БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ
ТЕМІРТАУ КӨПСАЛАЛЫ МИРАС КОЛЛЕДЖІ ЖММ

Педагогика пәнінен курстық жұмыс

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

01140100 - Бастауыш білім беру педагогикасы мен әдістемесі мамандығы

Орындаған:
__________ тобының студенті
Мадирова Гаухар Мұратқызы
Курстық жұмыс жетекшісі:
Тастурсинова Умида Ортикбойкызы
курстық жұмыстың қорғалған
бағасы________
Хаттама №____"___"_______2025 жыл

Теміртау, 2025 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық қасиеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық қабілеттердің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Бастауыш сынып оқушысының ақыл-ойын дамытудың маңызы, негізгі формалары, әдістері мен құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Дидактикалық ойын арқылы бастауыш сынып оқушысының шығармашылық қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1. Тұлғаның қалыптасуындағы ойындардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ...16
2.2. Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық ойындарын ұйымдастырудың педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі: Шығармашылық және ақыл-ой қабілеттерді дамыту білім беру саласында таңсық тақырып емес. Адамның қабілет мәселесі барлық уақытта ғалымдардың зор қызығушылығын тудырды. Алайда бұрын қоғамда адамдардың шығармашылығын меңгеруге ерекше қажеттілік болмаған. Таланттар әдебиет пен өнердің жауһарларын өздігінен тудырғандай болды: олар ғылыми жаңалықтар жасады, ойлап тапты, сол арқылы дамып келе жатқан адамзат мәдениетінің қажеттіліктерін қанағаттандырды. Біздің уақытымызда жағдай түбегейлі өзгерді. Ғылыми-техникалық прогрес дәуіріндегі өмір жан-жақты және күрделі болып келеді. Ал ол адамнан қатып қалған қағида ретінде емес, үйреншікті әрекеттерді, жылдамдылықты, ойлау икемділігін, жаңа жағдайларға тез бағдарлану мен бейімделуді, үлкенді-кішілі мәселелерді шешуге шығармашылық көзқарасты талап етеді. Барлық дерлік кәсіптердегі ақыл-ой еңбегінің үлесі ұдайы өсіп, орындаушылық қызметтің ұлғайып келе жатқан бөлігі техника мен технологияларға ауысатынын ескерсек, адамдардың интеллектінің ең маңызды бөлігі және оларды дамыту қазіргі заманғы адамды тәрбиелеудегі ең маңызды міндеттердің бірі болып табылатыны сөзсіз. Өйткені, адамзат жинақтаған мәдени құндылықтардың барлығы адамдардың шығармашылық және ақыл-ой қызметінің нәтижесі. Ал болашақта адамзат қоғамының қаншалықты ілгері жылжитыны өскелең жасампаздық мүмкіндіктеріне байланысты болмақ. [1].
Қазіргі психологиялық-педагогикалық зерттеулер баланың жеке дамуын ересектермен тығыз қарым-қатынаста зерттеу қажеттілігінен туындайды. Сондықтан күнделікті оқу-тәрбие процесінің қатысушылары ретінде мұғалімдер мен балалар арасындағы қарым-қатынас барған сайын қызықты бола түсуде. Бұл қарым-қатынастарды зерттеуде ойынға ерекше орын беріледі, өйткені ойын шығармашылығы тұлға дамуының міндетті құрамдас бөлігі ретінде түсініледі. Бұл ересек адам мен бала арасындағы өзара үйлестіру жағдайларын зерттеудің өзектілігін анықтайды, соның арқасында ойын әлеуметтендіруші мәнге ие болады.
Демек, бастауыш сынып оқушысының нақты әлеуметтенуінің сәттілігі ересек адамның ойында баланың дамуына өзінің қажеттілігін қаншалықты түсінетініне байланысты. Ересек адамның бұл позициясы қазіргі педагогикаға тән жеке-бағдарлы көзқараспен сипатталады, онда бастауыш сынып оқушысының ересек өмірге дайындық ретінде ғана емес, сонымен бірге нағыз шығармашылық әлеуметтік тәжірибені меңгеруі қажет болады.
Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын айта аламыз. Балалардың ақыл-ойының дамуына дидактикалық ойын әрекеті шешуші роль атқаратыны туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен: Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т.Тәжібаев. [2].
Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және Н.К.Крупская өз пікірін білдірген.
Р.И.Жуковская, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, Д.В.Менджерицкая, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин еңбектеріне негізделген бай еңбектер бар. Бүгінгі таңда ойындағы шығармашылықты зерттеудің ғылыми деңгейі қалыптасқан ойын теориясының болуымен сипатталады, оны одан әрі дамыту мүмкіндіктері негізінен зерттеушілердің іргелі негіздеріне тән бастапқы қайшылықтарды шешуге ұмтылуымен байланысты. (Т.А. Маркова, Д.Б. Эльконин). Бұл жерде шығармашылық және әлеуметтену өзара байланысты ұғымдар ретінде пайда болады, өйткені баланың қиялын дамытумен байланысты шығармашылықтан басқа тұлғалық даму жолы жоқ (Л.С. Выготский, В.В.Давыдов, Д.ВМенджерицкая, Д.Б.Эльконин және басқалар). Шығармашылықты дамытуды зерттеушілер тұлға дамуының негізгі бағыты ретінде қарастырады. Сол арқылы балалардың ақыл-ойы да жетік болмақ.
Ойындағы шығармашылық мәселесі психологиялық-педагогикалық зерттеулерде (Л.С.Выготский, Д.В.Менджерицкая, Н.Я.Михайленко, Н.Н.Подяков, Д.Б.Эльконин және т.б.) орын тапқанымен, ол шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында ойынды педагогикалық басқару ойынның ерекшеліктері туралы мәселені одан әрі зерттеуді қажет етеді. Көптеген авторлар бұл мәселенің практикалық маңыздылығына тоқталып, бастауыш сыныпта ойынның жүрдім-бардым немесе мүлдем қолға алынбайтынын айтады (Т.А. Маркова, Н. Я. Михайленко және т.б.).
Ойында баланың шығармашылығын дамыту жолдарын қарастыру керек. Балалар ойын барысында өздерінің түйсігі, тәжірибесіне сүйенеді және жиі қателеседі. Бұл біздің зерттеу тақырыбымыздың көкейкестілігі болып табылады.
Зерттеу нысаны: Ойын барысында бастауыш сынып оқушысының ақыл-ой, шығармашылық қабілеттерін дамыту процесі.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық, ақыл-ой қабілеттерін дидактикалық ойын арқылы дамытудағы қажет аспектілерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- теориялық-әдістемелік әдебиеттерді талдау негізінде ақыл-ой және шығармашылық қабілеттердің негізгі компоненттерін анықтау.
- бастауыш сыныпта шығармашылық және ақыл-ой қабілеттерін дамытудың негізгі бағыттары мен педагогикалық міндеттерін, қолайлы жағдайларды дамыту.
- балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға қатысты бастауыш сынып оқушысын оқыту әдістерінің тиімділігін, озық педагогикалық тәжірибені талдау және жалпылау негізінде ойын түрлерінің, шығармашылық қабілеттерін дамыту әдістерінің тиімділігін тәжірибеде қолдану арқылы тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушысының ойын әрекетінде шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал ететін педагогикалық жағдайлар.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Зерттеу бастауыш сынып оқушысының ойын барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту келесі шарттар орындалған жағдайда табысты болуы мүмкін деген болжамға негізделген:
oo сыныпта эмоционалды жағымды атмосфера құру;
oo мұғалімнің педагогикалық жетекшілік етуімен баланың ойын барысында өзін еркін және дербес сезінуі;
oo балалардың шығармашылық қабілеттерін рөлдік ойында дамыту үшін ересектер жүргізетін арнайы жұмыс.
Бұл жұмыста біз ғылыми-педагогикалық зерттеудің келесі әдістерін қолдандық.
1. Осы тақырып бойынша ғылыми - теориялық дереккөздерді зерттеу, талдау және жалпылау.
2. Балалардың шығармашылық, ақыл-ой қабілеттерін зерттеу.
3. Ойын процесінде балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытудағы педагогикалық тәжірибені зерттеу және жалпылау.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Теміртау қаласы, №17 жалпы білім беретін мектеп, 2 а сыныбы.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1 Бастауыш сыныпта шығармашылық қасиеттерді дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері
0.1 Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық қасиеттерінің даму ерекшеліктері

Бала бойындағы қабілеттерді қалыптастыру туралы айта отырып, балалардың шығармашылық, ақыл-ой қабілеттерін қашан, қай жастан бастап дамыту керек деген мәселеге тоқталған жөн. Психологтар бір жарым жастан бес жылға дейін деген әртүрлі болжамдарды атайды. Негізінде, шығармашылық қабілеттерді өте ерте жастан дамыту арқылы, баланың ақыл-ойы да ерте дамиды деген гипотеза да бар. Бұл гипотеза физиологияда расталады. Өйткені, баланың миы тез өсіп, өмірінің алғашқы жылдарында жақсы жетіледі. Бұл жетілу, ми жасушаларының санының өсуі және олардың арасындағы анатомиялық байланыстар бар құрылымдардың жұмысының әртүрлілігі мен қарқындылығына, сонымен қатар жаңаларының пайда болуына қоршаған ортаның қаншалықты ынталандыратынына байланысты. Бұл пісу кезеңі сыртқы жағдайларға ең жоғары сезімталдық пен әсершіл кезең, дамудың ең жоғары және кең мүмкіндіктерінің уақыты.
Бұл адам қабілеттерінің жан-жақты дамуының басталуы үшін ең қолайлы кезең. Бірақ балада осы жетілудің сәтіне ынталандыру мен жағдайлары бар қабілеттер ғана дами бастайды. Қоршаған оратадағы жағдайлар неғұрлым қолайлы болса, олар неғұрлым жағымды болса, даму соғұрлым табысты басталады. Егер пісіп-жетілу және қызмет ету (даму) уақыты сәйкес келсе, синхронды түрде жүрсе және жағдайлар қолайлы болса, онда даму оңай - ең жоғары жылдамдықпен жүреді. Даму өзінің ең биік шыңына жетуі мүмкін, ал бала қабілетті, талантты және зерек болып өседі. Дегенмен, жетілу сәтінде максимумға жеткен қабілеттердің даму мүмкіндіктері өзгеріссіз қалмайды. Егер бұл мүмкіндіктер пайдаланылмаса, яғни сәйкес қабілеттер дамымаса, жұмыс істемесе, бала қажетті әрекеттермен айналыспаса, онда бұл мүмкіндіктер жойыла бастайды, нашарлайды және неғұрлым жылдам дамыса, соғұрлым жылдам әлсірейді.
Бұл даму мүмкіндіктерінің жойылуы қайтымсыз процесс.Ұзақ жылдар бойы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесімен айналысып келе жатқан Борис Павлович Никитин бұл құбылысты НУВЭРС (Необратимое Угасание Возможностей Эффективного Развития Способностей - Қабілеттерді тиімді дамыту мүмкіндіктерінің қайтымсыз жойылуы) деп атады. Никитин НУВЭРС шығармашылық қабілеттердің дамуына ерекше кері әсер етеді деп есептейді.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптағы балалық шақ шығармашылық қабілеттердің дамуы үшін қолайлы кезең болып табылады, өйткені бұл жаста балалар өте ізденімпаз, өз айналасындағы әлемді білуге деген құлшынысы зор. Ал ата-аналар балалардың білімге құштарлығын арттырып, білімдерін жетілдіріп, түрлі іс-әрекеттерге баулу арқылы балалардың тәжірибесін кеңейтуге өз үлесін қосулары керек. Ал тәжірибе мен білімді жинақтау болашақ шығармашылық іс-әрекеттің қажетті алғышарты болып табылады. Сонымен қатар, бастауыш сынып оқушысының ойлауы үлкен балаларға қарағанда дербес.
Балалардың шығармашылық дамуының маңызды факторларының бірі олардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға қолайлы жағдай жасау болып табылады. Бірнеше авторлардың, атап айтқанда Дж.Смиттің еңбектерін талдау негізінде Б.Н. Никитин және Л.Кэррол балалардың шығармашылық қабілеттерін табысты дамытудың алты негізгі шартын анықтады[3].
Шығармашылық қабілеттердің сәтті дамуының алғашқы қадамы - нәрестенің ерте физикалық дамуы: ерте жүзу, гимнастика, ерте жорғалау және жүру. Содан кейін ерте оқу, санау, әртүрлі құралдар мен материалдарға ерте әсер ету.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың екінші маңызды шарты - балалардың дамуынан озық ортаны құру. Баланы мүмкіндігінше оның жан-жақты шығармашылық белсенділігін ынталандыратын және оның бойында дәл сол сәтте барынша қабілетті болатындай бірте-бірте дамитын осындай ортамен және қарым-қатынас жүйесімен алдын ала қоршау қажет. Мысалы, бірінші сыныптан бастап буындап оқуға баулу, алфавитті қабырғаға іліп қойып, ойын кезінде балаға әріптерді айтып, көзін үйрете беру. Бұл оқуды ерте меңгеруге ықпал етеді.
Шығармашылық қабілеттерді тиімді дамытудың үшінші, аса маңызды шарты барынша күш-жігерді қажет ететін шығармашылық процестің табиғатынан туындайды. Бұл процессті мектеп табалдырығын аттамай тұрып бастаған дұрыс. Өйткені, адам өз кәсібінде неғұрлым табысты болса, соғұрлым жиі өз мүмкіндіктерінің шыңына жетеді және бұл шыңды бірте-бірте жоғары көтереді.
Шығармашылық қабілеттердің табысты дамуының төртінші шарты - балаға іс-әрекетті таңдауда, тапсырмаларды кезектестіруде, бір істі орындау уақытында, әдістерді таңдауда және т.б. үлкен еркіндік беру. Сонда баланың қалауы, оның қызығушылығы, эмоционалдық өрлеуі ақыл-ойдың одан да көп күйзелуіне әкелмейтініне және балаға пайдалы болатынына сенімді кепілдік болады.
Балаға мұндай еркіндік беру үлкендердің көзге көрінбейтін, ақылды, мейірімді көмегін білдіреді - бұл шығармашылық қабілеттердің табысты дамуының бесінші шарты. Мұнда ең бастысы - қалағанын істету емес, еркіндік бере отырып, көмек көрсету. Өкінішке орай, көмек көрсету ата-аналар үшін балаларға көмектесудің кең таралған тәсілі болып табылады, бірақ кей кезде зиян тигізеді. Баланың өзі қолынан келсе, оған көмектесудің қажеті жоқ. Ол өзі ойлап, әрекет етсе, бөгет жасаудың қажет жоқ.
Шығармашылық қолайлы психологиялық ортаны және бос уақыттың болуын қажет ететіні бұрыннан белгілі, сондықтан шығармашылық қабілеттердің табысты дамуының алтыншы шарты отбасында және балалар ұжымында жылы, достық атмосфера болып табылады. Ересектер баланың шығармашылық ізденістерден және өз жаңалықтарынан оралуы үшін қауіпсіз психологиялық база құруы керек. Баланы үнемі шығармашылыққа ынталандыру, оның сәтсіздіктеріне жанашырлық таныту, шынайы өмірде әдеттен тыс оғаш идеяларға да шыдамдылық таныту маңызды. Пікірлер мен айыптауларды күнделікті өмірден алып тастау керек.[4].
Бастауыш сыныпта шығармашылық ойлауды дамытудың негізгі педагогикалық міндеті - ассоциативтілікті, диалектиканы және жүйелі ойлауды қалыптастыру. Өйткені бұл қасиеттердің дамуы ойлауды икемді, өзіндік және өнімді етеді.
Ассоциативтілік - бір қарағанда салыстыруға келмейтін заттар мен құбылыстардағы байланыс пен ұқсастықтарды көре білу.
Ассоциативтіліктің дамуының арқасында ойлау икемді және ерекше болады. Сонымен қатар, ассоциативті сілтемелердің көп болуы жадтан қажетті ақпаратты жылдам алуға мүмкіндік береді. Ассоциативтілікті бастауыш сыныптағы балалар рөлдік ойында өте оңай меңгереді. Бұл сапаның дамуына ықпал ететін арнайы ойындар да бар.
Көбінесе ғылыми жаңалықтар үйлесімсіз болып көрінетін нәрселер үйлестірілген кезде туады. Мысалы, ұзақ уақыт бойы ауадан ауыр болғандықтан ұшақтардың ұшу мүмкін емес болып көрінетін еді. Қарама-қайшылықтарды тұжырымдап, оларды шешу жолдарын табу диалектикалық ойлауға мүмкіндік береді.
Диалектика - олардың дамуына кедергі болатын кез келген жүйедегі қарама-қайшылықтарды көре білу, осы қайшылықтарды жою, мәселелерді шеше білу.
Диалектика - дарынды ойлаудың қажетті қасиеті. Психологтар бірқатар зерттеулер жүргізіп, халықтық және ғылыми шығармашылықта диалектикалық ойлау механизмі қызмет ететінін анықтады. Атап айтқанда, көрнекті орыс психологы Выготскийдің өз зерттеулерінде осы механизмді үнемі пайдаланғанын көрсетті.[5].
Бастауыш сыныпта диалектикалық ойлауды қалыптастырудың педагогикалық міндеттері:
1. Кез келген зат пен құбылыстағы қарама-қайшылықтарды анықтау қабілетін дамыту;
2. Анықталған қарама-қайшылықтарды нақты айта білу қабілетін дамыту;
3. Қайшылықтарды шешу қабілетін қалыптастыру;
Ал шығармашылық ойлауды қалыптастыратын тағы бір қасиет - жүйелілік.
Жүйелілік - объектіні немесе құбылысты тұтас жүйе ретінде көру, кез келген объектіні, кез келген мәселені жан-жақты, барлық алуан байланыста қабылдау; құбылыстар мен даму заңдылықтарындағы өзара байланыстардың бірлігін көре білу. Жүйелік ойлау объектілердің көптеген қасиеттерін көруге, жүйе бөліктері деңгейіндегі қатынастарды және басқа жүйелермен қарым-қатынастарды түсіруге мүмкіндік береді. Жүйелік ойлау жүйенің өткеннен бүгінге дейінгі даму заңдылықтарын меңгереді және оны болашаққа қатысты қолданады.
Жүйелерді дұрыс талдау және арнайы жаттығулар арқылы жүйелі ойлау дамиды. Бастауыш сыныпта жүйелі ойлауды дамытудың педагогикалық міндеттері:
1. Кез келген затты немесе құбылысты уақыт бойынша дамып келе жатқан жүйе ретінде қарастыру қабілетін қалыптастыру;
2. Кез келген объектінің көп функциялы екендігін ескере отырып, объектілердің қызметін анықтау қабілетін дамыту.
Бастауыш сынып оқушысының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың екінші бағыты - қиялын дамыту.
Қиял - санада өмір тәжірибесінің элементтерінен (әсерлер, идеялар, білімдер, тәжірибелер) олардың жаңа комбинациялары арқылы қарым-қатынастарға бұрын қабылданғаннан асып түсетін жаңа нәрсені құру қабілеті.
Қиял - барлық шығармашылық әрекеттің негізі. Ол адамға ойлау инерциясынан арылуға көмектеседі, жадтың бейнеленуін түрлендіреді, сол арқылы түпкілікті талдауда әдейі жаңаның жасалуын қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан алғанда, бізді қоршап тұрған және адам қолымен жасалған дүниенің бәрі, табиғат әлемінен айырмашылығы бар бүкіл мәдениет әлемі - мұның бәрі шығармашылық қиялдың жемісі.
Бастауыш сыныптағы балалық шақ - қиялдың дамуы үшін сезімтал кезең. Бір қарағанда, балалардың қиялын дамыту қажеттілігі орынды болып көрінуі мүмкін. Өйткені, баланың қиялы үлкендердің қиялынан бай, тартымды деген пікір кең тараған. Бастауыш сыныптағы балаға тән жарқын қиял осындай болады деген пікір бұрын психологтар арасында да болған.
Дегенмен, 1930 жылдардың өзінде-ақ көрнекті орыс психологы Л.С.Выготский баланың қиялының белгілі бір тәжірибені меңгеруіне қарай біртіндеп дамитынын дәлелдеді. С.Выготский қиялдың барлық бейнелері қаншалықты оғаш болса да, өмірде алатын идеялар мен әсерлерге негізделеді деп дәлелдеді. Ол былай деп жазды: Қиял мен шындық арасындағы байланыстың бірінші формасы қиялдың кез келген туындысы әрқашан әрекеттен алынған және адамның алдыңғы тәжірибесінде қамтылған элементтерден құрылатынында жатыр. [6]
Жалпы, бастауыш сынып оқушысының танымдық қызығушылықтары өте ерте біліне бастайды. Бұл алдымен нәрестенің 3-4 жасынан бастап ата-анасына жаудыратын сұрақтары түрінде көрінеді. Дегенмен, балалардың мұндай құмарлығы тұрақты танымдық қызығушылыққа айналады ма, әлде біржола жоғалады ма, бұл баланы қоршаған ересектерге, ең алдымен оның ата-анасына байланысты. Ересектер балалардың білімге деген сүйіспеншілігі мен қажеттілігін тәрбиелей отырып, олардың білуге деген құштарлығын жан-жақты ынталандыруы керек.

1.2 Бастауыш сыныпта ақыл-ойды дамытудың маңызы, негізгі формалары, әдістері мен құралдары.

Бастауыш сыныпта білім сапасын қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінеді, бұл балалардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын ескере отырып, психикалық әрекеттердің логикалық әдістерін дамытудың жолдары мен құралдарын табуды қажет етеді. Білім беруді дамытудың заманауи тенденцияларына сәйкес біз бастауыш мектептен ізденімпаз, белсенді, жанды табиғатты түсінетін, интеллектуалдық мәселелерді шеше алатын тұлға қалыптастырып шығуымыз керек. Логикалық ойлауды дамыту бастауыш сыныпты аяқтаған оқушысының орта буындағы табысының кепілі болып табылады. Біздің болашағымыз құзыреттілік, табыс, логикалық жағдайдың деңгейіне байланысты. [7].
Егер бастауыш сыныптағы балаға тән бейнелі ойлау мүмкіндіктерін пайдалануға негізделген болса, бастауыш мектептегі жас логикалық ойлауды дамыту үшін өте қолайлы. Логикалық мазмұнды ойындар балалардың танымдық қызығушылығын, ізденіс пен шығармашылық ізденіске, оқуға деген құштарлығы мен қабілетін тәрбиелеуге көмектеседі. Дидактикалық ойындар балалардың ең табиғи іс-әрекеттерінің бірі ретінде және интеллектуалдық және шығармашылық көріністерін, өзін-өзі көрсету мен дербестігін қалыптастыруға және дамытуға ықпал етеді. Балалардың логикалық ойлауын дидактикалық ойындар арқылы дамытудың мектептегі білімнің табысты болуы, оқушы тұлғасының дұрыс қалыптасуы үшін маңызы зор және одан әрі білім беруде олар математика мен информатика негіздерін ойдағыдай меңгеруге көмектеседі [8].
Тәжірибенің жетекші педагогикалық идеясы оқу процесінде қызықты дидактикалық материалды пайдалану арқылы балалардың қоршаған әлем туралы белсенді білімін, логикалық ойлауын дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау болып табылады. Педагогикалық тәжірибе отандық және шетелдік педагог-психологтардың ойлауды дамыту мәселелері бойынша идеяларына негізделген: С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, П.П. Блонский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.А.Вяхирев, А.И.Мещеряков, Н.А.Менчинская, Д.Б. Брушлинский, Ж.Пиаже, М.Монтессори және т.б.[9]
Дидактикалық ойындар бағдарламалық тапсырмаларды жүзеге асыру құралы ретінде оқу үрдісінің мазмұнына тікелей кіреді. Дидактикалық ойынның орны балалардың жас ерекшеліктеріне, оқу қызметінің мақсатына, мазмұнына байланысты анықталады. Оны оқыту тапсырмасы, нақты тапсырманы орындауға бағытталған жаттығу ретінде пайдалануға болады.Ойындар оқу қызметінің соңында бұрын үйренгенді қайта жаңғырту және бекіту үшін де орынды. Сонымен, геометриялық фигуралардың негізгі қасиеттерін бекітуге арналған тапсырмалардан кейін балаларға заттардың қасиеттерін көруге, оларды үш критерий бойынша жіктеуге көмектесетін екі немесе үш құрсаумен ойын тиімді. Балаларда математикалық бейнелерді қалыптастыруда формасы мен мазмұны жағынан элементарлы әртүрлі дидактикалық ойын жаттығулары кеңінен қолданылды. Олар типтік оқу тапсырмалары мен жаттығулардан тапсырманың әдеттен тыс қойылымында (табу, болжау), оны қандай да бір кейіпкердің атынан ұсынудың күтпегендігімен ерекшеленеді.Олардың негізгі мақсаты - балалардың дағдылары мен дағдыларын дамыту мақсатында жаттығулар жасау.[10]
Білім алу барысында және күнделікті өмірде логикалық тапсырмаларды, жұмбақтарды, жаттығуларды, ойындарды күнделікті енгізу балалардың аналитикалық ойлауын, оның белсенділігін, дербестігі мен шығармашылығын, ұшқыр тапқырлығы мен тапқырлығын дамытуға ықпал ететін қажетті әдістеме болып табылады.
Ата-аналармен өзара әрекеттесу. Балалардың логикалық ойлауын дамыту бойынша барлық жұмыстар ата-аналармен тығыз ынтымақтастықта жүзеге асады, өйткені отбасы бастауыш сынып кезеңінде баланың жеке басының дамуын анықтайтын ең маңызды сала болып табылады. [11].
Бастауыш сыныптың бағдарламаларын талдаумен айналысатын психологтар мен педагогтар олардың іс жүзінде балалардың қиялын дәйекті және жүйелі дамытуға бағытталған арнайы шаралардың жоқтығын айтып келеді. Бұл жағдайларда ол негізінен өздігінен дамиды және нәтижесінде көбінесе өзінің дамуының орташа деңгейіне де жетпейді.
Балалардың шығармашылық әрекетін дамыту қазіргі заманның психологиялық-педагогикалық мәселелерінің бірі болып қала береді.Ойынның барлық түрлері физикалық және психикалық дамуға, сенсорлық аппаратты жетілдіруге бағытталған, бірақ мұғалімдер дәстүрлі түрде көркем ойынға жеткіліксіз көңіл бөледі. Кейде бұл мұғалімнің өзінің кәсіпқойлығының жоқтығынан немесе жұмысқа формальды қатынасынан болады. Бірақ басты себеп, ең алдымен, креативті ойлайтын адамға біздің елде көп жылдар бойы сұраныс жоқ болғандықтан, балалардың шығармашылық белсенділігін дамытуға өте аз көңіл бөлінді. Айта кетейік, бұл педагогикалық теория мен практиканың басым бағыты ретінде қарастырылмады. Сонымен қатар, біздің елде шығармашылық ойындарда балалардың жеке тұлғасын дамыту мәселесі тақырыбында зерттеулер жүргізілді.
Ойдан әрекетке көшу қабілетін дамыту үшін баланың іс-әрекетінің мақсаттылығын дамыту қажет. Мақсат - не ойнау, нені салу. Егер мақсат болса, балаларды алдағы ойын туралы ойлануға, қажетті материалды дайындауға оңай үйретуге болады. Мақсат - көркем іс-әрекет құрылымының ең маңызды элементі. Балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту үшін объективті және субъективті жағдайлардың болуы қажет. [12].
Объективті шарттар келесідей:
а) балалардың тәжірибесін, іс-әрекеттерін, ойын-сауықтарын, мектептегі мерекелерді, баланы қоршаған көптеген өмірлік жағдайларды байытатын әртүрлі көркем ақпарат көздері;
б) балалардың іс-әрекетін дамытуға және оған сол немесе басқа сипат беруге, көркемдік тәжірибенің қандай да бір түрін таңдауға мүмкіндік беретін материалдық ортаның жағдайлары;
в) педагогтің жетекшілігінің сипаты мен тактикасы, оның жанама іс-әрекеті, оның көркемдік іс-әрекетке қатынасын білдіруінен, қолайлы атмосфера тудыратын жігерлендіретін ескертулерден көрінетін сыбайластығы.
Субъективті шарттарға мыналар жатады:
а) балалардың көркемдік қызығушылықтары, олардың таңдаулылығы, тұрақтылығы;
б) көркемдік әсерлерін білдіруге, бар өнер тәжірибесін қолдануға немесе оны жақсартуға, балалармен қарым-қатынасқа түсуге ұмтылу негізінде олардың дербес белсенділігін тудыратын балаларды мадақтау [13].
Кез келген іс-әрекет, оның ішінде ойын да ортақ мақсатқа бағынатын аяқталған әрекеттерден тұратындықтан, оның құрылымын оның процесімен: идеяның пайда болуымен, әрекеттің өзін өрістетуімен және оның аяқталуымен байланысты қарастыру керек. Арнайы әдебиеттерді талдау көркем іс-әрекет құрылымының келесідей болатынын көрсетеді:
1. Ішкі мотивтермен және бар көркемдік тәжірибеге байланысты баланың мүдделерінің көрінісі ретінде көркем идеялардың (мақсаттардың) пайда болуы. Сырттай бұл баланың көркемдік әрекеттің сол немесе басқа түрін таңдауынан, оны ұйымдастыру формасын табуынан, құрбыларын қатысуға тартудан, қарым-қатынас орнатудан және рөлдерді бөлуден, оны жүзеге асыру үшін материалдық жағдайларды дайындаудан көрінуі мүмкін.
2. Идеяны жүзеге асыру, оның сапасы бұрыннан бар тәжірибені жаңа жағдайларға көшіру мүмкіндігіне байланысты.
3. Іс-әрекеттегі өзін-өзі бақылау, мақсатқа жақындауға ұмтылу. Ол баланың ойын әрекетінің даму барысындағы өз іс-әрекетінің жетілдірілуінен, оның одан әрі барысы мен аяқталуы туралы болжам жасауынан көрінеді.
Сонымен қатар шетелдік және отандық педагогика мен психологияда балалардың көркемдік іс-әрекетіне бағыт-бағдар беру қажеттігі туралы мәселе кеңінен қозғалады. Қазіргі теориялардағы өнер әртүрлі позициялардан - экзистенциализм, неопрагматизм, бихевиоризм және т.б. Өнерге деген көзқарастың біркелкі еместігі ортақ бағыттар туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Соған қарамастан, өнер туралы тәуелсіз және таза интуитивті құбылыс ретіндегі идеялар басым. Бұл тұжырым балалардың көркемдік іс-әрекетіне де қатысты, өйткені ол өнермен салыстырылады. Эстетикалық тәрбие теориясында бұл ұстаным да жетекші болып табылады, сондықтан, әрине, ол өз жақтастарын педагогикалық басшылықтағы жағымсыз көзқарас туралы қорытындыға әкеледі.
Көптеген шығармаларда өнердің өмірдің көрінісі емес, тек жеке бас тәжірибесін ашудың бір жолы екендігі, балалардың көркемдік іс-әрекетінің мәні осындай екендігі баса айтылады.
Ересек адамның бұл әрекеті жанама болып табылады және одан:
- балаларды көркем әсермен байыту;
- көркем материалдармен оңай шарлауға және әрекет етуге мүмкіндік беретін пәндік ортаны құру; балаларды іс-әрекетке бейімдейтін мейірімділік;
- балалардың көркемдік іс-әрекетін ұйымдастырудың әртүрлі формалары арасындағы дұрыс байланыс орнату;
- мұғалімдерге балалардың өз бетінше әрекет ету тәсілдерін шығармашылық және әдептілікпен қалыптастыруға көмектесетін олардың көркемдік және педагогикалық қабілеттерін дамыту.
Балалардың көркем ойында шығармашылық белсенділігін дамытудың отандық тәжірибесі өз бетінше ойын әрекетін дамыту үшін әдістемелік басшылық қажет екенін көрсетеді. Балалар ойындарының жуықталатын тақырыбын, басқару әдістерінің контурын жоспарлау қажет. Мұның бәрі балалардың көркемдік іс-әрекетке деген тұрақты қызығушылығын сақтауға ықпал етеді. Мұғалім көркем мазмұнды өз бетінше ойын әрекеттерін дамыту үшін әдістердің тұтас тобын пайдалана алады. Бұл мақсатты бақылау, әңгімелесу, сұрақтар ұйымдастыру.
Осы әдістердің көмегімен мұғалім идеяны қалыптастыруға (затты таңдау, болашақ композицияның мазмұны), материалды таңдауға (қағаз, бояулар, түрлі-түсті қарындаштар), жоспарды орындауға (табу сызбаның мазмұнын жақсы бейнелеуге арналған экспрессивті құралдар, модельдеу), қызмет өнімін бағалауға үйретеді. Бейнелеу өнерінің балалардың сурет салудағы шығармашылығын дамытуға әсерін зерттеу балалардың ойларында иллюстрациялық материалды көрсету әсерінен бейнелер нақтыланады, көрінетін бөлшектерді, объектінің қасиеттерін пайдалану және біріктіру арқылы байытады.; кейіпкерге және сюжетке айқын эмоционалды қатынас көрінеді; бейнеленген оқиғаның бейнесін беру құралдарын таңдауға назар аударылады. [14].
Сызбаларды талдау иллюстрациялық материалдың балаға өз ойын жеткізудің әртүрлі жолдарын табуға көмектесетінін растайды: сызбалардың бейнелерінде мәнерлілік пайда болады; мазмұнды білдіру құралы ретінде түсті пайдаланды; әртүрлі композициялық шешімдер берілген.
Ересек адам рөлдік ойындарға, драматизацияға, ойын-сауыққа белсенді қатыса алады, жүргізуші, көрермен, режиссер немесе орындаушы рөлдерін ойнай алады.Олардың істеп жатқанын мұғалім көріп тұр ма, ойынды байқады ма балаларды бей-жай қалдырмайды. Олар оның реакциясына өте сезімтал, егер ол олардың әрекетін қолдаса, мақұлдаса, олардың белсенділігі артады, достық ескертулер, кеңестер әдеттегідей қабылданады.
Мамандардың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары балалардың өз бетінше ойын әрекетін дамытуға педагогикалық басшылық жасау барысында олардың ынталылығы, сөйлеу белсенділігі, оқытуда алған дағдыларын жаңа жағдайда қолдана білу қабілеті артып, шығармашылық мүмкіндіктері арта түсетінін көрсетті. Атап айтқанда, драматизациялау ойындары процесінде балалардың көркемдік қабілеттерінің дамуын зерттеген Н.С.Карпинская Арнайы білім беру үдерісінен тыс балаларды сахналау ойындары, ертегі мәтінін беру бояуы, мәнерлілігі жоқ деп жазды.
Көшбасшылықтың тиімділігін анықтайтын негізгі әдістердің қатарында: жүйелі жоспарлау, білім беру ортасын құру, мерекелерді, ойын-сауықтарды ұйымдастыру, педагогикалық әсер етудің нақты әдістерін қолдану анықталды.[15].
Бірақ бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық әрекетін дамытудағы мұғалімнің жұмысы балаларға тікелей педагогикалық әсер етумен шектелмеуі керек. Шығармашылық әрекетті белсендіру мен бастамашылдықты дамытуда, оларды қияли көркем әсерлермен байытуда отбасындағы жағдайлар да маңызды рөл атқарады. Ата-аналарды балаларды көркемдік тәрбиелеу міндеттерімен таныстыру үшін мамандар ата-аналар жиналысын өткізуге кеңес береді. Олар балалардың шығармашылық қабілетіне, оқу процесінде жүргізілетін бейнелеу әрекетіне қатысты жұмыстарға толық сипаттама берулері қажет. Балалардың көркемдік дамуы үшін мектеп мен жанұя арасындағы тығыз байланыстың қажеттілігіне ерекше назар аудару қажет. Баланың тек мектепте ғана емес, үйде де оның шығармашылық бастамасын дамытуға қолайлы жағдай жасалуы керек.
Р.И. Жуковская шығармашылық ойындар балалардың білуге құмарлығының қызығуға ауысуына ықпал ететінін атап көрсетеді; байқампаздыққа тәрбиелеу, елестету, тапқырлық, тапқырлық, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Педагогтің ойынға, балалар қоғамына шеберлікпен енуі маңызды. Бұл шеберлік - мұғалімнің тамаша қасиеті. В.Г.Белинский былай деп жазды: Балалар қоғамын жақсы көретін және оған қатыса отырып, оны әңгімемен, сырласумен, тіпті ойынмен де айналысуды білетін адамдар бар; балалар, өз кезегінде, бұл адамдарды қуана қарсы алады, оларды мұқият тыңдайды және оларға достарындай шынайы сеніммен қарайды. Олай болса, көркем ойынды басқаруда педагогтің рөлі айтарлықтай үлкен және одан ерекше қасиеттер мен шеберлікті талап етеді.
Баланың тұлғасы көп қырлы және ең жарқын тұлғалық қасиеттер, оның реңктері өзін көрсете алады және ойындарда жақсы дами алады. Дегенмен, әрбір баланың бойында шығармашылық бастаманы қалыптастыру ұзақ процесс және көп жағдайда әлі де танымдық және көркемдік қызығушылық деңгейіне байланысты. [16].
Мұғалімнің міндеті - баланың шығармашылық қабілеттерін дер кезінде бағалап, дұрыс бағыттау.
Бұдан шығатын қорытынды: оқу мен көркем ойын арасында тікелей байланыс бар.
Бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылық қабілетін дамыту, оның жеке тұлғасын тұтастай көркемдік ойындарда дамыту мәселесі одан әрі тереңдетіп зерттеуді қажет ететіні сөзсіз.

2. Дидактикалық ойын арқылы бастауыш сынып оқушысының шығармашылық қабілеттерін дамыту
2.1. Тұлғаның қалыптасуындағы ойындардың маңызы

Психологтар ұзақ уақыт бойы балалар мен ересектердің ойындарын зерттеп, олардың функцияларын, нақты мазмұнын іздейді, басқа әрекеттермен салыстырады. Ойын қажеттілігі кейде шамадан тыс өміршеңдікке жол беру қажеттілігі ретінде түсіндіріледі.
Табиғаттың, ойындардың тағы бір түсіндірмесі - демалысқа деген қажеттіліктерді қанағаттандыру. Тіршілік иелері ойнау арқылы ерекше түрде жаттығады, жаңа нәрсені үйренеді. Ойын көшбасшылық, бәсекелестік қажеттілігінен де туындауы мүмкін.
Homo ludex (Ойнайтын адам) классикалық шығармасының авторы Дж.Гейсинга ойынның ешқандай материалдық негізі жоқ екенін атап көрсетеді.
Қазірдің өзінде жануарлар әлемінде ол физикалық болмыстың шекарасын бұзады. Жануарлар ойнай алады, бұл олардың бір жерде жай ғана механизмдер емес екенін білдіреді. Біз ойнаймыз және біз ойнап жатқанымызды білеміз, яғни біз жай ғана ақылды жаратылыстар емеспіз, өйткені ойын өте ақылды нәрсе. Сызықтық детерминистік әлемге көзқарасы бойынша ойынды тек ешқандай дәстүрлі негізге сүйенбейтін шамадан тыс өлшем ретінде қарастыруға болады.Ойын күнделікті іс-әрекеттен ерекшеленетін әрекет. Адамзат қайта-қайта өзінің ойлап тапқан әлемін, табиғат әлемінің, оның жанында өмір сүретін жаңа болмысты жасайды. Ойын мен сұлулық байланысы өте жақын және әртүрлі. Кез келген ойын, ең алдымен, еркін әрекет.[17].
Ойын өзі үшін, ойын әрекетін орындау барысында пайда болатын қанағаттану үшін өтеді.
Ойын - жеке адамның өзін қоршаған әлемге қатынасын бейнелейтін әрекет.Адамда бірден жүзеге аспайтын арманы болған кезде, ойын әрекетінің алғы шарттары арқылы қоршаған ортаға әсер ету, оны өзгерту қажеттілігі қалыптасады.
Ойын сюжеті ортасында адамның дербестігі шексіз, ол өткенге оралуы, болашаққа көз жүгіртуі, бір әрекетті бірнеше рет қайталауы мүмкін, бұл да қанағатану сезімін тудырады.
Ойын барысында бала өмір сүруді үйренбейді, бірақ өзінің шынайы, тәуелсіз өмірін өткізеді.Ойын мектеп жасына дейінгі балалар үшін ең эмоционалды, түрлі-түсті. Балалар ойынын белгілі зерттеуші Д.Б.Эльконин ойында интеллект эмоционалды-тиімді тәжірибеге бағытталғанын, ересек адамның функцияларын, ең алдымен эмоционалды түрде қабылдайтынын, ойында алғашқы эмоционалды тиімді бағыт бар екенін өте дұрыс атап көрсетті.
Тұлғаны қалыптастыру үшін ойынның құндылығын бағалау асыра сілтегенболмас. Л.С.Выготский ойынды бала дамуының тоғызыншы толқыны деп бекер айтпаған. [18].
Ойын барысында баланың болашақтағы мінез-құлқы көрініс табады, бірақ ол баланың бойында біраз уақыттан кейін біліне бастайды. Ойнау кезінде бала жеңілсе де бала бірден жүзеге асырылған эмоционалдық серпілістің арқасында уайымдауды білмейді.
Дамудың бастапқы кезеңдерінде ойын практикалық әрекетке өте жақын болады.Айналадағы заттармен әрекет етудің практикалық негізінде бала қуыршақты бос қасықпен тамақтандырып жатқанын түсінген кезде, заттардың егжей-тегжейлі ойын түрлендіруі әлі байқалмағанымен, қиял қазірдің өзінде көрініс табады.
Бастауыш сыныптағы балалар үшін дамудың негізгі желісі объективті емес әрекеттерді қалыптастыруда жатыр, ал ойын ілулі процесс ретінде пайда болады.
Осы әрекеттердің орнын ауыстырған жылдар ішінде ойын адамның өз әлемі құрылымының жетекші, басым формасына айналады.
Жеңу емес, ойнау - бала ойынының жалпы формуласы, мотивациясы осындай. (О. М. Леонтьев)
Бала тікелей қол жетпейтін кең ауқымды мақсатын ойында, ойын түрінде ғана игере алады. Бұл дүниедегі ойын әрекеттері арқылы өткен дүниені меңгеру процесінде ойын санасы да, белгісіз ойын да кіреді.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.