Мектеп жасына дейінгі баланың есте сақтау қабілетін дамыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Абай Құнанбаев атындағы Саран жоғары гуманитарлы-техникалық колледжі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі баланың есте сақтау қабілетін дамыту

Группа: МД-9-
19
Орындаған:
Ауез А.
Қабылдаған:
Идирисова М.А.

Саран-2023 ж.
Мазмұны
Кіріспе
1-бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеті туралы жалпы ұғым
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау ерекшеліктері,дамыту жолдары
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің өзгерістерге
ұшырауы
2-бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтауды зерттеу әдістері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ес процесінің психологиялық теориясы
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін арттыратын ойындар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі: Әл-Фараби: Құрғақ жаттап алғаннан
гөрі ұғынып алу жақсы, өйткені жаттап алу көптеген сөздермен,
сондай-ақ адамдармен (есімдерімен) байланысты, бұлар (өз кезегіне) ұсақ-
түйегіне дейін еске сақтауды талап етеді және мұның өзі үнемі солай болады
да, бұлардан еш пайда жоқ. Жаттап жадына сақтап қалуға ұмтылған (адам)
мақсатына жете алмайды, мұнысы босқа кеткен еңбек болады да қояды. Ал
ұғынып алу оның мәнін және заңдарды тұжырымдаулармен (анықтаумен)
байланысты (Әл-Фараби, Сауалдар және олардың жауаптары трактатынан).
Бала есінің сапасы төмен болуы көптеген себептерге байланысты. Есте
қалдыруы нашар балалар сабақтан көп қалады, үй тапсырмаларын жүйелі
орындап отырмайды. Есте қалдырудың нашарлығы баланың сабақты дұрыс
тыңдамауынан, зейінсіз отыратындығынан да болады. Баланың есі туғаннан
былай қарай дами бастады. Мәселен, төрт-бес айлық бала стакандағы ыстық
суды біліп, оған жоламайды, өйткені оған қолын күйдіріп алған. Жарты
жастағы бала өзінің шешесін бірер жеті көрмесе де тани алады. Бұл – балада
тану процесінің өте ерте басталатынын көрсетеді.Абай: Адам ата-анадан
туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі
жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам
білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті
болады. Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі
көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші – сол нәрсені
естігенде, я көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, тұщынып, ынтамен
ұғу керек; үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып
ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселді нәрселерден
қашық болу керек; Егер кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері:
уайымсыз, салғыртты, ойыншы – күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір
нәрсеге құмарлық пайда болу. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды
тоздыратұғын нәрселер (А.Құнанбаев, Отыз бірінші сөз).
Курстық жұмыстың көкейтестілігі: Мектепке дейінгі балалардың ес
түрлері-нің қалыптасуы қазіргі таңда ең өзекті мәселелердің бірі болып
отыр. Психолог-практиктер мектеп жасына дейінгі балалардың есте сақтау
қабілетінің дамуын жан-жақты әлі де қарастыруды қажет етеді.Бала мектепке
келгенде қабылдау, ойлау және есте сақтау, қабілеті жоғары дәрежеде болуы
тиіс. Сондықтан балаға мектепке дейін есте сақтау қабілетін дамытуымыз
керек. Ол үшін арнаулы дәлелденген, тәжірибе жүзінде еске асырылған
нәтижелі іс-әрекеттер жасауымыз қажет.Мектепке дейінгі балалар –балалар
мемлекетіндегі ерекше халық. Мектепке дейінгі кезең баланың ақыл-ойы дамуы
мен әлеуметтік дярлығына ең қолайлы (сензитивті) кезең. Мұндай алғы шартты
пайдаланып, оны жүзеге асыру аса маңызды проблемалардың бірі болып
табылады.Мектеп жасына дейінгі балалардың есте сақтауы дегеніміз –олардың
қиялынан туындаған көріністердің және құлағымен естіп, қолымен ұстаған
нәрселердің және тағы да басқалары осы рецепторлардың бәрін біріктіре
қалдырғанда ғана тиісті мағұлматты есте қалдыруы.
Мектепке дейінгі баланың есте сақтауында және қайта жаңғыртуында адамның
немесе жануардың бейнесі белгілі бір атпен сақталады. Және де мектепке
дейінгі балалардың суреттерінде және олардың әсіресе жұмыстарында дайын
күйінде суреттерді қою сақталған бейненің салынуы және оның тапсырманы
орындай білуі негізгі орын алады. Арифметикалық тапсырмаларды шешу әдісін
игеруге қөмектесетін бағдарламада өңделді. Негізгі зеңдылығы тапсырма сұрақ
жауап түрінде өтіледі.Мектеп жасына дейінгі шақ өмірдің жұмақ сынды
кезеңі емес. Балалар өмірінде де үлкендер сияқты күрделі шешілуі қиын,
кейде тіпті шешілмейтін проблемаларда қөп және олар мектеп жасына дейінгі
балаларды жастайыннан ренжуге, қапалануға, қиыншылықтарды жеңе білуге,
күресуге, қуануға мәжбүр етеді.Яғни, мектепке дейінгі балалар ес түрлерінің
қалыптасу проблемалары жөнінде де осылай пікірлер келтірген көптеген
психологтар болды. Л.Е.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің тұжырымдары қазіргі
психологтар А.Е Смирнов пен П.М.Зинченконың, Л.Н.Леонтьевтің
тәжірибелерінің қазіргі психология ғылымы үшін маңызы зор.
А.А.Любшинскаяның зерттеу жұмыстары, Э.И.Маслимскердің тәжірибесі мектепке
дейінгі балалар ес процесінің дамуы үшін жүргізілетін диагностикалық
тәжірибелерге негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың ес
түрлерінен қалыптастырудың тиімді жолдарын қарастыру.
Міндеттері:
-есте сақтау ерекшеліктерін қалыптастыру;
-баланың есте сақтау ерекшеліктерін дамыту жолдары;
-есте сақтау деңгейін анықтау.
Зерттеу болжамы:
Мектеп жасына дейінгі баланың ес түрлерінің қалыптастырудың тиімді
жолдары арқылы алға қойылған мақсатқа қол жеткізе аламыз. Егер де жүйелі
түрде балалармен ес процесін дамыту жұмыстары ұйымдастырылса, онда ес
түрлері жақсы нәтиже береді.
Зерттеу пәні:Психология
Курстық жұмыстың құрылымы:Курстық жұмыс кіріспеден,екі
бөлімнен,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1-бөлім. Балалардың есте сақтау қабілеті туралы жалпы ұғым

Қазіргі жаңа заман уақытында ІТ технологиялардың дамуы баланың жеке
қасиеттеріне, қабілеттеріне, психологиялық үдерістеріне кері әсер еткізіп
жатыр. Қазіргі уақытта оқу - ағарту саласында мектепке дейінгі мекемелерде
баланың жеке басының дамуына, оның қабілеттерін дамытуға аса көңіл
аударылуда.Адамның тал бойындағы барлық қабілет - мүмкіндіктерінің
арасындағы ең бірегейі — оның еске сақтау қабілеті. Алайда бүгінгі
технология ғасырындағы басты індеттің бірі – жастың да, жасамыстың да
күннен - күнге еске сақтау қабілетінің нашарлауы.Бұл тек жасы егде тартқан
жандар үшін ғана емес, сонымен қатар балалардың арасында да белең алып бара
жатыр. Балалардың еске сақтау қабілеті жылдан – жылға төмендеп бара жатыр,
олардың барлық назары интернет, смартфон, гаджеттар мен планшеттерде.
Берілген материалды еске сақтауының төмендеуі, баланың, ес үдерісінің
жоғалуына әкеліп тұр. Л.С.Выготскийдің айтуынша "естің дамуы оның
қасиетімен түсіндірілмей, оның дамуы қасиетінен шықты" деген алғашқы
зерттеу жұмысы еді. Бұл жоғары психикалық функциялардың жанамалылығы мен
есте сақтау тәсілдері туралы ережелерін жасап шығарды.Бұл заңдылық тура
және жанама есте сақтау өнімділігіне, кішкентайдан орта мектепке дейінгі
жасқа қарай біртіндеп дивергенция болатын, орта мектеп жасынан ересек
сыналушыларға қарай конвергенция көрсеткіштерінің көрінуінен байқалады.
А.Н.Леонтьев "даму параллелограмы" деген атпен белгілі зандылықта
нақтыланған сыртқы құралдардың "айналуы" мен есте сақтау тәсілдері туралы
ережелерін жасап шығарды. Бұл заңдылық тура және жанама есте сақтау
өнімділігіне де кішкентайдан орта мектепке дейінгі жасқа қарай біртіндеп
дивергенция болатын, орта мектеп жасынан ересек сыналушыларға қарай
конвергенция көрсеткіштерінің көрінуінен байқалады.А.Н.Леонтьев Егер
адамға есте сақтауға көмектесетін психологиялық процестер мен
операциялардың генетикалық ауысуын және ес даму тарихының реалды мазмұнын
құрайтынын қарайтын болсақ, онда екі әр түрлі естердің – логикалық және
механикалық естердің барлығы туралы ескі түсінікті бірегей функцияның
бірегей процесс дамуы алмастыратындығы ашылады, деп жазды. А.Н.Леонтьевтің
ойынша, ес даму процесінің мәні, мінез-құлықтың жоғарғы даму кезеңінде
ерекше биологиялық қасиет ретіндегі естің орнына, адамның әлеуметтік өмір
сүру жағдайында ес орындайтын функцияны атқаратын, яғни есте сақтауды
жүзеге асыратын психикалық процестердің күрделі функционалды жүйесінің
қалыптасуы болып табылады.Есті әрекет немесе іс-әрекет ретінде түсіну 20-30-
шы жылдардағы ес психологиясының мәнді жетістігі болып табылады. Осыған
орай П.И.Зинченко, осы көзқарастардың арқасында, Г.Эббингауз сияқты есте
сақтау нәтижелерін ғана емес, сондай-ақ есте сақтаудың іс-әрекеті мен оның
ішкі құрылысын да зерттеу мүмкін болды, деп жазды. Ес тарихи дамушы пәндік
іс-әрекет өнімі ретінде қарастырылды, яғни ес зерттеу пәні, ал іс-әрекет
оның дамуы мен қызметінің түсіндіруші принцип ретіндегі мәні бар жаңа
методологиялық бағыт қалыптасты. Ес құрылымына "стимул – құралды" енгізу
тек процестің құрылымын толығымен қарастыруға ғана емес, оның құрамын да
қайта қарастыруға әкелді. Одан әрі ес мәселесін зерттеуге соңғысы өз әсерін
тигізді. П.И. Зинченко, А.А.Смирнов еңбектерінде есте сақтаудың әр түрлері
негізінде жатқан процестерді құрылымдық-функционалды талдау мәселесі
қойылған. П.И. Зинченко ырықсыз есте сақтау өз дамуында арнайы әрекет
сияқты, осы психикалық әрекеттің реалды мазмұнын кұрайтын: есте сақтаудың
заты, мақсаты, мотиві, құралдарының сипатына қарай әр түрлі формаға ие
болады, деп жазды. Есте сақтау кұрылымы осы компоненттердің ауысу сипатына
қарай өзгереді. Бірақ, есте сақтау сипаты жекеленген компоненттердің
өзгеруіне емес, бүкіл есте сақтау құрылымының өзгеруіне байланыстылығын
П.И.Зинченко атап көрсетеді.Қабілеттік функцияларының қайта құрылуы, оның
эффективтілігіне қойылатын талаптарға негізделген. Оның жоғары деңгейі оқу
іс-әрекетінде пайда болатын әр тұрлі мнемикалық есептерді шешуде қажет.
Естің оқу барысындағы маңыздылығын П.П. Блонский былай жазды, "оқушының
негізгі қызметі ойлана отырып меңгеру, және осы жастағы негізгі функциясы –
ойлаушы ес, яғни нені қалай есте сақтау, ойланумен бірге жүретін есте
сақтау, және нені қашан еске түсіру, ойлаумен бірге жүретін еске түсіру".
Ойланушы ес – логикалық ес. Енді бала көп нәрсені есте сақтауға, материалды
жаттауға, сондай-ақ жаттағанын есте ұстауға және ұзақ уақыттан соң қайта
жаңғырта білуі керек. Баланың есте сақтай білмеуі, оның оқу іс-әрекетіне,
ең соңында мектептегі оқуға деген қатынасына әсерін
тигізеді.В.И.Самохвалова, К.П.Мальцев, З.М.Истомина жүргізген мектеп жасына
дейінгілердің классификация, мәтін жоспарын жасау, мағыналы сәйкестендіру
есте сақтау тәсілдерінің қалыптасуын зерттеулері, есте сақтау тәсілдерінің
қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін жақсы ұғынуға мүмкіндік
береді.Г.Г.Гордилова, И.А.Зимняя, Н.С.Магина және т.б. еңбектері естің шет
тілге деген қабілетпен байланысын қарастыруға арналған. Олардың
зерттеулерінен шет тілді меңгеруге мнемикалық қабілеттердің тікелей
қатысатынын көруге болады. И.А.Зимняя шет тілді меңгерудің сәттілігіне әсер
ететін екі индивидуалды-психологиялық көрсеткіштерді бөліп көрсетеді:
оперативті ес және ықтималды болжау. Сондай-ақ оқудың бастапқы кезеңінде ес
жетекшілік етеді.Т.В. Зотова зерттеу нәтижелерінде қабілеттердің
функционалды механизмдері өз табиғатынан модальды, яғни әртүрлі
физиологиялық негізі бар функционалды механизмдер арқылы көру, есту, есте
сақтаулары жүзеге асады.
1. Операционалды механизмдер "интермодальды", яғни, есту және көру есте
сақтауларына бірдей ортақ.
2. Есте сақтауға бөлінетін уақытты көбейту, механизмдерді есте сақтау
процесіне қосылуына оң әсерін тигізеді.
3. Материалды құрылымдық ұйымдастыру механизмдерді қолдану деңгейіне
тікелей әсер ететіндігі туралы қорытындыға келді.Бастауыш мектеп
оқушыларының механикалық естері мен ойлаулары арасында тығыз байланыс бар
деуге негіздер жеткілікті. Кез келген материалды меңгеруде бұл жастағы
балалар есте сақтаудың логикалық тәсілінен гөрі механикалық тәсіліне
көбірек сүйенеді. Балалардың механикалық есте сақтауға ден қоюы, оның
өмірлік тәжиірбесі мен білімінің аздығынан, негізгі ойлау операцияларының
қалыптасуының жеткіліксіздігімен түсіндіріледі. Мұның өзі логикалық естің
дамуы мен қалыптасуына кедергі келтіреді. Сондықтан бірінші сынып
оқушыларын логикалық ес тәсілдеріне үйретпесе де, оларда білім меңгеру
жылдамдығы мен тездігінде айтарлықтай индивидуалды айырмашылықтар
байқалады.Бірінші сыныптағыларда, бала үшін өз өмірінің эмоцияға бай
мәліметтері мен оқиғаларын тіркейтін ырықсыз ес жақсы дамыған. Бірақ
бірінші сынып оқушылары мектептегінің бәрін есінде сақтауға тиісті емес.
Сондықтан тура ес жеткіліксіз болады.Қабілеттік процестердің дамуының ең
басты шарты, баланың мектеп сабақтарына қызығушылығы, оның белсенділігі,
жоғарғы танымдық мотивациясы екенінде дау жоқ.Бірақ бала есінің дамуына тек
есте сақтауға арналған арнайы жаттығулар ғана емес, соңдай-ақ сабаққа,
жекеленген пәндерге деген қызығушылығын қалыптастыруға байланысты
көзқарастар даулы болды. Тәжірибе жоғарғы психикалық функциялар ретінде
ырықты естің дамуына тек бір ғана қызығушылықтың аздық ететінін көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасында естің жетілуі ең алдымен оқу іс-әрекеті барысында
есте сақтаған материалды ұйымдастыру мен өңдеуге байланысты әртүрлі
тәсілдер мен стратегияларды меңгеруге негізделеді. Бірақ осындай тәсілдерді
қалыптастыруға бағытталған арнайы жұмыссыз олар стихиялы қалыптасады, жиі
өнімсіз болады.Бастауыш мектеп жасында балалардың ырықсыз есте сақтау
қабілеттері, осы кезең бойында әркелкі және І-ІІ және ІІІ-ІҮ сынып
оқушыларында айтарлықтай ажыратылады. 7-8 жастағы балалар үшін материалды
ұғына, ұйымдастыра есте сақтағаннан гөрі, оны ешқандай есте сақтау
құралдарынсыз өте жеңіл есте ұстаулары тән. Сыналушылардың көпшілігі қалай
есте сақтаудың, есте сақтау процесінде не туралы ойладың, деген сұрақтарға
көп жағдайларда жай ғана есте сақтадым, деп жауап береді Мұның өзі естің
нәтижелік жағына да әсер етеді. Бастауыш сынып оқушылары үшін бірдеңе
арқылы есте сақтағаннан гөрі, тек есте сақтау керек деген бағыттылықты
орындаған жеңіл. Мұның өзі мектепке дейінгі жаңа психодиагностикалық
методикалармен қамтамасыз етуді қажет етеді.Біздің әрбір толғанымсыз,
әсерленуіміз бен әрекет - қылығымыз санамызда біршама уақыт (ұзақ, қысқа)
сақталып, қажетті жағдайларда қайта жаңғыртуға келетін іздер салатыны
баршаға мәлім. Өткен тәжірбиемізден қалған іздерді жадымызда қалдырып
сақтап, кейін бұрын білгендерімізді жойып алмастан, оларды қайта танып,
жаңғыртумен ақпарат топтауымыз ес деп аталады.Адам өзінің өмірде қөріп -
естіп білгендерін, басынан кешіргендерін, түрлі ойлары мен сезімдерін,
әрқилы іс - әрекеттерін ұмыта бермейді. Олар мида сақталады және қажет
уақытта қайта жаңғыртылып, еске келеді. Сонымен, адамның бұрын қабылдаған
нәрселері мен құбылыс бейнелерінің, көңіл - күйлерінің ойда сақталып, қажет
кезінде қайта жаңғыруы ес үдерісі деп аталады. Жүйке үдерісінің уақытына
байланыстары негізінде бұрынғы қабылданғаңдар еске түседі. Есті бұл күйі
қайта жаңғырту делінеді. Қайта жаңғыртуда тану мен еске түсіру қызметі
бірін - бірі толықтырып отырады.Қабылданған нәрселердің еске қалғаны естің
материалы делінсе, ал еске сақталып, қайта жаңғырғаны естің мазмұны болып
саналады. Адам өзінің, басқалардың ойы мен бастан кешкен сезімдерін, іс -
әрекеттерін сөз арқылы қайта жаңғыртады. Естте қалдыру, қайта жаңғырту,
тану ес үдерістері болып саналады. Ес адам
тіршілігінде маңызды орын алады. Еске қалдыру адамның өмір тәжірибесін
байытады.Адамның есі үнемі дамып, жетіліп отырмаса, онда ол жаңа туған
нәреске дәрежесінде қалып қояр еді. Өмір тіршілігіне қажетті нәрселердің
барінің ес үдерісінсіз болуы мүмкін емес. Ес осы заманғы психология
ғылымының даму сатысында өзекті мәселенің бірі болып саналуымен қатар,
техникалық ғылымдар саласыңда да ерекше маңызды орында. Есті осы заманғы
психология ғылымы тұрғысынан зерттеуде негізгі әрі жанды болып отырған —
еске қалдырудың механизмі.Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен
теориялык болжамдар бар. Алайда, тұрақты түрде тұжырымдалып, бір жүйеге
түскен теория жоқ. Бұл жайт ес үдерісінің осы көзге дейін әртарапты қызу
зерттелгендігін, ол жөнінде бірнеше ғылыми жорамалдар мен концепциялар және
әртүлі идеялар бар екендігін көрсетеді. Соңғы жылдары ес психологиядан
басқа ғылым салалары арқылы да қарастырылуда. Осы орайда, бүгінде естің
механизмі мен оның заңдылықтары жайында қалыптаскан психологиялық және
нейропсихологиялық бұрынғы бағыттарға қосымша үшінші бағыт — биохимиялық
тұрғыда іздестіру қосылып отыр.Ес - бұрынғы тәжірбиені ұйымдастыру және
сақтау үдерістері; осы арқылы бұрынғы тәжірбиені қайталап пайдалану немесе
сана саласына қайта оралту жүзеге асырылады.
Ес субъектінің басынан өткенін қазіргісімен және болашақтығысымен
байланыстырады және дамыту мен оқытудың негізі болатын аса маңызды танымдық
функция болып табылады.Ес бір – бірімен ұштасқан дара бөліктерден құралған
күрделі психикалық үдеріс. Ес адамға өте қажет жан құбылысы. Оның арқасында
субъекті жеке басының өмірлік тәжірбиесін жинақтап, сақтап соңғы пайдасын
жаратады.Ес айналамыздағы бізге әсер ететін дүниені, ондағы заттар мен
құбылыстарды жүйкемізде сәулелендірудің бір түрі. Қоршаған ортаның әсерімен
мида пайда
болған бейнелер із - түссіз жоғалып кетпейді, көпке дейін сақталып тұрады.
Негізінен, талантты адамдардың бейнелі есі мен эмоциялық есі күшті дамыған
болып келеді. Әсіресе, суретшілердің, композитор - лардың бейнелі есі өте
жоғары.Ал, эмоциялық ес адамның рухани өсуінің өте қажетті шарты.
Ес үдерісіне зерттеулер жүргізген ғалымдар:
Г. Эббингауз - Таза ес заңдылықтарын ашты.
Э. Крепелина - Есте қалдыру (жаттау) әрекеттерін тексерді.
Г. Э. Мюллер - Естің бекуі және қайта жаңғыруын зерттеді.
Л. С. Выготский - Естің жоғары формаларын жүйелі зерттеді.

1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың есте сақтау ерекшеліктері,дамыту жолдары

Есте сақтау ес процесінің құрылымдық бөлігі ретінде өз заңдылықтарына
бағынады. Естің физиологиялық сипатын орыс физиологы И.П. Павлов
зерттеді.Ес күрделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процестерден тұрады.
Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Ол арнайы есте
қалдыру және еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді.Есте қалдырудың
басты формасы – ниеттелмеген миемикалық әрекет, яғни мақсатты болмаған
арнайы тәсілдерді қолданбай-ақ жадта қалдыру. Ол ассоциацияларды шартты
рефлекс теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі қозу процесінің
қабаттасып келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп
отыратын уақытша байланыстар деп атады. Қазақ ғұламасы Абай ес туралы “Отыз
бірінші сөзінде”: “Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар:
бірінші — көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші — сол нәрсені
естігенде иә көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, ынтамен ұғу керек;
үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт ойланып, көңілге бекіту керек;
төртінші — ой кеселді нәрселерден қашық болу керек”, — дейді. Ес адамның әр
алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып, тіршілікте аса маңызды қызмет
атқаратын болғандықтан, оның түрлері мен көріністері де әр қилы. Психикалық
белсенділік сипатына байланысты ол қимыл-қозғалыс есі, эмоциялық-сезімдік
ес, бейнелі-көрнекілік ес және сөздік-мағыналық (логикалық) ес болып
бөлінеді. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай ерікті ес, еріксіз ес болып
бөлінеді. Адамның ақпаратты қанша уақытқа дейін есте сақтай алатындығына
қарай қысқа ес және ұзақ мерзімді (түпкілікті) ес, сондай-ақ, шұғыл ес
болып бөлінеді. Естің кейбір түрлері арнайы аспап — мнемометр арқылы
өлшенеді. Қимыл-қозғалыс есі дегеніміз — ойын, спорт, еңбек, оқу
әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимыл-қозғалыстар мен әрекеттерді есте
қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Эмоциялық ес бойынша адам басынан
кешіргендерін еске түсіргенде бозарады не қызарады. ґйткені, оның басынан
өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп, эмоциялық күйге ұшыратады.
Бейнелі-көрнекілік ес заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, нақты бейнесін
ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс береді. Естің бұл түрі арқылы
табиғат көрінісі, бастан кешкен оқиғалар, дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады.
Егер қалыпты дамыған адамдар үшін есту есі мен көру есінің маңызы зор
болса, ал соқыр, саңырау адамдарда мұның есесіне сипау, иіс, дәм естері өте
жақсы дамып, басқа естердің кемістіктерін толықтырады. Бейнелі ес, әсіресе,
көркемөнер кәсібімен шұғылданатын адамдарда жоғары әрі өте нәзік түрде
дамыған. Сөздік-мағыналық (логикалық) ес ұғым, пікір, ой қорытындылары
сияқты түрлі пішімдер арқылы із қалдырып отырады. Ойдың қандай формасы
болса да тілмен, сөзбен байланысты. Естің бұл түрінің сөздік-мағыналық
(логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық ес оқушылардың білім
жүйесі мен оқу материалдарын есте сақтауында жетекші мәнге ие. Естерді
ерікті ес және еріксіз ес деп бөлу орындалуға тиісті әрекеттердің
маңыздылығы мен қажеттілігіне байланысты. Белгілі мақсат қоймай-ақ, арнайы
есте қалдырмай-ақ есте сақтау мен жаңғырту, еске түсіру еріксіз ес деп
аталады. Егер мақсат қоятын болсақ, онда бұл ерікті ес болады. Қажетті
материалдар мен нәрселерді есте сақтау үшін адам тиісті әдіс-тәсілдер
қолданып, оны қалай да жадында қалдыруды мақсат етеді. Бұл сол әсер еткен
нәрселер ізінің есте берік қалуы деп аталады. Мұндай жағдайда осыдан
біршама уақыт бұрын қабылдаған нәрселердің бейнесі адамның көз алдына
елестеп, құлағына дауысы естіледі. Естің бұл түрі қысқа мерзімді ес деп
аталады. Психология ғылымында қысқа мерзімді ес “шұғыл” ес (түрлі амал-
тәсілдер есі) деп аталады. Ал түпкілікті ес қабылдаған нәрселерді,
құбылыстарды олардың белгі-қасиеттерін ұзақ уақыт бойы есте қалдырады.
Түпкілікті есте қалдырудың тағы бір ерекшелігі — әсер еткен нәрселердің
ұзақ мерзімге созылуына және адамның арнайы мақсатына да қатысты болуы. Ес
түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сөздік-мағыналық ес мағыналы
болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қысқа мерзімді не
түпкілікті болуы да мүмкін. Ес бірнеше дара процестерден тұрады. Олардың
негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Есте қалдыру дегеніміз
жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнін есте бұрынғы
сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру,
еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді. Еріксіз есте қалдыруда адам
алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшін мынадай шарттар
қажет:
арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;Есте қалдырудың қоғамдық,
тәжірибелік мәнінің адам қажетіне байланысты болуы;Есте қалдыруды
жоспарлап, оқыған материалдардың ішінен еске түсерлік түйінді мәселелердің
мәнін білу;сол мән-мағыналарды түсіну үшін оларды ойлау процесімен тығыз
ұштастыру;қабылдаған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп, қажетті
материалдарды есте қалдыруды жеңілдету.Есте сақтаудың тиімді әдісі қажетті
материалдарды жаттап алу. Ғылымда есті дамытуға арналған жаттау тәсілін
мнемоника (жаттап алу амалы) деп атайды. Қайта жаңғырту еріксіз және арнайы
болып екіге бөлінеді. Еріксіз қайта жаңғырту — мақсатсыз жүзеге асады.
Мысалы, музыканттың белгілі ән-күйлерді күнде орындауы. Арнайы қайта
жаңғыртуда белгілі мақсат болады. Адам оған өзінің ерік-күшін жұмсайды,
арнайы әдіс-тәсілдер қолданып, бұрынғы қабылдағандарын қайта жаңғыртады.
Ұмыту дегеніміз — қабылдағанды, есте қалдырғанды қажет болған кезде еске
түсіре алмау, танымау. Ұмыту жүйке қызметінің күйіне байланысты. Жүйке
жүйесі әбден шаршағанда не ауруға ұшырағанда адамда ұмытшақтық пайда
болады. Мұндай құбылыс психологияда амнезия деп аталады. Бұл құбылыстар
мидағы тежелу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бірақ ұмытылған нәрсе бір
кезде жаңғырып, еске түседі. Бұл ес процесінде реминисценция делінеді. Есті
дамытып, жетілдіріп отырудың басты шарты — адамның әр түрлі іс-әрекеттері.
Ақыл-ойды тарих жасаған білім қорымен үнемі байытып отыруға ұмтылу естің
мән-мазмұнын тереңдете түспек. Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар
мен теориялық болжамдар бар. Осы орайда, бүгінде естің механизмі мен оның
заңдылықтары жайында қалыптасқан психология және нейропсихология бағыттарға
қосымша үшінші бағыт — биохимиялық тұрғыдан зерттеу қосылып отыр. Сондай-
ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан зерттеуде де едәуір
қалыптасқан жүйелер бар. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым
салалары арқылы да қарастырылуда Есте сақтау динамикалық және статикалық
түрде көрінуі мүмкін. Ес қызметінің қажетті деңгейінен кері ауытқуы
астарында психологиялық талдауды қажет ететін әртүрлі жағдаяттар жатыр.
Мидың психикалық қалпы ең алдымен ес бұзылысынан көрінеді. Мұндай ақыл-ес
сырқаты көбіне ағымдағы оқиғаларды есте қалдыруға қажет болған ырықсыз
естің бұзылуымен байланысты, яғни адам жаңа ғана көрген білгенін қас қағым
уақыт өтпей ұмытады, бірақ өткендегілермен түгелдей, жақсы болжастыра
алады.Ес дәрежесі бірдей екі адамды табу қиын. Естің дәлдігі – ешбір
жаңылмай ойдыңтәртібін бұзбай, мағыналы түрде айта білу қабілеті. Мектепке
дейінгі шақта есте сақтау қабілеті біршама дербестікке ие болады. Мектепке
дейінгі балалардың есте сақтау қабілетін дамыту туралы Л. С. Выготскийдің
сөзімен айтсақ: баланың даму өрісінде ес процесі бір деңгейде көрініс
бермейді, сондықтан да оны белсенді түрде ынталандыра білуіміз шарт-
дейді.Естің жақсы сапаларының бірі – даярлығы. Естің қорынан кез-келген
уақытта қажет нәрсені миына тоқи алатын есінің өрісі кең адамдарда болады.
Біреулер көзбен көргенді, енді біреулер құлағымен естігендерді жақсы
қалдырады. Осындай ерекшеліктер балалар арасында жиі кездеседі.
Оларды мынадай етіп жіктеуге болады:
1. Есте қалдыруы шапшаң. Есте қалдырғанын көпке дейін ұмытпайтын балалар.
2. Есті баяу қалдырғанымен ұмытпайтын балалар.
3. Есінде қалдыруы тез болғанымен тез ұмытатын балалар.
Бала есінің сапасы төмен болуы көптеген себептерге байланысты.
Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тәрбиелеу айрықша орын
алады. Мектепке дейінгі балалардың тәрбие процесінің негізгі мақсаттарының
бірі-баланың есте сақтау қабілетін үзіксіз дамытып отыру. Әр жастағы
балалардың есінің қалайша дамып отыратындығы психологиялық зерттеулерде
жақсы көрсетілген, олардың біразы заңдылықтар ретінде қарастырылған. Осы
заңдылықтарға сүйеніп, баланың есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау әрбір
тәрбиеленушінің міндеті. Бала есінің дамуына жүру, айналасындағылармен
қарым-қатынас жасауға талпыну, ойын елеулі орын алады. Бес жастан бастап
балада естің жоғары түрлері (ерікті есте қалдыру, қайта жаңғырту)
көрінеді.Білім негізі бастауышта демекші, білім берудің алғашқы сатысы –
бастауыш білім. Сондықтан баланы бастауыш сыныптан бастап шығармашылықпен
ойлауға, өз бетімен шешім қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын
болуға үйрету қажет. Оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту -
бүгінгі күннің басты талабы. Бұл бізден тәрбиешілерден өнімді жұмысты талап
етсе, балалардан сол бастауыш сынып оқушысына лайықты тұлғаны талап етеді.
Ол дегеніміз, балалардың алған білімдерін меңгеруі үшін көп еңбекті
қажетсіндіреді. Оны жүзеге асыру жолдары балалардың есте сақтау қабілетін
дамытуға септігін тигізетін оқу үдерісін ұйымдастырудың тиімді әдіс-
тәсілдерін ұсынуды міндеттейді. Яғни, оқу тәрбие барысындағы балалардың
есте сақтау қабілетін дамыту, сол арқылы қарым-қатынас жасай білуге үйрету
өзекті мәселені танытады.Адамның есте сақтау қабілетінің мәні мен маңызы
ерекше ғой. Мектеп қабырғасында тиісті бағдарламаны балаға меңгеріп, білімі
мен білігін дамыту үшін оның есте сақтау қабілетіне жүк те артып отыр. Осы
орайда есте сақтау қабілетінің жұмысын жеңілдету үшін, мәліметтерді есте
сақтаудың тиімді әдістері мен тәсілдерін меңгеру қажет.Баланың кез келген
іс-әрекеті оның жұмыс істеу әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты болады.
Қолданылатын әдістің тиімділігі оның нәтижелілігінің кепілі болады. Егер
есте сақтау қабілетін іс-әрекет деп танысақ, онда сәйкесінше қандай да бір
мәліметті есте сақтауға септігін тигізетін арнайы іс-әрекетке байланысты
әдіс-тәсілдерді меңгеру қажет болады. Әрбір саналы адам мақсатты түрде
есте сақтау қабілетін дамытуға бағытталған әдістерді меңгерсе, өзінің есте
сақтау жадын тиімді әрі рационалды түрде дамыта алатындығы ғылыми түрде
дәлелденген.Бала мектепалды даярлық сыныпқа келген кезде оқуға үйрету үшін,
әуелі сөйлемдерді сөздерге, сөзді буындарға, буынды дыбыстарға бөлу
жұмыстарын атқарады. Бұл мезгіл, талдау кезеңі болып есептеледі. Осы
кезеңде бала тек дыбыстарды ажыратуға ғана үйренбейді, оларды буынмен
оқып жаттығуға ерекше көңіл бөледі. Егер бұлай жасамаса сөздерді,
сөйлемдерді оқып үйрену көпке созылып кетеді. Ал жаттығуды бірнеше
жасағаннан кейін бала қайтадан топтау кезеңіне көшіп, дыбыстардан буын,
буындардан сөз, сөздерден сөйлем құрастыру әдістері арқылы оқиды. Әрине,
бұл кезеңде бала мәтінді бірден оқып кете алмайды. Тек соңғы кезеңде бала
біраз жетістікке жеткесін, дағды автоматтануға айналады. Есте сақтау
қабілетін тұрақтандыру үшін қарапайым қағидаларды да ұстанған дұрыс.
Ғалымдар есте сақтаудың бірнеше жолдары барын мәлімдеді. Мысалы, бос
уақытта сурет салу есте сақтауды жақсартады екен. Бұл жерде суреттің сапасы
мен көркемдігі маңызды емес, бастысы - сурет ойды тынықтырады. Ойдың
тынығуы есте сақтау қабілетін жоғарылатады. Көзге арналған жаттығулар да
естің дамуына пайдалы. Егер таңертен күнде 30 секунд жаттығу жасап отырса,
есте сақтау қабілетіміз 10%-ға жақсарады. Бұл да ғалымдармен
дәлеледенген.Сөзжұмбақтар, ойша санау, логикалық сұрақтарды шешу, өлеңдерді
жаттау, шет тілдерін меңгеру - миды жұмыс істеуге арналған ең тиімді
әдістер болып саналады.Жалаң аяқ жүгірудің өзі есте сақтау қабілетіңді
жақсартады. Себебі, адам жалаң аяқ жүрген кезде, аяғын жарақаттап алмайын
деп айналасына барлай арап жүреді емес пе, мұндай сәтте ми да белгілі бір
қызмет атқарады. Ол қызметтер есті жақсартуға көмектеседі екен. Келесі
тәсіл – жазу. Қазіргі кезде қолмен жазу қалып келеді. Көбінесе біз
пернетақта көмегімен жұмыс жасаймыз. Дегенмен, есте сақтау қабілетімізді
жақсарту үшін бір ауық қолға қалам алып, жазу жазып та тұру өте қажет.Жаңа
зерттеулер дәлелдегендей, жаттығу кезінде салмағы ауыр заттарды көтерген
кезде есте сақтау 20%-ға жақсарды делінген. Биікке өрмелеу, шыңға шығу
мен ағашқа өрмелеу де есте сақтау қабілеті үшін пайдалы. Себебі, тепе-
теңдікті сақтау арқылы жады жұмысы жақсара түседі екен.Бір сөзбен айтар
болсақ, миды үнемі жұмыс істетіп тұру қажет. Есте қалдыру - мәліметті
белсенді қайта өңдеу, жүйелеу, жалпылау және оны теру процесстері. Есте
қалдыру түрлері төменде көрсетілген:
-Қысқа мерзімді есте қалдыру;
-Ұзақ мерзімді есте қалдыру;
-Оперативті есте қалдыру;
Ырықты есте қалдыру. Жаттау - ырықты есте қалдырудағы ең негізгі
тәсілдердің бірі болып табылады. Жаттаудың белсенді болуы уақытқа
байланысты;
-Ырықсыз есте қалдыру;
-Логикалық есте қалдыру;
-Механикалық есте қалдыру - заттар мен құбылыстардың мазмұны есте
сақталмай, олардың ерекшеліктері мен формалары есте сақталады.
Логикалық есте қалдыруда қабылдаған нәрселердің мазмұны есте сақталады.
Логикалық есте сақтаудың тәсілдері:
-Есте сақтауға тиісті материалдың жоспарын құрастыру.
-Салыстыру.
-Материалды топтастыру және жіктеу.
-Есте қалдыру мен қайта жаңғыртуды алмастырып отыру.
-Бейнелі байланыстарға сүйену.
-Есте қалдыруда өзін-өзі бақылау.
-Мағыналы байланысты орнату.

1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың есте сақтау қабілетін арттыратын
ойындар

XXI- ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан бүгінгі таңда заманымызға
сай зерделі, ой- өрісі жоғары, жан- жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру
мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр.Тәрбие мен
білімнің алғашқы дәні – мектепке дейінгі тәрбие ошағында беріледі.
Отбасында ата-ананың ықыласы мен мейірімінен нәр алған бала балабақшада
тәрбиешілердің шұғылалы шуағына бөленеді. Баланың бойындағы жақсы қасиеттер
мен мүмкіндіктерді ашып , олардың өнегелі де тәрбиелі болып тәрбиеленуіне
тәрбиешілердің маңызы зор. Балаларды тәрбиелеуде ойын әдісінің маңызы
көп.Мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы,
мінез- құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Бастауыш
мектеп жасында ес те басқа да психикалық процестер сияқты түбегейлі
өзгерістерге ұшырайды. Бала есі біртіндеп ырықтылық сипатқа иеленіп, саналы
меңгеріліп және жанамалана бастайды.Естің дамуы - мектепке жаңа келген бала
көбінесе, қатты әсер еткен заттарды ғана есінде ұстайды. Ал оқу процесі
барысында көптеген заттарды еріксіз есте сақтау қажет. Осыған байланысты
есте сақтау жолдары қалыптаса бастайды. Алдымен бірнеше рет қайталау
негізінде, содан соң мағынасын түсініп, есте сақтауды үйрене бастайды.
Психологияда мынадай заңдылық бар: қандай зат ақыл-ой әрекетінің заты
болса, сол жақсы есте сақталады. 2-3 сынып оқушыларының еріксіз есі жақсы
дамыған, бірақ осы кезеңде ес процестерінің сапалық өзгерулері болатыны
байқалады. Ес екі бағытта дами бастайды- ырықты және мағыналылық. Мағыналық
естің дамуы есте қалдырудың рационалды тәсілдерін игеруге мүмкіндік
береді. Мектепке бару балалардың логикалық есін дамытуда үлкен рөл
атқарады. Оқушының есін тәрбиелеуге де ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.