Мифология және қазақ мифтері
Торайғыров университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ӘӨЖ 82-2:894.342:884 Қолжазба құқығында
ШАХАЖАНОВА ГУЛЬНАР КАРИМЖАНОВНА
С. Қасқабасов – фольклортанушы ғалым
6D020500 – Филология (қаз)
Философия докторы (PhD)
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші:
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Жүсіпов
Н. Қ.
Шетелдік ғылыми кеңесші:
профессор Незир Тимур
Гази
университеті
Қазақстан Республикасы
Павлодар, 2023
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 ҚАЗАҚ АҢЫЗТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ С. ҚАСҚАБАСОВ ... ... ...14
1.1 С. Қасқабасовтың қазақ аңыздары туралы
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ...14
1.2 Мифология және қазақ мифтері ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1.3 Әпсана және әпсана-
хикаят ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..42
2 ҚАЗАҚ ЕРТЕГІТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ С. ҚАСҚАБАСОВ ... .. 57
2.1. Ертегінің жанрлық сипаттары
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 57
2.2. Ертегінің поэтикасы жөніндегі
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
2.3. Ертегінің текстологиясы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
3 ҚАЗАҚ ЭПОСТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ С. ҚАСҚАБАСОВ ... ... .102
3.1. Эпос табиғаты
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 102
3.2. Эпос түрлерін
жіктеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .108
3.3. С. Қасқабасов – қазақ фольклортану ғылымының мәртебесі мен теориясын
негіздеуші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 120
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .158
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 162
АНЫҚТАМАЛАР
Диссертациялық жұмыста төмендегідей анықтама беретін терминдер
қолданылды.
Аңыз – қазақ халық ауыз әдебиетінің ел-жер атауларына, кейіпкер
бейнесіне, тарихи оқиға, мезгіл деректеріне қатысты тарихи шындықты негізге
алатын жанр түрі.
Архаикалық әңгімелер – архаикалық кезеңдердің (біздің заманымызға
дейінгі VIII-VI ғ.ғ.) таным-түсініктері, сенім-нанымдары көркем сюжетке
негіз болған әдеби үлгілер
Әпсана – ертеде болған оқиғаны, іс-әрекет, жайды, көркемдей
баяндайтын, тыңдаушысына өнеге, үлгі, ғибрат беруді мақсат ететін фольклор
жанры.
Батырлық жыр – ел мен жерді қорғау, тәуелсіздігін сақтау тақырыбын
көтеретін, қаһармандары романтикалық қалыпта бейнеленетін, халық тарихының
көркем суретті жанры.
Дастан – даму, қалыптасу үрдісінде шығыс фольклоры мен әдебиетінің
ықпалы көп болған, эпикалық шығармалардың ең соңғы кезеңіндегі халықтың
көркем ой, таным жетістігін көрсететін жанрының түрі.
Жасампаздық мифтер – кейіпкерлері әлемді жаратушылар болып келетін,
дүниенің пайда болуы, жасалуы туралы баяндайтын фольклор жанрының түрі.
Ертегі – даму, қалыптасу үрдісінде миф, аңшылар туралы әңгіме, көне
ырым, кәделердің белгілерін бойына жинақтаған сюжеті барынша көркем,
фольклорлық прозаның жетілген түрі.
Композиция – көркем шығарманың құрылысы, шығармадағы бөлімдерді бір-
бірімен байланыстырып қиюластырады. Сюжеттің даму кезеңдерін белгілі бір
жүйеге түсіреді.
Көркемдіктәрбиелік мақсатты шығармалар – сюжеті әбден тұрақтанған,
көркемдігі жетілген классикалық туындылар. Қаһарман –
әдеби шығармадағы әсерлі, көркем, жан-жақты суреттелген типті бейне.
Фольклордағы қаһарман бейнелер Қобыланды, Ер Төстік, Алпамыс т.б.
қаһармандық дәрежеге көтерілген.
Құбылу – мифтік кейіпкердің түрлі себептермен басқа кейіпке көшуі.
Лиро-эпос – тақырыбы ғашықтық, сүйіспеншілік болатын, кейіпкерлері
батырлар жырына қарағанда реалистік қалыпта суреттелетін, шығармадағы
тартыс ел ішіндегі қайшылықтарға арналатын көркем жанрдың түрі.
Меморат – оқиғаға қатысушы немесе соған куәгер болған айтушының ауызша
баяндаған әңгімесі.
Миф – табиғат пен ғарыштың, қоршаған дүниенің, адам баласының
жаратылуы туралы, хайуанаттар мен құстардың пайда болуы, өзгешеліктері,
сипаттары жөнінде баяндайтын фольклордағы проза жанрының түрі.
Поэтика – әдеби шығармадағы көркем ойды жеткізу құралдарының жүйесі
туралы ғылым, әдебиеттанудың көне пәндерінің бірі. Поэтика термині кең
мағынада әдебиет теориясымен сәйкес келеді. Ал жекелеген термин ретінде
әдебиетттанудың теориялық салаларының бірі.
Рух-иелік мифология – XX ғасырға дейін алғашқы рулық қауым негізінде
Австралия мен оның аралдарын, Африка, Азияның кейбір аймақтарын, Американы
тіршілік еткен тайпалар мифтері. Бұл тайпалар мифтерінің кейіпкерлері –
құдай дәрежесіне жетпеген, рух-иелер немесе тәңір иелер. Құдай ұғымы
мемлекетпен бірге пайда болады. Көптеген тайпалар құлиеленушілік, феодалдық
қоғамды өткермеген. Ал бір құдайлық бейне құлиеленушілік, феодалдық қоғамда
жасалады.
Сюжет – белгілі бір фольклорлық жанр аясындағы шығарманың басты
оқиғасы, негізгі өзегі. Сюжет үшін оқиға ел арасында тарауы қажет,
фольклорлық сипат тұрақталған сюжетке, содан соң көркем туындыға көшеді.
Танымдық мақсатты шығармалар – табиғатты, қоршаған ортаның, заттар
мен хайуанаттардың, қасиеттері, мінез-құлықтарының пайда болуын
түсіндіретін туындылар
Тарихи жырлар – тарихи оқиғаларға құрылып, ел есінде қалған, ауызша
жеткен көркем туынды.
Текстология – ауызша және жазбаша көркем мәтіннің тарихын, жазылуы
мен тілін, көркемдік тәсілдерін зерттеу, түсіндіру, жариялау және де басқа
да мақсаттар үшін қалпына келтіру, анықтау, түзеу т.б. әдеби-лингвистикалық
жұмыстарды жүргізетін ғылым саласы.
Типология – көркем шығармаларды түрлерге бөлу, жіктеу үшін олардың
жалпыланған және жекеленген қасиеттерін, белгілерін, сипаттарын бөлудің
тәсілі.
Тотем – табиғаттан тыс байланыс, адамдар тобы мен жануарлардың,
өсімдіктердің, сирек заттардың белгілі түрлері арасындағы туыстық туралы
таным, түсінік. Солтүстік Американың оджибве үндістері тайпасының тілінен
алынған. Тотем, ототем термині оның тегі дегенді білдіреді.
Фольклорлық жанр – оқиғаны, сюжеттік материалды белгілі бір мақсатпен
тұтас мазмұнды, идеялы шығармаға айналдырудың әдісі, жолы, құралы.
Фольклордағы тұтастану – поэтиканың тармағы, көркем құралдың бір
бөлігі.
Хикая – халық дүниеде бар екеніне сенген түрлі жезтырнақ, дию, үббе,
шайтан, пері, жалғыз көзді дәу, албасты, күлдіргіш тәрізді кейіпкерлері
бар, діни нанымды білдіретін суреттейтін туындылар.
Эпос – құрамына аңыз, ертегі, повесть, роман, поэма т.б. көлемді
жанрлар кіретін, кейіпкерді, қоғамды барынша кең көлемде суреттейтін
әдебиеттегі үш тектің бірі.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ фольклоры – ұлттың бар інжу-
маржанын жиған асыл қазынасы. Қазақ ұлтының бар құндылығы халықтың
шығармаларында сақталған. Ғасырлардан жеткен көркем үлгінің тарихы, тектік
негізі, жанры мен қалыптасу кезеңдері, ел өткенімен байланысы, қоғаммен
қатынасы, жанрлық, түрлік сипаттары мен белгілері т.б. көптеген шешілуі
керек тұстары зерттеушілер тарапынан да, фольклорға қызығушылардан да мол
сұрақтарды туғызғаны анық. Осы тұста халықтық шығармалардың ұлттың ой-
танымы мен қабілетін, ұшқырлығы мен талантын танытатын мұра екендігін,
рухани нәр, жұрттың бүгінгі тәуелсіз күнге жеткізген асыл армандарының
жалғасы іспеттес құндылығын академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың ғылыми
зерттеулерінен табамыз. Диссертация академик, фольклортанушы
ғалым С. Қасқабасовтың еңбектерін талдауға арналған. Ғалымның қазақ
фольклорының мәртебесін белгілеген ғылыми ойлары негізге алынды.
Фольклортану ғылымының теориялық негіздерін тұжырымдаған ойларынан бастап
халықтық шығармалардың жанрлық түрлері туралы еңбектеріне зерттеу жасалды.
Осы тұста фольклордың жанрларының ерекшеліктері, түрлері, табиғаты мен
қоғаммен қарым-қатынасы, дәуірлік өзгерістері туралы ғалым ойларынан
тарқатыла отырып, қазақ фольклористика ғылымының даму тарихы мен
теориясына, поэтикасына және текстологиясына, типологиясына қатысты
көптеген түйінді тұстарға қатысты мәселелер көтеріледі.
Ғалым С. Қасқабасовтың қазақ фольклортануындағы кешенді зерттеуі ғалымның
осы саласындағы теориялық мәселелерді анықтаған тұжырымды ойларымен, әрі
фольклор жанрларының әр түріне жасаған жеке-жеке талдауларымен мәнді.
Сондықтан да ғылыми жұмыста С. Қасқабасовтың прозалық жанрлар, эпика
шығарма түрлері, әдебиеттің қоғаммен қатынасы, көркемдік сипаттары,
қызметіне қарай жіктеліп талданады. Қазақ
фольклорындағы аңыздарға, мифтер мен хикаяттарға, ертегілерге, жырларға
т.б. жанр түрлеріне қатысты тұста С. Қасқабасов тұжырымы туындының қызметі,
белгілері, қоғаммен қатынасы, пайда болу себептері, мақсат-міндеттеріне
қарай анықталады. Әсіресе ертегі жанрының прозалық белгілері мен сипаттары,
түрлеріне қатысты ойлары фольклортану ғылымындағы жаңа ойларға бастама
болғаны айқындалады. Бұл теориядағы таңдалған әдістің өміршеңдігімен бірге
ойды анықтау мен жүйелеуде нақтылыққа, ғылыми дәлелді жеткізуге ықпал
ететіндігі көрсетіледі. Фольклор туралы ғылым академик С.
Қасқабасов зерттеулерінде этнологиямен, тарихпен, тіл білімімен,
археологиямен байланысты талданады. Осы арқылы тұтас мәдениетті, рухани
әлемді жасаушы халықтың қадір-қасиеті, беделі, танымы мен орны ашылады.
Қазақ фольклорының даму тарихы әлемдік
фольклор тарихының бір бөлшегі ретінде алына отырып, С. Қасқабасов
пікірлерінің маңызы ғалымның іргелі зерттеулерінің бүгінгі тәуелсіз қазақ
фольклортану ғылымы үшін тың әрі жүйелі еңбектердің нәтижесі деп танылады.
С. Қасқабасовтың қазақ фольклортануындағы ғылыми ойларының кейінгі
зерттеулерге тірек болғандығы да талдау арқылы ашыла түседі. Бүгінгі
жаһандық тұтасулар тұсындағы ұлттың жаңғыруы мен рухани өсуінің көзі –
фольклордың мәні мен қызметі әлі де маңызды екені, ұлттардың тұтасуы
тұсында халықтық танымды сақтаушы ретінде мәнінің арта түсетінін ескеру
назарға алынды. Тақырыптың өзектілігі. Ғылыми жұмыстың
өзектілігін келесі сипаттарымен анықтаймыз.
1. Қазақ фольклортану ғылымының даму тарихы XIX ғасырдан
басталып, XX ғасырда мол зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бірақ Кеңестік жүйе
идеологиясы ұлттық фольклордың қатпарлы да, мол қырлы, сырлы да, терең
мазмұнды үлгісін барынша ашып анықтауда көп қиындықтарды туғызғаны анық.
Дегенмен, сол кезеңнің өзінде қазақ фольклортану ғылымының жаңа бағыттары
белгіленген болатын. Ал тәуелсіздіктен кейін қазақ фольклорының қазыналы
арнасы ашылды. Осы тұста фольклордың кейінгі кезеңдердегі зерттелуінде
ғалым С. Қасқабасовтың ойлары мен тұжырымдарының орны ерекше болғаны
белгілі. Ғалымның бұл зерттеулері халық мұрасының жаңа бағыттағы ой жүйемен
талдануына жол ашты. 2. XX ғасыр – жаңа технологиялар мен
ақпараттар, өзгерістер заманы. Қоғамға жаңа ой мен түсінікті, таным мен
руханиятты негіздеуде халықтың есте жоқ ескі замандардан бастап жасаған
асыл қазынасы – фольклордың орны ерекше. Фольклор шығармаларын талдау мен
зерттеудегі ғалымның жаңа көзқарастарды талдау әдістері жалпы гуманитарлық
ғылымды зерделеу үшін де қажет.
3. Қазақ фольклорының мәртебесі мен теориясына қатысты
тұжырымдар фольклортанудың негізгі тірегі ретінде алынып, осы саланың
зерттеуінде басшылыққа алынуы да тақырыпты терең қарастыруды қажет етеді.
4. Фольклордың даму тарихы, жанрлық ерекшеліктері мен поэтикасы,
текстологиясы, типологиясы жаңа ой-пікірлердің аясында қайта зерттеуді
талап етуі де тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейтіні белгілі.
5. Қазіргі қазақ фольклортану мәселелері және Сейіт Асқарұлы
Қасқабасов еңбектерінің мәнін аша отырып, ұлттық руханиятты зерттеуші
академик ғалымның терең білімін, оралымды ойларын, адастырмас тұжырымдарын,
мол тәжірибесін, қарымды қайраткерлігін үлгі етудің, ел қазынасын зерттеуді
мұрат еткен болашақ өрендерге насихаттаудың қажеттігі де жұмыстың өзекті
тұсы болады.
Ғылыми жұмыстың нысаны. Диссертациялық зерттеу жұмысында фольклор
жайындағы ғалым Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың ғылыми тұжырымдары қазақ,
әлем, орыс фольклортану ғылымындағы ой-пікірлермен салыстырыла,
салғастырыла, сабақтастырыла қарастырылды. Ғалымның қазақ фольклортанудағы
еңбектері, жанрлық жағынан жіктелуіне қарай талданды.
Академик С. Қасқабасов зерттеулерін кезеңдік белгілеріне қарай екі
топқа бөлуге болады.
1.Кеңестік кезеңдегі (1960-жылдардың соңынан 1990-жылдарға дейін) ғылыми
еңбектері.
Фольклордың прозалық түрлерінің жанрлық ерекшеліктерін, сюжеттік тегін,
кейінгі жазба әдебиетке әсерін, фольклордағы кейіпкер бейнелерінің циклдену
сипаттарын, типологиялық белгілерін анықтаған т.б. зерттеулері. 2.
Тәуелсіздік кезеңіндегі ғылыми еңбектері. Әдебиет пен фольклордағы
ақтаңдақтарды қалпына келтіру, мемлекеттік деңгейіндегі мәдени және рухани
бағдарламаларға басшылық жасауы, фольклортану ғылымындағы еркін ойлы ғылыми
ортаны қалыптастыруы.
2. Зерттеу пәні. Қазақ фольклортану ғылымы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. С. Қасқабасовтың ғылыми еңбектері
қазақ фольклортанудағы теориялық негіз болуымен артық. Ғалымның еңбектері
туралы пікірді біз екі топқа бөліп қарастыру керек деп есептейміз. 1.
С. Қасқабасовтың ғылыми еңбектеріне талдау, ғылыми ойларына берілген баға.
2. Академиктің
фольклортанудағы еңбектерін негізгі тірек еткен кейінгі кезеңдердегі
зерттеу жұмыстары, жасалған сілтеме, бөліскен пікірлер. ...
сирек таланттың бірі – Ұлттық ғылым академиясының академигі Сейіт Асқарұлы
Қасқабасов. Ол – қазақ филологиясы ғылымы тарихында ерекше орны бар
ғалымдардың бірі. Өзі таңдап алған фольклортану ғылымына шынайы берілген,
бұл салада талай іргелі еңбек жазған, еліміздегі ғылым саласының талантты
ұйымдастырушыларының бірі, нағыз ұлтшыл азамат, көрнекті қоғам қайраткері
[1, б.5].
Ш. Құрманбайұлы С. Қасқабасовтың ғылымға үлкен мақсатпен, аманатты
арқалап келгендігін, М. Әуезовтен бата алып, қазақ фольклорына терең
дайындықпен, ұстаздарының болашағына берген үлкен сенімімен келгендігін
жазады [2]. Серік Қирабаев
ғалымның Ертекші Шалқарбай Даңылбаев (Едіге Тұрсыновпен бірге жазған)
деп аталатын алғашқы мақаласынан бастап кең арналы монографияларына ұласқан
терең ойлы, мол ізденісті еңбектеріне жоғары баға береді. 1972 жылы жарық
көрген Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері (Казахская волшебная сказка)
зерттеуі КСРО-ның Ғылым академиясы бойынша үздік бес кітаптың бірі ретінде
танылғандығын жазады [1, б.3-4].
500-ден астам ғылыми мақала, 11 монографияның
авторы, С. Қасқабасов еңбектері қазақ фольклоры мен әдебиетінің, өнерінің
өзекті тұстарын сонау есте жоқ ескі кезеңдерден бүгінгі заманға дейін
жеткізген, терең түйін мен мол ізденістен тұратын, жаңаша тұжырымдарымен
өзгеше әрі жан-жақты талдау жасаған зерттеулер екендігін айтады [1, б.5].
Аталған еңбектердің барлығы дерлік қазір ұлттық фольклортану
саласында ғана емес, бүкіләлемдік фольклортану ғылымына қосылған бағалы
үлес болып табылады [1, б.5], - дейді академик.
Танымал еңбектерінің қатарында Казахская волшебная сказка (1972),
Қазақтың халық прозасы (1984), Родники искусства (1986), Колыбель
искусства (1990), Казахская несказочная проза (1992),Абай және
фольклор (1995), Золотая жила (2000), Жаназық (2002), Қозы Көрпеш-
Баян Сұлу. Қыз Жібек. Қазақтың ғашықтық жырлары (2003), XV-XVIII
ғасырлардағы қазақ әдебиеті (2005), О фольклоре и не только (2005)
Елзерде (2008) сияқты монографиялар мен зерттеулер кітабының және 300-ден
аса еңбектің, соның ішінде фольклор, әдебиет пен өнер бойынша 9
монографияның авторы [1, б.4-5 ]
Егемен Қазақстан газетінің 2020 жылғы 24 маусымдағы Сейіт деген
мақаласында ғалым, қоғам қайраткері, С. Қасқабасовтың шәкірттерінің бірі
Сауытбек Абдрахманов ғалым еңбектерінің бірнеше қырын ашып көрсетеді.
1. Қазақ
фольклористикасын зерттеуге студент кезінен ынта қойған ғалымның осы
саладағы үлкен академиялық мектептен өткендігін айтады. 2. Жасынан
қала мен дала мәдениетін бойына қатар сіңірген ғалымның билингивистік
талантының тың ойлар мен кең тынысқа мүмкіндік бергендігін жазады.
3. Жаңалыққа толы кандидаттық диссертация еңбегі бойынша жазылған
Казахская волшебная сказка атты іргелі зерттеуі түркі дүниесінің
фольклортану ғылымының беделін көтерген еңбек болғандығын көрсетеді.
4. Қазақ мифологиясының методологиясын жасаушы екендігін дәлелдейді.
5. 100 томдық Бабалар сөзі жинағының әлемдік ғылымда теңдессіз құнды
дүниені дайындауға басшылық жасағаудағы еңбегін ерлікке бағалайды.
6. Әдебиеттегі
ақтаңдақтарды қалпына келтіру ісіндегі қайраткерлігіне тәнті болады.
7. Қоғамның адами-
парасаттылық императиві - тұлға деп атап, қоғамдағы орнын айқындап берді
[3]. Ғалым Б. Омарұлы С.
Қасқабасовтың 100 томдыққа дайындығын балалық шағымен байланыстырады.
Фольклорлық шығармаларды бала кезінен құлағына сіңірген нағашы атасы
Әбдікерім Кемпірұлының әсерінің өзгеше болғандығын, білімге ерте кезінен
құлшынысын оятқанын жазады [4]. С. Қасқабасовтың ғылымдағы еңбектерін 80
жылдық мерейтойына орай ұйымдастырылған конференцияда Түркия, Татарстан,
Қытай, Ресей елдерінің ғалымдары да жоғары бағалады.
Бабалар сөзінің байрағын ұстаушы атты онлайн
академиялық сұхбаты Ұлттық академиялық кітапхананың фейсбук парақшасында
және зум платформасында өтті.
ҚР БжҒМ өкілі Ж. Д. Құрманғалиева ҚР Президенті Қ. Тоқаев
құттықтауын, Білім және ғылым министрінің құттықтауын оқып берді. Мемлекет
басшысы мен А. Айтмағамбетовтің құттықтауларында әсіресе Қазақстандағы
тұңғыш ЖАК жетекшісі, 100 томдықты шығарудағы еңбектері жоғары бағаланғанын
оқып берді. Ғылыми еңбектерінің мәнін атай келіп, Ж. Д. Құрманғалиева
Ресейлік ғалымдардың С. Қасқабасовты фольклортану ғылымының элитасы деп
бағалауының өзі қазақ ғылым мәртебесін көтеретін мақтаныш екендіген
тоқталды. Шәкірті, ғалым Кенжехан Матыжанов
және Ш. Құрманбайұлы ғалымның академиялық біліміне тоқталды. Ә. Асқаров
Абайдың 150 жылдық мерейтойын, Қозы-Көрпеш – Баян сұлу дастанының 1500
жылдығын атап өтудегі еңбектеріне акцент қойды. Осы шараларды ұйымдастыруда
басты идеяларды беруші деп келіп, ұлт құндылықтарын сақтаудағы қарымды
істеріне өзгеше көңіл аударды.
Ғалым Н. Жүсіпов Мәшһүр-Жүсіп фольклорын ғылыми айналымға енгізуге басшылық
еткенін, шығармаларын жарыққа шығарудағы ақыл-кеңестері ұлы тұлғаның
туындыларын жүйелеуде көмектескенін атап өтіп, С. Қасқабасовты
фольклордағы барлық мәселеде көшбасшы деп атады [5]. Әлемге
танымал фольклортанушы, Ұлттық ғылым академиясының академигі, Мемлекеттік
сыйлық пен ТМД деңгейіндегі Достастық жұлдызы сыйлығының лауреаты, Сейіт
Асқарұлы Қасқабасовтың есімін отандық ғылым мен жоғары мектеп зор
мақтанышпен айта алады. Мұның өзіндік себебі бар: біріншіден, ол кісі –
тамшы тас жарады дегендей, институтты бітіргеннен бір бағытта – ғылым
бағытында күн-түн демей қызмет етіп жүрген қағидатшыл, талапты, бастамашыл
азамат; екіншіден, біздің қоғамда алпысыншы жылғылар (шестидесятники)
деген толқын бар. Секең – ғылым арнасынан қосылған әлеуетті өкіл;
үшіншіден, Міржақып Қайда едің? деп сұрақ қойғандай, жауапты шақта –
тәуелсіздік үшін күрес тұсында және Елбасымыз айтатын сындарлы жылдарда
атқарушы биліктің салт-сана, ғылым-білім қанатын қатайтып, Өзбекәлі
Жәнібеков, Мырзатай Жолдасбеков ағаларымен бірге Сейіт Қасқабасов та жүрді
[6] ...шын табиғаты шыншыл азамат, шынайы ғалым –
халықаралық өреде ой баптап, жаңалық ашып келе жатқан iрi түрiктанушы,
ғылыми мектебi қалыптасқан кемел оқымысты, - деп бағалайды ғалым Қ.
Ергөбеков [7]
Кейінгі жылдары қазақ фольклортануы теориялық, әдістемелік жағынан
жетіліп, биіктей түсті. Аталған бағытта айналымға кірген деректер,
жарияланған көлемді монографиялар мен қорғалған диссертациялар саны
біршама. Соған қарамастан, бұл пәннен жоғары оқу орындарында пайдалану үшін
өткен ғасырдың елуінші жылдарында жазылған Мәлік Ғабдуллиннің Қазақ ауыз
әдебиеті атты кітабын қайталап бастырумен ғана шектеліп келдік. Аталмыш
оқулықты ауыстыратындай, уақыт талабына жауап бере алатын заманауи құрал
әзірлеудің зәрулігін сала мамандары әлдеқашан сезінген. Осы олқылықтың
орнын толтыру мақсатында жақында ғана жарыққа шыққан республикадағы жетекші
фольклортанушы, академик Сейіт Қасқабасовтың Ойөріс атты еңбегі жаңашыл
сипатымен ерекшеленеді [7] Әсіресе, ол қазақ халық прозасының
жанрлық жүйесін жасады, бұл үлгі туысқан халықтар үшін де тағылымды болды.
Қазақ фольклорының әрбір жанрына жеке монография арнау – бүгіндері 100 том
болып жарық көрген бай мұрамызды ғылыми нысанға айналдыру, игеруге жол
ашатын кешенді жұмыс [8].
Саясаткер, мемлекет және қоғам қайраткері М. Құл-Мұхаммед нардың жүгін
көтерген адам – Сейіт Асқарұлы , - деген бағасын [9] берсе, ғалым А.
Еспембетов фольклортану, мәтінтану, әдебиет тарихының түрлі тұстары,
толымды да орнықты, терең талдаулы, тыңғылықты теориялық тұжырымдары
қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеудің тірек негіздері екенін
айтады [10]. Ғалымның
фольклортанудағы еңбектерінің маңызы туралы, кейінгі зерттеулердің теориясы
мен тәжірибелік негізі болғандығын, кең көлемдегі зерттеу жүргізу
мүмкіндігін ашып, жанрлық белгілерін анықтап, дәл анықтап беруімен құнды
екендігін көптеген ғалымдар айтады [11-16]. Ғалым С.
Қасқабасов фольклортану ғылымындағы орныққан ғылыми әдіс-тәсілдерді қолдана
отырып, қазақ халық прозасының маңызды тұстарын белгіледі. Қазақ
фольклортану ғылымындағы проза жанрларының теориялық негіздерін жүйеледі.
С. Қасқабасовтың орныққан жүйелі тұжырымдары негізінде бірнеше академиялық
жинақтар шығарылды. Қазақтың прозалық фольклорының генезисі мен даму
жолдарын, типологиясы мен поэтикасын анықтады. Бұған дейін нақтылауды, жанр
ретінде ерекшеліктері мен белгілері анықтауды қажет ететін миф,
ертек, аңыз, әпсана, хикая, жағдаят сияқты жанрлардың бөлек сипаттары мен
ортақ белгілеріне ғылыми сипаттама жасады [17, б.167-168].
Ғалым еңбектерінің келесі бір саласы – қазақ
фольклортанушыларының жаңа буын өкілдерін, зерттеуші-ғалымдарын
дайындаудағы еңбектері. Бұл туралы ғалым Г. Ж. Пірәлиеваның [18], А.
Тойшанұлының [19], Ж. Ә. Айтмұхамбет [20] т.б. пікірлері мен зерттеулерін
келтіруге болады.
Жұмыстың мақсаты – қазақ фольклортану ғылымындағы академик С. Қасқабасов
еңбектерінің орнын ашу, ғылыми ойларына, көзқарастарына, пікірлеріне талдау
жасау арқылы қазақ әдебиеттану ғылымындағы академик тұжырымдарының мән-
маңызын айқындау. Міндеттері:
- С. Қасқабасовтың қазақ
аңызтану мәселелері туралы еңбектеріндегі пікірлерге, ғылыми ойларға
талдау жасау, әлемдік мифологияны зерттеудегі ұстанымдар мен тәсілдер,
қазақ мифтерін анықтаудағы, жанрлық белгілерін көрсетудегі ғалым
көзқарастарының негіздемесін ашу; - әпсана және
әпсана-хикаят жанрларының сипаттары мен оларды анықтаудағы ұстанымдар;
- ертегінің жанры мен
поэтикасы, типологиясы туралы зерттеулеріндегі ғылыми ұстанымдар мен
тәсілдерді анықтау; - эпостану мәселелері және оның
жанрлық сипаттары туралы ғылым зерттеулерінің қазақ фольклортану
ғылымындағы орнын анықтау; - С. Қасқабасов – қазақ
фольклортану ғылымының мәртебесі мен теориясын негіздеуші ретіндегі
еңбегіне баға беру; - қазіргі қазақ
фольклортану мәселелері және С. Қасқабасов еңбектерінің мәнін, ғылымдағы
орнын көрсету. Зерттеудің әдіс-тәсілдері.
Фольклор жанрлары туралы мәліметтерді жинау, топтау әдістері, ғалым
пікірлерін әлемдік, орыс, қазақ ғалымдары пікірлерімен арадағы ұқсастық пен
айырмашылықты анықтауда салыстыру әдісі, сонымен бірге әдеби талдау
әдістері қолданылды. Сюжеттік талдау мен композициялық құрылысын анықтауға
үшін салыстырулар жасалады. Зерттеудің тірек көздері.
1. Ғалым С. Қасқабасовтың еңбектері.
2. Әлем және қазақ фольклортануы туралы ғылыми
зерттеулер. 3. Фольклорлық шығармалар.
Қорғауға ұсынылатын теориялық тұжырымдар.
1. С. Қасқабасов аңыз туралы бұған дейінгі пікірлерге жаңа тың ойлар
қосады. Қазақ аңыздарын аңыздық проза деп алып, аңызды соның бір жанрлық
түрі ретінде алып зерттейді. Аңыз замандар ағымымен өзгеріп, әпсана-
хикаятқа айналатыны тұжырымдалады. Жанр ретіндегі басты сипаты – тектік
табиғатын тануда. Бұл үшін ғалым типологиялық тәсілді аңыздың ерекшеліктері
мен әдеби сипаттарын анықтаудағы ұтымды тәсіл деп көрсетеді.
2. С.
Қасқабасовтың қазақ мифологиясы жайындағы зерттеулері – қазақ
фольклортануындағы жаңашылдық. Қазақ мифтерін алғаш рет жүйелеп, ғылыми
айналымға енгізді. Мифтегі киелілік, мифтік уақыт, кеңістік, мифтегі
құбылушылық, жасампаздық, мифтік сана, ілкі атадемиург т.б. тұжырымдарына
жасаған талдауларының мәні мен басты белгілері анықталады. Қазақ мифтерінің
толық мифтік деңгейге көтеріле алмауының себептерін Түркі қағанатының
құлиеленушік мемлекет болмаған, әрі ұзақ уақыт мемлекет болып тұра
алмауымен байланыстыратын ойлары ұсынылады
3. Аңыздық прозаның бір түрі ретінде әпсана-хикаяттардағы қиял,
кейіпкерлердің діни наным-сеніммен байланысы, пайда болуының тарихи кезеңі,
мифтен өзгеру себептері, композициялық құрылымы туралы мәселелеріне қатысты
ғалым ойлары фольклор жанрлары арасындағы сабақтастықты ашады.
4. Ғалым қазақ ертегілерінің түр және сюжеттік ерекшеліктерін
талдайды. Ертегінің сюжеттік жіктелісі, пайда болу себептері, блгілері,
уақыт, өзге фольклор жанрларынымен байланысы, текстологиясы т.б. түйінді
мәселелеріне қатысты ойлары дәйектелігімен, ғылыми жүйелі талдауымен, әдіс-
тәсілдерінің нақтылығымен дәлеледенеді.
5. С. Қасқабасов ертегінің жанрлық түрлерін бұған дейінгі қалыптасқан
үлгіден тың қалыпта талдауы жанрлық түрлерін жіктеуде де көрінеді. Ертегі
сюжеттерін, құрылысын, кейіпкерлерін бір жүйе етіп зерттеу арқылы олардың
пайда болған, шығу, қалыптасу кезеңдері туралы дәлелді ойды ұсынады. Эпос
тегі, мазмұндағы көне сюжеттер, эпостық сарын, қаһарман бейнесі қоғам
қажеттігінен туған көркемдік тәсілдер ретінде талданады. 6. Ғалым
фольклордағы айтылмаған тақырып ертегі текстологиясының методологиясын
жасайды. Ертегі текстологиясы – ертегінің жанрлық табиғаты мен құрылымы,
мазмұны мен тілі, стилі мен көркемдік ерекшеліктері, тегі мен кейіпкерлер
жүйесі. Осы жүйені сақтау үшін текстологиялық зерттеу жүргізуде ертегі
айтушы, тыңдаушы, жазып алушы, қолжазбамен жұмыс, бастырушы, оның
көзқарастары, пікірі мен ұстанымымен байланысты екендігін дәлелдейді.
7. Ғалым қазақ эпостарының табиғатын ертегілермен
сабақтастырады. Тарихи туыстастығын сюжеті, жанрлық жақындығы, көркемдігі
және образдылығы арқылы анықталатындығын көрсетеді.
8. Поэзиялық жанрлардың халықтың мемлекет болуы, ел болып қалыптасуындағы
рөліне ерекше мән беруі – талдаудың ғана емес, жанрлық жіктеу мен
поэтикалық сипаттарын ашуда да анықталады. Ғылыми
жұмыстың теориялық-тәжірибелік маңызы. 1. Ғылыми жұмыс
нәтижелерін жоғары, орта оқу орындарында Қазақ әдебиеті, Қазақ
әдебиетінің тарихы, Фольклортану, Ежелгі дәуір әдебиеті т.б. пәндерді
оқытуда пайдалануға болады. 2. Зерттеудің
нәтижелері негізінде оқу құралын, оқу-әдістемелік құралдар әзірлеуге
болады. 3. Студенттер
мен магистранттарға арналған элективті курстардың материалдары ретінде
ұсынуға болады. 4. Қазақ
фольклортану ғылымына қатысты зерттеу жұмыстарында тірек материал бола
алады. Автордың
диссертацияда келтірілген нәтижелерді алудағы нақты үлесі. Ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттерін және шешу әдіс-тәсілдерін,
ғылыми тұжырымдарды автор өз зерттеулерімен, жеке өзінің ғылыми
еңбектерді талдау, салыстыру арқылы жүргізген зерделеуімен орындаған.
Диссертация деректері арқылы қазақ фольклортану ғылымының зерттеулерін тың
ақпараттармен толықтырған. Қазақ фольклортану ғылымының зерттеушілер
назарына ілінгеніне екі ғасырдан астам уақыт өткені белгілі. Әр кезеңнің өз
ерекшеліктері бар. Диссертациялық зерттеуде ғалымның еңбектері қазақ
фольклортану ғылымын жаңа көзқараспен, тың ойлармен терең қарастырған 1960-
жылдардың соңынан бастап жүргізген ғалым еңбектерінен басталып, кейінгі
мемлекеттік деңгейдегі академиялық жинақтарға негіз болған тұжырымдарына
дейін жалғасады. Алғашқы кезеңде ғалымның еңбектері
фольклордың прозалық түрлерінің жанрлық ерекшеліктерін, типологиялық
сипаттарын қарастыру болса, екінші кезеңде тәуелсіз қазақ ұлттық
әдебиетінің мұраларын егемен ел көзқарасымен, еркін оймен, мемлекетшіл
көзқараспен қарастырған зерттеулеріне назар салынады. Фольклортанушы ғалым
С. Қасқабасовтың ғылыми еңбегі кең көлемде ғылыми зерттеудің нысаны
болады. Ғалым еңбектерін талдау арқылы қазақ фольклортану ғылымындағы
прозалық жанрлар, эпостық жанрлар табиғаты туралы тың тұжырымдар беріледі.
Академик Сейіт Асқарұлының қазақ фольклортанудағы жаңалықтары: түрлерге
жіктеу, жанрлық сипаттарын, белгілерін нақтылау, әлемдік фольклористикамен
байланыстыру, халық тарихымен сабақтастығына талдау жасау, фольклор
туындыларының сақталу, жиналу, жариялану, ұлт құндылықтарына айналуының
басты бағыттарын белгілеген ойларын жинақтап көрсетеді.
Жұмыстың апробациясы диссертация тақырыбы
негізінде Инновациялық технологияларды білім беру үрдісіне ендіру – сапалы
білім негізі республикалық ғылыми-әдістемелік конференциясына, XVI
international scientific and practical ғылыми-тәжірибелік конференциясына,
Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен мектеп оқушыларының ХХ
Сәтбаев оқулары халықаралық ғылыми конференциясына, XVI Meidzynarodowej
naukowi-praktycznej konferencji STATEGICZNE PYTANIA SWIATOWEJ NAUKI 2020 07-
15 lutego 2020 roku Volbme 6 Przemysl Nauka I studia 2020 конференциясына
ғылыми мақалалар ұсынылып, баяндамалар жасалды.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша басылымдар. Зерттеу
тақырыбы бойынша –q12 ғылыми мақалалар жарияланды. ҚР ЖБжҒМ БжҒСБК
ұсынған басылымдарда – 4; шетел және отандық халықаралық
басылымдарда – 6; Scopus базасында – 2.
1 Жүсіпов Н. Қ., Шахажанова Г. К. Қазақ фольклортану ғылымы және С.
Қасқабасов зерттеулері ПМУ Хабаршысы. Филологиялық сериясы. № 1. 2020. –
415 б. (163-170 б.б.)
2. Шахажанова Г. К. С. Қасқабасов – қазақ фольклоры теориясын
негіздеуші Ш. Уәлиханов атындағы КМУ хабаршысы Филология сериясы. № 1,
2020. (211-216 б.б) – 266 б.
3. Шахажанова Г. К., С. Қасқабасовтың қазақ аңыздар туралы еңбектері
Инновациялық технологияларды білім беру үрдісіне ендіру – сапалы білім
негізі республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары, І.
Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған, 2020 –
334 б. (184-189 б.б.)
4 Шахажанова Г. К. Қазақ фольклорының көркемдік ерекшелігі және
С.Қасқабасов зерттеулері Materials of the XVI international scientific
and practical conference science and сivilization - 2020 30 January - 07
February , 2020 Volume 9 Political science
History Law philosophy SHEFFIELD SCIENCE AND EDUCATION LTD Registered in
ENGLAND & WALES Registered Number: 08878342 OFFICE 1, VELOCITY TOWER, 10
ST. MARY'S GATE, SHEFFIELD, S YORKSHIRE, ENGLAND, S1 4LR 2020 (3-6 ), 52 б.
5 Шахажанова Г. К., Жүсіпов Н. Қ. Қазақ ертегітану мәселелері және С.
Қасқабасов зерттеулері Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен
мектеп оқушыларының ХХ Сәтбаев оқулары : Халықаралық ғылыми
конференциясының материалдары. – Павлодар : С. Торайғыров атындағы ПМУ,
2020. (233-238 б.б.) – 447 б.
6 Жүсіпов Н. Қ., Шахажанова Г. К., С. Қасқабасов – фольклортанушы
ғалым. Абай Құнанбаевтың 175 жылдығына арналған Ұлы Абай мұрасы және
әлемдік өркениет атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның
материалдары, Петропавл 2020. – 192 б. (180-184 б.б.)
7 Шахажанова Г. К. Аңыз-әпсаналардың жанрлық ерекшеліктері Materily
XVI Meidzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji STATEGICZNE PYTANIA
SWIATOWEJ NAUKI 2020 07-15 lutego 2020 roku Volbme 6 Przemysl Nauka I
studia 2020
8 Increasing the Level of Education at the University: Technology
and Control, Shakhazhanova G., A. Zhubandykova, S. Zhiyenbayeva, B.
Arzanbayeva, A. Yelkeyeva, R. Nabuova, A. Issayeva, J. Sakenov, A. Lyuft.
Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 2020. 12(3
Special Issue), pp. 174–180
9 Management of Teachers’ Creative Activity Development..
Shakhazhanova, G.K., Zhussupov, N.K., Baratova, M.N. (2021) Academic
Journal of Interdisciplinary Studies, 10 (3), pp. 188-197. E-ISSN 2281-
4612
ISSN 2281-3993Vol 10 No 3 , May 2021 Scopus
10. Шахажанова Г. К. Ғалым С. Қасқабасовтың хикаялары туралы
зерттеулері. Торайғыров университетінің хабаршысы ғылыми журналы.
Филологиялық сериясы. № 1. 2023. – 431 б. (376-385 б.б.)
11 У. Гурсу, Г. К. Шахажанова. Ғалым С. Қасқабасовтың қазақ мифі
туралы зерттеулері. Торайғыров университетінің хабаршысы ғылыми
журналы. Филологиялық сериясы. № 3. 2020. – 415 б. (158-165 б.б.)
12 Шахажанова Г.К., Набиден Н.А., Ертегінің поэтикасы жөніндегі
зерттеулері. Сәтбаев оқулары-2023. Ғылым және технологиялар: идеядан
өңдіріске ендіруге дейін халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның
еңбектері, Алматы, 2023. -298-304 б.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен Интернет дерек
көздерінен тұрады.
Кіріспеде диссертацияның ғылыми аппараты белгіленді. Негізгі
бөлімдерде тақырып бойынша талдау, ғылыми зерттеудің басты нәтижелері
жазылды. Ғалымның фольклортанудағы зерттеу еңбектері мен олардың маңызы,
мәні көрсетілді.
1 ҚАЗАҚ АҢЫЗТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ҚАСҚАБАСОВ
1.1 С. Қасқабасовтың қазақ аңыздары туралы еңбектері
Қазақ фольклоры – ұлттың бар рухани қазынасын бойға жинаған мұра. Бұл
бай мұрада табиғаттың әр түрлі бейнелері мен сырлары туралы, қоршаған
адамдар ортасы туралы небір тамаша туындылар бар. Олар туралы аңыздар мен
әңгімелердің болуы да – қазақтай әсершіл, қиялшыл халық үшін шартты
заңдылық. Ғалым бұл
топтағы шығармаларды аңыздық проза деп алады. Олардың ерекшеліктеріне
келесі белгілерді көрсетеді. 1. С.
Қасқабасов халық прозасының ертегіден басқа жанрлары немесе Аңыздық проза
деп атайды. 2.
Халық прозасының ертегіден басқа жанрлары немесе Аңыздық проза жанрлары:
миф, хикая, аңыз, әпсана, хикаят. 3.
Көркемдік жағынан қарапайым. Сюжеті тыңдаушыларын сендіре алатындай болады.
Деректі өмірде болғандай етіп береді. 4. Қиял бар.
Бірақ ертегідегі қиялдан бөлек, көркемдік қызмет атқармайды.
5. Әр жанрдың көркемдігі
мен мақсаты, себептік белгілеріне қарай сипаттары ашылады.
6. Тұрақталған сюжеттер болмауы да
мүмкін. Олар формасыз да болады.
7. Әңгіме, хикая, аңыз, әпсана жанрлары сұхбат-
әңгімеден аса бөлек бола қоймайды.
8. Бұл жанрлардың ішінде жай әңгіме, меморат, хикая
сияқтылары үнемі дамып отырады. Айтушы бұл жанрларды айтқан кезде жай айтып
қоймайды, көрген, басынан кешкенін саралап, маңызына назар аударады,
түсініктеме береді.
9. Сюжет тұрақталып, халықтық үлгіге көшсе, белгілі бір жанр құрамына
өтеді. 10.
Аңыздық прозаның басты мақсаты – ғибрат, білім беру. Белгілі бір дәрежеде
танымдық қызметті атқарады. 11.
Пайда болу, шығу тегі жағынан бірі таза қиялдан, бірі шындық пен қиялдың
бірігуінен де болады: - миф
пен хикая өте ертеде кезеңді суреттейді, тіршілік көріністері мен
кейіпкерлер әрекеттері нақты бола бермейді;
- жай әңгіме мен аңыз: мазмұны өмірден алынған, немесе нақты болған жайлар;
- әпсана-
хикаяттар: оқиғасы ойдан шығарылады. Аңыз – фольклордағы
жанр түрі. Қазақ әдебиеті аңызға бай. Қазақ аңыздары ел тарихының ескі
кезеңдерінен сәуле береді. Аңыз – деген елдің ескі
әңгімелері ғана емес, тарихтың көзі, өткеннің белгісі. Осы тұста ғалымның
басты назарға ұстанатын белгісі де – осы. Қазақ халқында аңыздар
көп. Ол аңыздардың оқиғасында халықтың, жердің өткен күндері ғана емес,
елдің көңілі, таным-түсінігі мен ой жүйе, қабылдауы бар. Ұлттың негізгі
бейнесін жасаушы басты көркем ойдың бірі болып саналатын аңыздар сақталған
фольклор үлгілерінің жанрлары да көп. Аңыздың арғы тегі мен табиғаты
көне ру мен тайпаларда жатыр. Олардың қауым болып өмір сүрген шақтарынан
басталады. Оның себебін ғалым рулар мен тайпалардың шығу тегі, пайда болу
тарихын бейнелейтін, өзара соғыстарын әңгімелейтін шығармалардан табамыз
дейді. Бұл әңгімелерде тарихи негіз де бар. Қоғамның тарихи оқиғаларының
ізі жатыр. Себебі аңыздың басты белгісі – тарихи шындық. Аңыздың көркем
шығармаға ауысуы кейінгі жеткізушілердің тарихи деректі өз қажеттеріне, өз
мүдде, мақсаттарына, кейде танымдары мен түсінік, ұғымдарына қарай
бейімдеуінен болады.
Аңызға айналған кейіпкерлер мен оқиғалар ертегілерде, жырларда,– қысқа
әңгімелерде т.б. фольклор үлгілерінде сақталған. Аңыз әңгімелердегі
кейіпкерлер мен оның қоғамы, олардың танымы мен түсінігі, қоршаған
ортасымен қарым-қатынасы туралы зерттеулер, тұжырымдар мен пікірлер қажет
екені белгілі. Себебі аңыз әңгімелер кейіпкерлері – жай адамдар емес. Олар
– халықтың бар ақылы мен танымын, мол рухани құндылықтарын бойына жинаушы.
Осы тұста көп уақытқа дейін тоталитарлық қоғам оларға нақты баға беруге
көп мүмкіндік бере бермеді. Бір жақты пікірлер арқылы ғана біз оларды танып
білдік. Өткендегі аңыз әңгімелер тек төмендегі қалыпта айтылып келді.
1. Ел билеуші және төменгі тап
өкілдері арасындағы қайшылық. 2. Хан, би, сұлтан, бай,
болысты сынаушы адам, төменгі таптың есесін қайтарушы.
3. Қазақ және қазақ халқының
құрамына енген тайпалардың еркіндігі мен бостандығын айғақтайтын аңыз
әңгімелер туралы жазылмады. 4. Аңыз әңгіме кейіпкерінің
көзқарасы мен танымына баға беруде дүние мен әлем жайындағы ойларына назар
аударылмады. 5. Елдің еркіндігі мен тәуелсіздігі
идеясын көтеретін аңыздар мүлде әдебиетке енгізілмеді.
Аңыздардағы басты ерекшелік – тарихи
кейіпкердің болуы және кейіпкер қатысатын сюжеттің тарихи оқиғамен
байланысы. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ аңыздарын жүйелеу мен оны топтау
туралы зерттеулер қазақ әдебиетінде түрлі пікірлермен бірге араласып кетіп
жататын. Мысалы Ә. Қоңыратбаевта аңыздар мен мифтер арасын толық жікке
бөліне қоймайды. Ал қазақ аңыздары мен ежелгі жырларын сабақтастыра
зерттеген Ә. Марғұлан ескі дәуірлердегі халық аңыздары кейіннен көлемді
эпикалық жанрлардың тууына әсер етті деген пікірді айтады [21].
Кейде тарихи деректер мен халықтың қария сөздері, аңыз-
әңгімелері бір-бірімен қабысып жатады. Баласағұн, Сайрам, Отырар қалаларын
билеген Қарахан әулеттері туралы ерте заманнан жазылып қалған тарихи
шежірелер бірталай [18, б. 90], - дей келіп, оны Манас жырымен
байланыстырады. Аңыз туралы айтқанда, ең бастысы – оның тарихилығы.
Әрі әдебиеттегі ең бір мол мағыналы оқиғаларадан тұратын жанр түрі.
Әсіресе, ғибратты болып келетіндері көп. Аңыздың тарихилығы ондағы кісі
аттары, жер-су аттары, оқиғаның болған кезеңі нақты тарихи деректермен
сәйкес келіп отырады. Аңыздың да басты ерекшелігі – деректер мен тарихи
тұлғалардың, жер-су аттарының дәлелінің тарихи шындықпен сәйкестігі. Қазақ
аңыздарының кейіпкерлері өзге түркі елдерінде де кездеседі. Фольклор
шығармаларының негізінде халық тарихы мен елдің басынан кешкен оқиғалары,
сондағы басты тұлғалардың істері мен ерліктері, еңбектері мен ел алдындағы
бедел-бары бейнеленері белгілі. Дегенмен, аңыздың өзгелерден бөлектігі –
кейіпкер туралы нақтылық пен оқиғаның тарихи шындықты барынша анықтауында.
Қазақ халқының эпосы мен фольклоры
еңбегінде М. Әуезов (Л. Соболевпен бірігіп жазған) Қазақ эпосы мен
фольклор түрлері деп келесі топтарға жіктейді.
1. Халық поэзиясының шағын түрлері: үйлену-
салт жырлары ( жар-жар, бет ашар, сыңсу), мұң-шер өлеңдері (жоқтау,
қоштасу, естірту).
2. Ертегі, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, (қиял-
ғажайып ертегілер, хайуанаттар жайындағы ертегілер, салт ертегілер,
балаларға арналған ертегілер, аңыз ертегілер, күй аңызы).
3. Батырлар жыры (Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер
Сайын). 4. Ғашықтық жырлары (Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Қыз
Жібек, Айман – Шолпан).
5. Тарихи жырлар.
6. Айтыс өлеңдері [22, б.158-159]. М.
Әуезовтің фольклор мен эпос деп алып, жанрлық жағынан жіктеуінде аңыз екі
үлгіде кездеседі: аңыз ертегілер және күй аңызы деп бөледі. Бұл ретте,
М. Әуезов аңыз ертегілердің бірнеше сипаттарын ашып береді.
1. Ертегілерден өзгеше.
Себебі тарихта болған тұлғалар туралы болады, кейіннен халықтың өзінің
түрлі нұсқалары қосылады. 2. Эпостағы кейіпкерлерде
ел тарихында орны бар адамдар болғанымен, аңызда қара сөзбен айтылуымен
өзгеше. 3. Аңыздың оқиғасы етіп
алынған сюжет кейіпкердің өмірінде болған жай мен мінез-сипаттары
сақталуында. Бұған мысал ретінде дана, ақылды адамның батыр кейпінде
суреттелмейтіндігін, қарапайым адамның хан бола алмайтынынын айтады.
4. Аңыздар бірнеше циклден
құралады. Бір аңыз кейіпкері туралы бірнеше әңгімелер - шағын
новеллалардан тұрады дейді. 5. Қазақ аңыздарының 2
тобы бар: 1) Қорқыт, Асанқайғы, Алдаркөсе, Қожанасыр туралы; 2) күй
аңыздары. Қазақ күйлерінің басында айтылатын кіріспесі аңызбен
басталатындығы күй аңыздарына тән дейді академик [22, б.179].
Қазақ аңыздарындағы
Қорқыттың басты сипаты – ажалдан қашуы, тұңғыш қобызды жасаушы болып
суреттеледі. Бұл Қорқыт бейнесі – тағдыр-талдайдан қашқан, өмірден торыққан
жанның жан дүниесі. Асан қайғы – бергі кезеңдердің
кейіпкері. Асан қайғының аты толғау-жырлары, сын-болжаулары, өсиет-
сәуегейліктері мен қалды. Осы жырларында өзінің, өмір кешкен заманынан
мәліметтер береді, жұрт қамы үшін Жерұйықты іздейді, қазақ даласының әр
жеріне тоқтап баға береді. Бұл бақытты іздеудің, халық мақсатының символы.
Алдаркөсе сараңдық пен аярлықты, зорлық,
ақымақтықты юмормен көмкереді. Айлалы, тапқыр, өткір, алғыр Алдаркөсе
бейнесінде әлеуметтік мән-мағына күшті екенін анықтайды [22, б.182].
М. Әуезов Жиреншедегі шешендік, тапқырлық ауыз
әдебиеті үлгілерінің бәрінде бар. Бірақ Жиренше бейнесінде бір шешеннің
маңына топтасып, сөз сайысының, ой сынының шыңы ретінде көрінеді.
М. Әуезов қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыздардың осы кейіпкерлер маңына
топтасатындығын айтады. Шынында да, қазақ ауыз әдебиеті, фольклор деп
зерттеген еңбектерде аңыз туралы ойлар осы кейіпкерлер маңына топтасады.
Сондықтан да бұл аса күрделі мәселе де көрінбеуі мүмкін. Бірақ аңызға
байланысты көптеген мәселелердің анықталуы қажет, зерттелуі керек тұстары
көп екені белгілі. Аңыздың өзі тарихы
кейіпкерлер мен олардың оқиғалары мен ел басындағы жайларды топтап
суреттеу, белгілі бір кезеңдердің елесі болатын болса, олардың кезеңдері
мен уақыты нақты анықталуы шарт. Сонымен бірге қазақ аңыздарындағы
анықталуы керек тұстардың бірі – аңыз да фольклор үлгісі ретінде уақыт өте
айтушылар мен жеткізушілер танымы мен түсінігіне, ұғуына қарай өзгерісі де
еске алынуы қажеттігі аңғарылады. Аңыз бен көркемдіктің ара
жігі де ашылып, анықталуды талап етеді. Сондықтан да қазақ фольклортану
ғылымында қазақ аңыздарының теориялық негіздері мен тегі, табиғаты туралы
ойлар жинақталып, әрі олардың даулы пікірлер тудыратын тұстарын анықтауды
ғалым С. Қасқабасовтың аңыз жайындағы еңбектеріне назар саламыз.
Ғалым жеке аңыздың жанрлық сипатын анықтаудан бұрын оның тегіне назар
аударады. Сондықтан да халықтың прозалық шығармаларын ертегілік және
аңыздық деп бөліп алады. Аңыздық
прозаның жалпы сипаты және Аңыз деп аталатын еңбектерінде қазақ
аңыздарының көркемдік белгілерін анықтап береді. Фольклордың аңыздық
проза түрін жіктеуде тұтастай жеке аңыз деп алмай, Аңыздық проза деп бұл
жанрды іштей: миф, хикая, аңыз, әпсана-хикаят деп жіктейді. Осы аңыздық
прозаның қазақ фольклортану ғылымындағы шешілуі тиіс мәселелері ретінде
келесі тұстарды көрсетеді. 1. Аңызға фольклортану емес,
әдебиеттану нысаны ретінде назар аударылады.
2. Әдебиет тарихын жанр дамуымен байланыстыру
негізге алынғанымен, фольклорда бұл назарға алынбай келеді.
3. Фольклорды зерттеуде типологиялық әдісті ұстаным етудің әлі
де жеткіліксіз екендігі.
Типологиялық зерттеудің басты белгісі ұқсастықтарды байланыстырып
қана қоймау, әдеби-эстетикалық тұтастығын ашатын ұстанымдарын көрсету, тип
пен текке қатыстылығын анықтау.
Типологиялық зерттеудің әдіс-тәсілдерін аңыздық прозаның белгілерін ашуда
қолдана отырып, ғалым олардың ортақтығы – фольклорлық прозалық жанр, қиял
мен әңгімелеу, көркемдік әдістер т.б. әдеби тәсілдердің қолданысының
көріністері туралы айтады. Осы тұста өзге жанр ретінде бағалаудың
өзгешеліктері шығу тегі мен табиғаты, даму жолдары туралы талдауды қажет
етеді. Ғалым
халық прозасының ертегіден басқа жанрларын талдау арқылы осы мәселелерді
шешудің жолдарын анықтауда нақты ғылыми негіздемесін ұсынады.
1. Табиғаты мен
мақсатына қарай халық прозасының ертегіге жатпайтын түрлері оқиғаны өмірден
бөліп тастамайды, шындық бірге жүреді. 2. Айтушы мен тыңдаушы үшін
өмірде болған оқиға деп қабылданады. Сонысымен де құнды.
3. Қиял да бар. Бірақ қиял
ертегідегідей емес. Ертегіде қиял саналы түрде пайдаланылса, әрі көркемдік
құралы да болады. Аңыздық прозада түсіндіру негізгі қызметті атқарады. Қиял
түсіндірудің құралы болады. 4. Аңыздық прозаның тәсілі
тыңдаушы мен айтушыға құрылатындықтан да сұхбат-әңгіме түрінде көрінеді.
Айтушының басты мақсаты – көркемдеу, әсірелеу емес, хабарлау, түсіндіру,
қажетті мәселені жеткізу, сендіру, қарапайымдылық. Сонымен бірге қызметі –
ғибаратты ой айту, білім беру, танымын кеңейту.
5. Айтушының әңгімесі халықққа ортақ түсінік пен қабылдауға
ыңғайланып, естелік, әңгіме қалпында жетеді.
6. Бірнеше айтушыдан өткен сюжет тұрақталып, бірнеше адамның
оқиғасымен фольклорлық сипатқа ие болады.
7. Әңгіме, меморат, хикаяларда белгілі сюжеттер қайталанбайды, тұрақтылық
бола бермейді. Ғалым қазақ фольклортануында бұрын көп қолданыла бермейтін
меморатты атап өтеді. Меморат - фольклорный рассказ
о событиях, воспринимающийся как достоверный и основанный на собственных
воспоминаниях рассказчика или воспоминаниях людей из его окружения [23].
Ғалым олардың пайда болуы, тарихи
қалыптасуы, жанр түрлерінің дамуы туралы көркемдік пен өмір қатынастарын
басшылыққа алады: шындық пен қиял немесе нақты өмірдің өзінен алынған
оқиғалардан тұруында.
Аңыздық прозаның түрлерін анықтауда ғылымда туындының мазмұны,
шындықпен қатынасы, әлі де халық арасында пайда болып, фольклорлық
шығармалар қатарына қосылып жатқан туындыларды алуымыз керек пе деген
тұстар мәселе етіп қойылып, шешудің жолы ретінде ұсынылғанын, тәжірибеге
алынғанын айта келіп, соншалықты нәтиже де бермегенін жазады. Ғалым
жанрларға топтауда шығарманың мазмұнының шындықпен қатынасын алуды негіз
етіп ұсынады. Миф – оқиға
көріністері анық емес, кейіпкер әрекеттері әсерлі жете қоймаған шығармалар.
Аңыздар – оқиға мазмұны
өмірден алынған әңгімелер. Әпсана-хикаят – өмірде болған
оқиғалар нақтылықтан айырылып, қиял араласа бастайтындар.
Бұл жанрлық бөлініс әлі де нақтылық емес.
Ғалым ғылымның негізі дамуда екенін үнемі назарға ұстанып, өз пікірлерін
даусыз осылай болуы керек деуден аулақ. Осы тұста да жанрлар арасындағы
ауысу мен өзгеру, тарихилықтың ауызша тәсілде өзгеруі мүмкін екендігін
ескертеді. Бұл тұста жанрлық өзгерістер жай әңгімеден аңызға айналуы мүмкін
жайтты еске салады. Бірақ мифтегі тектік, жанрлық өзгеріс әлдеқайда
тұрақты. Себебі, тарихи жағынан миф – алғашқы қауымның туындысы.
Аңыздық проза түрлерін жіктей отырып, олардың әрқайсысына жеке
тоқталады. Бұл ретте аңызға қатысты пікірлердің аңыздық прозаның жалпы
ортақ белгілерін сақтай отырып, қалыптасқандығы анық.
Қазақ фольклортану ғылымында аңыз бен ертек ұғымдары ертеден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘӨЖ 82-2:894.342:884 Қолжазба құқығында
ШАХАЖАНОВА ГУЛЬНАР КАРИМЖАНОВНА
С. Қасқабасов – фольклортанушы ғалым
6D020500 – Филология (қаз)
Философия докторы (PhD)
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші:
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Жүсіпов
Н. Қ.
Шетелдік ғылыми кеңесші:
профессор Незир Тимур
Гази
университеті
Қазақстан Республикасы
Павлодар, 2023
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 ҚАЗАҚ АҢЫЗТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ С. ҚАСҚАБАСОВ ... ... ...14
1.1 С. Қасқабасовтың қазақ аңыздары туралы
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ...14
1.2 Мифология және қазақ мифтері ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1.3 Әпсана және әпсана-
хикаят ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..42
2 ҚАЗАҚ ЕРТЕГІТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ С. ҚАСҚАБАСОВ ... .. 57
2.1. Ертегінің жанрлық сипаттары
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 57
2.2. Ертегінің поэтикасы жөніндегі
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
2.3. Ертегінің текстологиясы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
3 ҚАЗАҚ ЭПОСТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ С. ҚАСҚАБАСОВ ... ... .102
3.1. Эпос табиғаты
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 102
3.2. Эпос түрлерін
жіктеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .108
3.3. С. Қасқабасов – қазақ фольклортану ғылымының мәртебесі мен теориясын
негіздеуші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 120
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .158
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 162
АНЫҚТАМАЛАР
Диссертациялық жұмыста төмендегідей анықтама беретін терминдер
қолданылды.
Аңыз – қазақ халық ауыз әдебиетінің ел-жер атауларына, кейіпкер
бейнесіне, тарихи оқиға, мезгіл деректеріне қатысты тарихи шындықты негізге
алатын жанр түрі.
Архаикалық әңгімелер – архаикалық кезеңдердің (біздің заманымызға
дейінгі VIII-VI ғ.ғ.) таным-түсініктері, сенім-нанымдары көркем сюжетке
негіз болған әдеби үлгілер
Әпсана – ертеде болған оқиғаны, іс-әрекет, жайды, көркемдей
баяндайтын, тыңдаушысына өнеге, үлгі, ғибрат беруді мақсат ететін фольклор
жанры.
Батырлық жыр – ел мен жерді қорғау, тәуелсіздігін сақтау тақырыбын
көтеретін, қаһармандары романтикалық қалыпта бейнеленетін, халық тарихының
көркем суретті жанры.
Дастан – даму, қалыптасу үрдісінде шығыс фольклоры мен әдебиетінің
ықпалы көп болған, эпикалық шығармалардың ең соңғы кезеңіндегі халықтың
көркем ой, таным жетістігін көрсететін жанрының түрі.
Жасампаздық мифтер – кейіпкерлері әлемді жаратушылар болып келетін,
дүниенің пайда болуы, жасалуы туралы баяндайтын фольклор жанрының түрі.
Ертегі – даму, қалыптасу үрдісінде миф, аңшылар туралы әңгіме, көне
ырым, кәделердің белгілерін бойына жинақтаған сюжеті барынша көркем,
фольклорлық прозаның жетілген түрі.
Композиция – көркем шығарманың құрылысы, шығармадағы бөлімдерді бір-
бірімен байланыстырып қиюластырады. Сюжеттің даму кезеңдерін белгілі бір
жүйеге түсіреді.
Көркемдіктәрбиелік мақсатты шығармалар – сюжеті әбден тұрақтанған,
көркемдігі жетілген классикалық туындылар. Қаһарман –
әдеби шығармадағы әсерлі, көркем, жан-жақты суреттелген типті бейне.
Фольклордағы қаһарман бейнелер Қобыланды, Ер Төстік, Алпамыс т.б.
қаһармандық дәрежеге көтерілген.
Құбылу – мифтік кейіпкердің түрлі себептермен басқа кейіпке көшуі.
Лиро-эпос – тақырыбы ғашықтық, сүйіспеншілік болатын, кейіпкерлері
батырлар жырына қарағанда реалистік қалыпта суреттелетін, шығармадағы
тартыс ел ішіндегі қайшылықтарға арналатын көркем жанрдың түрі.
Меморат – оқиғаға қатысушы немесе соған куәгер болған айтушының ауызша
баяндаған әңгімесі.
Миф – табиғат пен ғарыштың, қоршаған дүниенің, адам баласының
жаратылуы туралы, хайуанаттар мен құстардың пайда болуы, өзгешеліктері,
сипаттары жөнінде баяндайтын фольклордағы проза жанрының түрі.
Поэтика – әдеби шығармадағы көркем ойды жеткізу құралдарының жүйесі
туралы ғылым, әдебиеттанудың көне пәндерінің бірі. Поэтика термині кең
мағынада әдебиет теориясымен сәйкес келеді. Ал жекелеген термин ретінде
әдебиетттанудың теориялық салаларының бірі.
Рух-иелік мифология – XX ғасырға дейін алғашқы рулық қауым негізінде
Австралия мен оның аралдарын, Африка, Азияның кейбір аймақтарын, Американы
тіршілік еткен тайпалар мифтері. Бұл тайпалар мифтерінің кейіпкерлері –
құдай дәрежесіне жетпеген, рух-иелер немесе тәңір иелер. Құдай ұғымы
мемлекетпен бірге пайда болады. Көптеген тайпалар құлиеленушілік, феодалдық
қоғамды өткермеген. Ал бір құдайлық бейне құлиеленушілік, феодалдық қоғамда
жасалады.
Сюжет – белгілі бір фольклорлық жанр аясындағы шығарманың басты
оқиғасы, негізгі өзегі. Сюжет үшін оқиға ел арасында тарауы қажет,
фольклорлық сипат тұрақталған сюжетке, содан соң көркем туындыға көшеді.
Танымдық мақсатты шығармалар – табиғатты, қоршаған ортаның, заттар
мен хайуанаттардың, қасиеттері, мінез-құлықтарының пайда болуын
түсіндіретін туындылар
Тарихи жырлар – тарихи оқиғаларға құрылып, ел есінде қалған, ауызша
жеткен көркем туынды.
Текстология – ауызша және жазбаша көркем мәтіннің тарихын, жазылуы
мен тілін, көркемдік тәсілдерін зерттеу, түсіндіру, жариялау және де басқа
да мақсаттар үшін қалпына келтіру, анықтау, түзеу т.б. әдеби-лингвистикалық
жұмыстарды жүргізетін ғылым саласы.
Типология – көркем шығармаларды түрлерге бөлу, жіктеу үшін олардың
жалпыланған және жекеленген қасиеттерін, белгілерін, сипаттарын бөлудің
тәсілі.
Тотем – табиғаттан тыс байланыс, адамдар тобы мен жануарлардың,
өсімдіктердің, сирек заттардың белгілі түрлері арасындағы туыстық туралы
таным, түсінік. Солтүстік Американың оджибве үндістері тайпасының тілінен
алынған. Тотем, ототем термині оның тегі дегенді білдіреді.
Фольклорлық жанр – оқиғаны, сюжеттік материалды белгілі бір мақсатпен
тұтас мазмұнды, идеялы шығармаға айналдырудың әдісі, жолы, құралы.
Фольклордағы тұтастану – поэтиканың тармағы, көркем құралдың бір
бөлігі.
Хикая – халық дүниеде бар екеніне сенген түрлі жезтырнақ, дию, үббе,
шайтан, пері, жалғыз көзді дәу, албасты, күлдіргіш тәрізді кейіпкерлері
бар, діни нанымды білдіретін суреттейтін туындылар.
Эпос – құрамына аңыз, ертегі, повесть, роман, поэма т.б. көлемді
жанрлар кіретін, кейіпкерді, қоғамды барынша кең көлемде суреттейтін
әдебиеттегі үш тектің бірі.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ фольклоры – ұлттың бар інжу-
маржанын жиған асыл қазынасы. Қазақ ұлтының бар құндылығы халықтың
шығармаларында сақталған. Ғасырлардан жеткен көркем үлгінің тарихы, тектік
негізі, жанры мен қалыптасу кезеңдері, ел өткенімен байланысы, қоғаммен
қатынасы, жанрлық, түрлік сипаттары мен белгілері т.б. көптеген шешілуі
керек тұстары зерттеушілер тарапынан да, фольклорға қызығушылардан да мол
сұрақтарды туғызғаны анық. Осы тұста халықтық шығармалардың ұлттың ой-
танымы мен қабілетін, ұшқырлығы мен талантын танытатын мұра екендігін,
рухани нәр, жұрттың бүгінгі тәуелсіз күнге жеткізген асыл армандарының
жалғасы іспеттес құндылығын академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың ғылыми
зерттеулерінен табамыз. Диссертация академик, фольклортанушы
ғалым С. Қасқабасовтың еңбектерін талдауға арналған. Ғалымның қазақ
фольклорының мәртебесін белгілеген ғылыми ойлары негізге алынды.
Фольклортану ғылымының теориялық негіздерін тұжырымдаған ойларынан бастап
халықтық шығармалардың жанрлық түрлері туралы еңбектеріне зерттеу жасалды.
Осы тұста фольклордың жанрларының ерекшеліктері, түрлері, табиғаты мен
қоғаммен қарым-қатынасы, дәуірлік өзгерістері туралы ғалым ойларынан
тарқатыла отырып, қазақ фольклористика ғылымының даму тарихы мен
теориясына, поэтикасына және текстологиясына, типологиясына қатысты
көптеген түйінді тұстарға қатысты мәселелер көтеріледі.
Ғалым С. Қасқабасовтың қазақ фольклортануындағы кешенді зерттеуі ғалымның
осы саласындағы теориялық мәселелерді анықтаған тұжырымды ойларымен, әрі
фольклор жанрларының әр түріне жасаған жеке-жеке талдауларымен мәнді.
Сондықтан да ғылыми жұмыста С. Қасқабасовтың прозалық жанрлар, эпика
шығарма түрлері, әдебиеттің қоғаммен қатынасы, көркемдік сипаттары,
қызметіне қарай жіктеліп талданады. Қазақ
фольклорындағы аңыздарға, мифтер мен хикаяттарға, ертегілерге, жырларға
т.б. жанр түрлеріне қатысты тұста С. Қасқабасов тұжырымы туындының қызметі,
белгілері, қоғаммен қатынасы, пайда болу себептері, мақсат-міндеттеріне
қарай анықталады. Әсіресе ертегі жанрының прозалық белгілері мен сипаттары,
түрлеріне қатысты ойлары фольклортану ғылымындағы жаңа ойларға бастама
болғаны айқындалады. Бұл теориядағы таңдалған әдістің өміршеңдігімен бірге
ойды анықтау мен жүйелеуде нақтылыққа, ғылыми дәлелді жеткізуге ықпал
ететіндігі көрсетіледі. Фольклор туралы ғылым академик С.
Қасқабасов зерттеулерінде этнологиямен, тарихпен, тіл білімімен,
археологиямен байланысты талданады. Осы арқылы тұтас мәдениетті, рухани
әлемді жасаушы халықтың қадір-қасиеті, беделі, танымы мен орны ашылады.
Қазақ фольклорының даму тарихы әлемдік
фольклор тарихының бір бөлшегі ретінде алына отырып, С. Қасқабасов
пікірлерінің маңызы ғалымның іргелі зерттеулерінің бүгінгі тәуелсіз қазақ
фольклортану ғылымы үшін тың әрі жүйелі еңбектердің нәтижесі деп танылады.
С. Қасқабасовтың қазақ фольклортануындағы ғылыми ойларының кейінгі
зерттеулерге тірек болғандығы да талдау арқылы ашыла түседі. Бүгінгі
жаһандық тұтасулар тұсындағы ұлттың жаңғыруы мен рухани өсуінің көзі –
фольклордың мәні мен қызметі әлі де маңызды екені, ұлттардың тұтасуы
тұсында халықтық танымды сақтаушы ретінде мәнінің арта түсетінін ескеру
назарға алынды. Тақырыптың өзектілігі. Ғылыми жұмыстың
өзектілігін келесі сипаттарымен анықтаймыз.
1. Қазақ фольклортану ғылымының даму тарихы XIX ғасырдан
басталып, XX ғасырда мол зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бірақ Кеңестік жүйе
идеологиясы ұлттық фольклордың қатпарлы да, мол қырлы, сырлы да, терең
мазмұнды үлгісін барынша ашып анықтауда көп қиындықтарды туғызғаны анық.
Дегенмен, сол кезеңнің өзінде қазақ фольклортану ғылымының жаңа бағыттары
белгіленген болатын. Ал тәуелсіздіктен кейін қазақ фольклорының қазыналы
арнасы ашылды. Осы тұста фольклордың кейінгі кезеңдердегі зерттелуінде
ғалым С. Қасқабасовтың ойлары мен тұжырымдарының орны ерекше болғаны
белгілі. Ғалымның бұл зерттеулері халық мұрасының жаңа бағыттағы ой жүйемен
талдануына жол ашты. 2. XX ғасыр – жаңа технологиялар мен
ақпараттар, өзгерістер заманы. Қоғамға жаңа ой мен түсінікті, таным мен
руханиятты негіздеуде халықтың есте жоқ ескі замандардан бастап жасаған
асыл қазынасы – фольклордың орны ерекше. Фольклор шығармаларын талдау мен
зерттеудегі ғалымның жаңа көзқарастарды талдау әдістері жалпы гуманитарлық
ғылымды зерделеу үшін де қажет.
3. Қазақ фольклорының мәртебесі мен теориясына қатысты
тұжырымдар фольклортанудың негізгі тірегі ретінде алынып, осы саланың
зерттеуінде басшылыққа алынуы да тақырыпты терең қарастыруды қажет етеді.
4. Фольклордың даму тарихы, жанрлық ерекшеліктері мен поэтикасы,
текстологиясы, типологиясы жаңа ой-пікірлердің аясында қайта зерттеуді
талап етуі де тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейтіні белгілі.
5. Қазіргі қазақ фольклортану мәселелері және Сейіт Асқарұлы
Қасқабасов еңбектерінің мәнін аша отырып, ұлттық руханиятты зерттеуші
академик ғалымның терең білімін, оралымды ойларын, адастырмас тұжырымдарын,
мол тәжірибесін, қарымды қайраткерлігін үлгі етудің, ел қазынасын зерттеуді
мұрат еткен болашақ өрендерге насихаттаудың қажеттігі де жұмыстың өзекті
тұсы болады.
Ғылыми жұмыстың нысаны. Диссертациялық зерттеу жұмысында фольклор
жайындағы ғалым Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың ғылыми тұжырымдары қазақ,
әлем, орыс фольклортану ғылымындағы ой-пікірлермен салыстырыла,
салғастырыла, сабақтастырыла қарастырылды. Ғалымның қазақ фольклортанудағы
еңбектері, жанрлық жағынан жіктелуіне қарай талданды.
Академик С. Қасқабасов зерттеулерін кезеңдік белгілеріне қарай екі
топқа бөлуге болады.
1.Кеңестік кезеңдегі (1960-жылдардың соңынан 1990-жылдарға дейін) ғылыми
еңбектері.
Фольклордың прозалық түрлерінің жанрлық ерекшеліктерін, сюжеттік тегін,
кейінгі жазба әдебиетке әсерін, фольклордағы кейіпкер бейнелерінің циклдену
сипаттарын, типологиялық белгілерін анықтаған т.б. зерттеулері. 2.
Тәуелсіздік кезеңіндегі ғылыми еңбектері. Әдебиет пен фольклордағы
ақтаңдақтарды қалпына келтіру, мемлекеттік деңгейіндегі мәдени және рухани
бағдарламаларға басшылық жасауы, фольклортану ғылымындағы еркін ойлы ғылыми
ортаны қалыптастыруы.
2. Зерттеу пәні. Қазақ фольклортану ғылымы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. С. Қасқабасовтың ғылыми еңбектері
қазақ фольклортанудағы теориялық негіз болуымен артық. Ғалымның еңбектері
туралы пікірді біз екі топқа бөліп қарастыру керек деп есептейміз. 1.
С. Қасқабасовтың ғылыми еңбектеріне талдау, ғылыми ойларына берілген баға.
2. Академиктің
фольклортанудағы еңбектерін негізгі тірек еткен кейінгі кезеңдердегі
зерттеу жұмыстары, жасалған сілтеме, бөліскен пікірлер. ...
сирек таланттың бірі – Ұлттық ғылым академиясының академигі Сейіт Асқарұлы
Қасқабасов. Ол – қазақ филологиясы ғылымы тарихында ерекше орны бар
ғалымдардың бірі. Өзі таңдап алған фольклортану ғылымына шынайы берілген,
бұл салада талай іргелі еңбек жазған, еліміздегі ғылым саласының талантты
ұйымдастырушыларының бірі, нағыз ұлтшыл азамат, көрнекті қоғам қайраткері
[1, б.5].
Ш. Құрманбайұлы С. Қасқабасовтың ғылымға үлкен мақсатпен, аманатты
арқалап келгендігін, М. Әуезовтен бата алып, қазақ фольклорына терең
дайындықпен, ұстаздарының болашағына берген үлкен сенімімен келгендігін
жазады [2]. Серік Қирабаев
ғалымның Ертекші Шалқарбай Даңылбаев (Едіге Тұрсыновпен бірге жазған)
деп аталатын алғашқы мақаласынан бастап кең арналы монографияларына ұласқан
терең ойлы, мол ізденісті еңбектеріне жоғары баға береді. 1972 жылы жарық
көрген Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері (Казахская волшебная сказка)
зерттеуі КСРО-ның Ғылым академиясы бойынша үздік бес кітаптың бірі ретінде
танылғандығын жазады [1, б.3-4].
500-ден астам ғылыми мақала, 11 монографияның
авторы, С. Қасқабасов еңбектері қазақ фольклоры мен әдебиетінің, өнерінің
өзекті тұстарын сонау есте жоқ ескі кезеңдерден бүгінгі заманға дейін
жеткізген, терең түйін мен мол ізденістен тұратын, жаңаша тұжырымдарымен
өзгеше әрі жан-жақты талдау жасаған зерттеулер екендігін айтады [1, б.5].
Аталған еңбектердің барлығы дерлік қазір ұлттық фольклортану
саласында ғана емес, бүкіләлемдік фольклортану ғылымына қосылған бағалы
үлес болып табылады [1, б.5], - дейді академик.
Танымал еңбектерінің қатарында Казахская волшебная сказка (1972),
Қазақтың халық прозасы (1984), Родники искусства (1986), Колыбель
искусства (1990), Казахская несказочная проза (1992),Абай және
фольклор (1995), Золотая жила (2000), Жаназық (2002), Қозы Көрпеш-
Баян Сұлу. Қыз Жібек. Қазақтың ғашықтық жырлары (2003), XV-XVIII
ғасырлардағы қазақ әдебиеті (2005), О фольклоре и не только (2005)
Елзерде (2008) сияқты монографиялар мен зерттеулер кітабының және 300-ден
аса еңбектің, соның ішінде фольклор, әдебиет пен өнер бойынша 9
монографияның авторы [1, б.4-5 ]
Егемен Қазақстан газетінің 2020 жылғы 24 маусымдағы Сейіт деген
мақаласында ғалым, қоғам қайраткері, С. Қасқабасовтың шәкірттерінің бірі
Сауытбек Абдрахманов ғалым еңбектерінің бірнеше қырын ашып көрсетеді.
1. Қазақ
фольклористикасын зерттеуге студент кезінен ынта қойған ғалымның осы
саладағы үлкен академиялық мектептен өткендігін айтады. 2. Жасынан
қала мен дала мәдениетін бойына қатар сіңірген ғалымның билингивистік
талантының тың ойлар мен кең тынысқа мүмкіндік бергендігін жазады.
3. Жаңалыққа толы кандидаттық диссертация еңбегі бойынша жазылған
Казахская волшебная сказка атты іргелі зерттеуі түркі дүниесінің
фольклортану ғылымының беделін көтерген еңбек болғандығын көрсетеді.
4. Қазақ мифологиясының методологиясын жасаушы екендігін дәлелдейді.
5. 100 томдық Бабалар сөзі жинағының әлемдік ғылымда теңдессіз құнды
дүниені дайындауға басшылық жасағаудағы еңбегін ерлікке бағалайды.
6. Әдебиеттегі
ақтаңдақтарды қалпына келтіру ісіндегі қайраткерлігіне тәнті болады.
7. Қоғамның адами-
парасаттылық императиві - тұлға деп атап, қоғамдағы орнын айқындап берді
[3]. Ғалым Б. Омарұлы С.
Қасқабасовтың 100 томдыққа дайындығын балалық шағымен байланыстырады.
Фольклорлық шығармаларды бала кезінен құлағына сіңірген нағашы атасы
Әбдікерім Кемпірұлының әсерінің өзгеше болғандығын, білімге ерте кезінен
құлшынысын оятқанын жазады [4]. С. Қасқабасовтың ғылымдағы еңбектерін 80
жылдық мерейтойына орай ұйымдастырылған конференцияда Түркия, Татарстан,
Қытай, Ресей елдерінің ғалымдары да жоғары бағалады.
Бабалар сөзінің байрағын ұстаушы атты онлайн
академиялық сұхбаты Ұлттық академиялық кітапхананың фейсбук парақшасында
және зум платформасында өтті.
ҚР БжҒМ өкілі Ж. Д. Құрманғалиева ҚР Президенті Қ. Тоқаев
құттықтауын, Білім және ғылым министрінің құттықтауын оқып берді. Мемлекет
басшысы мен А. Айтмағамбетовтің құттықтауларында әсіресе Қазақстандағы
тұңғыш ЖАК жетекшісі, 100 томдықты шығарудағы еңбектері жоғары бағаланғанын
оқып берді. Ғылыми еңбектерінің мәнін атай келіп, Ж. Д. Құрманғалиева
Ресейлік ғалымдардың С. Қасқабасовты фольклортану ғылымының элитасы деп
бағалауының өзі қазақ ғылым мәртебесін көтеретін мақтаныш екендіген
тоқталды. Шәкірті, ғалым Кенжехан Матыжанов
және Ш. Құрманбайұлы ғалымның академиялық біліміне тоқталды. Ә. Асқаров
Абайдың 150 жылдық мерейтойын, Қозы-Көрпеш – Баян сұлу дастанының 1500
жылдығын атап өтудегі еңбектеріне акцент қойды. Осы шараларды ұйымдастыруда
басты идеяларды беруші деп келіп, ұлт құндылықтарын сақтаудағы қарымды
істеріне өзгеше көңіл аударды.
Ғалым Н. Жүсіпов Мәшһүр-Жүсіп фольклорын ғылыми айналымға енгізуге басшылық
еткенін, шығармаларын жарыққа шығарудағы ақыл-кеңестері ұлы тұлғаның
туындыларын жүйелеуде көмектескенін атап өтіп, С. Қасқабасовты
фольклордағы барлық мәселеде көшбасшы деп атады [5]. Әлемге
танымал фольклортанушы, Ұлттық ғылым академиясының академигі, Мемлекеттік
сыйлық пен ТМД деңгейіндегі Достастық жұлдызы сыйлығының лауреаты, Сейіт
Асқарұлы Қасқабасовтың есімін отандық ғылым мен жоғары мектеп зор
мақтанышпен айта алады. Мұның өзіндік себебі бар: біріншіден, ол кісі –
тамшы тас жарады дегендей, институтты бітіргеннен бір бағытта – ғылым
бағытында күн-түн демей қызмет етіп жүрген қағидатшыл, талапты, бастамашыл
азамат; екіншіден, біздің қоғамда алпысыншы жылғылар (шестидесятники)
деген толқын бар. Секең – ғылым арнасынан қосылған әлеуетті өкіл;
үшіншіден, Міржақып Қайда едің? деп сұрақ қойғандай, жауапты шақта –
тәуелсіздік үшін күрес тұсында және Елбасымыз айтатын сындарлы жылдарда
атқарушы биліктің салт-сана, ғылым-білім қанатын қатайтып, Өзбекәлі
Жәнібеков, Мырзатай Жолдасбеков ағаларымен бірге Сейіт Қасқабасов та жүрді
[6] ...шын табиғаты шыншыл азамат, шынайы ғалым –
халықаралық өреде ой баптап, жаңалық ашып келе жатқан iрi түрiктанушы,
ғылыми мектебi қалыптасқан кемел оқымысты, - деп бағалайды ғалым Қ.
Ергөбеков [7]
Кейінгі жылдары қазақ фольклортануы теориялық, әдістемелік жағынан
жетіліп, биіктей түсті. Аталған бағытта айналымға кірген деректер,
жарияланған көлемді монографиялар мен қорғалған диссертациялар саны
біршама. Соған қарамастан, бұл пәннен жоғары оқу орындарында пайдалану үшін
өткен ғасырдың елуінші жылдарында жазылған Мәлік Ғабдуллиннің Қазақ ауыз
әдебиеті атты кітабын қайталап бастырумен ғана шектеліп келдік. Аталмыш
оқулықты ауыстыратындай, уақыт талабына жауап бере алатын заманауи құрал
әзірлеудің зәрулігін сала мамандары әлдеқашан сезінген. Осы олқылықтың
орнын толтыру мақсатында жақында ғана жарыққа шыққан республикадағы жетекші
фольклортанушы, академик Сейіт Қасқабасовтың Ойөріс атты еңбегі жаңашыл
сипатымен ерекшеленеді [7] Әсіресе, ол қазақ халық прозасының
жанрлық жүйесін жасады, бұл үлгі туысқан халықтар үшін де тағылымды болды.
Қазақ фольклорының әрбір жанрына жеке монография арнау – бүгіндері 100 том
болып жарық көрген бай мұрамызды ғылыми нысанға айналдыру, игеруге жол
ашатын кешенді жұмыс [8].
Саясаткер, мемлекет және қоғам қайраткері М. Құл-Мұхаммед нардың жүгін
көтерген адам – Сейіт Асқарұлы , - деген бағасын [9] берсе, ғалым А.
Еспембетов фольклортану, мәтінтану, әдебиет тарихының түрлі тұстары,
толымды да орнықты, терең талдаулы, тыңғылықты теориялық тұжырымдары
қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеудің тірек негіздері екенін
айтады [10]. Ғалымның
фольклортанудағы еңбектерінің маңызы туралы, кейінгі зерттеулердің теориясы
мен тәжірибелік негізі болғандығын, кең көлемдегі зерттеу жүргізу
мүмкіндігін ашып, жанрлық белгілерін анықтап, дәл анықтап беруімен құнды
екендігін көптеген ғалымдар айтады [11-16]. Ғалым С.
Қасқабасов фольклортану ғылымындағы орныққан ғылыми әдіс-тәсілдерді қолдана
отырып, қазақ халық прозасының маңызды тұстарын белгіледі. Қазақ
фольклортану ғылымындағы проза жанрларының теориялық негіздерін жүйеледі.
С. Қасқабасовтың орныққан жүйелі тұжырымдары негізінде бірнеше академиялық
жинақтар шығарылды. Қазақтың прозалық фольклорының генезисі мен даму
жолдарын, типологиясы мен поэтикасын анықтады. Бұған дейін нақтылауды, жанр
ретінде ерекшеліктері мен белгілері анықтауды қажет ететін миф,
ертек, аңыз, әпсана, хикая, жағдаят сияқты жанрлардың бөлек сипаттары мен
ортақ белгілеріне ғылыми сипаттама жасады [17, б.167-168].
Ғалым еңбектерінің келесі бір саласы – қазақ
фольклортанушыларының жаңа буын өкілдерін, зерттеуші-ғалымдарын
дайындаудағы еңбектері. Бұл туралы ғалым Г. Ж. Пірәлиеваның [18], А.
Тойшанұлының [19], Ж. Ә. Айтмұхамбет [20] т.б. пікірлері мен зерттеулерін
келтіруге болады.
Жұмыстың мақсаты – қазақ фольклортану ғылымындағы академик С. Қасқабасов
еңбектерінің орнын ашу, ғылыми ойларына, көзқарастарына, пікірлеріне талдау
жасау арқылы қазақ әдебиеттану ғылымындағы академик тұжырымдарының мән-
маңызын айқындау. Міндеттері:
- С. Қасқабасовтың қазақ
аңызтану мәселелері туралы еңбектеріндегі пікірлерге, ғылыми ойларға
талдау жасау, әлемдік мифологияны зерттеудегі ұстанымдар мен тәсілдер,
қазақ мифтерін анықтаудағы, жанрлық белгілерін көрсетудегі ғалым
көзқарастарының негіздемесін ашу; - әпсана және
әпсана-хикаят жанрларының сипаттары мен оларды анықтаудағы ұстанымдар;
- ертегінің жанры мен
поэтикасы, типологиясы туралы зерттеулеріндегі ғылыми ұстанымдар мен
тәсілдерді анықтау; - эпостану мәселелері және оның
жанрлық сипаттары туралы ғылым зерттеулерінің қазақ фольклортану
ғылымындағы орнын анықтау; - С. Қасқабасов – қазақ
фольклортану ғылымының мәртебесі мен теориясын негіздеуші ретіндегі
еңбегіне баға беру; - қазіргі қазақ
фольклортану мәселелері және С. Қасқабасов еңбектерінің мәнін, ғылымдағы
орнын көрсету. Зерттеудің әдіс-тәсілдері.
Фольклор жанрлары туралы мәліметтерді жинау, топтау әдістері, ғалым
пікірлерін әлемдік, орыс, қазақ ғалымдары пікірлерімен арадағы ұқсастық пен
айырмашылықты анықтауда салыстыру әдісі, сонымен бірге әдеби талдау
әдістері қолданылды. Сюжеттік талдау мен композициялық құрылысын анықтауға
үшін салыстырулар жасалады. Зерттеудің тірек көздері.
1. Ғалым С. Қасқабасовтың еңбектері.
2. Әлем және қазақ фольклортануы туралы ғылыми
зерттеулер. 3. Фольклорлық шығармалар.
Қорғауға ұсынылатын теориялық тұжырымдар.
1. С. Қасқабасов аңыз туралы бұған дейінгі пікірлерге жаңа тың ойлар
қосады. Қазақ аңыздарын аңыздық проза деп алып, аңызды соның бір жанрлық
түрі ретінде алып зерттейді. Аңыз замандар ағымымен өзгеріп, әпсана-
хикаятқа айналатыны тұжырымдалады. Жанр ретіндегі басты сипаты – тектік
табиғатын тануда. Бұл үшін ғалым типологиялық тәсілді аңыздың ерекшеліктері
мен әдеби сипаттарын анықтаудағы ұтымды тәсіл деп көрсетеді.
2. С.
Қасқабасовтың қазақ мифологиясы жайындағы зерттеулері – қазақ
фольклортануындағы жаңашылдық. Қазақ мифтерін алғаш рет жүйелеп, ғылыми
айналымға енгізді. Мифтегі киелілік, мифтік уақыт, кеңістік, мифтегі
құбылушылық, жасампаздық, мифтік сана, ілкі атадемиург т.б. тұжырымдарына
жасаған талдауларының мәні мен басты белгілері анықталады. Қазақ мифтерінің
толық мифтік деңгейге көтеріле алмауының себептерін Түркі қағанатының
құлиеленушік мемлекет болмаған, әрі ұзақ уақыт мемлекет болып тұра
алмауымен байланыстыратын ойлары ұсынылады
3. Аңыздық прозаның бір түрі ретінде әпсана-хикаяттардағы қиял,
кейіпкерлердің діни наным-сеніммен байланысы, пайда болуының тарихи кезеңі,
мифтен өзгеру себептері, композициялық құрылымы туралы мәселелеріне қатысты
ғалым ойлары фольклор жанрлары арасындағы сабақтастықты ашады.
4. Ғалым қазақ ертегілерінің түр және сюжеттік ерекшеліктерін
талдайды. Ертегінің сюжеттік жіктелісі, пайда болу себептері, блгілері,
уақыт, өзге фольклор жанрларынымен байланысы, текстологиясы т.б. түйінді
мәселелеріне қатысты ойлары дәйектелігімен, ғылыми жүйелі талдауымен, әдіс-
тәсілдерінің нақтылығымен дәлеледенеді.
5. С. Қасқабасов ертегінің жанрлық түрлерін бұған дейінгі қалыптасқан
үлгіден тың қалыпта талдауы жанрлық түрлерін жіктеуде де көрінеді. Ертегі
сюжеттерін, құрылысын, кейіпкерлерін бір жүйе етіп зерттеу арқылы олардың
пайда болған, шығу, қалыптасу кезеңдері туралы дәлелді ойды ұсынады. Эпос
тегі, мазмұндағы көне сюжеттер, эпостық сарын, қаһарман бейнесі қоғам
қажеттігінен туған көркемдік тәсілдер ретінде талданады. 6. Ғалым
фольклордағы айтылмаған тақырып ертегі текстологиясының методологиясын
жасайды. Ертегі текстологиясы – ертегінің жанрлық табиғаты мен құрылымы,
мазмұны мен тілі, стилі мен көркемдік ерекшеліктері, тегі мен кейіпкерлер
жүйесі. Осы жүйені сақтау үшін текстологиялық зерттеу жүргізуде ертегі
айтушы, тыңдаушы, жазып алушы, қолжазбамен жұмыс, бастырушы, оның
көзқарастары, пікірі мен ұстанымымен байланысты екендігін дәлелдейді.
7. Ғалым қазақ эпостарының табиғатын ертегілермен
сабақтастырады. Тарихи туыстастығын сюжеті, жанрлық жақындығы, көркемдігі
және образдылығы арқылы анықталатындығын көрсетеді.
8. Поэзиялық жанрлардың халықтың мемлекет болуы, ел болып қалыптасуындағы
рөліне ерекше мән беруі – талдаудың ғана емес, жанрлық жіктеу мен
поэтикалық сипаттарын ашуда да анықталады. Ғылыми
жұмыстың теориялық-тәжірибелік маңызы. 1. Ғылыми жұмыс
нәтижелерін жоғары, орта оқу орындарында Қазақ әдебиеті, Қазақ
әдебиетінің тарихы, Фольклортану, Ежелгі дәуір әдебиеті т.б. пәндерді
оқытуда пайдалануға болады. 2. Зерттеудің
нәтижелері негізінде оқу құралын, оқу-әдістемелік құралдар әзірлеуге
болады. 3. Студенттер
мен магистранттарға арналған элективті курстардың материалдары ретінде
ұсынуға болады. 4. Қазақ
фольклортану ғылымына қатысты зерттеу жұмыстарында тірек материал бола
алады. Автордың
диссертацияда келтірілген нәтижелерді алудағы нақты үлесі. Ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттерін және шешу әдіс-тәсілдерін,
ғылыми тұжырымдарды автор өз зерттеулерімен, жеке өзінің ғылыми
еңбектерді талдау, салыстыру арқылы жүргізген зерделеуімен орындаған.
Диссертация деректері арқылы қазақ фольклортану ғылымының зерттеулерін тың
ақпараттармен толықтырған. Қазақ фольклортану ғылымының зерттеушілер
назарына ілінгеніне екі ғасырдан астам уақыт өткені белгілі. Әр кезеңнің өз
ерекшеліктері бар. Диссертациялық зерттеуде ғалымның еңбектері қазақ
фольклортану ғылымын жаңа көзқараспен, тың ойлармен терең қарастырған 1960-
жылдардың соңынан бастап жүргізген ғалым еңбектерінен басталып, кейінгі
мемлекеттік деңгейдегі академиялық жинақтарға негіз болған тұжырымдарына
дейін жалғасады. Алғашқы кезеңде ғалымның еңбектері
фольклордың прозалық түрлерінің жанрлық ерекшеліктерін, типологиялық
сипаттарын қарастыру болса, екінші кезеңде тәуелсіз қазақ ұлттық
әдебиетінің мұраларын егемен ел көзқарасымен, еркін оймен, мемлекетшіл
көзқараспен қарастырған зерттеулеріне назар салынады. Фольклортанушы ғалым
С. Қасқабасовтың ғылыми еңбегі кең көлемде ғылыми зерттеудің нысаны
болады. Ғалым еңбектерін талдау арқылы қазақ фольклортану ғылымындағы
прозалық жанрлар, эпостық жанрлар табиғаты туралы тың тұжырымдар беріледі.
Академик Сейіт Асқарұлының қазақ фольклортанудағы жаңалықтары: түрлерге
жіктеу, жанрлық сипаттарын, белгілерін нақтылау, әлемдік фольклористикамен
байланыстыру, халық тарихымен сабақтастығына талдау жасау, фольклор
туындыларының сақталу, жиналу, жариялану, ұлт құндылықтарына айналуының
басты бағыттарын белгілеген ойларын жинақтап көрсетеді.
Жұмыстың апробациясы диссертация тақырыбы
негізінде Инновациялық технологияларды білім беру үрдісіне ендіру – сапалы
білім негізі республикалық ғылыми-әдістемелік конференциясына, XVI
international scientific and practical ғылыми-тәжірибелік конференциясына,
Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен мектеп оқушыларының ХХ
Сәтбаев оқулары халықаралық ғылыми конференциясына, XVI Meidzynarodowej
naukowi-praktycznej konferencji STATEGICZNE PYTANIA SWIATOWEJ NAUKI 2020 07-
15 lutego 2020 roku Volbme 6 Przemysl Nauka I studia 2020 конференциясына
ғылыми мақалалар ұсынылып, баяндамалар жасалды.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша басылымдар. Зерттеу
тақырыбы бойынша –q12 ғылыми мақалалар жарияланды. ҚР ЖБжҒМ БжҒСБК
ұсынған басылымдарда – 4; шетел және отандық халықаралық
басылымдарда – 6; Scopus базасында – 2.
1 Жүсіпов Н. Қ., Шахажанова Г. К. Қазақ фольклортану ғылымы және С.
Қасқабасов зерттеулері ПМУ Хабаршысы. Филологиялық сериясы. № 1. 2020. –
415 б. (163-170 б.б.)
2. Шахажанова Г. К. С. Қасқабасов – қазақ фольклоры теориясын
негіздеуші Ш. Уәлиханов атындағы КМУ хабаршысы Филология сериясы. № 1,
2020. (211-216 б.б) – 266 б.
3. Шахажанова Г. К., С. Қасқабасовтың қазақ аңыздар туралы еңбектері
Инновациялық технологияларды білім беру үрдісіне ендіру – сапалы білім
негізі республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары, І.
Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған, 2020 –
334 б. (184-189 б.б.)
4 Шахажанова Г. К. Қазақ фольклорының көркемдік ерекшелігі және
С.Қасқабасов зерттеулері Materials of the XVI international scientific
and practical conference science and сivilization - 2020 30 January - 07
February , 2020 Volume 9 Political science
History Law philosophy SHEFFIELD SCIENCE AND EDUCATION LTD Registered in
ENGLAND & WALES Registered Number: 08878342 OFFICE 1, VELOCITY TOWER, 10
ST. MARY'S GATE, SHEFFIELD, S YORKSHIRE, ENGLAND, S1 4LR 2020 (3-6 ), 52 б.
5 Шахажанова Г. К., Жүсіпов Н. Қ. Қазақ ертегітану мәселелері және С.
Қасқабасов зерттеулері Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен
мектеп оқушыларының ХХ Сәтбаев оқулары : Халықаралық ғылыми
конференциясының материалдары. – Павлодар : С. Торайғыров атындағы ПМУ,
2020. (233-238 б.б.) – 447 б.
6 Жүсіпов Н. Қ., Шахажанова Г. К., С. Қасқабасов – фольклортанушы
ғалым. Абай Құнанбаевтың 175 жылдығына арналған Ұлы Абай мұрасы және
әлемдік өркениет атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның
материалдары, Петропавл 2020. – 192 б. (180-184 б.б.)
7 Шахажанова Г. К. Аңыз-әпсаналардың жанрлық ерекшеліктері Materily
XVI Meidzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji STATEGICZNE PYTANIA
SWIATOWEJ NAUKI 2020 07-15 lutego 2020 roku Volbme 6 Przemysl Nauka I
studia 2020
8 Increasing the Level of Education at the University: Technology
and Control, Shakhazhanova G., A. Zhubandykova, S. Zhiyenbayeva, B.
Arzanbayeva, A. Yelkeyeva, R. Nabuova, A. Issayeva, J. Sakenov, A. Lyuft.
Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 2020. 12(3
Special Issue), pp. 174–180
9 Management of Teachers’ Creative Activity Development..
Shakhazhanova, G.K., Zhussupov, N.K., Baratova, M.N. (2021) Academic
Journal of Interdisciplinary Studies, 10 (3), pp. 188-197. E-ISSN 2281-
4612
ISSN 2281-3993Vol 10 No 3 , May 2021 Scopus
10. Шахажанова Г. К. Ғалым С. Қасқабасовтың хикаялары туралы
зерттеулері. Торайғыров университетінің хабаршысы ғылыми журналы.
Филологиялық сериясы. № 1. 2023. – 431 б. (376-385 б.б.)
11 У. Гурсу, Г. К. Шахажанова. Ғалым С. Қасқабасовтың қазақ мифі
туралы зерттеулері. Торайғыров университетінің хабаршысы ғылыми
журналы. Филологиялық сериясы. № 3. 2020. – 415 б. (158-165 б.б.)
12 Шахажанова Г.К., Набиден Н.А., Ертегінің поэтикасы жөніндегі
зерттеулері. Сәтбаев оқулары-2023. Ғылым және технологиялар: идеядан
өңдіріске ендіруге дейін халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның
еңбектері, Алматы, 2023. -298-304 б.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен Интернет дерек
көздерінен тұрады.
Кіріспеде диссертацияның ғылыми аппараты белгіленді. Негізгі
бөлімдерде тақырып бойынша талдау, ғылыми зерттеудің басты нәтижелері
жазылды. Ғалымның фольклортанудағы зерттеу еңбектері мен олардың маңызы,
мәні көрсетілді.
1 ҚАЗАҚ АҢЫЗТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ҚАСҚАБАСОВ
1.1 С. Қасқабасовтың қазақ аңыздары туралы еңбектері
Қазақ фольклоры – ұлттың бар рухани қазынасын бойға жинаған мұра. Бұл
бай мұрада табиғаттың әр түрлі бейнелері мен сырлары туралы, қоршаған
адамдар ортасы туралы небір тамаша туындылар бар. Олар туралы аңыздар мен
әңгімелердің болуы да – қазақтай әсершіл, қиялшыл халық үшін шартты
заңдылық. Ғалым бұл
топтағы шығармаларды аңыздық проза деп алады. Олардың ерекшеліктеріне
келесі белгілерді көрсетеді. 1. С.
Қасқабасов халық прозасының ертегіден басқа жанрлары немесе Аңыздық проза
деп атайды. 2.
Халық прозасының ертегіден басқа жанрлары немесе Аңыздық проза жанрлары:
миф, хикая, аңыз, әпсана, хикаят. 3.
Көркемдік жағынан қарапайым. Сюжеті тыңдаушыларын сендіре алатындай болады.
Деректі өмірде болғандай етіп береді. 4. Қиял бар.
Бірақ ертегідегі қиялдан бөлек, көркемдік қызмет атқармайды.
5. Әр жанрдың көркемдігі
мен мақсаты, себептік белгілеріне қарай сипаттары ашылады.
6. Тұрақталған сюжеттер болмауы да
мүмкін. Олар формасыз да болады.
7. Әңгіме, хикая, аңыз, әпсана жанрлары сұхбат-
әңгімеден аса бөлек бола қоймайды.
8. Бұл жанрлардың ішінде жай әңгіме, меморат, хикая
сияқтылары үнемі дамып отырады. Айтушы бұл жанрларды айтқан кезде жай айтып
қоймайды, көрген, басынан кешкенін саралап, маңызына назар аударады,
түсініктеме береді.
9. Сюжет тұрақталып, халықтық үлгіге көшсе, белгілі бір жанр құрамына
өтеді. 10.
Аңыздық прозаның басты мақсаты – ғибрат, білім беру. Белгілі бір дәрежеде
танымдық қызметті атқарады. 11.
Пайда болу, шығу тегі жағынан бірі таза қиялдан, бірі шындық пен қиялдың
бірігуінен де болады: - миф
пен хикая өте ертеде кезеңді суреттейді, тіршілік көріністері мен
кейіпкерлер әрекеттері нақты бола бермейді;
- жай әңгіме мен аңыз: мазмұны өмірден алынған, немесе нақты болған жайлар;
- әпсана-
хикаяттар: оқиғасы ойдан шығарылады. Аңыз – фольклордағы
жанр түрі. Қазақ әдебиеті аңызға бай. Қазақ аңыздары ел тарихының ескі
кезеңдерінен сәуле береді. Аңыз – деген елдің ескі
әңгімелері ғана емес, тарихтың көзі, өткеннің белгісі. Осы тұста ғалымның
басты назарға ұстанатын белгісі де – осы. Қазақ халқында аңыздар
көп. Ол аңыздардың оқиғасында халықтың, жердің өткен күндері ғана емес,
елдің көңілі, таным-түсінігі мен ой жүйе, қабылдауы бар. Ұлттың негізгі
бейнесін жасаушы басты көркем ойдың бірі болып саналатын аңыздар сақталған
фольклор үлгілерінің жанрлары да көп. Аңыздың арғы тегі мен табиғаты
көне ру мен тайпаларда жатыр. Олардың қауым болып өмір сүрген шақтарынан
басталады. Оның себебін ғалым рулар мен тайпалардың шығу тегі, пайда болу
тарихын бейнелейтін, өзара соғыстарын әңгімелейтін шығармалардан табамыз
дейді. Бұл әңгімелерде тарихи негіз де бар. Қоғамның тарихи оқиғаларының
ізі жатыр. Себебі аңыздың басты белгісі – тарихи шындық. Аңыздың көркем
шығармаға ауысуы кейінгі жеткізушілердің тарихи деректі өз қажеттеріне, өз
мүдде, мақсаттарына, кейде танымдары мен түсінік, ұғымдарына қарай
бейімдеуінен болады.
Аңызға айналған кейіпкерлер мен оқиғалар ертегілерде, жырларда,– қысқа
әңгімелерде т.б. фольклор үлгілерінде сақталған. Аңыз әңгімелердегі
кейіпкерлер мен оның қоғамы, олардың танымы мен түсінігі, қоршаған
ортасымен қарым-қатынасы туралы зерттеулер, тұжырымдар мен пікірлер қажет
екені белгілі. Себебі аңыз әңгімелер кейіпкерлері – жай адамдар емес. Олар
– халықтың бар ақылы мен танымын, мол рухани құндылықтарын бойына жинаушы.
Осы тұста көп уақытқа дейін тоталитарлық қоғам оларға нақты баға беруге
көп мүмкіндік бере бермеді. Бір жақты пікірлер арқылы ғана біз оларды танып
білдік. Өткендегі аңыз әңгімелер тек төмендегі қалыпта айтылып келді.
1. Ел билеуші және төменгі тап
өкілдері арасындағы қайшылық. 2. Хан, би, сұлтан, бай,
болысты сынаушы адам, төменгі таптың есесін қайтарушы.
3. Қазақ және қазақ халқының
құрамына енген тайпалардың еркіндігі мен бостандығын айғақтайтын аңыз
әңгімелер туралы жазылмады. 4. Аңыз әңгіме кейіпкерінің
көзқарасы мен танымына баға беруде дүние мен әлем жайындағы ойларына назар
аударылмады. 5. Елдің еркіндігі мен тәуелсіздігі
идеясын көтеретін аңыздар мүлде әдебиетке енгізілмеді.
Аңыздардағы басты ерекшелік – тарихи
кейіпкердің болуы және кейіпкер қатысатын сюжеттің тарихи оқиғамен
байланысы. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ аңыздарын жүйелеу мен оны топтау
туралы зерттеулер қазақ әдебиетінде түрлі пікірлермен бірге араласып кетіп
жататын. Мысалы Ә. Қоңыратбаевта аңыздар мен мифтер арасын толық жікке
бөліне қоймайды. Ал қазақ аңыздары мен ежелгі жырларын сабақтастыра
зерттеген Ә. Марғұлан ескі дәуірлердегі халық аңыздары кейіннен көлемді
эпикалық жанрлардың тууына әсер етті деген пікірді айтады [21].
Кейде тарихи деректер мен халықтың қария сөздері, аңыз-
әңгімелері бір-бірімен қабысып жатады. Баласағұн, Сайрам, Отырар қалаларын
билеген Қарахан әулеттері туралы ерте заманнан жазылып қалған тарихи
шежірелер бірталай [18, б. 90], - дей келіп, оны Манас жырымен
байланыстырады. Аңыз туралы айтқанда, ең бастысы – оның тарихилығы.
Әрі әдебиеттегі ең бір мол мағыналы оқиғаларадан тұратын жанр түрі.
Әсіресе, ғибратты болып келетіндері көп. Аңыздың тарихилығы ондағы кісі
аттары, жер-су аттары, оқиғаның болған кезеңі нақты тарихи деректермен
сәйкес келіп отырады. Аңыздың да басты ерекшелігі – деректер мен тарихи
тұлғалардың, жер-су аттарының дәлелінің тарихи шындықпен сәйкестігі. Қазақ
аңыздарының кейіпкерлері өзге түркі елдерінде де кездеседі. Фольклор
шығармаларының негізінде халық тарихы мен елдің басынан кешкен оқиғалары,
сондағы басты тұлғалардың істері мен ерліктері, еңбектері мен ел алдындағы
бедел-бары бейнеленері белгілі. Дегенмен, аңыздың өзгелерден бөлектігі –
кейіпкер туралы нақтылық пен оқиғаның тарихи шындықты барынша анықтауында.
Қазақ халқының эпосы мен фольклоры
еңбегінде М. Әуезов (Л. Соболевпен бірігіп жазған) Қазақ эпосы мен
фольклор түрлері деп келесі топтарға жіктейді.
1. Халық поэзиясының шағын түрлері: үйлену-
салт жырлары ( жар-жар, бет ашар, сыңсу), мұң-шер өлеңдері (жоқтау,
қоштасу, естірту).
2. Ертегі, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, (қиял-
ғажайып ертегілер, хайуанаттар жайындағы ертегілер, салт ертегілер,
балаларға арналған ертегілер, аңыз ертегілер, күй аңызы).
3. Батырлар жыры (Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Ер
Сайын). 4. Ғашықтық жырлары (Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Қыз
Жібек, Айман – Шолпан).
5. Тарихи жырлар.
6. Айтыс өлеңдері [22, б.158-159]. М.
Әуезовтің фольклор мен эпос деп алып, жанрлық жағынан жіктеуінде аңыз екі
үлгіде кездеседі: аңыз ертегілер және күй аңызы деп бөледі. Бұл ретте,
М. Әуезов аңыз ертегілердің бірнеше сипаттарын ашып береді.
1. Ертегілерден өзгеше.
Себебі тарихта болған тұлғалар туралы болады, кейіннен халықтың өзінің
түрлі нұсқалары қосылады. 2. Эпостағы кейіпкерлерде
ел тарихында орны бар адамдар болғанымен, аңызда қара сөзбен айтылуымен
өзгеше. 3. Аңыздың оқиғасы етіп
алынған сюжет кейіпкердің өмірінде болған жай мен мінез-сипаттары
сақталуында. Бұған мысал ретінде дана, ақылды адамның батыр кейпінде
суреттелмейтіндігін, қарапайым адамның хан бола алмайтынынын айтады.
4. Аңыздар бірнеше циклден
құралады. Бір аңыз кейіпкері туралы бірнеше әңгімелер - шағын
новеллалардан тұрады дейді. 5. Қазақ аңыздарының 2
тобы бар: 1) Қорқыт, Асанқайғы, Алдаркөсе, Қожанасыр туралы; 2) күй
аңыздары. Қазақ күйлерінің басында айтылатын кіріспесі аңызбен
басталатындығы күй аңыздарына тән дейді академик [22, б.179].
Қазақ аңыздарындағы
Қорқыттың басты сипаты – ажалдан қашуы, тұңғыш қобызды жасаушы болып
суреттеледі. Бұл Қорқыт бейнесі – тағдыр-талдайдан қашқан, өмірден торыққан
жанның жан дүниесі. Асан қайғы – бергі кезеңдердің
кейіпкері. Асан қайғының аты толғау-жырлары, сын-болжаулары, өсиет-
сәуегейліктері мен қалды. Осы жырларында өзінің, өмір кешкен заманынан
мәліметтер береді, жұрт қамы үшін Жерұйықты іздейді, қазақ даласының әр
жеріне тоқтап баға береді. Бұл бақытты іздеудің, халық мақсатының символы.
Алдаркөсе сараңдық пен аярлықты, зорлық,
ақымақтықты юмормен көмкереді. Айлалы, тапқыр, өткір, алғыр Алдаркөсе
бейнесінде әлеуметтік мән-мағына күшті екенін анықтайды [22, б.182].
М. Әуезов Жиреншедегі шешендік, тапқырлық ауыз
әдебиеті үлгілерінің бәрінде бар. Бірақ Жиренше бейнесінде бір шешеннің
маңына топтасып, сөз сайысының, ой сынының шыңы ретінде көрінеді.
М. Әуезов қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыздардың осы кейіпкерлер маңына
топтасатындығын айтады. Шынында да, қазақ ауыз әдебиеті, фольклор деп
зерттеген еңбектерде аңыз туралы ойлар осы кейіпкерлер маңына топтасады.
Сондықтан да бұл аса күрделі мәселе де көрінбеуі мүмкін. Бірақ аңызға
байланысты көптеген мәселелердің анықталуы қажет, зерттелуі керек тұстары
көп екені белгілі. Аңыздың өзі тарихы
кейіпкерлер мен олардың оқиғалары мен ел басындағы жайларды топтап
суреттеу, белгілі бір кезеңдердің елесі болатын болса, олардың кезеңдері
мен уақыты нақты анықталуы шарт. Сонымен бірге қазақ аңыздарындағы
анықталуы керек тұстардың бірі – аңыз да фольклор үлгісі ретінде уақыт өте
айтушылар мен жеткізушілер танымы мен түсінігіне, ұғуына қарай өзгерісі де
еске алынуы қажеттігі аңғарылады. Аңыз бен көркемдіктің ара
жігі де ашылып, анықталуды талап етеді. Сондықтан да қазақ фольклортану
ғылымында қазақ аңыздарының теориялық негіздері мен тегі, табиғаты туралы
ойлар жинақталып, әрі олардың даулы пікірлер тудыратын тұстарын анықтауды
ғалым С. Қасқабасовтың аңыз жайындағы еңбектеріне назар саламыз.
Ғалым жеке аңыздың жанрлық сипатын анықтаудан бұрын оның тегіне назар
аударады. Сондықтан да халықтың прозалық шығармаларын ертегілік және
аңыздық деп бөліп алады. Аңыздық
прозаның жалпы сипаты және Аңыз деп аталатын еңбектерінде қазақ
аңыздарының көркемдік белгілерін анықтап береді. Фольклордың аңыздық
проза түрін жіктеуде тұтастай жеке аңыз деп алмай, Аңыздық проза деп бұл
жанрды іштей: миф, хикая, аңыз, әпсана-хикаят деп жіктейді. Осы аңыздық
прозаның қазақ фольклортану ғылымындағы шешілуі тиіс мәселелері ретінде
келесі тұстарды көрсетеді. 1. Аңызға фольклортану емес,
әдебиеттану нысаны ретінде назар аударылады.
2. Әдебиет тарихын жанр дамуымен байланыстыру
негізге алынғанымен, фольклорда бұл назарға алынбай келеді.
3. Фольклорды зерттеуде типологиялық әдісті ұстаным етудің әлі
де жеткіліксіз екендігі.
Типологиялық зерттеудің басты белгісі ұқсастықтарды байланыстырып
қана қоймау, әдеби-эстетикалық тұтастығын ашатын ұстанымдарын көрсету, тип
пен текке қатыстылығын анықтау.
Типологиялық зерттеудің әдіс-тәсілдерін аңыздық прозаның белгілерін ашуда
қолдана отырып, ғалым олардың ортақтығы – фольклорлық прозалық жанр, қиял
мен әңгімелеу, көркемдік әдістер т.б. әдеби тәсілдердің қолданысының
көріністері туралы айтады. Осы тұста өзге жанр ретінде бағалаудың
өзгешеліктері шығу тегі мен табиғаты, даму жолдары туралы талдауды қажет
етеді. Ғалым
халық прозасының ертегіден басқа жанрларын талдау арқылы осы мәселелерді
шешудің жолдарын анықтауда нақты ғылыми негіздемесін ұсынады.
1. Табиғаты мен
мақсатына қарай халық прозасының ертегіге жатпайтын түрлері оқиғаны өмірден
бөліп тастамайды, шындық бірге жүреді. 2. Айтушы мен тыңдаушы үшін
өмірде болған оқиға деп қабылданады. Сонысымен де құнды.
3. Қиял да бар. Бірақ қиял
ертегідегідей емес. Ертегіде қиял саналы түрде пайдаланылса, әрі көркемдік
құралы да болады. Аңыздық прозада түсіндіру негізгі қызметті атқарады. Қиял
түсіндірудің құралы болады. 4. Аңыздық прозаның тәсілі
тыңдаушы мен айтушыға құрылатындықтан да сұхбат-әңгіме түрінде көрінеді.
Айтушының басты мақсаты – көркемдеу, әсірелеу емес, хабарлау, түсіндіру,
қажетті мәселені жеткізу, сендіру, қарапайымдылық. Сонымен бірге қызметі –
ғибаратты ой айту, білім беру, танымын кеңейту.
5. Айтушының әңгімесі халықққа ортақ түсінік пен қабылдауға
ыңғайланып, естелік, әңгіме қалпында жетеді.
6. Бірнеше айтушыдан өткен сюжет тұрақталып, бірнеше адамның
оқиғасымен фольклорлық сипатқа ие болады.
7. Әңгіме, меморат, хикаяларда белгілі сюжеттер қайталанбайды, тұрақтылық
бола бермейді. Ғалым қазақ фольклортануында бұрын көп қолданыла бермейтін
меморатты атап өтеді. Меморат - фольклорный рассказ
о событиях, воспринимающийся как достоверный и основанный на собственных
воспоминаниях рассказчика или воспоминаниях людей из его окружения [23].
Ғалым олардың пайда болуы, тарихи
қалыптасуы, жанр түрлерінің дамуы туралы көркемдік пен өмір қатынастарын
басшылыққа алады: шындық пен қиял немесе нақты өмірдің өзінен алынған
оқиғалардан тұруында.
Аңыздық прозаның түрлерін анықтауда ғылымда туындының мазмұны,
шындықпен қатынасы, әлі де халық арасында пайда болып, фольклорлық
шығармалар қатарына қосылып жатқан туындыларды алуымыз керек пе деген
тұстар мәселе етіп қойылып, шешудің жолы ретінде ұсынылғанын, тәжірибеге
алынғанын айта келіп, соншалықты нәтиже де бермегенін жазады. Ғалым
жанрларға топтауда шығарманың мазмұнының шындықпен қатынасын алуды негіз
етіп ұсынады. Миф – оқиға
көріністері анық емес, кейіпкер әрекеттері әсерлі жете қоймаған шығармалар.
Аңыздар – оқиға мазмұны
өмірден алынған әңгімелер. Әпсана-хикаят – өмірде болған
оқиғалар нақтылықтан айырылып, қиял араласа бастайтындар.
Бұл жанрлық бөлініс әлі де нақтылық емес.
Ғалым ғылымның негізі дамуда екенін үнемі назарға ұстанып, өз пікірлерін
даусыз осылай болуы керек деуден аулақ. Осы тұста да жанрлар арасындағы
ауысу мен өзгеру, тарихилықтың ауызша тәсілде өзгеруі мүмкін екендігін
ескертеді. Бұл тұста жанрлық өзгерістер жай әңгімеден аңызға айналуы мүмкін
жайтты еске салады. Бірақ мифтегі тектік, жанрлық өзгеріс әлдеқайда
тұрақты. Себебі, тарихи жағынан миф – алғашқы қауымның туындысы.
Аңыздық проза түрлерін жіктей отырып, олардың әрқайсысына жеке
тоқталады. Бұл ретте аңызға қатысты пікірлердің аңыздық прозаның жалпы
ортақ белгілерін сақтай отырып, қалыптасқандығы анық.
Қазақ фольклортану ғылымында аңыз бен ертек ұғымдары ертеден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz