Дене жаттығуларының жіктелуі
- тақырып. Мектепке дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы және оқыту әдістемесі пәніне кіріспе
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесі - мектеп жасына дейінгі балалардың денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы заңдылықтары туралы ғылым
Дене тәрбиесінің негізгі ұғымдары (дене дамуы, дене әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті т.б.)
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі пәні, мақсаты, міндеттері, мазмұны
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің дамуы
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесі-мектеп жасына дейінгі балалардың денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы заңдылықтары туралы ғылым
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы қоғамның болашақ құрлысшысы - баланың дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтары жайындағы ғылым. Балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесі жүйесінің жалпы идеологиялық және методологиялық негіздерінен шығады және оның бір бөлігі болып табылады. Дене тәрбиесі теориясының жалпы идеологиялық және методологиялық негізі - дене тәрбиесі заңдылықтарын нағыз ғылыми түрде танып-білу, жан-жақты жарасымды жетілген жеке адамды қалыптастыру үшін кең мүмкіндіктер ашу. Дене тәрбиесі үшін жеке адамды қалыптастырудағы өмірдің әлеуметтік жағдайлары мен тәрбиенің шешуші рөлі туралы қағидаларының зор мәні бар. Үкіметтің дене тәрбиесі мен спорт мәселелері жөніндегі тарихи шешімдері адамдардың денсаулықтарын нығайтуға, дүниетанымды, жоғары өнімді еңбекке қабілеттілікті және өз Отанын қорғауға дайындықты қалыптастыруға бағытталған. Балалар дене тәрбиесінің жалпы теориясы дене тәрбиесінің жалпы теориясымен мазмұндас және оқып үйрену пәні бір болуымен қатар баланың барлық жас кезеңдеріндегі (туғаннан 6 жасқа дейін) дене тәрбиесінің заңдылықтарын арнайы зерттейді. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы осыған сәйкес тәрбиелеу және оқыту процесінде баланың дамуын басқарудың жалпы заңдылықтарын танып біледі. Балалар дене тәрбиесінің теориясы әр жас шамалық кезеңнің ерекшеліктерін зерттей, ғылыми мәліметтер мен практикалық тәжірибені қорытып талдай отырып, дене тәрбиесі міндеттерін анықтайды, олардың мәнін, неғұрлым тиімді құралдары мен әдістерін, дене тәрбиесінің бүкіл процесін ұйымдастырудың мақсатқа сай формаларын ашып көрсетеді. Өз қимыл-қозғалысын жақсы меңгеретін дене жаттықтыруды сүйетін, айнала қоршаған ортадан өз бетімен бағдар таба білетін, мектепте оқуға және одан кейінгі жылдардағы белсенді шығармашылық қызметке қабілетті, дені сау, шымыр шыныққан, шат-шадыман баланы қалыптастыру - жан- жақты даму негізі ретіндегі дене тәрбиелеудің айрықша мәнін айқындайтын маңызды міндеті болып табылады. Балалар дене тәрбиесінің теориясы ғылыми
зерттеулердің негізінде кіші топ жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық - физиологиялық ерекшеліктерін: организмнің жұмысқа қабілеттілік мүмкіндіктерін, жүре пайда болатын қажеттіліктерін, көрнекілік-әрекеттік, көрнекілік-бейнелік және логикалық ойлау формаларын, іс-әрекеттің басым түрінің өзіндік еркешелігін ескеріп отырады. Осыған сәйкес балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларының мазмұнын құруға және оны іске асырудың тиімді педагогикалық жағдайларын жасауға бағыт береді. Балалар дене тәрбиесі теориясы баланың әр жас кезеңінің ықтимал мүмкіндіктерінің заңдылықтарын танып-біле және ескере отырып дене тәрбиесінің бүкіл тәрбиелік- білім беру кешені (қимыл - қозғалыс жасай білу және дағдылар, дене қасиеттері, кейбір қарапайым білім) ғылыми негізделген бағдарламаның талаптарын перспективалы қарастырады. Мұны игеру балалардың дене әзірлігін мектепке баруға қажетті деңгейде қамтамасыз етеді. Дене тәрбиесі жан-жақты тәрбие берудің маңызды бөлігі болуымен бірге өз процесінде ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек т.б.тәрбиенің міндеттерін кешенді түрде жүзеге асырады. Балалардың дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларында (сабақ, қозғалыс ойындары, балалардың өзіндік әрекеттері және т.б) тәрбиешінің назары ақылға сала ойлайтын, эмоциялы, өз жас шамасының мүмкіндігіне қарай саналы әрекет ететін, қозғалыс дағдыларын меңгеріп отыратын, айналаны бағдарлай білетін, өзіне берілген тапсырмалардың мәнін түсінетін, кездескен қиыншылықтарды жеңуді үйреніп отыратын, тәрбиешінің ыждағатты, тілектесті басшылығымен өз іс - әрекетінде шығармашылық ізденіске деген талпыныс көрсетіп отыратын бала тәрбиелеп шығуға бағытталады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы бала денесін тәрбиелеудің сан алуан жақтарын, әсіресе, оның қозғалыс дағдыларын қалыптастыруды қамтитын зерттеулер арқылы алынған жаңа білімдермен дамылсыз дамып, байып отырады.
Балалар мекемелерінің жаппай практикасында тексеруден өткен зерттеу мәліметтері бүкіл тәрбиелік - білім беру процесінің алға басуына үлес қоса отырып, сыннан өтеді, бағдарламаларға, оқу құралдарына, оқулықтарға және балалармен жүргізетін практикалық жұмысқа ендіріледі. Сөйтіп мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы баланың даму заңдылықтарын танып біле, ең елеулі, прогресті нәрселердің бәрін бөліп көрсете, негіздей отырып, дене тәрбиесінің бүкіл жүйесін жетілдіруге көмегін тигізеді, кедергі келтіретін, жаттанды болған, қазіргі кездегі тәрбиелеу - білім беру міндеттеріне сәйкес емес нәрселердің бәрін бұлжытпай ауыстырып отырады және жоққа шығарады.
Дене тәрбиесінің негізгі ұғымдары
Дене тәрбиесі теориясында әртүрлі ұғымдар (түсініктер): дене дамуы, дене әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене тәрбиесі білімі, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті және т. б. Қолданылады әртүрлі
құбылыстарды көрсете отырып, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады. Қазіргі кезде қолданылып жүрген ұғымдар қоғамның тарихи дамуының әр дәуірінде пайда болған. Олардың мазмұны дене тәрбиесі жөніндегі ғылымның және оның практика жүзінде жүзеге асырылуының дамуына қарай тереңдеп, нақтыланып келеді.
Ұғым-заттар мен құбылыстардың мәнді ерекшеліктерін, байланыстарын және қатынастарын, олардың қарама-қайшылығы мен дамуы процесінде бейнелейтін ой формасы; белгілі бір топқа жататын заттардың жалпы және тек соларға ғана тән ерекшеліктерін жинақтап көрсететін ой немесе ой жүйесі (Түсінік-заттар мен құбылыстардың санада сақталып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінсіз қайта жаңғыртылатын көрнекі сезімдік бейнелері. Адамның түсінігі тек қоғамдық практика негізінде ғана қалыптасады). Адамзат тәжерибелерінең нәтижелері тіл формасында бекіп, қоғамдық мәнге ие болады. Ендеше, дене тәрбиесі теориясында жиі қолданылатын ұғымдарға (түсініктерге) тоқталып өтейік.
Дене тәрбиесі - тәрбиенің құрамды бөлігі. Ол денені жетілдіруге, яғни денсаулықтың, дене дамуының және дене әзірлігінің жоғары деңгейіне жетуіне бағытталған. Бұл анықтама дене тәрбиесінің салыстырмалы түрде даралық ерекшелігін көрсетеді. Ол тәрбиенің басқа түрлері - адамгершілік, эстетикалық, ақыл-ой, еңбек т.б. тәрбиелермен байланысты. Сондықтан да біздің елімізде дене тәрбиесінде қоғамдық тәрбие мақсатынан туындайтын педагогикалық міндеттер де шешімін табады. Дене тәрбиесі ұғымын жалпы тәрбие деген кең ұғымның бір саласы деп ұққанымыз дұрыс. Дене тәрбиесі атауы педагогикалық процесс. Ол тәрбиелік және білімділік міндеттерді шешуге тиіс. Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелерден айырмашылығын айтатын болсақ, біріншіден, бұл процесті дене сапаларын дамытумен бірге тиімді дағды (әдет) козғалыстарын қалыптастыру арқылы дене жұмыскерлігін арттыру деп ұғынамыз. Қорытып айтқанда, дене тәрбиесі дегеніміз ол адам бойындағы морфофункционалдық қасиеттерді дамытатын, білімін байытып, шеберлігін, қозғалыс дағдыларын арттыру негізінде еңбек көрсеткіштерін жақсарту мен бірге Отанымызды қорғауда жоғары жетістіктерге жетуге бағытталған педагогикалық процесс. Дене тәрбиесі ұғымының екі мағынасы болуы мүмкін. Біріншісі - дене жөніндегі білімділік, екіншісі - дене қасиеттерінің тәрбиесі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі - бала денесін жетілдірудің педагогикалық жүйесі.
Мектептегі дене тәрбиесі - жалпы педагогикалык жүйенің басты бөлшектерінің бірі. Бұл тек мектеп қабырғасында жүргізілетін жұмыстармен, мысалы, дене тәрбиесі сабақтарында, дәрістерде шектелетіндігі айқын.
Оқушылар дене тәрбиесі - мектепте, мектептен тыс жерлерде мектеп жасындағы балалармен жүргізілетін әртүрлі жұмыстар.
Дене дамуы - адам организмі формалары мен қызметінің индивидуалды өмір барысындағы өзгеру процесі. Дененің дамуы термині организмнің дамуы деңгейін білдіре отырып, тар мағынада қолданылады, ол бой, салмақ, кеуденің ауқымы (демді ішке тартқанда, дем шығарғанда, үзіліс жасағанда) өкпенің тіршіліктік сыйымдылығы, омыртқа иілістерінің сипаты мен көлемі, дене тұрпатының жағдайы, жауырын бұрыштары арасындағы қашықтық, табан күмбезін өлшеу көрсеткіштері, оң және сол жақ қол басының бұлшық еттерінің күші, тұла бой күші, бастың көлемі
т.б. антропометриялық және биометриялық көрсеткіштермен анықталады. Дене дамуы терминін кең түсінікте қолданғанда, оған дене қасиеттері де (шапшаңдық, оңтайлылық, икемділік, көзбен шамалағыштық, тепе-теңдік сақтағыштық, күш, төзімділік) кіреді. Дене дамуы адам организмі - функцияларының және тұлға көлемдерінің бір қалыпта өзгеруінің, сонымен қатар бірге дамуының (қалыптасуының) табиғи процесі. Жалпы адам тұлғасының дамуының: 1) биіктеу деңгейі; 2) бір деңгейде қалыптасуы; 3) адамның дене мүмкіншілігін төмендету сияқты 3 сатысы болады.
Дене дайындығы - белгілі бір іс-әрекетке байланысты мақсатты орындауға бағытталған дене тәрбиесінің мамандандырылған процесі.
Дене тәрбиесінің жүйесі, бұл ұғым д ене тәрбиесінің әлеуметтік практикасындағы белгілі тарихи үлгіні белгілейді.
Дене қуатының тынығуы - жаттығу жасау арқылы белсенді демалыс ұйымдастыру. Ол дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен адамның көңілін көтеріп, бір әрекеттен екінші әрекетке көшіреді. Дене қуатын қалпына келтіру - адам организмінің ауырған жеріне массаж жасау, булау, су процедуралары арқылы емдеп, қалпына келтіру, дене қуаты қасиетін үйлесімді дамытып, жан-жақты дайындығы жоғары деңгейге жеткізу. Дене қуаты білімі - адамды қимыл ептілігі мен дағдыға үйрету және теориялық біліммен қаруландыру.
Дене әзірлігі - бұл дене шынықтыру кешенінің талаптары мен нормалары және Біртұтас спорттық жүйемен (спорттық разрядтар мен атақтар) анықталатын қозғалыс дағдыларының, іскерліктің, дене қасиеттерінің даму деңгейі. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін денені жаттықтырудың барлық негізгі түрлері бойынша нормативтік көрсеткіштер және оларды орындаудың сапасына қойылатын талаптар (Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бағдарламасында) талдап жасалған.
Дене жетілуі - дене дамуының тарихи шартты деңгейі. Денсаулықтың, өмірге, еңбекке және Отанды қорғауға жан-жақты дене дайындығының жоғары дәрежелігі. Дене жетілуі ұғымының белгілері өскелең қоғамдық қажеттіктер - өндіріс қажеттіктері, сондай-ақ адамның өзінің ынта-ықыласы әсерінен өзгеріп отырады. Әр тарихи дәуір үшін дене жетілуінің өзіндік деңгейі тән. Құлдық пен қаналушылықтан азат етілген елдерде дене жетілуінің мейлінше жоғары деңгейіне қоғамның барлық мүшелерінің қолы жете алады. Біздің елімізде және басқа да көптеген мемлекеттерде адамзаттың интеллектуалдық, моральдық, дене жағынан жарасымды дамуы жайындағы арманы жүзеге асуда. Кәсібі, жынысы, жасы әртүрлі адамдар дене жетілуінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Дене тәрбиесі білімі - дене тәрбиесі салаларының бірі, ол арнаулы білімді, қимыл-қозғалыс дағдылары мен іскерліктерін меңгеріп қамтиды.
Дене машықтығы - дене тәрбиесінің дене әзірлігін талап ететін еңбекке немесе басқа бір қызметке деген қолданбалы бағыттылығы (мысалы, актердің, ұшқыштың, ғарышкердің, спортшының т. б. дене машықтығы). Дене машықтығы нақты бір кәсіптің, белгілі бір қызметтің ерекшеліктеріне байланысты дене жаттығуларын жасаудың міндеттері, өзіндік ерекшеліктері, құралдары, әдістемесімен сипатталады. Жалпы дене дайындығы-дене тәрбиесінің әр алуан қызметте табысқа жетудің жалпы алғы шартын жасау үшін бағытталған процесін
білдіреді. Арнаулы дене машықтығы кәсіптік, спорттық қызметке арнайы дайындалуға бағытталған.
Дене жаттығулары - бұл дене тәрбиесі міндеттерін шешу құралдары ретінде іріктеліп алынған қозғалыстар, қимыл-қозғалыс әрекеттері, сондай-ақ қозғалыстық әрекеттердің күрделі түрлері (қозғалысты ойындар). Қозғалыстық әрекет деп адамның қозғалыс аппаратының белсенділігі өзіне тән компонент болып табылатын әрекеттің бәрін айтады. Жаттығу термині қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін белгілу үшін де қолданылады.
Спорт - әртүрлі жаттығулардың көмегімен жоғары жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған өнер түрі. Спорт - (ағылшын тілінде-ойын, көңіл көтеру) шынықтыру жаттығуларын қолдануға негізделген, әлеуметтік мәні бар тәрбиелік, ойындық, жарыстық әрекет. Спорт, бұқаралық спорт (барлық адамдар қатыса алады) және жоғары көрсеткіштер спорты (чемпионаттар, олимпиадалар т.б.) деп бөлінеді. Спорттық дайындық-спортшының машықтануы, оның жарысқа қатысуын қамтитын, машықтану және жарыс жүйесін ғылыми әдістемелік және материалдық тәсілдік жағынан қамтамасыз ететін, оқу мен спортты, жарыс пен демалысты үйлестіру үшін қажетті жағдайлар жасайтын көп жақты жүйе. Спорттық машықтану - спорттық дайындықтың негізгі бөлігі және спортшының өзі таңдаған спортында барынша жоғары көрсеткіштерге жетуге ықпал ететін қасиеттер мен қабілеттерді дамыту әрі жетілдіру мақсатында дене жаттығуларын қолдануға негізделген дене тәрбиесі мамандығының арнайы жүйесі (дене машықтығы ұғымымен бірге алып қарауға болады). Спорттық нәтиже - спорттағы көрсеткіштердің сандық және сапалық деңгейі. Спорттық жарыс - спорттық жетістіктер көрсету, салыстыру және бағалау, спорт саласындағы бәсекені белгілі бір түрде реттеп отыру. Спорттық жарыстардың мақсаты үздік спортшылар мен топтарды анықтау, жалпы спорттық шеберлікті жетілдіру, дене шынықтыру мен спортты насихаттау. Спорттық қозғалыс - әлеуметтік қозғалыстың ерекше бір түрі - спорт түрлерін құру, дамыту, сақтау, алмасу және тұтыну жүйелерінің тарихи қозғалысы, жеке адамды қалыптастыру құралдарының бірі. Тарихи спорттық қозғалыстар спорттың төмендегідей көпшілік (халықтық), резервтегі (негізгі), жоғары жетістіктер (үлкен), әуесқой және кәсіпқой түрлерін дүниеге әкелді. Спорттық қызмет - адам әрекетінің көп қырлы белсенді жүйесі ретіндегі қимыл- қозғалыс дамуының ең жоғары түрі. Спорттың функциялары, біріншіден - спорт өз алдында тәрбиелік жағынан дұрыс ықпалын тигізумен қатар, қоғам өміріне дайындаушылық міндеттерді шеше отырып, қызмет етеді. Екіншіден, спорт өндірістік қызметке жатпайды, материалдық игіліктерді тікелей өндіруге байланысы жоқ. Спортқа тән барлық белгілер балалар спортында да сақталады.
Балалар спорты дегеніміз арнайы дайындық негізінде, алдынала үйренген қозғалыс кимыл мүмкіншіліктерін толығынан пайдалану арқылы өз қатарлары арасында өткізілетін жарыстарда өнер көрсету деп білеміз. Жасөспірімдер спорты деген түсінікке талдау беретін болсақ, оның шекарасы тек бір жас тобымен, яғни жасөспірімдер тобымен анықталады. Бұл түсінік шартты, оның себебі спортқа қыз балалардың катысуына байланысты. Mектептегі спорт деген түсінік қатысушылардың белгілеріне қарағанда, балалар спортына сәйкес. Бұл түсініктің айырмашылығы балалар спортын мектепке дейінгі ұйымдар,
мектептер, мектептен тыс мекемелер ұйымдастырса, мектеп спортын мектеп ұйымдастырады.
Физикалық рекреация белсенді демалысты қамтамасыз ету, адам бойындағы физикалық қасиеттерді қалпына келтіру үшін басқа бір іспен айналыса отырып, дене тәрбиесінің бір міндетін шешу.
Физикалық реабилитация - денені қайта қалпына келтіру. Дене шынықтырумен немесе спортпен шұғылдану барысында жарақат алып немесе басқа аурулармен ауырып мүмкіндіктерін уақытша жоғалткан адам ағзасын қалпына келтіру үшін дене жаттығуларын арн айы түрде пайдалану.
Дене мәдениеті - адамдардың дене қуатының жетілуі үшін пайдаланылатын қоғамдық-материалдық (спорт ғимараттары, құрал-жабдықтар) және рухани (арнаулы білім, ғылыми тәжірибе) байлығын құрайтын жалпы мәдениетінің бір саласы. Ол негізгі дене мәдениеті, спорт, сауықтыру, қолданбалы дене мәдениеті болып табылады. Негізгі дене мәдениеті - адамдардың өз шама-шарқына қарай тандап алған кәсіби және спорт мамандығын жетілдіруінің негізі. Ол жалпы білім беру мекемелерінде қолданылады әрі егде кісілерге денсаулығын нығайтуға, жұмысқа ынтасын, төзімділігін арттыруға көмектесе отырып, адам психологиясының орнықтылығын, дене қуатының жетілуін қамтамасыз етеді.
Спорт қимылының негізгі мақсаты - спорттың бір түрінен жоғары жетістіктерге жету, сол арқылы адамның қабілет-қарымын, ептілік касиеттерін калыптастыру. Қолданбалы дене мәдениеті-кәсіптік және әскери дене мәдениеті деп екіге бөлінеді. Ол өмірге аса қажет сан алуан қимыл-әрекеттерді игеруге, дене тәрбиесі арқылы әскери және азаматтық мамандықтарды жақсы меңгеріп, терең түсінуге бағытталады. Сауықтыру дене мәдениетіне-емдеу дене мәдениеті жатады. Оның мақсаты - организмнің уақытша жоғалған функциялық мүмкіндіктерін калпына келтіру. Гигиеналық дене мәдениеті-жаттығушылар организмдерінің жұмыс істеу қабілетін арттыруға қызмет етеді. Сабақ арасында, жұмыста (дене шынықтыру, өндірістік гимнастика) күнделікті демалыста (таңертеңгі бой жазу, серуендеу, саяхат т.б.) қолданылады. Дене мәдениеті қызметтерін-арнаулы және жалпы дене мәдениеті деп екіге бөледі. Жалпы дене мәдениеті қызметтері: нормативтік қызмет-адамның қимыл-әрекетін тиімді мөлшерлеген оқу бағдарламасынан, президенттік сынамалардан (еңбекке, Отан қорғауға дайындық) және еліміздегі спорт разрядтарының нормаларынан тұрады. Арнаулы дене мәдениеті қызметтері: білімділік қызметі - дене мәдениетін оқу-білім арқылы қимылдың ептілігі мен дағдысын калыптастыруға пайдалану. Қолданбалы қызмет - келешек жұмысқа дайындау үшін қолданылатын арнаулы дене тәрбиесінің жүйесі. Тынығу қызметі - дене тәрбиесі жаттығуларын қолдану арқылы белсенді демалыс, адам организмінің уақытша жоғалтқан функциялық мүмкіндіктерін калпына келтіру. Дене тәрбиесі мәдениеті - жалпы мәдениеттің бір бөлігі, қоғамның адам денесін жетілдіру саласында қоғамдық-тарихи практика процесінде жиналған табыстарының жиынтығы. Басқа сөзбен айтқанда, денешынықтыру халық мәдениетінің бір бөлігі болып табылады. Дене тәрбиелеу мәдениеті адамның өзінің денесін дамытып өзгерту жолындағы қызметтің нәтижесі және осы жолдағы процесс деп ұғынамыз. Дене тәрбиелеу мәдениеті ұғымын түсіну үшін оның үш бағытын еске алу қажет:
Дене тәрбиелеу мәдениеті қозғалтқыш әрекет түрінде. Бұл ұғымға белсенді қоғалыстары бар оқиғалар жатады.
Дене тәрбиелеу мәдениеті құндылықтардың жиынтығы ретінде. Яғни, дене шынықтырумен айналасу барысында әртүрлі құндылықтар пайда болады (стадиондар, спорттық киім, денсаулыққа пайдасы бар т.с.с).
Дене тәрбиелеу мәдениеті әрекеттің нәтижесі ретінде. Бұл нәтижелер дене дайындығы, денсаулықтың жақсаруы болып табылады. Дене тәрбиесі мәдениеті -- дене тәрбиесі теориясының барлық ұғымдарының ішіндегі ең кең ұғым. Ол жоғарыда қарастырылған ұғымдардың бәрінің мазмұнын қамтиды.
Материалдық игілік - сабақ, жаттығу өткізуге қажетті әртүрлі спорт құрылыстары, арнаулы жабдықтар, құралдар, қаржыландыру мәселелері, дене тәрбиесі жүйесінің идеологиялық, ұйымдастырушылық және ғылыми бағытын қамтамасыз ететін әлеуметтік іс жүзіндегі жетістіктер. Материалдық және рухани игіліктер адамдардың қоғамдық, ғылыми, сонымен бірге педагогикалық қызметінде, өндіріс аясында жасалады. Сондықтан игіліктерді, біріншіден, арнаулы ұйымдастырылған педагогикалық процесте; екіншіден, тұрмыс жағдайында дене жаттығуларымен айналасу түрінде; үшіншіден, көпшілік қауымды қамтитын баспасөз, радио, теледидар т.б. арқылы әртүрлі формада пайдалануға тиістіміз. Материалдық игілікке спорт құрылыстары (стадиондар, спорт залдары, бассейндер және т. б.), құрал-жабдықтар, арнайы киім, аяқ киім және т. б. кіреді. Рухани игілік болып табылатындар: ғылым, өнер шығармалары (әдебиет, мүсін, кескіндеме, графика, музыка т. б.).
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы мамандандырылған ғылыми пәндердің тұтас кешенімен байланысты. Олардың біреулері гуманитарлық сипатта болады, дене тәрбиесінің дамуы мен ұйымдастырылуының әлеуметтік заңдылықтарын, дене жаттығуларының адам психикасына әсерін, сондай-ақ педагогикалық әсер ету құралдарын, формалар мен әдістерін қолдану заңдарын зерттейді. Басқа ғылымдар - биологиялық және шектес жаратылыс ғылымы пәндері адамның биологиялық даму процесін, оның жас өзгерісінің заңдылықтарын, дене жаттығуларын, сондай-ақ сыртқы ортаның түрлі әсерлерінен болып жататын өзгерістерін зерттейді. Жоғарыда аталып өткен, дене дамуының белгілі бір жағын терең зерттейтін ғылыми пәндердің әрқайсысы тәрбиеде жақсы жетістікке жету үшін педагогикалық әсер ету жүйесіне негіз бола алмайды. Бұл міндетті мамандандырылған педагогика ғылымы - балалардың дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі шешуге тиіс, ол дене тәрбиесіне қатысы бар басқа ғылымдардың барлық жетістіктерін синтездейді. Бұл ғылым дене тәрбиесінің педагогикалық заңдылықтарын танып білу және теориялық жағынан негіздеу мақсатында социологиялық және биологиялық құбылыстарды пайдаланады, мұның өзінде өзіндік ерекшелігін және өз пәнін сақтап қалады. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесі теориясының табиғи-ғылымдық негізін ғылыми пәндер кешені құрайды, олардың міндеттері баланың биологиялық даму процестерін зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімдердің бұл кешені орыстың ұлы физиологтары И. М. Сеченовтың, И. П. Павловтың, В. М. Бехтеревтың және олардың ізбасарларының ілімі негізінде құрылды.
Организм мен ортаның бірлігі туралы
Адам дүниеге келген сәттен оның сыртқы ортамен өзара әрекеттесуі басталады, бейімделу, тепе-теңдігін сақтау қабілеті пайда болады. И.П.Павлов осы тепе-теңдікті өмірдің негізгі заңы ретінде қарастырды.
Индивидуалдық бейімделу түрлері өте көп. Олар табиғи өмір жағдайында пайда болады және оларды адам арнайы, әдейі жасауы мүмкін. Индивидуалдық бейімделу негізінде тірі организмдердің өте маңызды қасиеттері - сыртқы орта жағдайы өзгергенде физиологиялық процестердің жиілігін және сипатының өзі белгілі бір шекте өзгертуі жатыр. Мәселен, ыстық күндері, сыртқы орта температурасы көтерілгенде адамның тері бездерінің әрекеті күшейеді, терінің тамырлары кеңиді. Тердің одан әрі булануы дененің сырты мен терінің кеңіген тамырлары арқылы ағатын қанның салқындауымен жалғасады. Сонымен жылу берілісі артады. Сыртқы ортаның температурасы төмендеген кезде, керісінше, тері тамырларының тарылуы байқалады, бұл жылуды көп жоғалтудан сақтайды. Бұл кезде тотығу процестерінің қарқыны артады. Соның нәтижесінде екі жағдайда да дененің температурасы өмірге керекті деңгейде сақталады. Адам организмінің қызмет ету мүмкіндігінің артуы немесе кеңеюі дене тәрбиесі процесінде ерекше маңызды болып табылады.
Баланың дене тәрбиесі белгілі бір ғылыми негізделген тәртіппен, организмді шынықтырумен, қозғалыс дағдыларын қалыптастырумен байланысты екені белгілі. Шынықтыратын процедуралармен үйлестірілген ертеңгілік гимнастикамен жүйелі айналысу, дене тәрбиесі сабақтары, ойындар, ауаның, судың төмен температурасы төзімділігін арттырады, жүйке жүйесі, жүрек, өкпе, бұлшық еттерінің жұмыс қабілетін жақсартады, жағымды эмоциялар тудырады. Шынығу және дене жаттықтыру адам организмнің қызмет ету мүмкіндіктерінің кеңеюіне көмек ететіні түсінікті бола түседі. Осының барысында шыныққандық және белгілі мөлшерде жаттыққандық әркімнің өзгеріп отыратын сыртқы ортаға индивидуалды бейімделуін көрсететін болады. Адам организмнің қоршаған ортаға бейімделуіне адам миының, жоғары жүйке жүйесінің қызметінің дамуы үшін жетекші мәні бар және оған себепші болатын әлеуметтік ортаны ерекше бөліп көрсеткен жөн. Адамның қоғамдық еңбек іс-әрекеті процесінде, ал баланың отбасылық және қоғамдық тәрбие процесінде индивидуа
лды бейімделуі шартты рефлекторлық уақытша байланыстар принципі бойынша біріншімен өзара әрекеттегі екінші сигналдық жүйе арқылы жүзеге асырылады. Оның үстіне екінші сигналдық қоздырғыштардың адамның барлық тканьдарында және ішкі органдарында болатын физиологиялық процестерге, сондай
- ақ оның тұтас мінез-құлқына да айқын ықпал жасайды. Баланың айнала қоршаған әлеуметтік ортаға индивидуалдық бейімделуіне әртүрлі дағдылар, пайда бола бастаған әдеттер, қалыптасқан күн тәртібі және айнала қоршаған өмір талаптарына саналы қарым-қатынасқа негізделген барлық мінез-құлық тәртібі жатқызылуы мүмкін. Сондай-ақ, қозғалыс қызметтерінің қалпына келуі жұқпалы аурудан кейінгі иммунитет, оқуға және қоғамдық өмірге мылқаулардың, соқырлардың, соқыр-
мылқаулардың бейімделуі де индивидидуалды бейімделудің көрініс беруі болып табылады.
И.П.Павлов: ... .жоғары сатыдағы, сол сияқты төменгі сатыдағы организмдердің аса зор күрделілігі осы күрделілікті құрайтын нәрсенің бәрі нәзік және дәлме-дәл байланыста, өзара және айналадағы жағдайлармен тең жағдайда болып тұратын кезге дейін ғана тұтас күйде өмір сүреді - деп атап көрсетті.
И.П.Павловтың бұл қағидасын мынадай мысалмен көз алдына келтіруге болады. Баланың үдеп келе жатқан нашар көрушілігі сыртқы жағдайдың қолайсыз кезінде тұлғаның бұзылуына себепші болуы мүмкін. Тұлғаның бұзылуы организмдегі патологиялық өзгерістерге әкелуі мүмкін: кеуде клеткасының қозғалғыштығы нашарлап үстірт тыныс алуды тудырады, демді ішке тартқан кезде диафрагманың төмен түсуі қиындайды, бұл демді ішке тарту кезіндегі қанның сорылу күшін бәсеңдете және жүректің диафрагмаға тірелуін кеміте отырып жүрек- қан тамырлары жұмысына әсерін тигізеді: тыныс алу және қан айналу процестерінің нашарлауы ас қорыту органдарының жұмысына әсер етеді. Ол зат алмасуын бұзады, алмасудың бұзылуы жүйке жүйесінің қоректенуін нашарлатады, бұл тез шаршауға әкеледі, баланың психикасының және денесінің жетілуін бәсеңдетеді. Келтірілген мысал адам организмінің үйлесімділігі мен тұтастығының бұзылатындығын көрнекі етіп көз алдыңа әкеледі, бұл бұзылыстың себептерін сонымен бірге дене және психика процестерінің ажыратылмас өзара байланысын көрсетеді.
Шартты рефлекторлы уақытша байланыстар және динамикалық стереотиптердің құрылуы туралы. И.П.Павловтың және оның ізбасарларының жоғары жүйке қызметін зерттеулері дене тәрбиесі практикасында пайдаланылатын шаралар жүйесін және оның организмде пайда болатын күрделі процестерге әсері мен оның қызметінің қайта түзілуін дұрыс талдауға мүмкіндік береді.
Адамның барлық іс-әрекеті дене тәрбиесі процесінде жоғары жүйке қызметіне тәуелді болады. Қарапайым қозғалыс және түптеп келгенде күрделі спорттық дағдыларды меңгеру үлкен ми сыңарлары қыртысы қызметінің жаңа жүйесі құрылуымен анықталады.
И.П.Павловтың жүйелік, динамикалық стереотип туралы ілімі қозғалыс дағдыларының пайда болу және жетілу процесін түсіндіреді, оның заңдылықтарын айқындауға және осыған сәйкес балаларды оқыту процесін дұрыс құру мен басшылық етудің неғұрлым мақсатты және тиімді әдістерін пайдалануға көмектеседі.
Баланың жүйке жүйесінің индивидуалды ерекшеліктері туралы. Кіші топ жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін толық жүзеге асыру үшін баланың орталық жүйке жүйесі дамуының педагогикалық ықпалды іріктеуді және бүкіл оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды анықтайтын жас шамалық заңдылықтарын зерттеумен есепке алып отырудың ерекше мәні бар. Балалардың дамуы мен тәрбиеленуі заңдылықтарын зерттеген кеңес ғалымдары баланың дүниеге жүйке жүйесінің туа біткен нышандарымен және ерекшеліктерімен келетінін анықтады. Дегенмен, олар баланың психикалық дамуының органикалық алғы шарттары ғана болғандықтан бұл дамудың сипаты мен деңгейін алдын ала анықтамайды. Сондай-ақ әр баланың оның жүйке - психикалық дамуының сенімді негізін құрайтын зор потенциалды психофизиологиялық мүмкіндіктері болады
(А.В.Запорожец). Сөйтіп бір жағынан, органикалық алғы шарттарды, екінші жағынан, потенциалды мүмкіндіктерді ескере отырып, мейлінше жақсы педагогикалық жағдайлар туғызу қажет. Бұл жағдайлар, ең алдымен, мақсатты бағыттағы тәрбие және оқу жағдайында баланың организмі мен психикасына тікелей әсер етуге мүмкіндік беретін дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі процесін көздейді. Баланың жүйке жүйесінің туа пайда болған ерекшеліктерін және сыртқы әсерлердің оның қалыптасуындағы жетекші рөлін ескере отырып күн тәртібін дұрыс ұйымдастыруды, оны бұлжытпай орындауды қамтамасыз етудің маңызы зор. Эмоциялық жағымды жағдайдың балалардың және ересектердің балалармен өзара қарым-қатынастардың бір қалыпты, ұстамды достық ықыласты болуының айрықша мәні бар. Туа біткен алғы шарттардың белгілі бір маңызын, сонымен қатар олардың өзгеру мүмкіндіктерін ескере отырып, мектепке дейінгі педагогика тәрбие процесін бір жағынан жағымсыз қылықтарды бәсеңдетуге, екінші жағынан жақсы нышандарды бағыттап отырады. Осыған байланысты балалардың жүйке жүйесінің индивидуалды - типологиялық ерекшеліктеріне үнемі назар аударып отыру қажет. Н.И.Красногорский: Тәрбиеші мен мұғалім үшін өз тәрбиеленушілерінің жоғары жүйке қызметінің типтерін белгілеп алуының маңызы зор. Типтік ерекшеліктерді біле отырып, олар балалардың жоғары жүйке қызметінің дамуын белгілі жолдармен шебер бағыттай алады және өз кеңестерімен тиімді көмек көрсете алады, - деп жазды. Дене тәрбиесі процесінде индивидуалды тұрғыдан қарауды жүзеге асыру, күн тәртібінің мейлінше тиімді жағдайын, шынықтыруды, белсенді қозғалыс іс-әрекетін, баланың эмоциялық-жағымды күйде болуын қамтамасыз ету мақсатында балалардың типологиялық ерекшеліктері ескеріледі. Шынықтыру шаралары жүйке жүйесін нығайтады және оның қызметін жақсартады. Дене жаттығулары, оның ішінде қозғалысты ойындар, белсенді қозғалысты іс- әрекеттер үшін жағдай жасайды және эмоциалық өрлеу, қуат тудырады, қан айналымын күшейтеді, жүрек жұмысын және мидың қанмен қамтамасыз етілуін жақсартады, организімді жалпы сауықтыруға жәрдемдеседі. Тәрбиешінің ойындар мен сабақтар процесінде құптай немесе тоқтам бере айтқан сөзі баланың психикасына әсер етеді: бір жағдайларда жағымды эмоция тудырады, енді бірде өз қылығына қойылатын талапқа сәйкес шектеу қажеттігін ұғынуға итермелейді. Балалардың жүйке жүйесінің индивидуалдық ерекшеліктері әртүрлі екені белгілі. Біреулері мінез және іс-әрекеттегі өз ұстамдылығымен ерекшеленеді, екіншілері шақар, ұстамсыз болады, өз эмоцияларын зорға меңгереді, селқос, өзіне өзі сенімсіз балалар да байқалады. Соңғыларына олар шешетін міндетті ойдағыдай аяқтаулары үшін кейде қосымша күш жұмсау және үлкен ұйымшылдық талап етіледі. Дегенмен, бар күшті жұмылдырып қол жеткен нәтиже өте жоғары болуы мүмкін. Сондықтан, педагогикалық жағдайлар балаға қиыншылықты жеңуде қолдау жасауды қамтамасыз етуі, өз күшіне деген сенімін арттыруға, себепші болу керек. Индивидуалды басшылық әдістерін іріктеу мақсатында баланың жүйке жүйесінің ерекшеліктерін анықтап білу анасынан баланың туған күнінен бергі өмірі жайлы егжей-тегжейлі мәлімет алуды (денсаулық жағдайы, сырқаттанған аурулары, жүре бастаған уақыты, тілінің дамуы) талап етеді, сондай-ақ отбасы жағдайын, алған жарақаттарын, баланың неге қызығатынын, оның неге үйірсек екенін, нені сүйіп айналысатынын т. б. білу қажет. Тәрбиешінің осы жас шамасындағы топтың
күнделікті тіршілігі процесінде жасаған өз бақылауларының маңызы өте зор. Барлық материалды талдаудан өткізу тәрбиешіге қажетті қорытындылар жасауға және бала психикасының эмоциялық - жағымды күйін сақтауға, саналуан белсенді іс- әрекеттерді дамытуға, ынта мен бейімділіктерді көрсетуге жәрдемдесетін тәрбиелік ықпал жасау жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Дене тәрбиесінде баланың жеке адам ретінде жан-жақты дамуына әсерін тигізетін айтарлықтай тиімді құралдар мен әдістер бар. Сабақтарда және басқа қозғалыс іс-әрекеттерінде балаларда қозғала білушілік пен дағдылар ғана жинақталмайды, сондай-ақ ақыл-ой қабілеті дамиды, адамгершілік қасиеттер, эстетикалық талғам және еңбек дағдылары бойға сіңеді. Белсенді қимыл-қозғалыс әрекетінде бала моральдық - еріктік қасиеттер көрсетуге - ойында батыл болуға, қолға түсу қаупіне қарамастан, жолдасын құтқаруға ұмтылуға, басқалармен ортақ міндеттерді орындауға жаттығады. Мұндай әрекеттерді талай рет қайталау бірте-бірте бала санасында қажеттілік ретінде орын табады. Тәрбиеші мен құрдастарының құптай бағалуы моральдық қанағат сезімін, эмоциялық өрлеу, алдағы уақытта да ықыласын тудырады. Жасқаншақ баланың жетекші рөлдерді атқаруы, тәрбиешінің тапсырмасы бойынша белгілі бір жаттығуларды балалардың бәріне түсіндіру және көрсету оны бірте-бірте жасқаншақтықтан арылтады, ақыл-есті жұмылдырады, логикалық ойлауға баулиды, сабаққа қызығушылығын тудырады. Бала неғұрлым көпшіл, бастама көтергіш көңілді бола түседі. Ұстамсыз, бірақ менмен балалар сабақтар мен ойындар процесінде бірте-бірте жалпыға бірдей талапқа бағына, неғұрлым шыдамды, ұстамды, ұйымшыл бола бастайды, қызық тапсырмаларды орындағанда кезек күте білетін болады.
Сөйтіп, мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің негізгі міндеттері - дені сау, көңілі шат, бастама көтергіш, айналасын бағдарлай, өзінің құрдастарымен ынтымақтаса білетін мектепте оқуға және онан әрі шығармашылық қызметке белсене кірісуге қабілетті бала тәрбиелеуге бағытталған. Адам денсаулығы жайлы, әсіресе, бала денсаулығы жайлы қамқорлық - жай ғана санитарлық-гигиеналық нормалар мен ережелер кешені емес, күн тәртібіне, тамақтандыруға, еңбекке, тынығуға қойылатын талаптар жиынтығы емес. Бұл ең алдымен, бүкіл дене мен рухани күштердің жарасымды толықтығы жайлы қамқорлық .... Аталып өткен міндеттерді жүзеге асыру әр баланың индивидуалды ерекшеліктерін арнайы зерттеу мен есепке алып отыруды, оған деген ақ көңілді, ыждағатты қарым-қатынасты және осыған байланысты орынды педагогикалық ықпалды талап етеді.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі пәні, мақсаты, міндеттері, мазмұны. Дене тәрбиесі теориясы - адам денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы заңдары туралы ғылым. Дене тәрбиесі теориясы дене тәрбиесі жүйесінің мақсатын, міндеттерін, қағидаларын зерттейді, тәрбиенің басқа түрлерімен - ақыл- ой, адамгершілік, эстетикалық, еңбек тәрбиесі мен дене тәрбиесінің заңды байланысын ашып көрсетеді. Дене тәрбиесі құралдарын оқып-білуге, дене жаттығуларын үйрету қағидалары мен әдістерін ашып көрсетуге, қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға және дене қасиеттерін дамытуға, спорттық жаттығулардың жалпы негіздерін, денені жаттықтыру сабақтарының әртүрлі формаларын (дене тәрбиесі сабақтары, ертеңгілік гимнастика, қимыл-қозғалыстық
ойындар т. б.), сондай-ақ дене тәрбиесі жөніндегі жұмысты жоспарлауға және есепке алуға көп көңіл бөлінеді. Сонымен бірге, мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы балалардың, жастардың, ересек және жасы ұлғайған адамдардың дене тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктері анықталады. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі үнемі қоғамдық практикамен бірлікте дамып келеді. Ол ғылыми зерттеулерді пайдаланады, озат практика жетістіктерін таратады, өткеннің алдыңғы қатарлы тәжірибесін және қазіргі дүниежүзілік ғылымдағы игіліктің бәрін қолдап отырады. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі практиканы ғылыми негіздермен қаруландырады, сөйтіп оның одан әрі дамуына көмектеседі. Ол сондай-ақ практикаға жол ашуға, адамның күш-қуатын кемелдендіруде қандай құралдар және әдістер арқылы жақсы нәтижелерге жетуге болатындығын болжауға тиіс. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі педагогика институттарының мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу мамандығындағы оқу пәні ретінде мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі мәселелерін терең оқып-білуге көмектесетін негізгі мәселелерді ашып көрсетеді. Елімізде дене тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері Қазақстан Республикасының Ата Заңынан өрбиді, онда адамның жан-жақты дамуы жөніндегі ілім өзінің нақты бейнесін тапқан. Жеке адамның жарасымды дамуы қоғам құру шарттарының бірі ретінде қаралады. Дене тәрбиесінің мақсаты - өмірге, еңбекке, Отан қорғауға даярлау, дені сау, моралі таза, шығармашылық еңбекке жарамды адамдарды тәрбиелеп қалыптастыру. Бұл мақсат адамдардың дене тәрбиесін жүзеге асыратын барлық мекемелер мен ұйымдар үшін бірдей болады. Осы мақсат біздің еліміздің әрбір адамының және қоғамның мүддесін білдіреді. Бұл денені жетілдіру, дене мүшесінің кемістігі жоқ барлық қажеттілікті бойына жинақтаған тұлға туралы адамдардын ғасырлар бойы арманын бейнелеп, мектеп жасына дейінгі баланың болашақ құзыретті тұлға болып қалыптасуының алғышарттары болмақ. Дене тәрбиесінің аталып көрсетілген мақсатына сәйкес:
Сауықтыру міндеттері: денсаулықты нығайту, денені жан-жақты дамыту, ағзаны шынықтыру, адамдардың ұзақ өмірін қамтамасыз ету;
Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары мен іскерлікті қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш, төзімділік т.б.) қалыптастыру, арнаулы білімді меңгеру, ұйымдастырушылық қабілеттерді бойға сіңіру;
Тәрбиелеу міндеттері: ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек, т.б.тәрбиелерге ықпал ету сияқты міндеттерді шешу қарастырылады.
Бұл міндеттер дене тәрбиесімен айналысушылар құрамына байланысты, олардың жас ерекшеліктеріне, денсаулық жағдайына, дене дамуының деңгейіне, дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланды. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі мазмұны дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесінің дамуын, қоғамда алатын орнын, ерешеліктерін, заңдылықтарын белгілеп, талдайды. Мектепке дейінгі балалар дене тәрбиесінің міндеттері құралдары, бағдарламалары, жас кезеңіндегі дене тәрбиесі, дене тәрбиесіне үйрету, тәрбиелеу, дамыту, қимыл- қозғалыс дағдыларын қалыптастыру, мектепке дейінгі дене тәрбиесін ұйымдастыру формаларын, дене тәрбиесін жоспарлау және есепке алу, дене тәрбиесіне әдістемелік басшылық, отбасы, мектеппен сабақтастық мәселелерін қамтиды.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің дамуы. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің пайда болуы мен даму кезеңдері төмендегі жайлардан туындаған:
Қоғамдык өмір практикасы. Қоғамымыздың жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәрбиесінің заңдылыктарын тануға деген ұмтылысты туғызады және соның негізінде адам денесін жетілдіруді басқару жүйесін құруды қажет етті.
Дене тәрбиесінің практикасы. Тек кана практика жағдайында барлық теориялық қағидалардың өміршеңділігі тексеріледі. Осындай жағдайларда ғана дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі жаңа қағидаларды жасау кажеттілігі тың идеялар туындауы мүмкін.
Әртүрлі кезеңдерде және әртүрлі елдерде философтардың, педагогтардың, дәрігерлердің жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу жолдары және мазмұны жөніндегі айтқан прогрестік идеялары.
Өзінің дамуының жоғары деңгейінде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің жетекші қайнар көзі еліміздің Конституциясы болып табылады;
Ел үкіметінің дене шынықтырудың жағдайы және жетілдіру жолдары туралы каулылары;
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер нәтижесі.
Тарихи өзінің даму жолында дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі бірнеше кезеңдерден өтті.
Бірінші кезең - қозғалыс дағдыларының организмге әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, тәжірибені дүние танудың бірден-бір бұлағы деп тауып, теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті құбылыстардың өзара байланысын және даму заңдарын аша алмайтын (философиялық ілім) білім кезеңі. Адам баласы оны күнделікті қозғалыс қимылында алды. Эмпиризмдік білімнің жинақталуы адамды жаттығудың тиімділігін түсінуге және тәжірибені өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді. Бұның өзі дене жаттығуларының пайда болуының алғышарттары болды, ал одан кейін дене тәрбиесінің де пайда болуына әкелді.
Екінші кезең - дене тәрбиесінің ең алғаш әдістерінің жасалу кезеңі. Ол ежелгі және орта ғасырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды. Педагогтар, философтар және дәрігерлер адам организмі қызметінің заңдылықтарын әлі біле қойған жоқ, дене жаттығуларының әсер ету механизмін түсіндіре алмады, сол себепті дене шынықтыру жаттығуларымен айналысу тиімділігін тек сыртқы өзгерістер (адам шыдамды, күшті, өзіне керекті дағдыларды игерді) бойынша ғана анықтады. Дене тәрбиесі әдістерінің ең белгілісі Ертедегі Грекияда жасалынып пайдаланған әдіс. Ол әдіс бірыңғай жүйеге белгілі бір іс-қимылдарды, сонымен қатар үйрету әдістерін, адам бойындағы қасиеттерді арттыру жолдарын біріктірді. Орта ғасырлар кезеңдерінде әдістер саны үнемі артып отырды және гимнастикадан, жүзуден, ойындардан, садақ атудан, семсерлесуден, атпен жүруден алғашқы көмекші құралдар пайда бола бастады.
Yшінші кезең - дене тәрбиесі туралы теориялық білімнің тасқынды түрде жиналуы. Қайта өрлеу кезеңінен XIX ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды.
Адам туралы, оны тәрбиелеу және үйрету, оны емдеу туралы ғылымның дамуы философтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына назар аударуға тартты. Дене тәрбиесінің атқаратын қызметі жөнінде педагогикалық, философиялық, дәрігерлік ой-пікірлер жинақтала бастады. Әрине, ой-пікірлер бұл кезде әлі жүйелі түрде жинақталмағандығын байқауға болады, себебі олар жекелеген ғылымдардың (педагогиканың, философияның, медицинаның) өз ішінде ғана туындаған. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері көптеген өзіндік мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінді. Қайта өрлеу дәуірінің өзінде-ақ педагог-гуманистер және социалист-утопистер дене тәрбиесіне тұтастай тәрбиенің міндетті бөлігі деп караған. И.Г.Песталоцци (1746-1827) балалардың қозғалыс мүмкіншілігін дамытуға арнап, Буын гимнастикасы теориясын құрып дене жаттығуларының, жалпы педагогикалық талаптарына сай құрыла бастағанын атап көрсетеді. XVІІІ ғасырда анатомдар дене шынықтыру жаттығуларының биомеханикалық саласында ізденістер жасаған, ал XIX ғасырда дене тәрбиесі туралы жұмыстар көріне бастады. Қоғам өміріндегі дене тәрбиесінің атқаратын кызметіне байланысты объективтік баға беру үшін К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектері маңызды орын алады. Бірінші рет, олар, ғылыми түрде тәрбиенің тарихи және таптық сипатын дәлелдеді. Тәрбиенің мазмұнын ашып берумен қатар, дене тәрбиесінің орнын анықтады, адамды жан-жақты тәрбиелеу кағидаларын жүзеге асыру жолдары көрсетілді. Сөйтіп, бұл кезеңде дене тәрбиесі теориясының негізі қаланды. XIX ғасырдың басынан бастап дене тәрбиесінің теориясы ғылыми білімнің жеке саласы есебінде калыптаса бастады.
Төртінші кезең - біздің елімізде жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістерінің құрылу кезеңі. Бұл кезең XIX ғасырдың аяғы мен Қазан революциясына дейінгі аралықты қамтиды және дене тәрбиесінің проблемалары жөнінде арнаулы ізденістердің тасқынды дамуымен сипатталынады. Осы уақытта, қоғамдық өмірдің көптеген салаларына дене тәрбиесі әсерінің ықпалы тигендігін аңғаруға болады. Дене тәрбиесі саласындағы ғалымдар арасында ең жарқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесі - мектеп жасына дейінгі балалардың денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы заңдылықтары туралы ғылым
Дене тәрбиесінің негізгі ұғымдары (дене дамуы, дене әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті т.б.)
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі пәні, мақсаты, міндеттері, мазмұны
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің дамуы
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесі-мектеп жасына дейінгі балалардың денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы заңдылықтары туралы ғылым
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы қоғамның болашақ құрлысшысы - баланың дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтары жайындағы ғылым. Балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесі жүйесінің жалпы идеологиялық және методологиялық негіздерінен шығады және оның бір бөлігі болып табылады. Дене тәрбиесі теориясының жалпы идеологиялық және методологиялық негізі - дене тәрбиесі заңдылықтарын нағыз ғылыми түрде танып-білу, жан-жақты жарасымды жетілген жеке адамды қалыптастыру үшін кең мүмкіндіктер ашу. Дене тәрбиесі үшін жеке адамды қалыптастырудағы өмірдің әлеуметтік жағдайлары мен тәрбиенің шешуші рөлі туралы қағидаларының зор мәні бар. Үкіметтің дене тәрбиесі мен спорт мәселелері жөніндегі тарихи шешімдері адамдардың денсаулықтарын нығайтуға, дүниетанымды, жоғары өнімді еңбекке қабілеттілікті және өз Отанын қорғауға дайындықты қалыптастыруға бағытталған. Балалар дене тәрбиесінің жалпы теориясы дене тәрбиесінің жалпы теориясымен мазмұндас және оқып үйрену пәні бір болуымен қатар баланың барлық жас кезеңдеріндегі (туғаннан 6 жасқа дейін) дене тәрбиесінің заңдылықтарын арнайы зерттейді. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы осыған сәйкес тәрбиелеу және оқыту процесінде баланың дамуын басқарудың жалпы заңдылықтарын танып біледі. Балалар дене тәрбиесінің теориясы әр жас шамалық кезеңнің ерекшеліктерін зерттей, ғылыми мәліметтер мен практикалық тәжірибені қорытып талдай отырып, дене тәрбиесі міндеттерін анықтайды, олардың мәнін, неғұрлым тиімді құралдары мен әдістерін, дене тәрбиесінің бүкіл процесін ұйымдастырудың мақсатқа сай формаларын ашып көрсетеді. Өз қимыл-қозғалысын жақсы меңгеретін дене жаттықтыруды сүйетін, айнала қоршаған ортадан өз бетімен бағдар таба білетін, мектепте оқуға және одан кейінгі жылдардағы белсенді шығармашылық қызметке қабілетті, дені сау, шымыр шыныққан, шат-шадыман баланы қалыптастыру - жан- жақты даму негізі ретіндегі дене тәрбиелеудің айрықша мәнін айқындайтын маңызды міндеті болып табылады. Балалар дене тәрбиесінің теориясы ғылыми
зерттеулердің негізінде кіші топ жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық - физиологиялық ерекшеліктерін: организмнің жұмысқа қабілеттілік мүмкіндіктерін, жүре пайда болатын қажеттіліктерін, көрнекілік-әрекеттік, көрнекілік-бейнелік және логикалық ойлау формаларын, іс-әрекеттің басым түрінің өзіндік еркешелігін ескеріп отырады. Осыған сәйкес балалар дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларының мазмұнын құруға және оны іске асырудың тиімді педагогикалық жағдайларын жасауға бағыт береді. Балалар дене тәрбиесі теориясы баланың әр жас кезеңінің ықтимал мүмкіндіктерінің заңдылықтарын танып-біле және ескере отырып дене тәрбиесінің бүкіл тәрбиелік- білім беру кешені (қимыл - қозғалыс жасай білу және дағдылар, дене қасиеттері, кейбір қарапайым білім) ғылыми негізделген бағдарламаның талаптарын перспективалы қарастырады. Мұны игеру балалардың дене әзірлігін мектепке баруға қажетті деңгейде қамтамасыз етеді. Дене тәрбиесі жан-жақты тәрбие берудің маңызды бөлігі болуымен бірге өз процесінде ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек т.б.тәрбиенің міндеттерін кешенді түрде жүзеге асырады. Балалардың дене тәрбиесін ұйымдастырудың барлық формаларында (сабақ, қозғалыс ойындары, балалардың өзіндік әрекеттері және т.б) тәрбиешінің назары ақылға сала ойлайтын, эмоциялы, өз жас шамасының мүмкіндігіне қарай саналы әрекет ететін, қозғалыс дағдыларын меңгеріп отыратын, айналаны бағдарлай білетін, өзіне берілген тапсырмалардың мәнін түсінетін, кездескен қиыншылықтарды жеңуді үйреніп отыратын, тәрбиешінің ыждағатты, тілектесті басшылығымен өз іс - әрекетінде шығармашылық ізденіске деген талпыныс көрсетіп отыратын бала тәрбиелеп шығуға бағытталады.
Балалар дене тәрбиесінің теориясы бала денесін тәрбиелеудің сан алуан жақтарын, әсіресе, оның қозғалыс дағдыларын қалыптастыруды қамтитын зерттеулер арқылы алынған жаңа білімдермен дамылсыз дамып, байып отырады.
Балалар мекемелерінің жаппай практикасында тексеруден өткен зерттеу мәліметтері бүкіл тәрбиелік - білім беру процесінің алға басуына үлес қоса отырып, сыннан өтеді, бағдарламаларға, оқу құралдарына, оқулықтарға және балалармен жүргізетін практикалық жұмысқа ендіріледі. Сөйтіп мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің теориясы баланың даму заңдылықтарын танып біле, ең елеулі, прогресті нәрселердің бәрін бөліп көрсете, негіздей отырып, дене тәрбиесінің бүкіл жүйесін жетілдіруге көмегін тигізеді, кедергі келтіретін, жаттанды болған, қазіргі кездегі тәрбиелеу - білім беру міндеттеріне сәйкес емес нәрселердің бәрін бұлжытпай ауыстырып отырады және жоққа шығарады.
Дене тәрбиесінің негізгі ұғымдары
Дене тәрбиесі теориясында әртүрлі ұғымдар (түсініктер): дене дамуы, дене әзірлігі, дене жетілуі, дене тәрбиесі, дене машықтығы, дене тәрбиесі білімі, дене жаттығулары, спорт, дене тәрбиесі мәдениеті және т. б. Қолданылады әртүрлі
құбылыстарды көрсете отырып, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады. Қазіргі кезде қолданылып жүрген ұғымдар қоғамның тарихи дамуының әр дәуірінде пайда болған. Олардың мазмұны дене тәрбиесі жөніндегі ғылымның және оның практика жүзінде жүзеге асырылуының дамуына қарай тереңдеп, нақтыланып келеді.
Ұғым-заттар мен құбылыстардың мәнді ерекшеліктерін, байланыстарын және қатынастарын, олардың қарама-қайшылығы мен дамуы процесінде бейнелейтін ой формасы; белгілі бір топқа жататын заттардың жалпы және тек соларға ғана тән ерекшеліктерін жинақтап көрсететін ой немесе ой жүйесі (Түсінік-заттар мен құбылыстардың санада сақталып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінсіз қайта жаңғыртылатын көрнекі сезімдік бейнелері. Адамның түсінігі тек қоғамдық практика негізінде ғана қалыптасады). Адамзат тәжерибелерінең нәтижелері тіл формасында бекіп, қоғамдық мәнге ие болады. Ендеше, дене тәрбиесі теориясында жиі қолданылатын ұғымдарға (түсініктерге) тоқталып өтейік.
Дене тәрбиесі - тәрбиенің құрамды бөлігі. Ол денені жетілдіруге, яғни денсаулықтың, дене дамуының және дене әзірлігінің жоғары деңгейіне жетуіне бағытталған. Бұл анықтама дене тәрбиесінің салыстырмалы түрде даралық ерекшелігін көрсетеді. Ол тәрбиенің басқа түрлері - адамгершілік, эстетикалық, ақыл-ой, еңбек т.б. тәрбиелермен байланысты. Сондықтан да біздің елімізде дене тәрбиесінде қоғамдық тәрбие мақсатынан туындайтын педагогикалық міндеттер де шешімін табады. Дене тәрбиесі ұғымын жалпы тәрбие деген кең ұғымның бір саласы деп ұққанымыз дұрыс. Дене тәрбиесі атауы педагогикалық процесс. Ол тәрбиелік және білімділік міндеттерді шешуге тиіс. Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелерден айырмашылығын айтатын болсақ, біріншіден, бұл процесті дене сапаларын дамытумен бірге тиімді дағды (әдет) козғалыстарын қалыптастыру арқылы дене жұмыскерлігін арттыру деп ұғынамыз. Қорытып айтқанда, дене тәрбиесі дегеніміз ол адам бойындағы морфофункционалдық қасиеттерді дамытатын, білімін байытып, шеберлігін, қозғалыс дағдыларын арттыру негізінде еңбек көрсеткіштерін жақсарту мен бірге Отанымызды қорғауда жоғары жетістіктерге жетуге бағытталған педагогикалық процесс. Дене тәрбиесі ұғымының екі мағынасы болуы мүмкін. Біріншісі - дене жөніндегі білімділік, екіншісі - дене қасиеттерінің тәрбиесі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі - бала денесін жетілдірудің педагогикалық жүйесі.
Мектептегі дене тәрбиесі - жалпы педагогикалык жүйенің басты бөлшектерінің бірі. Бұл тек мектеп қабырғасында жүргізілетін жұмыстармен, мысалы, дене тәрбиесі сабақтарында, дәрістерде шектелетіндігі айқын.
Оқушылар дене тәрбиесі - мектепте, мектептен тыс жерлерде мектеп жасындағы балалармен жүргізілетін әртүрлі жұмыстар.
Дене дамуы - адам организмі формалары мен қызметінің индивидуалды өмір барысындағы өзгеру процесі. Дененің дамуы термині организмнің дамуы деңгейін білдіре отырып, тар мағынада қолданылады, ол бой, салмақ, кеуденің ауқымы (демді ішке тартқанда, дем шығарғанда, үзіліс жасағанда) өкпенің тіршіліктік сыйымдылығы, омыртқа иілістерінің сипаты мен көлемі, дене тұрпатының жағдайы, жауырын бұрыштары арасындағы қашықтық, табан күмбезін өлшеу көрсеткіштері, оң және сол жақ қол басының бұлшық еттерінің күші, тұла бой күші, бастың көлемі
т.б. антропометриялық және биометриялық көрсеткіштермен анықталады. Дене дамуы терминін кең түсінікте қолданғанда, оған дене қасиеттері де (шапшаңдық, оңтайлылық, икемділік, көзбен шамалағыштық, тепе-теңдік сақтағыштық, күш, төзімділік) кіреді. Дене дамуы адам организмі - функцияларының және тұлға көлемдерінің бір қалыпта өзгеруінің, сонымен қатар бірге дамуының (қалыптасуының) табиғи процесі. Жалпы адам тұлғасының дамуының: 1) биіктеу деңгейі; 2) бір деңгейде қалыптасуы; 3) адамның дене мүмкіншілігін төмендету сияқты 3 сатысы болады.
Дене дайындығы - белгілі бір іс-әрекетке байланысты мақсатты орындауға бағытталған дене тәрбиесінің мамандандырылған процесі.
Дене тәрбиесінің жүйесі, бұл ұғым д ене тәрбиесінің әлеуметтік практикасындағы белгілі тарихи үлгіні белгілейді.
Дене қуатының тынығуы - жаттығу жасау арқылы белсенді демалыс ұйымдастыру. Ол дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен адамның көңілін көтеріп, бір әрекеттен екінші әрекетке көшіреді. Дене қуатын қалпына келтіру - адам организмінің ауырған жеріне массаж жасау, булау, су процедуралары арқылы емдеп, қалпына келтіру, дене қуаты қасиетін үйлесімді дамытып, жан-жақты дайындығы жоғары деңгейге жеткізу. Дене қуаты білімі - адамды қимыл ептілігі мен дағдыға үйрету және теориялық біліммен қаруландыру.
Дене әзірлігі - бұл дене шынықтыру кешенінің талаптары мен нормалары және Біртұтас спорттық жүйемен (спорттық разрядтар мен атақтар) анықталатын қозғалыс дағдыларының, іскерліктің, дене қасиеттерінің даму деңгейі. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін денені жаттықтырудың барлық негізгі түрлері бойынша нормативтік көрсеткіштер және оларды орындаудың сапасына қойылатын талаптар (Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бағдарламасында) талдап жасалған.
Дене жетілуі - дене дамуының тарихи шартты деңгейі. Денсаулықтың, өмірге, еңбекке және Отанды қорғауға жан-жақты дене дайындығының жоғары дәрежелігі. Дене жетілуі ұғымының белгілері өскелең қоғамдық қажеттіктер - өндіріс қажеттіктері, сондай-ақ адамның өзінің ынта-ықыласы әсерінен өзгеріп отырады. Әр тарихи дәуір үшін дене жетілуінің өзіндік деңгейі тән. Құлдық пен қаналушылықтан азат етілген елдерде дене жетілуінің мейлінше жоғары деңгейіне қоғамның барлық мүшелерінің қолы жете алады. Біздің елімізде және басқа да көптеген мемлекеттерде адамзаттың интеллектуалдық, моральдық, дене жағынан жарасымды дамуы жайындағы арманы жүзеге асуда. Кәсібі, жынысы, жасы әртүрлі адамдар дене жетілуінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Дене тәрбиесі білімі - дене тәрбиесі салаларының бірі, ол арнаулы білімді, қимыл-қозғалыс дағдылары мен іскерліктерін меңгеріп қамтиды.
Дене машықтығы - дене тәрбиесінің дене әзірлігін талап ететін еңбекке немесе басқа бір қызметке деген қолданбалы бағыттылығы (мысалы, актердің, ұшқыштың, ғарышкердің, спортшының т. б. дене машықтығы). Дене машықтығы нақты бір кәсіптің, белгілі бір қызметтің ерекшеліктеріне байланысты дене жаттығуларын жасаудың міндеттері, өзіндік ерекшеліктері, құралдары, әдістемесімен сипатталады. Жалпы дене дайындығы-дене тәрбиесінің әр алуан қызметте табысқа жетудің жалпы алғы шартын жасау үшін бағытталған процесін
білдіреді. Арнаулы дене машықтығы кәсіптік, спорттық қызметке арнайы дайындалуға бағытталған.
Дене жаттығулары - бұл дене тәрбиесі міндеттерін шешу құралдары ретінде іріктеліп алынған қозғалыстар, қимыл-қозғалыс әрекеттері, сондай-ақ қозғалыстық әрекеттердің күрделі түрлері (қозғалысты ойындар). Қозғалыстық әрекет деп адамның қозғалыс аппаратының белсенділігі өзіне тән компонент болып табылатын әрекеттің бәрін айтады. Жаттығу термині қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін белгілу үшін де қолданылады.
Спорт - әртүрлі жаттығулардың көмегімен жоғары жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған өнер түрі. Спорт - (ағылшын тілінде-ойын, көңіл көтеру) шынықтыру жаттығуларын қолдануға негізделген, әлеуметтік мәні бар тәрбиелік, ойындық, жарыстық әрекет. Спорт, бұқаралық спорт (барлық адамдар қатыса алады) және жоғары көрсеткіштер спорты (чемпионаттар, олимпиадалар т.б.) деп бөлінеді. Спорттық дайындық-спортшының машықтануы, оның жарысқа қатысуын қамтитын, машықтану және жарыс жүйесін ғылыми әдістемелік және материалдық тәсілдік жағынан қамтамасыз ететін, оқу мен спортты, жарыс пен демалысты үйлестіру үшін қажетті жағдайлар жасайтын көп жақты жүйе. Спорттық машықтану - спорттық дайындықтың негізгі бөлігі және спортшының өзі таңдаған спортында барынша жоғары көрсеткіштерге жетуге ықпал ететін қасиеттер мен қабілеттерді дамыту әрі жетілдіру мақсатында дене жаттығуларын қолдануға негізделген дене тәрбиесі мамандығының арнайы жүйесі (дене машықтығы ұғымымен бірге алып қарауға болады). Спорттық нәтиже - спорттағы көрсеткіштердің сандық және сапалық деңгейі. Спорттық жарыс - спорттық жетістіктер көрсету, салыстыру және бағалау, спорт саласындағы бәсекені белгілі бір түрде реттеп отыру. Спорттық жарыстардың мақсаты үздік спортшылар мен топтарды анықтау, жалпы спорттық шеберлікті жетілдіру, дене шынықтыру мен спортты насихаттау. Спорттық қозғалыс - әлеуметтік қозғалыстың ерекше бір түрі - спорт түрлерін құру, дамыту, сақтау, алмасу және тұтыну жүйелерінің тарихи қозғалысы, жеке адамды қалыптастыру құралдарының бірі. Тарихи спорттық қозғалыстар спорттың төмендегідей көпшілік (халықтық), резервтегі (негізгі), жоғары жетістіктер (үлкен), әуесқой және кәсіпқой түрлерін дүниеге әкелді. Спорттық қызмет - адам әрекетінің көп қырлы белсенді жүйесі ретіндегі қимыл- қозғалыс дамуының ең жоғары түрі. Спорттың функциялары, біріншіден - спорт өз алдында тәрбиелік жағынан дұрыс ықпалын тигізумен қатар, қоғам өміріне дайындаушылық міндеттерді шеше отырып, қызмет етеді. Екіншіден, спорт өндірістік қызметке жатпайды, материалдық игіліктерді тікелей өндіруге байланысы жоқ. Спортқа тән барлық белгілер балалар спортында да сақталады.
Балалар спорты дегеніміз арнайы дайындық негізінде, алдынала үйренген қозғалыс кимыл мүмкіншіліктерін толығынан пайдалану арқылы өз қатарлары арасында өткізілетін жарыстарда өнер көрсету деп білеміз. Жасөспірімдер спорты деген түсінікке талдау беретін болсақ, оның шекарасы тек бір жас тобымен, яғни жасөспірімдер тобымен анықталады. Бұл түсінік шартты, оның себебі спортқа қыз балалардың катысуына байланысты. Mектептегі спорт деген түсінік қатысушылардың белгілеріне қарағанда, балалар спортына сәйкес. Бұл түсініктің айырмашылығы балалар спортын мектепке дейінгі ұйымдар,
мектептер, мектептен тыс мекемелер ұйымдастырса, мектеп спортын мектеп ұйымдастырады.
Физикалық рекреация белсенді демалысты қамтамасыз ету, адам бойындағы физикалық қасиеттерді қалпына келтіру үшін басқа бір іспен айналыса отырып, дене тәрбиесінің бір міндетін шешу.
Физикалық реабилитация - денені қайта қалпына келтіру. Дене шынықтырумен немесе спортпен шұғылдану барысында жарақат алып немесе басқа аурулармен ауырып мүмкіндіктерін уақытша жоғалткан адам ағзасын қалпына келтіру үшін дене жаттығуларын арн айы түрде пайдалану.
Дене мәдениеті - адамдардың дене қуатының жетілуі үшін пайдаланылатын қоғамдық-материалдық (спорт ғимараттары, құрал-жабдықтар) және рухани (арнаулы білім, ғылыми тәжірибе) байлығын құрайтын жалпы мәдениетінің бір саласы. Ол негізгі дене мәдениеті, спорт, сауықтыру, қолданбалы дене мәдениеті болып табылады. Негізгі дене мәдениеті - адамдардың өз шама-шарқына қарай тандап алған кәсіби және спорт мамандығын жетілдіруінің негізі. Ол жалпы білім беру мекемелерінде қолданылады әрі егде кісілерге денсаулығын нығайтуға, жұмысқа ынтасын, төзімділігін арттыруға көмектесе отырып, адам психологиясының орнықтылығын, дене қуатының жетілуін қамтамасыз етеді.
Спорт қимылының негізгі мақсаты - спорттың бір түрінен жоғары жетістіктерге жету, сол арқылы адамның қабілет-қарымын, ептілік касиеттерін калыптастыру. Қолданбалы дене мәдениеті-кәсіптік және әскери дене мәдениеті деп екіге бөлінеді. Ол өмірге аса қажет сан алуан қимыл-әрекеттерді игеруге, дене тәрбиесі арқылы әскери және азаматтық мамандықтарды жақсы меңгеріп, терең түсінуге бағытталады. Сауықтыру дене мәдениетіне-емдеу дене мәдениеті жатады. Оның мақсаты - организмнің уақытша жоғалған функциялық мүмкіндіктерін калпына келтіру. Гигиеналық дене мәдениеті-жаттығушылар организмдерінің жұмыс істеу қабілетін арттыруға қызмет етеді. Сабақ арасында, жұмыста (дене шынықтыру, өндірістік гимнастика) күнделікті демалыста (таңертеңгі бой жазу, серуендеу, саяхат т.б.) қолданылады. Дене мәдениеті қызметтерін-арнаулы және жалпы дене мәдениеті деп екіге бөледі. Жалпы дене мәдениеті қызметтері: нормативтік қызмет-адамның қимыл-әрекетін тиімді мөлшерлеген оқу бағдарламасынан, президенттік сынамалардан (еңбекке, Отан қорғауға дайындық) және еліміздегі спорт разрядтарының нормаларынан тұрады. Арнаулы дене мәдениеті қызметтері: білімділік қызметі - дене мәдениетін оқу-білім арқылы қимылдың ептілігі мен дағдысын калыптастыруға пайдалану. Қолданбалы қызмет - келешек жұмысқа дайындау үшін қолданылатын арнаулы дене тәрбиесінің жүйесі. Тынығу қызметі - дене тәрбиесі жаттығуларын қолдану арқылы белсенді демалыс, адам организмінің уақытша жоғалтқан функциялық мүмкіндіктерін калпына келтіру. Дене тәрбиесі мәдениеті - жалпы мәдениеттің бір бөлігі, қоғамның адам денесін жетілдіру саласында қоғамдық-тарихи практика процесінде жиналған табыстарының жиынтығы. Басқа сөзбен айтқанда, денешынықтыру халық мәдениетінің бір бөлігі болып табылады. Дене тәрбиелеу мәдениеті адамның өзінің денесін дамытып өзгерту жолындағы қызметтің нәтижесі және осы жолдағы процесс деп ұғынамыз. Дене тәрбиелеу мәдениеті ұғымын түсіну үшін оның үш бағытын еске алу қажет:
Дене тәрбиелеу мәдениеті қозғалтқыш әрекет түрінде. Бұл ұғымға белсенді қоғалыстары бар оқиғалар жатады.
Дене тәрбиелеу мәдениеті құндылықтардың жиынтығы ретінде. Яғни, дене шынықтырумен айналасу барысында әртүрлі құндылықтар пайда болады (стадиондар, спорттық киім, денсаулыққа пайдасы бар т.с.с).
Дене тәрбиелеу мәдениеті әрекеттің нәтижесі ретінде. Бұл нәтижелер дене дайындығы, денсаулықтың жақсаруы болып табылады. Дене тәрбиесі мәдениеті -- дене тәрбиесі теориясының барлық ұғымдарының ішіндегі ең кең ұғым. Ол жоғарыда қарастырылған ұғымдардың бәрінің мазмұнын қамтиды.
Материалдық игілік - сабақ, жаттығу өткізуге қажетті әртүрлі спорт құрылыстары, арнаулы жабдықтар, құралдар, қаржыландыру мәселелері, дене тәрбиесі жүйесінің идеологиялық, ұйымдастырушылық және ғылыми бағытын қамтамасыз ететін әлеуметтік іс жүзіндегі жетістіктер. Материалдық және рухани игіліктер адамдардың қоғамдық, ғылыми, сонымен бірге педагогикалық қызметінде, өндіріс аясында жасалады. Сондықтан игіліктерді, біріншіден, арнаулы ұйымдастырылған педагогикалық процесте; екіншіден, тұрмыс жағдайында дене жаттығуларымен айналасу түрінде; үшіншіден, көпшілік қауымды қамтитын баспасөз, радио, теледидар т.б. арқылы әртүрлі формада пайдалануға тиістіміз. Материалдық игілікке спорт құрылыстары (стадиондар, спорт залдары, бассейндер және т. б.), құрал-жабдықтар, арнайы киім, аяқ киім және т. б. кіреді. Рухани игілік болып табылатындар: ғылым, өнер шығармалары (әдебиет, мүсін, кескіндеме, графика, музыка т. б.).
Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы мамандандырылған ғылыми пәндердің тұтас кешенімен байланысты. Олардың біреулері гуманитарлық сипатта болады, дене тәрбиесінің дамуы мен ұйымдастырылуының әлеуметтік заңдылықтарын, дене жаттығуларының адам психикасына әсерін, сондай-ақ педагогикалық әсер ету құралдарын, формалар мен әдістерін қолдану заңдарын зерттейді. Басқа ғылымдар - биологиялық және шектес жаратылыс ғылымы пәндері адамның биологиялық даму процесін, оның жас өзгерісінің заңдылықтарын, дене жаттығуларын, сондай-ақ сыртқы ортаның түрлі әсерлерінен болып жататын өзгерістерін зерттейді. Жоғарыда аталып өткен, дене дамуының белгілі бір жағын терең зерттейтін ғылыми пәндердің әрқайсысы тәрбиеде жақсы жетістікке жету үшін педагогикалық әсер ету жүйесіне негіз бола алмайды. Бұл міндетті мамандандырылған педагогика ғылымы - балалардың дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі шешуге тиіс, ол дене тәрбиесіне қатысы бар басқа ғылымдардың барлық жетістіктерін синтездейді. Бұл ғылым дене тәрбиесінің педагогикалық заңдылықтарын танып білу және теориялық жағынан негіздеу мақсатында социологиялық және биологиялық құбылыстарды пайдаланады, мұның өзінде өзіндік ерекшелігін және өз пәнін сақтап қалады. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесі теориясының табиғи-ғылымдық негізін ғылыми пәндер кешені құрайды, олардың міндеттері баланың биологиялық даму процестерін зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімдердің бұл кешені орыстың ұлы физиологтары И. М. Сеченовтың, И. П. Павловтың, В. М. Бехтеревтың және олардың ізбасарларының ілімі негізінде құрылды.
Организм мен ортаның бірлігі туралы
Адам дүниеге келген сәттен оның сыртқы ортамен өзара әрекеттесуі басталады, бейімделу, тепе-теңдігін сақтау қабілеті пайда болады. И.П.Павлов осы тепе-теңдікті өмірдің негізгі заңы ретінде қарастырды.
Индивидуалдық бейімделу түрлері өте көп. Олар табиғи өмір жағдайында пайда болады және оларды адам арнайы, әдейі жасауы мүмкін. Индивидуалдық бейімделу негізінде тірі организмдердің өте маңызды қасиеттері - сыртқы орта жағдайы өзгергенде физиологиялық процестердің жиілігін және сипатының өзі белгілі бір шекте өзгертуі жатыр. Мәселен, ыстық күндері, сыртқы орта температурасы көтерілгенде адамның тері бездерінің әрекеті күшейеді, терінің тамырлары кеңиді. Тердің одан әрі булануы дененің сырты мен терінің кеңіген тамырлары арқылы ағатын қанның салқындауымен жалғасады. Сонымен жылу берілісі артады. Сыртқы ортаның температурасы төмендеген кезде, керісінше, тері тамырларының тарылуы байқалады, бұл жылуды көп жоғалтудан сақтайды. Бұл кезде тотығу процестерінің қарқыны артады. Соның нәтижесінде екі жағдайда да дененің температурасы өмірге керекті деңгейде сақталады. Адам организмінің қызмет ету мүмкіндігінің артуы немесе кеңеюі дене тәрбиесі процесінде ерекше маңызды болып табылады.
Баланың дене тәрбиесі белгілі бір ғылыми негізделген тәртіппен, организмді шынықтырумен, қозғалыс дағдыларын қалыптастырумен байланысты екені белгілі. Шынықтыратын процедуралармен үйлестірілген ертеңгілік гимнастикамен жүйелі айналысу, дене тәрбиесі сабақтары, ойындар, ауаның, судың төмен температурасы төзімділігін арттырады, жүйке жүйесі, жүрек, өкпе, бұлшық еттерінің жұмыс қабілетін жақсартады, жағымды эмоциялар тудырады. Шынығу және дене жаттықтыру адам организмнің қызмет ету мүмкіндіктерінің кеңеюіне көмек ететіні түсінікті бола түседі. Осының барысында шыныққандық және белгілі мөлшерде жаттыққандық әркімнің өзгеріп отыратын сыртқы ортаға индивидуалды бейімделуін көрсететін болады. Адам организмнің қоршаған ортаға бейімделуіне адам миының, жоғары жүйке жүйесінің қызметінің дамуы үшін жетекші мәні бар және оған себепші болатын әлеуметтік ортаны ерекше бөліп көрсеткен жөн. Адамның қоғамдық еңбек іс-әрекеті процесінде, ал баланың отбасылық және қоғамдық тәрбие процесінде индивидуа
лды бейімделуі шартты рефлекторлық уақытша байланыстар принципі бойынша біріншімен өзара әрекеттегі екінші сигналдық жүйе арқылы жүзеге асырылады. Оның үстіне екінші сигналдық қоздырғыштардың адамның барлық тканьдарында және ішкі органдарында болатын физиологиялық процестерге, сондай
- ақ оның тұтас мінез-құлқына да айқын ықпал жасайды. Баланың айнала қоршаған әлеуметтік ортаға индивидуалдық бейімделуіне әртүрлі дағдылар, пайда бола бастаған әдеттер, қалыптасқан күн тәртібі және айнала қоршаған өмір талаптарына саналы қарым-қатынасқа негізделген барлық мінез-құлық тәртібі жатқызылуы мүмкін. Сондай-ақ, қозғалыс қызметтерінің қалпына келуі жұқпалы аурудан кейінгі иммунитет, оқуға және қоғамдық өмірге мылқаулардың, соқырлардың, соқыр-
мылқаулардың бейімделуі де индивидидуалды бейімделудің көрініс беруі болып табылады.
И.П.Павлов: ... .жоғары сатыдағы, сол сияқты төменгі сатыдағы организмдердің аса зор күрделілігі осы күрделілікті құрайтын нәрсенің бәрі нәзік және дәлме-дәл байланыста, өзара және айналадағы жағдайлармен тең жағдайда болып тұратын кезге дейін ғана тұтас күйде өмір сүреді - деп атап көрсетті.
И.П.Павловтың бұл қағидасын мынадай мысалмен көз алдына келтіруге болады. Баланың үдеп келе жатқан нашар көрушілігі сыртқы жағдайдың қолайсыз кезінде тұлғаның бұзылуына себепші болуы мүмкін. Тұлғаның бұзылуы организмдегі патологиялық өзгерістерге әкелуі мүмкін: кеуде клеткасының қозғалғыштығы нашарлап үстірт тыныс алуды тудырады, демді ішке тартқан кезде диафрагманың төмен түсуі қиындайды, бұл демді ішке тарту кезіндегі қанның сорылу күшін бәсеңдете және жүректің диафрагмаға тірелуін кеміте отырып жүрек- қан тамырлары жұмысына әсерін тигізеді: тыныс алу және қан айналу процестерінің нашарлауы ас қорыту органдарының жұмысына әсер етеді. Ол зат алмасуын бұзады, алмасудың бұзылуы жүйке жүйесінің қоректенуін нашарлатады, бұл тез шаршауға әкеледі, баланың психикасының және денесінің жетілуін бәсеңдетеді. Келтірілген мысал адам организмінің үйлесімділігі мен тұтастығының бұзылатындығын көрнекі етіп көз алдыңа әкеледі, бұл бұзылыстың себептерін сонымен бірге дене және психика процестерінің ажыратылмас өзара байланысын көрсетеді.
Шартты рефлекторлы уақытша байланыстар және динамикалық стереотиптердің құрылуы туралы. И.П.Павловтың және оның ізбасарларының жоғары жүйке қызметін зерттеулері дене тәрбиесі практикасында пайдаланылатын шаралар жүйесін және оның организмде пайда болатын күрделі процестерге әсері мен оның қызметінің қайта түзілуін дұрыс талдауға мүмкіндік береді.
Адамның барлық іс-әрекеті дене тәрбиесі процесінде жоғары жүйке қызметіне тәуелді болады. Қарапайым қозғалыс және түптеп келгенде күрделі спорттық дағдыларды меңгеру үлкен ми сыңарлары қыртысы қызметінің жаңа жүйесі құрылуымен анықталады.
И.П.Павловтың жүйелік, динамикалық стереотип туралы ілімі қозғалыс дағдыларының пайда болу және жетілу процесін түсіндіреді, оның заңдылықтарын айқындауға және осыған сәйкес балаларды оқыту процесін дұрыс құру мен басшылық етудің неғұрлым мақсатты және тиімді әдістерін пайдалануға көмектеседі.
Баланың жүйке жүйесінің индивидуалды ерекшеліктері туралы. Кіші топ жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін толық жүзеге асыру үшін баланың орталық жүйке жүйесі дамуының педагогикалық ықпалды іріктеуді және бүкіл оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруды анықтайтын жас шамалық заңдылықтарын зерттеумен есепке алып отырудың ерекше мәні бар. Балалардың дамуы мен тәрбиеленуі заңдылықтарын зерттеген кеңес ғалымдары баланың дүниеге жүйке жүйесінің туа біткен нышандарымен және ерекшеліктерімен келетінін анықтады. Дегенмен, олар баланың психикалық дамуының органикалық алғы шарттары ғана болғандықтан бұл дамудың сипаты мен деңгейін алдын ала анықтамайды. Сондай-ақ әр баланың оның жүйке - психикалық дамуының сенімді негізін құрайтын зор потенциалды психофизиологиялық мүмкіндіктері болады
(А.В.Запорожец). Сөйтіп бір жағынан, органикалық алғы шарттарды, екінші жағынан, потенциалды мүмкіндіктерді ескере отырып, мейлінше жақсы педагогикалық жағдайлар туғызу қажет. Бұл жағдайлар, ең алдымен, мақсатты бағыттағы тәрбие және оқу жағдайында баланың организмі мен психикасына тікелей әсер етуге мүмкіндік беретін дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі процесін көздейді. Баланың жүйке жүйесінің туа пайда болған ерекшеліктерін және сыртқы әсерлердің оның қалыптасуындағы жетекші рөлін ескере отырып күн тәртібін дұрыс ұйымдастыруды, оны бұлжытпай орындауды қамтамасыз етудің маңызы зор. Эмоциялық жағымды жағдайдың балалардың және ересектердің балалармен өзара қарым-қатынастардың бір қалыпты, ұстамды достық ықыласты болуының айрықша мәні бар. Туа біткен алғы шарттардың белгілі бір маңызын, сонымен қатар олардың өзгеру мүмкіндіктерін ескере отырып, мектепке дейінгі педагогика тәрбие процесін бір жағынан жағымсыз қылықтарды бәсеңдетуге, екінші жағынан жақсы нышандарды бағыттап отырады. Осыған байланысты балалардың жүйке жүйесінің индивидуалды - типологиялық ерекшеліктеріне үнемі назар аударып отыру қажет. Н.И.Красногорский: Тәрбиеші мен мұғалім үшін өз тәрбиеленушілерінің жоғары жүйке қызметінің типтерін белгілеп алуының маңызы зор. Типтік ерекшеліктерді біле отырып, олар балалардың жоғары жүйке қызметінің дамуын белгілі жолдармен шебер бағыттай алады және өз кеңестерімен тиімді көмек көрсете алады, - деп жазды. Дене тәрбиесі процесінде индивидуалды тұрғыдан қарауды жүзеге асыру, күн тәртібінің мейлінше тиімді жағдайын, шынықтыруды, белсенді қозғалыс іс-әрекетін, баланың эмоциялық-жағымды күйде болуын қамтамасыз ету мақсатында балалардың типологиялық ерекшеліктері ескеріледі. Шынықтыру шаралары жүйке жүйесін нығайтады және оның қызметін жақсартады. Дене жаттығулары, оның ішінде қозғалысты ойындар, белсенді қозғалысты іс- әрекеттер үшін жағдай жасайды және эмоциалық өрлеу, қуат тудырады, қан айналымын күшейтеді, жүрек жұмысын және мидың қанмен қамтамасыз етілуін жақсартады, организімді жалпы сауықтыруға жәрдемдеседі. Тәрбиешінің ойындар мен сабақтар процесінде құптай немесе тоқтам бере айтқан сөзі баланың психикасына әсер етеді: бір жағдайларда жағымды эмоция тудырады, енді бірде өз қылығына қойылатын талапқа сәйкес шектеу қажеттігін ұғынуға итермелейді. Балалардың жүйке жүйесінің индивидуалдық ерекшеліктері әртүрлі екені белгілі. Біреулері мінез және іс-әрекеттегі өз ұстамдылығымен ерекшеленеді, екіншілері шақар, ұстамсыз болады, өз эмоцияларын зорға меңгереді, селқос, өзіне өзі сенімсіз балалар да байқалады. Соңғыларына олар шешетін міндетті ойдағыдай аяқтаулары үшін кейде қосымша күш жұмсау және үлкен ұйымшылдық талап етіледі. Дегенмен, бар күшті жұмылдырып қол жеткен нәтиже өте жоғары болуы мүмкін. Сондықтан, педагогикалық жағдайлар балаға қиыншылықты жеңуде қолдау жасауды қамтамасыз етуі, өз күшіне деген сенімін арттыруға, себепші болу керек. Индивидуалды басшылық әдістерін іріктеу мақсатында баланың жүйке жүйесінің ерекшеліктерін анықтап білу анасынан баланың туған күнінен бергі өмірі жайлы егжей-тегжейлі мәлімет алуды (денсаулық жағдайы, сырқаттанған аурулары, жүре бастаған уақыты, тілінің дамуы) талап етеді, сондай-ақ отбасы жағдайын, алған жарақаттарын, баланың неге қызығатынын, оның неге үйірсек екенін, нені сүйіп айналысатынын т. б. білу қажет. Тәрбиешінің осы жас шамасындағы топтың
күнделікті тіршілігі процесінде жасаған өз бақылауларының маңызы өте зор. Барлық материалды талдаудан өткізу тәрбиешіге қажетті қорытындылар жасауға және бала психикасының эмоциялық - жағымды күйін сақтауға, саналуан белсенді іс- әрекеттерді дамытуға, ынта мен бейімділіктерді көрсетуге жәрдемдесетін тәрбиелік ықпал жасау жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Дене тәрбиесінде баланың жеке адам ретінде жан-жақты дамуына әсерін тигізетін айтарлықтай тиімді құралдар мен әдістер бар. Сабақтарда және басқа қозғалыс іс-әрекеттерінде балаларда қозғала білушілік пен дағдылар ғана жинақталмайды, сондай-ақ ақыл-ой қабілеті дамиды, адамгершілік қасиеттер, эстетикалық талғам және еңбек дағдылары бойға сіңеді. Белсенді қимыл-қозғалыс әрекетінде бала моральдық - еріктік қасиеттер көрсетуге - ойында батыл болуға, қолға түсу қаупіне қарамастан, жолдасын құтқаруға ұмтылуға, басқалармен ортақ міндеттерді орындауға жаттығады. Мұндай әрекеттерді талай рет қайталау бірте-бірте бала санасында қажеттілік ретінде орын табады. Тәрбиеші мен құрдастарының құптай бағалуы моральдық қанағат сезімін, эмоциялық өрлеу, алдағы уақытта да ықыласын тудырады. Жасқаншақ баланың жетекші рөлдерді атқаруы, тәрбиешінің тапсырмасы бойынша белгілі бір жаттығуларды балалардың бәріне түсіндіру және көрсету оны бірте-бірте жасқаншақтықтан арылтады, ақыл-есті жұмылдырады, логикалық ойлауға баулиды, сабаққа қызығушылығын тудырады. Бала неғұрлым көпшіл, бастама көтергіш көңілді бола түседі. Ұстамсыз, бірақ менмен балалар сабақтар мен ойындар процесінде бірте-бірте жалпыға бірдей талапқа бағына, неғұрлым шыдамды, ұстамды, ұйымшыл бола бастайды, қызық тапсырмаларды орындағанда кезек күте білетін болады.
Сөйтіп, мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің негізгі міндеттері - дені сау, көңілі шат, бастама көтергіш, айналасын бағдарлай, өзінің құрдастарымен ынтымақтаса білетін мектепте оқуға және онан әрі шығармашылық қызметке белсене кірісуге қабілетті бала тәрбиелеуге бағытталған. Адам денсаулығы жайлы, әсіресе, бала денсаулығы жайлы қамқорлық - жай ғана санитарлық-гигиеналық нормалар мен ережелер кешені емес, күн тәртібіне, тамақтандыруға, еңбекке, тынығуға қойылатын талаптар жиынтығы емес. Бұл ең алдымен, бүкіл дене мен рухани күштердің жарасымды толықтығы жайлы қамқорлық .... Аталып өткен міндеттерді жүзеге асыру әр баланың индивидуалды ерекшеліктерін арнайы зерттеу мен есепке алып отыруды, оған деген ақ көңілді, ыждағатты қарым-қатынасты және осыған байланысты орынды педагогикалық ықпалды талап етеді.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі пәні, мақсаты, міндеттері, мазмұны. Дене тәрбиесі теориясы - адам денесін жетілдіру процесін басқарудың жалпы заңдары туралы ғылым. Дене тәрбиесі теориясы дене тәрбиесі жүйесінің мақсатын, міндеттерін, қағидаларын зерттейді, тәрбиенің басқа түрлерімен - ақыл- ой, адамгершілік, эстетикалық, еңбек тәрбиесі мен дене тәрбиесінің заңды байланысын ашып көрсетеді. Дене тәрбиесі құралдарын оқып-білуге, дене жаттығуларын үйрету қағидалары мен әдістерін ашып көрсетуге, қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға және дене қасиеттерін дамытуға, спорттық жаттығулардың жалпы негіздерін, денені жаттықтыру сабақтарының әртүрлі формаларын (дене тәрбиесі сабақтары, ертеңгілік гимнастика, қимыл-қозғалыстық
ойындар т. б.), сондай-ақ дене тәрбиесі жөніндегі жұмысты жоспарлауға және есепке алуға көп көңіл бөлінеді. Сонымен бірге, мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы балалардың, жастардың, ересек және жасы ұлғайған адамдардың дене тәрбиесінің өзіндік ерекшеліктері анықталады. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі үнемі қоғамдық практикамен бірлікте дамып келеді. Ол ғылыми зерттеулерді пайдаланады, озат практика жетістіктерін таратады, өткеннің алдыңғы қатарлы тәжірибесін және қазіргі дүниежүзілік ғылымдағы игіліктің бәрін қолдап отырады. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі практиканы ғылыми негіздермен қаруландырады, сөйтіп оның одан әрі дамуына көмектеседі. Ол сондай-ақ практикаға жол ашуға, адамның күш-қуатын кемелдендіруде қандай құралдар және әдістер арқылы жақсы нәтижелерге жетуге болатындығын болжауға тиіс. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі педагогика институттарының мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу мамандығындағы оқу пәні ретінде мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі мәселелерін терең оқып-білуге көмектесетін негізгі мәселелерді ашып көрсетеді. Елімізде дене тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері Қазақстан Республикасының Ата Заңынан өрбиді, онда адамның жан-жақты дамуы жөніндегі ілім өзінің нақты бейнесін тапқан. Жеке адамның жарасымды дамуы қоғам құру шарттарының бірі ретінде қаралады. Дене тәрбиесінің мақсаты - өмірге, еңбекке, Отан қорғауға даярлау, дені сау, моралі таза, шығармашылық еңбекке жарамды адамдарды тәрбиелеп қалыптастыру. Бұл мақсат адамдардың дене тәрбиесін жүзеге асыратын барлық мекемелер мен ұйымдар үшін бірдей болады. Осы мақсат біздің еліміздің әрбір адамының және қоғамның мүддесін білдіреді. Бұл денені жетілдіру, дене мүшесінің кемістігі жоқ барлық қажеттілікті бойына жинақтаған тұлға туралы адамдардын ғасырлар бойы арманын бейнелеп, мектеп жасына дейінгі баланың болашақ құзыретті тұлға болып қалыптасуының алғышарттары болмақ. Дене тәрбиесінің аталып көрсетілген мақсатына сәйкес:
Сауықтыру міндеттері: денсаулықты нығайту, денені жан-жақты дамыту, ағзаны шынықтыру, адамдардың ұзақ өмірін қамтамасыз ету;
Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары мен іскерлікті қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш, төзімділік т.б.) қалыптастыру, арнаулы білімді меңгеру, ұйымдастырушылық қабілеттерді бойға сіңіру;
Тәрбиелеу міндеттері: ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және еңбек, т.б.тәрбиелерге ықпал ету сияқты міндеттерді шешу қарастырылады.
Бұл міндеттер дене тәрбиесімен айналысушылар құрамына байланысты, олардың жас ерекшеліктеріне, денсаулық жағдайына, дене дамуының деңгейіне, дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланды. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі мазмұны дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесінің дамуын, қоғамда алатын орнын, ерешеліктерін, заңдылықтарын белгілеп, талдайды. Мектепке дейінгі балалар дене тәрбиесінің міндеттері құралдары, бағдарламалары, жас кезеңіндегі дене тәрбиесі, дене тәрбиесіне үйрету, тәрбиелеу, дамыту, қимыл- қозғалыс дағдыларын қалыптастыру, мектепке дейінгі дене тәрбиесін ұйымдастыру формаларын, дене тәрбиесін жоспарлау және есепке алу, дене тәрбиесіне әдістемелік басшылық, отбасы, мектеппен сабақтастық мәселелерін қамтиды.
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің дамуы. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің пайда болуы мен даму кезеңдері төмендегі жайлардан туындаған:
Қоғамдык өмір практикасы. Қоғамымыздың жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәрбиесінің заңдылыктарын тануға деген ұмтылысты туғызады және соның негізінде адам денесін жетілдіруді басқару жүйесін құруды қажет етті.
Дене тәрбиесінің практикасы. Тек кана практика жағдайында барлық теориялық қағидалардың өміршеңділігі тексеріледі. Осындай жағдайларда ғана дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі жаңа қағидаларды жасау кажеттілігі тың идеялар туындауы мүмкін.
Әртүрлі кезеңдерде және әртүрлі елдерде философтардың, педагогтардың, дәрігерлердің жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу жолдары және мазмұны жөніндегі айтқан прогрестік идеялары.
Өзінің дамуының жоғары деңгейінде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің жетекші қайнар көзі еліміздің Конституциясы болып табылады;
Ел үкіметінің дене шынықтырудың жағдайы және жетілдіру жолдары туралы каулылары;
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер нәтижесі.
Тарихи өзінің даму жолында дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі бірнеше кезеңдерден өтті.
Бірінші кезең - қозғалыс дағдыларының организмге әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, тәжірибені дүние танудың бірден-бір бұлағы деп тауып, теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті құбылыстардың өзара байланысын және даму заңдарын аша алмайтын (философиялық ілім) білім кезеңі. Адам баласы оны күнделікті қозғалыс қимылында алды. Эмпиризмдік білімнің жинақталуы адамды жаттығудың тиімділігін түсінуге және тәжірибені өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді. Бұның өзі дене жаттығуларының пайда болуының алғышарттары болды, ал одан кейін дене тәрбиесінің де пайда болуына әкелді.
Екінші кезең - дене тәрбиесінің ең алғаш әдістерінің жасалу кезеңі. Ол ежелгі және орта ғасырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды. Педагогтар, философтар және дәрігерлер адам организмі қызметінің заңдылықтарын әлі біле қойған жоқ, дене жаттығуларының әсер ету механизмін түсіндіре алмады, сол себепті дене шынықтыру жаттығуларымен айналысу тиімділігін тек сыртқы өзгерістер (адам шыдамды, күшті, өзіне керекті дағдыларды игерді) бойынша ғана анықтады. Дене тәрбиесі әдістерінің ең белгілісі Ертедегі Грекияда жасалынып пайдаланған әдіс. Ол әдіс бірыңғай жүйеге белгілі бір іс-қимылдарды, сонымен қатар үйрету әдістерін, адам бойындағы қасиеттерді арттыру жолдарын біріктірді. Орта ғасырлар кезеңдерінде әдістер саны үнемі артып отырды және гимнастикадан, жүзуден, ойындардан, садақ атудан, семсерлесуден, атпен жүруден алғашқы көмекші құралдар пайда бола бастады.
Yшінші кезең - дене тәрбиесі туралы теориялық білімнің тасқынды түрде жиналуы. Қайта өрлеу кезеңінен XIX ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды.
Адам туралы, оны тәрбиелеу және үйрету, оны емдеу туралы ғылымның дамуы философтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына назар аударуға тартты. Дене тәрбиесінің атқаратын қызметі жөнінде педагогикалық, философиялық, дәрігерлік ой-пікірлер жинақтала бастады. Әрине, ой-пікірлер бұл кезде әлі жүйелі түрде жинақталмағандығын байқауға болады, себебі олар жекелеген ғылымдардың (педагогиканың, философияның, медицинаның) өз ішінде ғана туындаған. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері көптеген өзіндік мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінді. Қайта өрлеу дәуірінің өзінде-ақ педагог-гуманистер және социалист-утопистер дене тәрбиесіне тұтастай тәрбиенің міндетті бөлігі деп караған. И.Г.Песталоцци (1746-1827) балалардың қозғалыс мүмкіншілігін дамытуға арнап, Буын гимнастикасы теориясын құрып дене жаттығуларының, жалпы педагогикалық талаптарына сай құрыла бастағанын атап көрсетеді. XVІІІ ғасырда анатомдар дене шынықтыру жаттығуларының биомеханикалық саласында ізденістер жасаған, ал XIX ғасырда дене тәрбиесі туралы жұмыстар көріне бастады. Қоғам өміріндегі дене тәрбиесінің атқаратын кызметіне байланысты объективтік баға беру үшін К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектері маңызды орын алады. Бірінші рет, олар, ғылыми түрде тәрбиенің тарихи және таптық сипатын дәлелдеді. Тәрбиенің мазмұнын ашып берумен қатар, дене тәрбиесінің орнын анықтады, адамды жан-жақты тәрбиелеу кағидаларын жүзеге асыру жолдары көрсетілді. Сөйтіп, бұл кезеңде дене тәрбиесі теориясының негізі қаланды. XIX ғасырдың басынан бастап дене тәрбиесінің теориясы ғылыми білімнің жеке саласы есебінде калыптаса бастады.
Төртінші кезең - біздің елімізде жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістерінің құрылу кезеңі. Бұл кезең XIX ғасырдың аяғы мен Қазан революциясына дейінгі аралықты қамтиды және дене тәрбиесінің проблемалары жөнінде арнаулы ізденістердің тасқынды дамуымен сипатталынады. Осы уақытта, қоғамдық өмірдің көптеген салаларына дене тәрбиесі әсерінің ықпалы тигендігін аңғаруға болады. Дене тәрбиесі саласындағы ғалымдар арасында ең жарқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz