса
байланысып, нақты суреттер көңіл иірімдерімен байланыса алса, поэтиканыңы
бірінші шарты орындалғаны. Сонымен бірге шығармадағы басты сипат – көркем
кейіпкер бейнесінің ашылуы. Жазушының поэтикасын көркем кейіпкердің
мінезінің ашылуы да анықтайды. Аристотель
әдебиеттің адамзат игілігіне қызмет етуін негізгі етіп қойды, ал Платон
әдебиеттің ғаламдық құндылығына назар салды деген пікірді М. Райан айтады
[15, 18]. Қазақ ғылымында
әдебиеттанудың теориялық негізін жасаушы А. Байтұрсынов үшін
поэтика қисын [16, 326] деп алынады. Қисын – қоғамның барлық тараптарының
мазмұны мен құрылымының үйлесімінің табылуы. Шығарма поэтикасы – оның
қисынының келуі. Ұлы Абайдың өзі: Қисынымен қызықты болмаса сөз,
Неге айтсын Пайғамбар мен оны Алласы - деген өлең жолдарында қисын
дегеннің өзі мазмұн мен ойдың үйлесімі деген.
Шығарманың басты құндылығы қоғамға жарай алуы мен адамдарға қызмет
етуінде деген пікірді қостайды. Сол себептен де болар,
І. Есенберлиннің өткен тарихты қайта жаңғыртқан романдары қазақ қоғам
үшін қашан да бағалы. Алғашқы Көшпенділер жазылған тұста Кеңес өкіметінің
әлі де өз қуатын әлемге дәлелдеп, болашағына сеніммен қадам басқан кезі
болатын. Барша Кеңес өкіметіне қарасты елдердің тарихын ұлы орыс халқының
тарихы негізінде жасалды, орыс халқы жасап берді деген идеямен ғана анықтап
отырған ел үшін түркі әлемінің, кейінгі көшпенділер дүниесінің бай тарихын,
бай мәдениетін, құнарлы танымы мен түсінігін суреттеген шығармалары алғашқы
жарық көрген күндерінен бастап оқырмандары үшін бағалы. Классикалық
шығарманың өзгеден артықшылықтары – қай заман болсын, қандай идеология
болсын, негізгі кейіпкерінің қоғаммен қабысуы, идеясының заманмен
байланысуы, мазмұнының суреттерінің таныстығы болса керек. Осы үш тұғырды
негізге алсақ, І. Есенберлиннің Алтын Орда роман-трилогиясының дәуірлік
маңызы ашылады. Біз осы арқылы І. Есенберлин трилогиясының поэтикасының
көркем де шынайы мазмұн құрылымын көреміз. Алтын Орда
трилогиясы Бату хан жайындағы оқиғадан басталады. Бату хан өмірінің соңында
өткені туралы ойлайды. Ханның өткенін ойлатуына жазушы бірнеше оқиғаларды
негіз етеді. Әлемді жаулап алған Шыңғыс ханның өзіне тартып туған, қанқұмар
немересінің тірлік туралы, өткенге өкінішпен қарауы, бір қарағанда тым ойға
алғысыз да болуы мүмкін. Еуропа мен Азияны уысында ұстаған Батудың да пенде
екендігін жазушы бір сәт есіне түсіреді. Шығарма поэтикасының сәтті
үйлесімі кейіпкер басынан өткен бірнеше оқиғаны қатар қояды. Соның ішінде
өмірінің соңғы жылдарындағы тәубасына келіп, тірлікке қан құмар басқыншы
көзімен емес, әке, болашақ балалар өмірін ойлайтын ата ретінде көрсетеді.
Бұл ретте, жазушы бірнеше оқиғаны композициялық үйлесіммен береді.
1. Батудың айықпас дертке душар болуы.
2. Заман мен дәуір өзгерістері.
3. Өз тірлігінде шын жақсы көріп, көңілі қалаған ғашығының өлімі. 4.
Кенжесінің қыран тырнағына ілінуі. 5.
Өзі асырап жетілдіріп, тегіне тартып тағыланып кеткен бүркіттің оралуы.
Жазушы Бату өмірін
оның өсиеті етіп қалдырады. Жазушының көркемдік поэтикасы оқиғаны кері
шегіністен бастамайды. Өмірін қайта еске түсірген Батудың Ұлақшыға
өсиетімен жалғайды. Оқиғаның басы қызылға шүйліккен қыранның бес жасар
баланы алып кетіп, ендігі кезекте Батуға тырнақ салуды көздеп, айнала
шолуымен бастайды. Осы арқылы өлімді күткен ханның жан азабын суреттейді.
Сол жан азабы оның өткенін еске түсіреді. Талай елді жаулап, қаншама
мемлекеттің халқын зарлатқан, атасы Шыңғыстың мемлекет құру үшін, өзіңді
күшті етіп көрсету үшін ешкімді аямауың керек деген өсиет ұстаным еткен
Батудың бұл ойының шын мәнінде бар дәуір үшін тұғыр бола алмайтындығын,
оның да әлсіздігі бар екендігін, тірлікте күштілік деген пенделікті көзге
көрсеткен тұста анық сезілетіндігін бүркіттің торуылдап келіп, көз алдында
жан баласын, жанындай жақсы көрген сүйгенінен туған ұлын алып кеткенде бір
жалған екендігін сездіреді. Ал екінші рет түпкілікті сезінуі Ұлақшыға
ақтарыла айтқан әңгімесінен анықталады.
Жазушының көркемдікті шебер қолдануы – бүркітті
өмірдің, тірліктің метафорасы етіп алуында. Өмірді бүркітпен ауыстыра алып,
Батудың өмірдегі, тірліктегі жазмыштан қанша мықты болса да құтыла алмасын
түсіндіреді. Сарай салдырып, аппақ қала тұрғызып, әлемнің талайын табанына
салып, бағынбағанын жермен-жексен еткен Батудың өмірге қарсы келе алмасын
түсіндіреді. Жазушы қызылға түсер бүркіттің айналып соғуы, айналып соққан
бүркіттің бір кездері өзі баптап, кейіннен қамшысы қатты тиген шақта өзінен
бүтіндей бөлек кеткен қыраны етіп беруі де поэтикалық көркемдік. Адам
тірлігі хан болсын, қара болсын өзіне айналып соғады. Өзі тірлікте жасаған
істері осы тірлікте дұрыс-бұрыстығын көзіне көрсетіп кететіндігін анықтап
беретіндей. Бүркіт – Батудың өзінің өмірі. Ханның тірлікте ұстанған жолы да
қаталдық пен биіктік. Бұл ел құру үшін, мемлекетті нығайту үшін қажет
болғаны анық. Бірақ жазушы оның пенделік ретіндегі ойын сол бүркіт – тірлік
өрлікпен сыртқа шығартпайтындығын да дәл береді.
Өмірінің соңғы сағаттары жақындағандығын,
баласын бүркіт алып кеткендігін ел де, Бату да біледі. Бірақ жұрт та, Бату
да сыртқа шығармайды. Кейіпкер ойының екіұдай қалпы оның тірліктегі екіұдай
бейнесін де береді. Қастасқан досыңнан жаман жау жоқ, - деп ойлады
Бату. – Шіркін-ай, досыңмен дос бол, қасыңмен қас бол. Доспен қастаспа,
қаспен достаспа деп Ұлақшыға айта алмай қалдым – ау.
Сөйткенше қыран қанатын жинап алып, төмен қарай құлады.
Бату ақ беренін бір-ақ сілтеп үлгерді. Екінші сілтеуге әлі жетпеді. Бір
қанаты қиылып түскен алып бүркіт саңқ етіп барып анадай жерге құлады.
Жалғыз қанатымен бір-екі рет жерді сабалап көздері қып-қызыл болып Батуға
қарап тына қалды. Екі қанды көз кездесті. Ақ беренін кектескен досының
кеудесіне салып, өшін алуға Батудың күші жетпеді [17, 36].
Жазушы шығарма поэтикасын үштіктің үйлесімімен сәтті
өреді. Бату бейнесі – қандай хан болса да, әлемді тітіренткен Шыңғыс ханның
сүйікті немересі, талай елді табанына салған қаһарлы басқыншы болса да,
өмірінің соңы бар пендедей болып қана өтті. Жазушы адам жанының ішкі
жалғыздығын, оның айта алмай кеткен сырымен де анықтайды. Шығармадағы
поэтикалық шеберлік шығарма мазмұнының бір диалогқа Батудың өсиеті арқылы
бүкіл шапқыншылықтарын сыйғызады. Ал идеяны түрлі ыңғайда әкетуге болады.
Жазушы шығармасының көркемдік поэтикасы сонда, - әр оқиға, әр жайдан
идеялар анықтауға болады. Жазушы көркем поэтикалық
кестелерді кейіпкер жанына топтастыра отырып, тарихи хронологиялық
белгілерді де сақтайды. Тарихи шығарманың басты сипаты – тарихилық. Тарихи
дерек пен ақпарат дәл сақталуында. Сондықтан да нақты тарихи деректерді ала
отырып, сол оқиғаларды кейіпкер түсінігі, танымы тұрғысынан да ашады.
Тарихтағы Батудан кейінгі таққа отырған Сартақ, одан кейінгі Ұлақшыны
Батудың інісі Берке өлтіртеді. Берке – Шыңғыс ұрпақтарынынң ішінде мұсылман
дініне кіріп, барынша ислам шарттарын орындап, өзін Мұхаммед пайғамбар
үмбеті деп қабылдап жүрген билеуші. Жазушының көркемдік ойды берудегі оқиға
мазмұнын барынша шынайы қабылдатуда деректерді себеп пен салдар орнына да
қолданады. Мсыалы христиан дініне көңілі кеткен, Александр Невскииймен анда
болып жүрген Сартақтың ниеті – шындап келгенде, далаға, көшпенділер арасына
христиандықты тарату немесе сол діннің артықшылықтарын насихаттау, болмаса,
дін арқылы ізгілікке жеткізу емес. Алғашқы кезден-ақ орұсұт князьдарымен
араласып, олармен байланысты үзбеу, Еуропа елдеріне орұсұт князьдары арқылы
шығып отыру мақсатын көздеген әкесі Батудың да тілегі болатын. Сондықтан
да Сартақтың мұсылмандықты берік ұстанған ағасы Беркемен арадағы
қақтығысы, түсініспестігі дін таласы, таным алшақтығы емес. Шыңғыс
заманынан келе жатқан – тақ таласы екендігін жазушы Наталия қыздың
оқиғасымен өрбітеді. Осы арқылы жазушы шығарма мазмұнын ширықтыра түседі.
Алтын Орда ханы болғанымен де, христиан дініндегі Наталияны алдыңғы
әйелдері болғандықтан әйел ете алмауы осал тұсы екендігін жақсы білген
Берке, болашақ тақ үшін осы оқиғаны пайдаланады. Сартақтың Наталияға деген
сезімі де бар шығар, жазушы оның шын ғашық болғандығын суреттейді.
- Осы бір жеті бұрын, Мұхаммед
Пайғамбардың салған жолы деп, Новгородтан жас иіс тоқалдыққа бір ақсүйектің
қызын алып келген. Ай десе аузы, күн десе көзі бар бір керемет... Сол
қызды... Сартақтың жүрегі дір ете қалды.
- Қыздың аты кім?
- На-та-ли-я.
Сартақ тұрған орнынан қозғалмай қатты да қалды:
- Бұрын сіз құда түсіп жүр екенсіз, - деді жігіт Сартақтың
жаралы жанын ауырта түсейін дегендей батыра сөйлеп. – Ал сол қызды алып
келгеннен кейін, жігіттеріне көк шыбықпен аппақ жұмсақ жерінен дүрелетіп
отырып, еріксіз мұсылман дініне кіргізді. Сосын барып некесін қидырды [17,
102-103].
Жазушы кейіпкер бейнесін ашуда шығарма композициясын да шебер пайдаланады.
Бірінші тарауда Сартақтың әкесінің өліміне қарамастан, тақ үшін Қарақорымға
жөнелгенімен аяқталса, екінші тараудағы оқиғалар Берке маңына
жиналатындықтан оның жайын да Сартақ арқылы сездіреді. Мен
Берке хандай құдайды алдап, мүләйімсіп, күнде беті-қолымды бес рет жуып, ал
түнде кісі өлтіретін мұсылман емеспін, - деуінен-ақ тәжірибесіз, ақылы мен
айласы аз Сартақ тағдыры белгілі болатындай. Қорыта келгенде,
жазушы Ілияс Есенберлиннің Алтын Орда романының поэтикасы – шығарманың
құрылымы мен сюжеті кейіпкерлерінің суреттелуі жағынан өз бағасын әділ
алған туынды. Қазақ хандығына дейінгі кезеңнің тарихын барынша көркем де
дәл нақты суреттеген шығарманың бірнеше ерекшліктері бар.
Автор қазақ тарихыныдағы – көшпелі мәдениеттің іргелі мемлекет
құрған тарихын ғана емес, әлемді билеген кезеңінің суреттерін береді. Сонау
Шыңғыс хан заманынан басталған империяның қазақ даласындағы кезеңі – Алтын
Орда дәуірі қазақ халқын құраған тайпа-рулардың тарихының шежіресі болып
суреттеледі. Жазушы шығармада Шыңғыс хан кезеңіндегі басталған үлгінің
қазақ даласына келген кезеңіндегі тарихи, әлеуметтік, саяси, материалдлық,
шаруашылық, рухани өзгерістерінің себебін бірі етіп қазақ халқы құрамындағы
тайпа-рулар ықпалы екенін де көркем жеткізе білген. Халықтың бай мәдениеті,
елдік рухының биік те асқақ мінезі, ерлік пен еркіндікті тең көрген Дешті-
Қыпшақтың тереңнен тартқан тархымен сабақтастырып алады.

1.2 Алтын Орда: тақырыптық-идеялық сипаттары

Ілияс Есенберлиннің шығармаларының тақырыбы дегенде , ең бстысы –
тарихи тақырыптар еске түседі. Жазушының шығармалары қазақ тарихының
шежіресі деп бағалануы да тегін емес.
Жазушылық қабілет пен үлкен зерттеушілік ізденістің нәтижесінде
дүниеге келген Көшпенділер мен Алтын Орда трилогиялары ғылыми ой мен
творчестволық қиялдың тамаша синтезі деуге болады [18, 1].
Романдағы тақырыптың қазақ халқы қалыптасқанға дейінгі бүгінгі қазақ елін
құраған ру-тайпалар тарихы туралы айтылады Жазушы Жошы ұлысының күшейген
кезі, қазақ даласынның әлемге өз үстемдігін жүргізген кезін баяндайды.
Шығармада автор Шыңғыс ханның империясының қазақ даласындағы бір бөлігі
Дешті-Қыпшақтағы елдің тарихын суреттейді. Бұл ретте, жазушы тарихи
деректерді елдің мәдениетімен, өткенімен, шаруашылығымен, рухани
құндылықтарымен бірге алады.
Мысалы мына үзіндіде орыс елінің князьдарымен, е,лмен байланыс туралы
баяндалады. Сонымен бірге қазақ даласының жауынгерлерінің орыс елін неміс
рыцарьларынан қорғаудағы орны көрсетіледі. -
Бұларды шабуға болмайды екен, ағатай! - деді ол ентіге атының басын әзер
қайырып.- Бұлар Новгородқа орұсуттарды қорғауға бара жатыр екен. Олардың ар
жағынан қалың темір аттылар келіпті... Егер біз бұларды қырып тастасақ,
орұсуттарды темір аттылары қыруы мүмкін...
Сәлімгерей жасағында құлдыққа сатылып, не болмаса моңғол
шапқыншыларының алғашқы аттанысқа шыққан кездерiнде есірей боп қолға
түскен, соңынан Ордадан қашып, бұларға келіп қосылған көптеген орұсут
сарбаздары бар еді. Және орұсут елiнiң де монғол шапқыншыларына қарсы
екенін Сәлімгерей де жақсы білетін. Бұларға жаны ашитын. Сол себептен де
Шелкене басқақты өзі өлтірген.
- Қап! Бір ыңғайы келген кез едi! - деді ол. Тудай Мөңкені ат
құйрығына бір байлайтын едік. Әттең, әттең! Ханнан өшiмiздi аламыз деп,
жазығы жоқ қыруар елді қырғызуға болмас! Аттарыңның басын кейін бұрыңдар,
жігіттер! [17, 378].
Шығармадағы идея негізінен ұлттық қалыпты сақтағанымен де, автор
орұсұттарды да – орыс князьдарын да аса жамандыққа қия бермейді. Көп
тұстарда орұсұттар – орыс князьдары сымбатты да, сұлу болып суореттеледі.
Сонымен бірге еркіндік үшін күресуші, оны ақылмен алуға күш салған, кей
тұста терең ойлайтын бейне болып та суреттеледі. Сондықтан да мына үзіндіде
жазушы өзінің сүйікті кейіпкері Құндыздың оларға іштаруын, оларды қорғауға
кетіп бара жатқан әскерге тілеулестігін де білдіреді. Бірақ жазушы Алтын
Орда билеушілерінің Шыңғыс хан ұрпақтары екендігін, оларға аталарынан
қалған өсиеттің бастысы – жауын аямау екендігін, өзін-өзі қырғанымен,
өзінің туысын өзгенің қыруына, өлтірмеуіне жол бермеу де басты қағида
екендіктерін суреттейді. Осы арқылы жазушы бірыңғай, біржақты көзқарас,
пікірлермен кетпейді. Мсыалы Ноғай мен Тоқтай бір-бірімен бірнеше рет
ұрысқа шығып, соңғы соғыста Тоқтай жеңіп, Ноғай орұсұт жақтарға қашып
кетеді. Оның бұған дейін де орұсұт князьдарын, елін ұнатпай, бүтіндей
жаулап алғысы келіп жүрген ойын білетін орұсұттар басын кесіп, Тоқтайға
әкеліп, одан мақтау естіп, сый аламыз деп дәметеді. Бірақ Тоқтай
оған қуанған жоқ. Басқа қарап үнсіз ұзақ тұрды. Сосын оны
монғол дәстүрінше, қадірлеп көмуге әмір етті. Өйткені Ноғай нағыз монғол
еді. Және Шыңғыс хан жасысын мықты ұстанған, сол үшін қан кешіп, от жалаған
ең ақырғы ұрпағы еді. Тоқтай бұдай кейін өзінен
сыйлық күтіп тұрған орұсұт жауынгерлеріне қарады.
Қасына ымдап өзінің әскербасы
нояндарын шақырып алды. Ханның басын қара алмас болар, -
деді ол. Өз көзінше Ноғайдың басын әкелген әлгі орұсұт жауынгерлерін тегіс
қылышпен шаптырып өлтіртті. Алтын Орда ханының ойыншабұл да әділетті
шешім еді [17, 412]. Жазушы сол кезеңнің тарихи суреттерін беруде
оның қазақ халқының кейінгі кезеңдерге ықпалы қандай деген тұстарды да
ескереді. Кез келген тарихи шығарманы жазуда автордың ұстанатын әдебиеттегі
заңдары мен шығармашылық тұлғаның – автордың еркін ойы да болатыны анық.
Осы тұста тарихи шығарма ретінде Алтын Орда трилогиясының идеясы – ұлы
даладағы алып империяның қуаты мен күшін, ішкі және сыртық саясатын көркем
суреттеу болатын. Сондықтан да жазушы түркілік танымның өзгерістерін,
даладағы сана мен мәдениеттің өзгерістерін де анықтап берді. Бұл шығармада
басты идея – Жошы ұлысынан тараған Алтын Орданың ел тарихындағы орнын
көрсету болса, көлемді шығарма ретінде бірнеше идеяларды да қосалқы түрде
анықтауға болады. Мсыалы, бір ғана биліктің, өзгермейтін күштің ел дамуына
кесірі тиетіндігін, шапқыншылық пен жауласудың ел өркендеуіне кері әсерін
де айтуға болады. Алтын Орда трилогиясында біз
келесі оқиғаларды жіктеп анықтай аламыз.
1. Халықтың XI – XIV ғасырлардағы трихы
суреттледі. 2. Осы кезеңдегі Орта Азия мен Таяу
Шығыс, Шығыс Еуропадағы тарихи жағдайлар туралы да деректер мен ақпараттар
береді. 3. Ел басынан өткен тарихи оқиғалардың
себептері мен салдарларын ашады.
4. Халық тарихындағы мәдениеттер ауысуы мен
өзгерістерін сипаттайды.
5. Ұлттардың құрылуы мен қоныстануы туралы мәліметтер мен
тарихи жағдайларды суреттейді.
6. Мемлекеттің құрылысы оның қлыптасуы, дамуы мен өркендеуіндегі
тұлғалар орны мен халық белсенділігінің орнын ашады.
7. Ру, тайпалардың ұлт, халық болып бірігуінінің тарихи негіздерін
бейнелейді.
8. Ұлт санасы мен танымы, түсінігі мен ұғымындағы ойлар мен түйіндерді
қайта жаңғыртады. Тарихи романға
сәйкес келетін негізгі теориялық белгілер де сақталады, сонымен бірге
көркем шығарма талаптары да қатар өріледі. - Ел тарихына
қатысты оқиғалар хронологиялық жолмен беріледі; - халық, ұлт әлем
тарихындағы маңызды деректер, мәліметтер нақты, дәл беріледі;
- ел билеген хандар мен
ұлыс басшыларының мемлекет ісіндегі қызметтеріне де баға шынайы берілген,
автор билеушінің мемлекет басқарушысы ретіндегі қызметін нақты ашады, ал
пенделік мінездерін де дәл суреттейді;
- тарихи деректерді көркем үлгіге
түсіруде автор көптеген тәсілдерге барады, жаңа кейіпкерлер мен өзгеше
оқиғалар қосады; - жазушы шығарманың тарихилық
негізін басынан аяғына дейін бір стиль негізіне бағындырады;
- ел ішіндегі аңыздар мен оқиғаларды
да көркемдікті күшейту мақсатында пайдаланады;
- символдық бейнелерге көп мән береді.
Беркенің қанша бақырса да оның даусын ешкімнің
естімегені содан еді. Ал Сәлімгерей сарбаздарына ермеген күзетшiлер
Акжамалдың берген алтын ділдәларын ышкырларына мықтап байлап алып, күні
бұрын дайындап қойған аттарына мініп, Көк Орда, Хорасан, Ірбіт қайдасың деп
жан-жакка тарқай қашқан. Өйткені бұл жер хан, ноян, бекзадаларға жақсы
болғанмен, бұларға өте қиын тиген. Соғысқа барса өледі. Соғыста ерлік
көрсетіп, жауынды жеңсең, жеңiсiңнiң бар қызығын хан мен оның жақындары,
әскер басшылары көреді. Саған мықтағанда біреуді өлтіріп тапқан аты мен
қару-жарағын береді. Онда да егер оған хан төңірегіндегі біреу-міреу
қызықпаса. Ал қызықса ше? Онда, сол баяғы таз қалпында қалғаның. Бұл
соғысқа барғандардың күйі. Ал соғысқа бармаған қатардағы көшпенділердің
хәлі қандай? Жалғыз гуйенiң комына, жалғыз биенiң желіне қарап тырған сорлы
кедей. Малы да, байлығы да тек күштiлерде. Хан салығын төлей алмай құл
болып қалғаны қанша [17, 370].
Жазушының осы үзіндісінен Алтын Орданың бар жақсылығы, тіпті беделі артса
да – ендігі жердегі істері бір адамның мәртебесіне ғана бағытталған дегенді
айтады. Ханның өз тағын сақтау, өзінің беделін көтеріп, басқарған елінің
шекарасын тағы да күшейтсем деген ойы мемелекет үшін де пайдалы болған
тұстары бар. Бірақ қара халық үшін оның пайдасы жоқтығын да дәл басады.
Жазушы өз
трилогиясын Бату ханның қаһарлы да, ең бір билігі күшейіп, Дешті Қыпшақ
даласынан Шығыс Еуропаға дейінгі, Солтүстік Кавказға дейінгі аралықты билеп
тұстар дәрені жүріп тұрған шағынан бастайды. Осы дәуреннің кемуі мен оның
бағының төмендеуін баласын бүрікт әкеткен тұстан бастап көркем әрлейді.
Батудың өлімінен кейін Алтын Орданың бұрынғыдай беделі де, бағы да аса
қоймайды. Алтын Орданы ұстап тұрағн билеушінің мықтылығы да болатын деген
идеяны береді. Батудың бағының асуын атасы Шыңғыстың жақсы көрген
немесересі, алдына алып, өзі сүйген ұрпағы болуында деген халық түсінігін
де қоса береді. Осы арқылы жазушы халықтың танымы мен түсінігнде қалған
ойларды да жаңғыртып отырады. Кейіннен Батудың орнына келген ұлдарын
інісі Берке өлтіртіп, орнына хан болады. Беркенің заманын да жазушы молынан
суреттейді. Әсіресе оның жеке өз басына қатысты тұстарын суреттеуде автор
аса көркем тәсілдерді қолданады. Мысалы оның атасы Шыңғысханның әкеліп
берген қос аққуды өмір бойы сақтаушысы, өзін қорғаушысы етіп бейнелеуінде
де көп астар жатса керек. Қос аққу арқылы автор Алтын Ордадағы билеушінің
де жан дүниесінде махаббатқа деген орын бар екендігін, оның да
сүйіспеншілікті қаділрейтін, түсіне білетін жан екендігін айтады. Бірақ
Коломон мен Құндызға, өз жары Ақжамалға, Сәлімгерейге қарсы істерін
суреттеу арқылы оның барлығы тақтың ісі, биліктің құлына айналған екінші
бейнесі екендігін айғақтаудан туған. Шығарманың
ішінде бірнеше оқиғалар, бірнеше тарихи жағдайлар, бірнеше жазушының өзінің
қиялынан туған сәттер мен кезеңдер жиылып келіп, көркем тұтас әлемді
құрайды. Бұл қазақ тарихының ертедегі бір дәуірінің көріністері болып
шығады. Сурттелген көркем әлемде халықтың тұтас бейнесі ашылады. Аталған
кезең қазақ халқының құрамына кірген ру-тайпалар үшін ел болуға бет алған
шақ болатын. Сондықтан да ел ішіндегі түрлі көтерілістер, әсіресе Тарум
көтеріліс, оған қосылған қазақ ішіндегі Сәлімгерей көтеріліс, оның жалғасы
ұлы Ақбереннің көшбасшылығымен елді алып шығатын көтерілістер болып
жалғасып кете береді. Қорыта келгенде, Алтын Орда
трилогиясында жазушы қазақ елінің жеке ұлт болып ұйысуына дейінгі кезеңін
суреттейді. Бұл кейінгі халықтың бір шаңыраққа бірігіп, оның ұлт болып
қалыптасуына ықпал еткен тарихи оқиғалар ертінде маңызды болатын. Қазақ
хандығына дейінгі аралықтағы төрт ғаксырға жуық уақыт ішіндегі оқиғалар
баяндалады. Осы оқиғалар ортасында кейіннен Қазақ хандығына енген халықтар
шыңдалып, өзінің ұлттық танымы мен санасын қалыптастырды. Осы ортада
олардың мемлекет болуға қажет шарттары жасалды. Сондықтан да Жошы ұлысының
тарихын баяндау арқылы кезең, дәуір суреттері бір ұлт, бір халық
қалыптасуындағы орны тұрғысанан ғана емес, әлемдік тарихтағы, бергісі, Орта
Азия мен шығыс Еуропа, Таяу Шығыстағы оқиғалар легі суреттеледі. Қазақ
халқының ұлт болып қалыптасуында бізді құраған ру-тайпалар орны анықталады.
Олардың алғашқы кезеңдерде шығармадағы орны аса көріне қоймайды. Жазушы
қазақ халқы құрамына енген тайпалардың орнын, беделі мен қызметтерін бірте-
бірте суреттеу арқылы көтере береді. Жазушы сол
кезеңнің тарихи суреттерін беруде оның қазақ халқының кейінгі кезеңдерге
ықпалы қандай деген тұстарды да ескереді. Кез келген тарихи шығарманы
жазуда автордың ұстанатын әдебиеттегі заңдары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.