Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

М.Жұмабаев атындағы жоғары колледж

Курстық жұмыс
Тақырыбы:Балалардың қазақ тілі сабағында сауатты жазудағы орфографиялық
дағдыны қалыптастыру жолдары

Орындаған:Тұрлыбекова А.Ғ.
Укя-2-19 тобының студенті
Тексерген:

Петропавл қаласы-2022жыл.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-бөлім. Орфографиялық дағдыны қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық материалдар...8
1.2 Орфографияны оқытуда қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2-бөлім. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және
оны жетілдіру
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..16
2.1 Орфографиялық жұмыстардың мазмұны мен
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... .20
2.2 Орфографиялық икемділік пен дағдысын қалыптастырудың лингвистикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3-бөлім.Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі:Қазақ тілінің толық орфографиялық сөздігі
алғаш рет 1963 жылы жасалып, жарық көрді. Ол 1978 жылы толықтырылып,
түзетіп, екі рет басылды. Бұл басылым жазу дәстүрімізді одан әрі бекітіп,
оның мәдениетін көтере түсуде айтарлықтай қызмет етті. Бұл еңбекте бірге не
бөліп жазылатын сөздер ажыратылып көптеген терминдердің және аралық,
құмартану тәрізді сыңарлармен келен сөздердің біріктіріліп жазылуы
тұрақтандырылды. 1- басылымға еңбей қалған сөздер қосылды; бөлек жазылатын
тіркестер молынан қамтылды. Осылардың барлығы сауатты жазуды арттыра түсуде
игілікті әсер етті. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі 1988 жылы және 1995
жылдары көпшілікке толықтыруларымен жарық көрді.Белгілі бір сөздер мен сөз
тіркестерінің жазылуы бір ізге түспеген болса, екі үш түрлі жазылып жүрген
болса, ең сауатты жазатын адамның өзі толқып қиналады. Басылып шыққан
кітап, газет, журналдар дұрыс жазудың бірден бір үлгісі болуға тиіс
болғандықтан және сауатты жазуға алғашқы бастап үйрететін жер, мектеп
екендіктен, бұл қиындық әсіресе редакция баспа қызметкерлері мен мектеп
мұғалімдерінің басына түседі.1960 жылы баспа қызметкерлері мен мұғалімдерге
арналған қазақ тілі емлесі мен тыныс белгілері ережелерін бір жерге
жинақтап баяндайтын тұңғыш анықтағыш шыққан болатын. Бұл анықтағыш өңделіп,
түрлі түзетілер енгізіліп, 1974 жылы Мектеп баспасынан жарық
көрді.Аталған басылымға өте сирек қолданылатын немесе қазір де көптеген
көнерген сөздердің жазылуы да орфографиялық сөздіктерден бұрын орын алмай
келе жатқан сөздерде енді. Себебі бұлар әдеби тілімізде актив немесе
норматив болмағанмен, басылып шығып жатқан көркем әдебиетте немесе
әдебиеттің өзге түрлерінде де кездеседі. Ал олардың жазылуы да кітап, газет-
журнал шығарушыларды көп ойландырады.Қазақстанның әр аймағында әр түрлі
болып қолданылатын жергілікті сөздердің, яғни диалектизмнің бірқатар
күнделікті жазу практикасында орын алатыны мәлім. Сондықтан бұл жолы
Қазақстанның барлық жеріне тегіс түсінікті емес, әдеби нормадан тыс
бірсыпыра диалектизмнің жазылуы да берілді.Кітаптың сөздік бөлімінде
жаңадан қосылғандардың дені бөлек жазылатын тіркестер, өйткені жазуда ең
үлкен қиындық пен ала-құлалық туғызып келе жатқан жайттың бірі - сөздердің
бөлек не бірге жазылуы екенін байқаймыз.Ережелерде және сөздіктерде бөлек
жазу керек деп көрсетілген кейбір сөздерді әсіресе газет – журналдар қосып
жазуды дәстүрге айналдырып отыр. Мысалы, өз ара, бір тұтас, келіс сөз
сияқты сөздер көбінесе өзара, бір тұтас келіссөз түрінде жазылып
кетті.Сондай-ақ кейбір сөздердің жазылуында орфографиялық сөздіктердің өз
араларында айырмашылық болып келгенін де байқаймыз. Осының салдарынан бір
алуан сөздер екі түрлі жазылып жүр. Бірақ, олардың бір нұсқасы басымдау
екені кездеседі. Мысалы, ғылыми, ғылми, башқұрт, башқұр, монғол, моңғол деп
екі түрлі көрсетілген сөздердің алдынғы сыңарлары көбірек жазылып жүр.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ орфографиясын игерудің негіздері
бойынша сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру, сауатты жазудағы ережелердің
ролін көрсету. Жазылған субъектің міндеті орфографиялық принциптерді
игерудің жолдарын, орфографияны игерту барысында оқушылардың тілін дамыту
жұмыстарын тиімді жүргізу әдістерін меңгертуді үйрету.
Курстық жұмыстың міндеті: Орфографияны игеруде қолданылатын әдістердің
табиғатын ашып көрсету, тілдің түрлі салаларына байланысты орфографиялық
материалдарды меңгерту, оқушылардың тілін дамыту бойынша жүргізілетін
жұмыстардың көлемін анықтау, оқытудың дидактикалық және әдістемелік
мәселелерін, сауатты жазуға үйрету жұмыстарының түрлерін қамтиды.
Орфографияны меңгерудің негіздерінің бірі ретінде жазба жұмыстарының
жүргізілу жолдары да бұл еңбекте назардан тыс қалмайды.
Курстық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,екі бөлімнен,қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім. Орфографиялық дағдыны қалыптастыру жолдары

Орфографиялық дағды - күрделі процесс. Ол -жазу, сөздің дыбыстық
құрамын талдай білу, грамматикалық білімге сүйене отырып орфограмманы тану,
оған лайық ережелерді пайдалана білу дағдыларын қамтиды. Орфограмманың
сипатына қарай бұлардан басқа көптеген жеке операциялар жүргізілуі
мүмкін.Ондай жекелеген операциялар түгелдей есепке алынып отырады. Бірақ
үнемі олай бола бермейді. Егер оқыту барысында күрделі әрекеттер дағдыға
айналдырылуы қажет болса, онда жеке жаттығулермен шектеліп қалуға болмайды.
Егер оқушыға шығарма жаздыру қажет болса, онда олармен өздерінің ойын
жазбаша беруіне және орфографиялық норманы сақтауына көмектесетін жеке -
жеке жаттығулар жүргізілуі тиімді.Жазу дағдысының психологиялық негізі
мидың үлкен жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі
байланысқа түсуі, екінші сигнал системасының жинақталып, бір арнаға
бағытталуы болып табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады.
Ал ауызша сөйлеу есту - кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді. Жазу
тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп
отырады Орфографияға байланысты жекелеген жұмыстар орындату үшін,
оқушылардың бар назары сол әрекетке аудартылады, яғни жүргізілетін әрекет
саналы орындалады. Ал оқушының назары оның творчествалық еңбегін қажет
ететін басқа бір жаңа мақсатқа жетуге аударылса (мысалы, өз ойын жазбаша
баяндап беруге), онда бірінші әрекет (орфографиялық жаттығу) басты мақсат
болудан қалады да, оқушылардың бар ынтасы жаңадан қойылған екінші мақсатқа
(шығармаға) шоғырландырылады. Шығарма жазу кезінде бірінші әрекет
автоматтандырылған, оқушы жазған шығармасында орфографиялық білім мен
дағдысы берік болғандығын байқауға болады. Егер оқушы жазған шығармасында
орфографиялық қате жіберген болса, онда бірінші әрекетке қайта оралып,
орфографиялық жаттығулар орындатуға тура келеді.Орфографиялық сауаттылық
диктант я шығарма жаздыру арқылы есепке алынып жүр. Бұл жерде ескертетін
жағдай мынадай: диктант - оқушылар алдында ешқандай жаңа мақсат қоймайтын
таза орфографиялық жұмыс, ал шығарма оқушылар алдында өз ойын жатық баяндап
беру сияқты творчествалық талап қояды. Сондықтан да білімнің және
орфографиялық дағдылардың қаншалықты берік қалыптасқандығына нақты көз
жеткізу үшін шығарма (мазмұндама) жаздыру тиімді.
Ойын күрделендіруге үйрету үшін алдымен әрбір жеке әрекетті
оқушының ұқыпты байымдап алуы талап етіледі.Сонан кейін барып жалпы түрде
ойын қорытады. Орфограмманың грамматикалық сипатын анықтаудағы бұл сияқты
ақыл - ой жұмысын орфографиялық дағдының грамматикалық бөлігі деп атауға
болады.Дағдының берік қалыптасуы қайталау және жаттығу жұмыстарына тығыз
байланысты. Орфографияны оқытудағы қайталау теориялық (грамматикалық,
орфографиялық) білімді жазу практикасына пайдалану болып табылады. Қайталау
арқылы оқушылардың ойлау әрекеті жетіледі, орфографиялық мақсатты қандай
амалдармен, тәсілдермен шешу керектігі анықталады. Орфографияны оқытудың
амалдары мен тәсілдеріне орфографиялық іс-әрекеттерге анализ жасау,
абстракциялау, сөз контексінен тілдің морфологиялық элементтерін бөліп алу,
ол элементтерді белгілі бір грамматикалық категоияларға жатқызу,
орфографиялық ережені айқындау т.б. жұмыстар.Жаттығу ережелерді пайдалана
отырып, сөздің қалай жазылуын пысықтаумен шектелмейді, сонымен қоса ақыл -
ой жұмысын дамытуға көмектесе түседі. Ережені білу, ережені пайдалана білу,
ережені практикада қолдана білу үшін жүргізілетін жаттығулар дағды
қалыптастырудың негізгі шартты жағдайлары болып табылады. Орфографияны
оқытудың ғылыми- пратикалық маңызы, міндеттері мен ұстанымдары.
Орфографиялық іскерлік пен дағдыларды қалыптастырудың психологиялық
негіздері. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық
сөздіктерді қолдану әдістемесі. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі.
Орфографиялық талдау жасаудың түрлері. Орфография мен орфоэпияның бір –
бірінен байланыстылығымен бірге олардың өзара айырмашылығын жете түсіну
үшін оқушы фонетиканы жетік білудің маңызы зор.Тілдегі сөздердің жазылу
нормалары үш түрлі принципке негізделіп жазылатынын оқушыларға кестені
пайдалана отырып түсіндірген жақсы нәтиже береді. Көптеген тілдердің емле
заңдарына көбінесе үш-төрт түрлі принцип негіз болады. Олар :
фонематикалық, фонетикалық, морфологиялық, тарихи-дәстүрлік т.б.
принциптер.Морфологиялық принцип бойынша сөз бөлшектерінің түбір тұлғалары
сақталып жазылады. Фонематикалық принципке дыбыстардың бір сөз ішіндегі
немесе сөз аралықтарындағы бір-біріне тигізген әсерлері ескерілмей, негізгі
фонемалық түрі (мәні) сақталып жазылуы жатады. Фонетикалық принцип бойынша
сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгеріске ұшырауы есепке алынып, олар айтылуынша
(естілуінше) жазылады. Тарихи – дәстүрлік принцип бойынша жазу сөз
бөлшектерінің түбір тұлғасын сақтау ережесіне де, естілуінше жазу ережесіне
де сай келмейді, мұнда сөздердің бір кездегі қалыптасып, үйреншікті болып
кеткен жазылу түрі сақталады.Белгілі бір тілдердің орфографиясында бұлардың
біреуі не екеуі негізгі, басым принцип болады. Сонымен қатар осы тілде емле
принциптерінің қалған түрлері де орын алады.Орфографиялық ережелер мынадай
мәселелерді қамтиды:
-Кейбір дыбыстардың жазылуы;
-Түбір сөздердің және қосымшалардың жазылуы;
-Сөздердің бірге, бөлек және дефис арқылы жазылуы;
-Шылаулар мен одағайлардың жазылуы;
-Бас әріптердің қолданылуы;
-Сөздерді тасымалдау;
Қазақ тілі орфографиясында дауысты, дауыссыз дыбыстардың жазылуының
барлығы бірдей қиындық туғызбайды. Олардың көпшілігі сөздің кез келген
жерінде қолданылып, өз әрпімен жазыла береді. Тәжірибеде бірсыпыра қиындық
келтіріп жүрген тұстар – дауысты ә, ы, і, и дыбыстарын таңбалайтын
әріптердің емлесі.
1.1 Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық материалдар

Тұлға жағынан алып қарағанда, қазақ тіліндегі сөздер бес түрлі тұлғада
қолданылады (негізгі түбір, туынды түбір, қос сөз, біріккен сөз, қысқарған
сөз), олардың әрқайсысының өзіндік тұлғалық ерекшелігі болғаны сияқты, әр
қайсысына тән орфографиялық ерекшеліктер де бар. Сөздердің жазылуындағы
морфологиялық өлшем негізгі түбір болмақ. Негізгі түбірге қосымша жалғануы
арқылы сөз түрленеді, өзгереді немесе грамматикалық қарым-қатынасқа
түседі.Түбір сөздің жазылуының да өзіндік заңдылығы бар. Қазақ ітіліндегі
түбір сөздерге тән қасиет олардың кілең жуан дауыстыдан немесе жіңішке
дыбыстардан тұратындығы (жұмысшы, мемлекет т.б.). Бұл ерекшелікті негізгі
сипат ретінде үйретуі керек. Ескерту ретінде кейбір санаулы сөздерге жуан
және жіңішке дыбыстар араласа келетіндігі айтылдады (қызмет, кітап
т.б.).Туынды түбір жасайтын қосымша да (жұрнақ), сөз бен сөзді байланыстыру
қызметін атқаратын қосымша да (жалғау) түбір сөздің жуан я жіңішкелігіне
қарай үйлесе қосылады (оқы+ған, өнер+лі, бала+ға, іні+ден т.б.). Бұл
ережеге бағынбай қосылатын қосымшалар фонетикаға байланысты айтылған.
Сонымен бірге қосымшаның басты дыбысы түбір сөздің соңғы дыбысына үндесе
ыңғайласады. Орфографиялық бұл ерекшеліктерді үйрету барысында
грамматикалық ережелер мен жаттығу жұмыстарын араластыра жүргізу тиімді.
Арагідік оқушылардың өздеріне мысал ойлантып отырған да жақсы нәтижеге
жеткізетін тәсіл.Қос сөздер дефис арқылы жазылады деп қана өте шығу
жетімсіз. Алдымен қос сөздердің мағыналық ерекшлеіктерін түсіндіріп алу
керек. Қосарланып тұрған сөзге мағынасымен қоса тұлғалық та талдау жасалуы
жөн. Өйткені қосымшалар қосарланған сөздердің соңғысына ғана қосылмайды,
алғашқы сыңарына да қосыла береді {қолма-қол, көзбе-көз, үйді-үйіне, жылдан-
жылга, бірде-бір т.б.).Қос сөздер күрделі сөзге жатады. Сөздер қосарланған
жағдайда мағыналық өзгерістер болады. Кейбір қос сөзде мүлде жаңа мағына
туса, кейбір қос сөзде мағына түрленеді я үстемеленеді. Тілімізде қос
сөздер сияқты дефис арқылы жазылатын, сырт қарағанда қос сөзге үқсас, бірақ
тең мағыналас күрделі сөздер де бар: орысша-қазақша (сөздік), үгіт-насихат
(жұмысы). Буындағы екі сөз де өз мағынасында жұмсалады. Міне, осы сияқты
күрделі сөздер мен қос сөздерді салыстыра оқыту материалды түсініп
меңгеруге көмектеседі.Біріккен сөздерді оқыту барысында жаттығулармен қоса
класта 10-15, 15-20 минуттық диктанттар жаздырып, сондағы біріккен сөздерді
тапқызу және олардың қандай-қандай түбірден бірігіп тұрғанын айтқызу сияқты
жұмыстар жүргізіледі. Оқушылардың сөздік дәптерлеріне жазылуы қиын деген
сөздер жаздырылады.Қысқарған сөздерді оқытуда бас әріппен және кіші әріппен
жазылатын түрлерінің ара жігі ашылады да, олардың нендей сөздерден қалайша
қысқарып тұрғандығы айтқызылады. Белгілі бір күрделі атауларды жаздырып,
сол күрделі атауларды қысқарту тапсырылады. Бас әріптері алыныгт қысқарған
күрделі атауларға қосымша қосылу ретінде молырак жаттығу жүргізілуі керек.
Әріптерден қысқарған сөздерге қосымша соңғы әріптің айтылу әуеніне қарай
қосылады және қосымшалар қысқарған әріптерден дефис арқылы бөлек жазылады.
Мысалы: СССР-дың (әс-әс-әс-әр-дің), КасПИ-ге т.б. Орфографиялық жаттығу
грамматикалық және орфографиялық түсінік бойынша, сондай-ақ талдаулар жасау
арқылы орындалып отырады. Жаттығу орындатудың бір түрі басқа түрлерімен
алма-кезек ауыстырылып отырады. Белгілі бір тақырыпқа байланысты жаттығу
кезінде көшіріп жазу және диктант әлементтері, тіпті творчестволық диктант
немесе шығарма араласа жүргізіліп отырылуы мүмкін. Мұндай жаттығулар берік
орфографиялық дағды қалыптастыруға көмектеседі. Алайда, орындауға
ұсынылатын жаттығулар дұрыс іріктеліп, оны орындату жолдары дұрыс
белгіленуі және жұмыс шебер ұйымдастырылуы қажет. Жаттығу жүргізуде мынадай
дидактикалық талаптар қойылады: жаттығудың әржақтылығы және қайталай
жаттығу. Тақырыпты өту кезіндегі жаттығумен шектеліп қалуға болмайды.
Келесі сабақтарда немесе келесі тақырыптарды өту кезінде де қайталана
жаттықтырылу керек. Сондай-ақ кластағы оқушылардың белгілі орфограмманы
меңгреу дәрежесіне қарай және оқушыларға арнайы тапсырма беру жолымен
жаттығу орындату оқу процесіндегі тиімді тәсіл болып табылады.Орфографияны
үйрету - біртұтас қиын процесс. Бұл процестің біртұтастығы оқытылатын
баланың психикалық қызметінің бірлігімен, қабылдау бірлігімен, тіл мен
ойлаудың бірлігімен, ауызша және жазбаша тіл бірлігімен жүзеге
асырылады.Әртүрлі сөздік материалдарға енгізілген белгілі бір орфограмманы
жазу көптеген оқушыларға едәуір қиындық туғызады, сонымен бірге бір ережеге
байланысты емленің өзінен де түрлі қиындық ұшырасады. Мұндай қателердің
көпшілігі орфограммалардың грамматикалық табиғатын ажырата алмағандықтан
жәберіледі. Жаттығуларға симантикалық, грамматикалық формасы т.б. жағынан
әртүрлі ерекшеліктердің көбінесе аз қамтылуы себепші болады. Соның
салдарынан оқушылар неғүрлым жеңіл жұмыстарды орындауға әдеттенеді де
грамматикалық категорияларды неғұрлым қиын жағынан тануға, месте сақтауға,
ақылға тоқуға әзірлігі жетпейді. Белгілі грамматикалық категорияларды
оқушылардың неліктен нашар меңгеретінс себебін мұғалімнің зерттеп, ол
себептерді оқушыларға саналы түрде жеткізіп отыру керек.

1.2 Орфографияны оқытуда қолданылатын әдістер

Оқыту әдістері сан алуан. Солардың ішінде орфографияны оқытуға
байланысты мына әдістерді қолдануға болады: 1) байқау әдісі, 2) баяндау
әдісі, 3) әңгімелесу әдісі, 4) кітаппен жұмыс әдісі, 5) жаттығу әдісі, 6)
талдау – жинақтау әдісі, 7) салыстырма әдіс, 8) индукция – дедукция т.б.
Байқау әдісі. Нақты материалды меңгеруде байқау әдісі шешуші орын алады.
Тіл сабағында оқушылар тілдік құбылыстарға тікелей байқау жасайды. Байқау
процесі абстракт ойлауға негізделмейді, керісінше, байқау арқылы
қорытындыланып, абстракт ой туады. Байқау танымдық роль атқарады. Ол –
шындық өмір құбылыстары туралы түйсінуді реттейді. Сөзді немесе сөйлемді
байқай отырып, оқушы тіл заңдылығының ережесін үйренеді.Байқау жұмыстары
баланың жан – жақты дамуына көмектеседі, сезім күшін арттырады, қабылдаудың
маңызын көтеріп, зейінді тәрбиелейді, есті жетілдіреді, ынта – тілекті
арттырып көркемдік талғамды дамытады. Байқау жұмысы бір жақты
жүргізілмейді, мұнда мұғалім де, оқушы да белгілі мақсат жолында әрекет
етеді, мұғалім көрсетеді, ал оқушы бақылайды. Байқаудың алғашқы сатысы
қабылдау мен түйсіну болып табылады. Жеке заттар мен құбылыстаржөніндегі
түйсінулер нақты ұғымдар туғызуы тиіс, сонда ғана материалдар ретке
келтіріледі, ал реттелген материалдар абстракт ойлау операцияларына
беріледі.
Баяндау әдісі. Мұғалімнің баяндауы әрі әңгіме, әрі түсінік және нұсқау
түрінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің сөйлеуі, ойын көркем құрып баяндауы,
тиісті дәлелдер келтіріп қорытындылауы тыңдаушыларға үлгі боларлық сипатта
құрылуға тиіс. Бұл жағынан алып қарағанда, баяндау әдісінің тәрбиелік
маңызы жоғары.Мұғалімнің баяндауына оқушылардың тыңдау прорцесі үйлес келуі
тиіс. Баяндауға қойылатын талап тыңдауға да қойылады. Баяндай отырып,
оқушыларды тыңдай білуге баулиды. Баяндауды тыңдау ойлау қабілетін
арттырады, әрекетке тікелей араластырып, оқушының көңіл сезімін
оятады.Баяндау әдісі басқа әдістер элементтерімен ұштастырылып отыруы
тиімді. Баяндау барысында байқау, әңгімелесу және жазбаша жұмыстар қоса
жүргізіліп, мұғалімнің сөзі өтіліп отырған объектіні көрсету, сұрау –
жауаптар арқылы толықтырылып отырылса, оқушы жалықпайды. Көрнекі құрал
пайдалану арқылы оқушының тікелей сезінуі және қабылдауы ұйымдастырылады.
Әңгімелесу әдісі. Оқытуда жиі қолданылатын әдістің бірі - әңгімелесу
әдісі. Әңгімелесуді жаңа материалды түсіндіруге кірісу мақсатында да
ұйымдастарып отыруға болады. Мұғалім сабақтың әрбір кезеңінде сыныпқа
сұрақтар беріп, оқушылардың жауаптары арқалы сабаққа белсенді қатысуларын
ұйымдастырып отырады. Баяндау әдісінің құрамына да әңгімелесу
енгізіледі.Баяндау әдісі сияқты, әңгімелесу әдісіндеде білім сөз арқылы,
сөйлеу арқылы беріледі. Сөйлесу кезінде тек мұғалім ғана әрекет жасап
қоймайды, оқушылар да белсенді қатынастырылады. Мұғалім сұрақтар қою арқылы
оқушыларды белгілі бір мақсатқа бағыттайды, олар қойылған сұраққа жауап
беру түрінде өз пікірлерін аша түседі. Сұрақ оқушыларға бұрыннан белгілі
мәселелерден басталып, бірте – бірте күрделендіру жолымен жаңа білім алуға
жетектерлік сипат алады. Сұрақты үнемі мұғалім қоя бермей, оқушылардың
өздері де бір – біріне сұрақ қойып, өз ара әңгімелесу түрін ұйымдастыруға
болады.Әңгімелесу әдісін ұйымдастыруда оқушылардың бұрыннан білетін, олар
меңгерген білімдері негіз болады. Мұғалім алдымен қайталау сұрақтарын
қойып, соның ізінше әңгімелесу әдісіне көшуі де мүмкін немесе алдымен жаңа
материал таныстырып алып, сол материалды әңгімелесу түрінде талқылауы да
мүмкін. әңгімелесу барысында оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға ерекше
көңіл бөлінеді. әңгімелесу материалды жинақтаудың және логикалық ойлау
мүмкіндігін жасаудыңтиімді әдісі болып табылады.Оқушылар үшін әңгімелесу –
коллективтік еңбек. Оқушыларды негізгі материалдармен алдын ала таныстыру,
сұрақ – жауаптардың логикалық жүйесін дұрыс бергілеу, олардың кеңінен ойлау
мүмкіндігін жасау, класты коллоктивті түрде қатыстыру, жауап беру кезінде
оқушылардың еркін сезінуі, мұғалімнің бағыттаушы ролі мен оның қорытынды
сөзі әңгімелесу әдісінің амалдары болып табылады.
Кітаппен жұмыс істеу әдісі. Оқушылар ең алдымен жұмыс істеуге үйретілуі
тиіс. Оқулық нақтылы материалдарды меңгеріп, одан тиісті қорытындылар жасап
отыруға көмектесетін, практикалық жұмыс икемділігіне нұсқайтын құрал болып
табылады. Сонымен бірге оқушыларға сөздіктер мен анықтама кітаптарды
пайдалану тәртібі, көркем шығармалар мен ғылыми – көпшілік әдебиеттерді
пайдалану жолдары үйретіледі.
Кітаппен жұмыс істеу әдісінің тәрбиелік сипаты мол. Кітап оқу – оқушылардың
ынталылығы мен қабілетін арттырудың маңызды факторы. Оқу және оқығанын
ұғынып түсіну бірден нәтижелі бола қоймайды. Бастауыш кластан бастап
оқушылар оқыған тексін түсінуге үйретіледі. Оқуға ынтасы арта түскен оқушы
кітапты көбірек оқи бастайды, мәнерлеп оқуға төселеді, оқығаннан
түсінгендерін жазып үйренеді, бірте – бірте сөздіктер мен анықтамаларды,
иллюстрацияларды дұрыс пайдалана алады.
Жаттығу әдісі. Жаттығу арқылы оқушы білімі беки түседі. Жаттығу әдісі
көп жағдайда қайталаумен байланысты. Жаттығу арқылы теориялық білім
қайталанады. Жаттығу күрделі психологиялық функцияларға негізделеді. Ол –
оқушылардың сезіну мен түйсінуге тікелей байланысты. Жаттығу үстінде қашан
белгілі бір дағды қалыптасқанша, оқушының ойлау жұмысы тоқтамайды. Жаттығу
зейінді, есті және ерікті белгілі дәрежеде тәрбиелеуге көмектеседі.
Талдау – жинақтау әдісі. Зат және құбылыстарды тану үшін олардың жеке
элементтерін ажырата білу, жеке бөліктердің атқаратын қызметі мен алатын
орнын біле отырып, олардан тиісті логикалық қорытындылар жасап отыру –
талдау – жинақтау әдісі бойынша жүзеге асырылады. Бүтінді бөлшекке бөлу –
талдау, ал бөлшектен бүтін құру – жинақтау. Талдау мен жинақтау жеке – жеке
емес, бірлікте қаралатын болғандықтан, талдау – жинақтау әдісі деп қосылып
айтылады.Тіл сабақтарында, сөйлем сөздерге, сөз буындарға, буын дыбыстарға
жіктелетіндігі, керісінше, дыбыстардан буын, буындардан сөз, сөздерден
сөйлем құралатындығы белгілі. Айталық, тұтас сөзді талдатып үйрету үшін,
оқушылар сөз, буын, дыбыс деген грамматикалық терминдерді білуі
керек. әсіресе бастауыш класс оқушылары сөйлемдегі жеке сөздерді оңай тауып
атағанымен, сөзді жеке бөліктерге бөлуде көбірек қиналады. Сондықтан да
мектеп практикасында фонетикалық талдауға жете мән беріліп отырылуы
керек.Грамматика тілдегі тіл формасы мен мағынасы жөніндегі ілім
болғандықтан, жеке формалар даралай бөліп алып, оған мағыналық анализ
жасайды, сөйтіп оны белгілі жүйеге келтіреді. Соның нәтижесінде сөз
формалық жағынан да, мағыналық жағынан да саналы түрде жете танылады. Бұл
–тілдік құбылыстарды оның табиғатына қарай синтетикалық тану болып
табылады.
Салыстырмалы әдіс. Салыстырмалы әдіс оқушылар зейінін өтіліп отырған
объектіге аударып, оны жақсы меңгеруге көмектеседі, оқушылардың саналы
түрде логикалық ойлауын дамытып, алған білімін практикада саналы түрде
қолдана білу мүмкіндігін жасайды, оқушылардың сөздері өз орнына қоглданып,
тіл мәдениетін дамытады.Грамматикалық ереже немесе емлені салыстыру кезінде
грамматикалық категориялар мен формалар арасында қандай ұқсастық немесе
қандай ажырым бар екендігі ашылады. Сөйте отырып, материал арасындағы
бәріне ортақ ерекшелік аңғарылады.
Салыстьырма әдісті әр түрлі сипатта жүргізуге болады.
1. Сабақта орын алатын ақыл – ой жұмыстарының сипаты бойынша салыстыру екі
түрлі мақсат көздейді: а) ұқсастық белгілерін анықтау, ә) ажырым белгілерін
анықтау.Объектінң көлемі бойынша бір ғана жолмен алыстырылатын жай
салыстыру және әр түрлі жолмен салыстырылатын күрделі салыстыру
жүргізіледі.
2. Салыстырылатын объектілер сипатына қарай:
а) емле ережелері салыстырылады;
ә) сөздердің айтылуы мен жазылуындағы ұқсастықтары мен ажырымдары
салыстырылады;
б) сөздердің лексикалық мағынасы салыстырылады;
в) сөздердің морфологиялық бөліктерінің ұқсастықтары мен ажырымдары
салыстырылады;
г) грамматикалық категориялар мен олардың тұлғалары сипатталады

2-бөлім. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және
оны жетілдіру амалдары

Оқушылардың ана тілін еркін және дұрыс меңгеруі, сауатты жазуы жазба
жұмыстарды үнемі түзетіп отыруға тығыз байланысты. Мұғалімдер оқушылардьщ
орфографиялық қателерін түзеткенде мынадай негізгі шараларды қолодану
керек:
1.Мұғалім барлык қателерді түзетіп, соңғы өтілген негізгі
тақырыптан кеткен қателерінің астын сызып көрсетуі керек.
2.Орфографиялық қателерді түзету үшін орфографиялық шартты
белгілерді қолдануы керек. Мұндай белгілер оқушыларға таныс болуы тиіс.
3.Қателерді түзету, олардың астын сызу тек қана оқушылардың қателерін
тізбектеу болып табылмайды, қайта әрбір қойылған шартты белгі немесе
қатенің астын сызу оқушыға орфографиялық кемшіліктерді саналылықпен
түзетуге көмек етеді. Бұл жұмыс оқушының жалпы білім дәрежесеіне
бақылау жасау мақсатын көздей жүргізілуі керек.
4.Емлелік қателерді түзеткен кезде мұғалім әр оқушының
психологиялық және жас ерекшеліктерін, олардың орфографиялық
сауаттылық дәрежесін еске алуы қажет. Бұл жағдай қателерді түзетудің
дұрыс тәсілдерін табуға көмектеседі.
5.Емлелік қателерді түзеткен кезде орфографиялық катенің
ерекшелігін еске алу керек.
6.Мұғалімнің әрбір тексеруі оқушыға барлық жағынан әсер етуі
тиіс. Түзетулер оқушының жіберген қателерін өзі сезетіндей дәрежеге
жеткізілуі, оның іскерлігін, қабілеттілігін арттыруға көмектесуі тиіс.
7.Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушыларға белгілі бағыт
көрсететіндей болуы тиіс.
8.Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушылардың
орфографияны түсінуге деген белсенділігін арттыруы керек. Жұмыстың
табысты болуы көп жағдайда осыған байланысты.
9.Мұғалім емлелік қателерді түзетуде жеңілден ауырға, белгіліден
белгісізге бірте-бірте өту принциптерін сақтауы керек.
Қорыта келгенде, оқушылардың емлелік қателерін түзету тәсілдері мынадай
болуы тиіс:
-Бірінші тәсіл. Сөздегі қатені сызып тастап, оған қажетті әріпті үстіне
жазу. Мысалы: калхоз, енбек, сех, бүгүн, қүлұн, мазмын.
-Екінші тәсіл. Сөздегі артық әріпті немесе буындарды сызып тастау. Мысалы:
ылақ, ыстанқия, минута, газета.
-Үшінші тәсіл. Қателесіп, біріктіріп жазылған сөзді бөлу. Мысалы: Еге
білсең, уақытта, жерде, суда жетеді.Мұндай тәсілдердің кейбір артықшылығын
атап көрсету керек.Біріншіден, емлелік қателерді сызып тастау және қажетті
әріпті үстіне жазу жолымен түзету тәсілі оқушылардың қателерін түзетудегі
ең таңдаулы тәсілдердің бірі болып табылады. Екіншіден, бұл тәсілді
қолданғанда оқушылар емлелік қателерін бірден көреді. Келесіде осы сөздерді
жазылуында кате жібермейтіндей есіне сақтайды, оның сипатын да тез біліп
алады. Сөйтіп, оқушылардың емлелік қателерді өз бетімен түзетулеріне
мүмкіндік туады. Үшіншіден, бұл тәсілді қолдану арқылы оқушылар
орфографияны түзетіп қана қоймайды, кей уақытта сөздің мазмұнын немесе
сөйлемнің дұрыс еместігін де айқындайды.
Бесінші тәсіл. Бүкіл қате морфеманың астын сызу. Мысалы: айтпайяк (айтпай-
ақ), алтақ (алты-ақ), башшылық (басшылық).Бұл тәсілдің басқа тәсілден
айырмашылығ бар, мұнда оқушылар өздерінің емлелік қателерінің дұрыс
еместігін сөз тұлғасымен салыстырып, талдау жасаумен байланыстырады. Ал
оқушы әсіресе сөз құрамын білмегендіктен көп қате жіберетіндіғі мәлім, олай
болса, бұл тәсілдің орфографияны меңгеру үшін зор маңызы бар.Екінші
жағынан, бұл тәсіл оқушылардың грамматикалық талдау жасауды үйренуіне де
көмектеседі. Мысалы, оқушы қате жазылған басшылъщ (башшылық) деген сөзді
талдаған кезде, оған грамматикалық талдау жасап, сөз тұлғасына ажыратады.
Сөйтіп, ол әлгі сөзді қате жазғанда, нені шатастырғанын саналы түрде түсіне
білетін болады.Мектеп тәжірибесінде бүкіл қате морфеманың астын сызу
тәсілін — мақсатқа ең қысқа жолмен жеткзетін таңдаулы тәсілдердің бірі деп
білу керек.Алтыншы тәсіл. Қатенің астын ғана сызып, үстіне қажетті әріпті
жазу. Мысалы: сембеді (сенбеді), Дәстір (дәстүр).Жетінші тәсіл. Қажетті
әріпті үстінен жазбай-ақ, қате кеткен әріптің астын сызу. Мысалы: қүлүн
(құлын), мазмын (мазмұн), ақшыбар (ақшұбар).Сегізінші тәсіл. Қате
жіберілген сөздің астын түгелдей сызу. Мысалы: аты адам (атты адам), ойн
(ойын), айлану (айналу), бүхара (бұқара), әжептәуір (әжептеуір).Мұғалім бұл
тәсілді оқушы сөз не әріп тастап кеткен кезде немесе оларды артық жазған
кезде қолданады.Тоғызыншы тәсіл. Сөздердің астын сызбай-ақ, дәптерлердің
шетіне шартты белгі қою.
Қойылатын шартты белгі оқушыларға түсінікті болуы керек.Көптеген
мұғалімдердің бұл тәсілді қолданбайтындығын, оны балалар үшін қиын деп
есептейтінін байқап жүрміз. Ал кейбір мұғалімдер мұндай белгі қою тәсілін
қоддағанда, оны дұрыс қоймайды, сондықтан оқушылар ол белгілерді
түсінбейді. Мұның өзі жұмысқа үлкен зиянын тигізеді. Бұл жерде ескеретін
мәселе оқушылардың дәптерлеріне мұғалімнің жасайтын түзетулері мен
ескертулері Тұр жағынан балаларға айқын көрінетіндей қызыл не жасыл түсті
сиямен жазылуы керек. Мәселен, емле қатесі үшін екі сызық (-), бірге
жазылуға тиісті сөздерді айшықпен тізбектеу (II), бөлек жазылуға тиісті
сөздерді теріс түсірілген (!) белгімен бөлу, түсініксіз сөздердің түсына
сүрау (?) қою т.б. осы сияқты шартты белгілерді пайдалануға болады.Оныншы
тәсіл. Дәптердің шетіне қате кеткен айтылуы ұқсас, емлесі басқаша сөздерді
жазып көрсету. Мысалы: Қазір жаз ба? Сен кітапқа жазба. Сен меніқ аяғымды
баспа! Мынау бас па?Он бірінші тәсіл. Дәптердің шетіне қате жазылған кейбір
емлесі қиын, жазылуында әлі де болса тұрақтылық жоқ сөздерді жазып көрсету.
Мысалы: нысап (ынсап емес), жирену (жиіркену емес), жаздыгүні (жаздыкүні
емес).Он екінші тәсіл. Жергілікті жердегі халық тілінің ерекшелігіне
байланысты, солардың айтуынша жіберілген қатенің астын иректеп ( ) сызып
көрсету керек. Мысалы: мүрша (мұрса), дүз (жүз), Тұрмыш (Тұрмыс), одар
(олар) т.б.Бұл тәсілдің мақсаты балаларды әдеби нормада сөйлеуге үйрету
және әдеби көркем жазуға баулу болып табылады. Ол үшін дәптердің соңғы екі-
үш беті қара қарындашпен ортасынан сызылып, екіге бөлінеді. Оның сол
жағында жергілікті жердің халқы айтатын жергілікті сөз - диалект, ал оң
жағына халықтың әдеби тіл нормасында айтылатын сөздер жазылуы керек. Бұл,
біріншіден, халық тіліндегі түрлі ерекшеліктер мен айырмашылықтарды білудің
өте маңызды жолы болып есептеледі.Он үшінші тәсіл. Емлелік қателердің астын
сызып, дәптердің шетіне қате жіберген ережені оқушылардың өздері анықтауға
көмектесетіндей сүрау қойылады. Мысалы: Ол бүрылган жоқ. Ар жагындагы
біреуге беталды ащайлайды (қалай?). Асан алыс жол жүруге бет алды (не
істейді?). Ол шалқасынан жыгылды (қалай?). Ол шалқасынан өтіп барады
(қайдан?).
Он төртінші тәсіл. Қате жазылған сөздің үстінен арнаулы белгі қою. Бү_л —
орфографиялық сөздіктен қажетті сөзді табу керектігін білдіреді. Мұндай
арнаулы белгі мынандай болады; сөздік.Сонымен, жоғарыда көрсетілген
тәсілдерді мұғалім іскерлікпен, орфографиялық қателердің сипатына,
оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай пайдаланып жұмыс жүргізсе, сауатты
жазуға үйрететіні сөзсіз.Мұғалімнің бір ғана тәсілді пайдалануы
жеткіліксіз. Ыңғайына қарай барлық тәсілдерді қолданғаны жөн. жапа-тармағай
тәсілдердің бәрін қатар қолданғаннан да мұғалім ұтпайды. Керісінше, бір
тәсілден екінші тәсілге бірте-бірте көшіп отырған жөн. Осылай еткенде ғана
оқушыларды өз ісіне ұқыптылықпен қарауға үйрете алады.

2.1 Орфографиялық жұмыстардың мазмұны мен жүйесі

Орфография – бұл біртұтас жазу жүйесі. Ал дұрыс жазу жүйесінде
мына мәселелер маңызды деп есептеледі:
а) біркелкі түсінікті болу;
ә) әдеби тілдік нормада;
б) орфографиялық қағидалардың сақталуы.Тұжырымдағанда, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.