Бастауыш сынып оқушыларының эмоциясының ерекшеліктерін зерттеу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Абай Құнанбаев атындағы Саран жоғарғы гуманитарлы-техникалық колледжі

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының эмоциясының ерекшеліктерін зерттеу

Орындаған:
Тексерген:

Саран-2025 жыл.
Мазмұны
Кіріспе
1-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫСЫНЫҢ ЭМОЦИЯЛЫҚ-ЕРІКТІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының эмоционалдық сферасының дамуының
психологиялық ерекшеліктері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының эмоциялық интелектін дамыту
1.3Бастауыш сынып оқушыларының эмоционалдық дамуының ерекшеліктері
2-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ СФЕРАСЫНЫҢ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУ
2.2 Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты эмоцияның өзгеруі
2.3 Балалардың эмоционалдың ерекшеліктерін талдау
3-бөлім. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫ
3.1 Сабақта эмоцияларды тануға арналған жаттығулар
3.2 Эмоцияларды басқаруға арналған ойындар мен әдістемелер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Эмоция адамның айналасындағы өмір
шындығы және өз басына деген қарым-қатынасы болып табылады. Және оның
жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының
өзіндік айырмашылықтары бар. Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: Эмоция
адамның түрлі органикалық қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын,
ситуациялы көңіл-күйлері, адам қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас алса, не
болмаса бір нәрсеге мәз болып, ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың
ұзаққа созылмайтындығы белгілі. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт
пішінінен байқалатын ым-ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек
ағза тұрғысынан көрсете алады. Мотивациялық сферадағы ең маңызды өзгеріс -
бұл тар утилитарлық мақсаттарға қол жеткізумен шартталмаған әлеуметтік
мотивтердің пайда болуы. Сондықтан мектепке дейінгі жаста болмаған немесе
сәби кезінде байқалған әлеуметтік эмоциялар мен адамгершілік сезімдер
қарқынды дами бастайды. Мотивтер иерархиясын құру эмоционалды сфераның
өзгеруіне әкеледі. Басқалардың тұтас жүйесі бағынатын негізгі мотивті бөліп
көрсету тұрақты және терең тәжірибені ынталандырады. Сонымен қатар, олар іс-
әрекеттің ең жақын, бір сәттік емес, жеткілікті алыс нәтижелеріне сілтеме
жасайды. Яғни, эмоционалды тәжірибе қазір тікелей қабылданатын фактімен
емес, баланың іс-әрекетінің жетекші мотивіне байланысты осы фактінің терең
ішкі мағынасымен туындайды. Қазіргі білім беру жүйесінің басты міндеті –
оқушыларды жан-жақты дамыған, әлеуметтік бейімделген тұлға ретінде
қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету үшін тек академиялық білім беру
жеткіліксіз, оқушылардың эмоцияларын түсіну және басқару қабілетін дамыту
ерекше маңызды. Осы орайда эмоционалдық интеллект ұғымы білім беру
саласының негізгі назарында тұр. Эмоционалдық интеллект – адамның өз
эмоцияларын тану, басқару және өзгелердің сезімдерін түсіну қабілеті. Бұл
қабілет бастауыш сынып оқушылары үшін ерекше мәнге ие, себебі дәл осы
кезеңде балалардың тұлғалық және әлеуметтік дағдылары қарқынды түрде
қалыптасады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Міндеттері:
-Бастауыш мектеп жасындағы балалардағы эмоционалды-еріктік сфераның даму
ерекшеліктерін қарастыру;
-
Зерттеу нысаны:балалардағы эмоционалды-еріктік сфераның даму процесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,үш бөлімнен,қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1-БӨЛІМ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫСЫНЫҢ ЭМОЦИЯЛЫҚ-ЕРІКТІК ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ

Бастауыш сынып – баланың эмоциялық әлемінің негізін қалау кезеңі. Бұл
уақытта балалар өз сезімдерін түсініп, оларды басқаруды үйрене бастайды.
Алайда олардың эмоционалдық дамуы тек табиғи қабілеттеріне ғана емес,
сонымен қатар мектептегі білім беру процесінде қолданылатын әдістер мен
тәсілдерге байланысты. Эмоционалдық интеллектті дамыту оқушыларға өз
эмоцияларын түсініп, оларды бейтараптандыруға, эмпатия қабілетін арттыруға
және сыныптағы қарым-қатынас дағдыларын жақсартуға көмектеседі.Адамның
эмоционалды-еріктік саласы деп оның жан дүниесінде пайда болатын сезімдер
мен эмоцияларға байланысты ерекшеліктер түсініледі. Адам өмірі эмоцияға
толы: риза болу, риза болмау, махаббат пен жек көру, үміт пен күдер үзу,
сенімділік пен сенімсіздік, қуаныш пен реніш, мақтаныш пен қызғаныш, т.б.
толып жатқан көңіл күйлер. Эмоция мен сезімнің аражігін ажырату өте қиын.
Әдетте эмоция да адамның қысқа уақыт аралығындағы қарапайым әрекеттері
(күлу, жылап алу, т.б.) аталса, сезім де орныққан, тұрақты ұзаққа созылатын
процесті (сағыныш, достық, махаббат) атайды. Эмоция – өте күрделі
психикалық процестердің бірі. Барлық эмоциялар қандай да бір іс-әрекет
жасауға түрткі болады. Эмоция деген сөздің этимологиясын қарар болсақ,
латын сөзінен қозғалу, қозғауға келтіру деген етістіктің жатқандығын
көреміз. Адам өз эмоциясы арқылы қандай да бір мәселеге, құбылысқа, оқиғаға
көзқарасын білдіреді. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан Нейрофизиологиялық
құбылыс болып табылатын эмоцияны да толығымен түсіне бермейміз. Адам
эмоциясын түсіндіруге тырысатын көптеген теориялар бар. Эмоция туралы
пікірлердің тамыры сонау көне грек заманына тіреледі. Эмоция тақырыбы
Платон мен Аристотель еңбектерінен байқалады. Олардың пікірлері бір-біріне
қарама-қарсы болды. Платонның пікірлері о баста өте танымал болып, Рене
Декарт, Джон Локк, т.б. пікірлеріне негіз болды. Платон эмоцияны басқаруға
келмейтін, санаға қарсы тұратын асау күш ретінде қарап, адам жанын эмоция
мен сананың күрес алаңы деп қарастырды. Оның ойынша эмоция санаға кедергі
келтіреді. Платон сананың жеңгенін жақтаушылар қатарында болды. Эмоцияға
қатысты Платонның көзқарастары Аристотельдің эмоцияға қатысты айтқандары о
баста аса танымал болмағанымен, оның идеяларын Сенека, Хрисипп, Фома
Аквинский, Спиноза сынды философтар жақтады. Аристотель Платонға қарама
қарсы пікірде, яғни эмоция адамға қажет, пайдалы деп санады. Қазіргі
психологияда эмоционалды процестерді 3 топқа бөліп қарастырып жүр.
Аффектілер. Аффекттің басты ерекшелігі олар өте айқын, асау, оны басқару
қиын. Бұл қысқа уақытқа созылса да, ең қатты көрінетін эмоцияның түрі.
Мұндайда адам өзін-өзі басқара алмайды. Сол себепті құқықтық тұрғыдан
қандай да бір қылмыстың аффектік жағдайда жасалғаны анықталса, оған берілер
жаза түрі де жұмсақтау болады. Аффект негізінде қандай да бір оқиғадан соң
пайда болады. Ол жағымды да жағымсыз да болуы мүмкін. Жағымсыз аффект көп
болғанда адамның көңіл күйі бұзылып, жылайды, ашуланады, ұрсысады. Ал
жағымды болғанда тоқтаусыз күліп, секіреді, және т.б. Аффекті кей ғалымдар
адамның кемшілігі ретінде де қарастырады. Екінші топтағы эмоционалды
процеске эмоцияны жатқызады. Аффектпен салыстырғанда эмоция әлдеқайда бай.
Олар тек жағымды, жағымсыз ғана болмайды. Оларда бірнеше сезімдер аралас
келетін жағдайлар жиі кездеседі. Мәселен, емтихан нәтижесін күткен
студенттің жағдайында ол ол тек қорқып қана қоймай мұңайып, не үміттеніп,
уайымдап бір сәтте бірнеше эмоцияда бола алады. Эмоциялардың ішінде
жағымды, жағымсыз деп тану қиын түрі болады. Мәселен, шамадан тыс әуестік.
Үшінші топқа сезімді жатқызады. Алдыңғы екеуімен салыстырғанда сезім
ешқандай ситуацияға байланысты емес. Сезім сыртқа шықпайды, тіпті қоршаған
ортаға ешбір білінбеуі мүмкін. Сол себепті де адамдар өз сезімдерін білдіру
үшін қандай да бір әрекет жасауға тырысады. Эмоция тез арада өзгере алатын
болса, сезімді өзгертуге біраз уақыт қажет. Балалардың қарапайым эмоциялары
дүниеге келген күннен-ақ бастап көріне бастайды.Адам есейген сайын оның
эмоциялары да дамып, анық көріне бастайды. Олардың алғашқы эмоцияларын
өздерінің табиғи қажеттіліктерін өтеумен байланысты.

1.1 Бастауыш сынып оқушыларының эмоционалдық сферасының дамуының
психологиялық ерекшеліктері

Бастауыш сынып кезеңі – баланың тұлғалық және эмоционалдық дамуының
негізі қаланатын маңызды уақыт. Бұл кезеңде балалар өз эмоцияларын тану,
түсіну және басқаруды үйренеді. Алайда, олардың эмоционалдық дамуы тұрақсыз
әрі сыртқы ортаға тәуелді болады. Мұндай ерекшеліктерді түсіну педагогтар
мен ата-аналарға балалардың жан-жақты дамуына ықпал ететін тиімді әдістерді
таңдауға көмектеседі. Психолог Л.С. Выготский балалардың дамуының негізі
әлеуметтік орта екенін атап өтті. Оның пікірінше, бастауыш сынып
оқушыларының эмоционалдық дамуы олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасына
тікелей байланысты. Бұл кезеңде балалардың эмоциялары тұрақсыз және жиі
өзгеріп тұрады. Мысалы, бала сабақта жақсы баға алса, ол қуанып, келесі
тапсырмаға ынтамен кіріседі. Ал қателік жіберсе, ренжіп, өзіне сенімділігін
жоғалтуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мұғалімнің эмоциялық қолдауы өте
маңызды. Бастауыш сынып оқушылары эмоцияларды түсініп, оларды бейнелеуді
біртіндеп үйренеді. Америкалық ғалым Пол Экман эмоцияларды тану қабілеті
адамның балалық шағында қалыптасатынын анықтаған. Оның зерттеулері бойынша,
балалар алты негізгі эмоцияны – қуаныш, реніш, қорқыныш, ашу, таңғалу және
жиіркенуді – оңай ажыратады. Дегенмен, күрделі эмоцияларды (қызғаныш,
өкініш) түсіну үшін олар көбірек тәжірибе жинақтауы қажет. Эмоцияларды тану
– эмоционалдық интеллекттің негізгі компоненттерінің бірі. Бұл қабілет
адамның өз сезімдерін түсініп, оларды дұрыс бағытта қолдануына, сондай-ақ
басқалардың эмоцияларын ұғынуына мүмкіндік береді. Бастауыш сынып оқушылары
үшін эмоцияларды тануға арналған жаттығулардың маңызы ерекше, себебі бұл
кезеңде балалардың эмоциялық қабылдау және түсіну қабілеттері белсенді
түрде қалыптасады. Сабақ барысында эмоцияларды тану жаттығуларын қолдану
олардың эмоционалдық дамуын қолдап, қарым-қатынас дағдыларын жетілдіреді.
Эмоцияларды тануға арналған жаттығулар – бастауыш сынып оқушыларының
эмоционалдық интеллектін дамытудағы маңызды құрал. Мұндай жаттығулар
балалардың өз сезімдерін түсініп, оларды дұрыс бейнелеуіне және басқалардың
эмоцияларын түсінуіне көмектеседі. Ғалымдардың зерттеулері эмоцияларды тану
дағдыларын ерте жастан қалыптастырудың олардың болашақта қарым-қатынас
орнатудағы табыстылығына және психологиялық тұрақтылығына ықпал ететінін
дәлелдейді. Сондықтан мұндай әдістерді сабақта жүйелі түрде қолдану
балалардың жан-жақты дамуына үлес қосады. Эмоцияларды басқаруға арналған
ойындар мен әдістемелер балалардың эмоционалдық тұрақтылығын арттыруда
тиімді құрал болып табылады. Мұндай жаттығулар оқушыларға жағымсыз
эмоцияларды жеңуді үйретіп қана қоймай, олардың өзін-өзі тану, өзін-өзі
бақылау және өзгелермен қарым-қатынас жасау қабілеттерін жетілдіреді.
Ғалымдардың зерттеулері мен практикалық әдістер эмоционалдық дағдыларды
дамыту балалардың психологиялық әл-ауқатына және өмірдегі табыстылығына
айтарлықтай ықпал ететінін дәлелдейді. Осылайша, сабақ барысында
эмоцияларды басқару әдістерін қолдану оқушылардың жан-жақты дамуына ықпал
етеді. Практикалық жұмыстар нәтижесінде балалардың эмоцияларды тану, түсіну
және басқару қабілеттері жақсарып, олардың эмпатия деңгейі артты. Сабақ
барысында алынған дағдылар балаларға мектепте ғана емес, өмірде де қажет
болады. Эмоционалдық интеллектті дамыту – тек білім беру саласының міндеті
емес, сонымен қатар ата-аналар мен қоғамның да ортақ жауапкершілігі.
Эмоционалдық интеллекттің маңыздылығын ескере отырып,
мұғалімдер мен ата-аналар арнайы әдістер мен тәсілдерді тұрақты түрде
қолдануы қажет. Бұл балалардың эмоционалдық тұрақтылығын арттырып қана
қоймай, олардың психологиялық әл-ауқаты мен болашақтағы табыстылығын
қамтамасыз етеді. Қарқынды даму баланың танымдық және эмоционалдық
салаларында, сондай-ақ оның әлеуметтік және моторлық дамуында байқалады.
Бұл жаста олар белсенді даму мен оқу процесінде болады. Олардың дамуының
маңызды аспектісі танымдық даму болып табылады, оған оқу, жазу, санау,
талдау және мәселелерді шешу қабілеттері кіреді. Олар ойлау және танымдық
қабілеттерін қалыптастыра бастайды, ақпаратты жүйелеуге және оны күнделікті
өмірде қолдануға үйренеді.

1.2 Бастауыш сынып оқушыларының эмоциялық интелектін дамыту

Қазіргі қоғамның маңызды мәселелерінің бірі – эмоциялар мен сезімдерді
білдіру, сондай-ақ оларды басқа адамдардан тану мүмкіндігі.Мектепте оқыған
жылдар – бұл балалардың физикалық және әлеуметтік- эмоционалды жағынан
үлкен өзгерістіерді бастан кешіретін динамикалық уақыт. Қазіргі уақытта
білім алушыларға әлеуметтік және жеке дағдыларды дамытуға көмектесу өте
маңызды, мектептер балаларды әлеуметтік шекараларды тануға және жеке
жауапкершілікті қалай алуға үйрететіні туралы мақсатты және жүйелі түрде
ойлануы керек.Интеллект дегеніміз – адамның танымдық, ойлау қабілеттерін
біріктіретін, сипаттайтын қабілеттердің жиынтығы: тану, ойлау, сезу, жад,
есте сақтау, қиялдау, суреттеу, кескіндеу, елестету. Заманауи ұғыммен
қарасақ, интеллекті деген – адамның мәселені шеше алуы, қоршаған ортаны
тануы және сол танығанын іске асыра алуы. Интеллектінің деңгейі белгілі бір
міндетті шешу кезінде байқалады.
Психологтардың айтуынша, адамның танымы мен ақыл-ойы екі басты бағытқа
бөлінеді: бірі – пайым мен парасат, идея мен ақыл-ойға жауап беретін
интеллект болса, екіншісі – сезім мен эмоцияға негізделген интеллект.
Қарапайым тілмен айтқанда, бірі логикалық интеллект болса, екіншісі –
эмоционалды интеллект. Мұның ішінде қазіргі әлем эмоционалды интеллектіге
аса мән беруде.Эмоционалды интеллект (EQ) дегеніміз – адамның өзінің
эмоциясы мен басқа адамдардың эмоциясын тани және бақылай алуы, оларды
ажырата білуі және соны өзінің ойлануы мен іс-әрекетіне қолдануы. EQ екі
бөліктен тұрады: біріншісі – адамның өз сезімін тануы, екіншісі – өзге
адамдардың сезімі мен эмоциясын тани алуы.Біздің ата-бабаларымыз да ақыл
мен зияттылықты – интеллектуал ұғымын терең түсінген. Интеллектуал ұғымын
даналық, ақыл-парасат, пайым деп түсінгені аңғарылады. Бұған би-
шешендердің, дала даналарының айтқандары дәлел. Абай Құнанбайұлы Ақыл –
жүректің суаты, Саққұлақ шешен Адам басшысы – ақыл, Бөлтірік шешен
Сөзіңді тіліңе сөйлетпе, ақылыңды билет, Сарыбай би Ақыл – алмас,
Бекболат би Ер ақылды болғанда елден қайрат табылар, Қазыбек би Ашу
дұшпан, ақыл дос дейді. Ал Әйтеке бидің Ашу тұрған жерде ақыл тұрмайды
деп төрелік айтқаны ақылды қолдана білудің қаншалық маңызды екенін
түсіндіреді.
Ашу деген – ағын су,
Алдын ашсаң арқырар.
Ақыл деген – дария,
Алдын тоссаң тоқырар, – дейді дала ділмары.
Дала би-шешендерінің ойынша, ақыл мен парасат кез келгенге бұйырмайды.
Оны тұқымнан не көп тәжірибеден алады. Ақылдың бағалы болатыны да содан.
Қазыбек би Ақылшы болса, ағайын жақын, Дулат би Жақсылардың ақылы –
гауһар шырақ шаммен тең, Ата-ананың ақылы – қазылған қара жолмен тең,
Бертіс би Ақылы елден артылған, ақылың болса мақтан дейді. Ал Қорқыт ата
Ата малы пұл емес – баста ақыл болмаса десе, Майқы би Естіге айтқан ақыл
сөз – шыңға тіккен тумен тең, ессізге айтқан ақыл сөз – құмға сіңген сумен
тең, Хан қасында ақылды би болса – қара жерге кеме жүзеді дейді.Ақыл мен
ес, парасат пен даналық жайлы қазақ мақал-мәтелдерінде де мысал жетерлік.
Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер, Ақыл – арқау, білім – бақыт,
Ақыл – алтын сандық, Адамына қарай ашылар, Ақылы аздың – ашуы көп, Таяз
судың тасуы көп, Ақылдыға сөз айтсаң, Аз ойланып біледі; Ақылсызға сөз
айтсаң, Тыңдайды да, күледі, Ақылды елге қарайды, Ақылсыз өрге қарайды
дейді халқымыз. Бұдан біз халық түсінігінде де эмоционалды интеллектінің
анық белгілері барын байқаймыз. Яғни, эмоционалды интеллект – өзіңнің
сезімің мен эмоцияңды (қазақ түсінігінде – ашу, ыза, беймағлұм күй, қаралы
күй, кек) ұстай алу екені анық айтылған. Сондықтан, эмоционалды интеллект
ұғымы ең алдымен халық даналығынан бастау алады.Эмоционалды интеллект
ниетті іс-әрекетке айналдыру, саналы шешімдер қабылдау, тиімді байланыстар
орнату үшін қажет. Қазіргі әлемде өзімізбен және өзгелермен тіл табысу
қиындап бара жатқанын көбіміз білеміз. Басқалармен табысты өзара әрекеттесу
эмоционалды интеллектке тікелей байланысты екенін түсіну маңызды. Эмоциялар
– бұл жеке адамдардың өмірін ғана емес, бүкіл қоғамды жақсартуға арналған
құрал. Адам шексіз дами алады.Бала қаншалықты ақылды болса да, онсыз өмірде
сәттілікке жетуде кедергі болатын кездер бар. Ия, сәттілік бар – олар
қарапайым адам бақыты үшін қажет. Бұл қасиеттер эмоционалды интеллект
ұғымына енеді.
Эмоционалды сауаттылық – өз эмоцияларын түсіну, басқаларды тыңдау және
олардың эмоцияларына жанашырлық таныту, сондай-ақ эмоцияларды өнімді түрде
білдіру қабілетінен тұрады.Эмоциялар біздің өмірімізде маңызды рөл
атқарады. Олар біздің сыртымызда және ішімізде не болып жатқаны туралы
ақпаратты жеткізіп, қажеттіліктер мен тілектер туралы белгілер береді және
өмірді байытады.Неліктен бұл әр адам үшін маңызды? Бала туылғаннан бастап
оның дамуын анықтайтын эмоциялар мен сезімдерді көрсетеді. Эмоционалды
интеллекттің дамуы тіпті кішкентай бала үшін де маңызды, және бұл сұрақты
ата-анасы, сондай-ақ мұғалімдер сұрауы мүмкін. Эмоционалды интеллект өмір
бойы қалыптасады және оның дамуының әр кезеңі тұлғаның бәсекеге
қабілеттілігі мен психологиялық тұрақтылығының өсуі үшін маңызды.Біз өз
эмоцияларымызға жол бергенде, біз өзімізді шамадан тыс теріс энергиядан
босатамыз, біз басқа адамдарды түсінуге үйренеміз.Педагог үшін маңызы неде?
Өйткені балалар өздерінің эмоциялары мен сезімдерін жасыруды білмейді, олар
өмір сүруге кедергі келтіретін энергияны сақтамайды, олар өздерін қалай
көрсетуді білмейді. Эмоционалды фоны бар мұғалім өз оқушыларына жағымды
әсер етеді. Күлімсіреген, шынайылықпен, қысқыштарсыз және сөгіссіз адамнан
келетін ақпарат әлдеқайда жақсы, әлдеқайда тиімді қабылданады. Бұл
мұғалімге ақпаратты дұрыс ұсынуға және білім алушыларға жаңа материалды
игеруге мүмкіндік береді.Эмоцияларыңызды тану және басқару, сондай-ақ басқа
адамдардың эмоцияларын тану және басқару қабілеті эмоционалды интеллект
деп аталады. Біз оқушыларды мектепте жақсы оқу үшін ғана емес, өмірдегі
жетістікке дайындауымыз қажет және бұл үшін олардың эмоционалды
интеллектісін дамытуымыз керек.
Эмоционалды интеллект ұғымын алғаш қалыптастырған – АҚШ журналисі
Дэниел Гоулман еді. 90-жылдары Эмоционалды интеллект: IQ-дан да маңызды
атты кітабы жарыққа шығып, нағыз психологиялық бестселлерге айналады. Содан
бастап бүкіл әлемнің назары EQ-ға ауады. Гоулман адам жетістікке жету үшін
ең алдымен зияткерлік интеллекті емес, эмоционалды интеллектінің қажет
екенін дәлелдеп шығады. Яғни, эмоционалды интеллектісі жоғары адамдар
тілтабысқыш, қабылдауы жылдам, сезімі мен эмоциясын бақылауда ұстай алатын
сабырлы, салқынқанды, жеке пікірі мен сыни ойлауы бар тұлға болып
қалыптасатынын алға тартады.Эмоционалды интеллект өзін-өзі тану процесіне,
өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеу үшін, мотивацияны дамыту және
әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Психологтар
эмоционалды интеллектінің бес компонентін ажыратады:
1) эмоционалды хабардарлық – бұл сіздің эмоцияларыңызды білу және түсіну,
сезімдеріңіз бен реакцияларыңызды талдау.
2) өз эмоцияларын басқару – өз эмоцияларын бақылау, оларды жағдайға сәйкес
білдіру немесе тежеу қабілеті (эмоционалды ысырапшылдық, эмоционалды
тұрақсыздық).
3) өзін-өзі ынталандыру – өз қалауын сезіну, мақсатқа жету үшін күш сала
білу. Ынталы адамдарға таңдау жасау, басымдық беру және әрекет ету
оңайырақ.
4) эмпатия – басқалардың эмоцияларын түсіну, әңгімелесушінің жағдайын
ескере отырып, эмпатия және қарым-қатынас жасау қабілеті. Бұл дағды жасауға
көмектеседі кез келген адаммен сенімді қарым-қатынас.
5) басқа адамдардың эмоцияларын тану (керісінше – басқа адамдардың
эмоционалдық жағдайына әсер ету мүмкіндігі).
Эмоциялық интеллекттің негіздері:

-өз эмоцияларын танып білуі;
-өз эмоцияларын бақылауға алу;
-басқа адамардың эмоцияларын түсіну;
-басқа адамардың эмциясына әсер ету қабілеті.
Эмоционалды дағдыларға өзін-өзі тану, эмоцияларды тану, білдіру және
басқару, ынталандыруды бақылау және ләззат алуды кейінге қалдыру, стресс
пен алаңдаушылықтан арылу жатады.Әлеуметтік және эмоционалды оқыту
бағдарламалары балалардың әл-ауқатын, мінез-құлқын және оқу үлгерімін
жақсартатыны туралы күшті ғылыми дәлелдер бар. Бұл бағдарламалар мектепке
дейінгі және орта мектеп жасындағы барлық деңгейлерде әлеуметтік,
эмоционалды және академиялық құзыреттіліктің дамуына ықпал ететіндігі
дәлелденді.Эмоционалды интеллектісі жоғары адамдар өте позитивті, жағымды
ойға берілгіш келеді. Ісі ойлағандай, жоспарлағанындай болмай жатса да,
қамықпайды. Керісінше, одан сабақ пен тәжірибе алуға, қорытынды шығаруға
тырысады. Мұндай жағдайда мотивация адамды жетістікке жетуге ұмтылдырып,
өзін-өзі реттеуге көмектеседі, соның арқасында сәтсіздіктен, шектеу мен
депрессиядан босауына ықпал етеді.
Сондықтан эмоционалды интелектіні қалыптастыру мен дамытудың ең тиімді
жолы бар болса, ол – тренинг не семинар арқылы емес, балабақшадан бастап
мектеп қабырғасында өзге адамдардың сезімі мен эмоциясын көріп өскені
маңызды. Өйткені эмоционалды интеллект – адам өмірінде үлкен орын алатын
қабілет. Баланың өмірінді эмоционалды интеллектіні балабақша кезінен бастап
дамыту өте маңызды. Сонымен қатар, осы жастағы балалардың эмоционалды дамуы
да маңызды аспект болып табылады және олардың эмоцияларын түсінуді және
оларды адекватты түрде жеткізе білуді қамтиды. Бастауыш сынып оқушылары өз
эмоцияларын басқару және басқа адамдардың эмоцияларына жауап беру
дағдыларын қалыптастырады. Әрі қарай, эмоционалды дамуда олардың эмоциялары
туралы алғашқы хабардарлық пен басқару пайда болады, жауапкершілік пен
эмпатия сезімі дамиды. Балалар ата-аналарына тәуелді бола бастайды және
құрдастарымен қарым-қатынас орната бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы
балалардың әлеуметтік дамуы эмоционалдылықтан туындайды, олар барған сайын
әлеуметтік бағдарға ие бола бастайды. Олар қоғамның ережелері мен нормалары
туралы түсініктерін қалыптастыра бастайды. Құрдастарымен қарым-қатынас
барған сайын маңызды бола түсуде, ынтымақтастық пен ынтымақтастық қабілеті
дамуда. Әлеуметтік дамуға басқа балалармен және ересектермен қарым-қатынас
орната білу, әлеуметтік нормалар мен ережелерді түсіну, ынтымақтастық және
қарым-қатынас дағдыларын дамыту кіреді.

1.3 Бастауыш сынып оқушыларының эмоционалдық дамуының ерекшеліктері

Бастауыш сынып оқушысының, әсіресе бірінші сынып оқушысының
эмоционалдық сферасының өзіндік ерекшелігі - оның жеке және зиянды
құбылыстарына зорлық-зомбылық көрсету қасиеті. Осыған байланысты бастауыш
сынып оқушысының мектеп жасына дейінгі баладан айырмашылығы шамалы.
Кішкентай оқушы, әдетте, айналасындағылардың көпшілігіне қатал әрекет
етеді. Ол иттің күшікпен қалай ойнайтынына толқумен қарайды, айқайлап оны
шақырған жолдастарына жүгіреді, күлкілі нәрсемен қатты күле бастайды және
т.б. Оған белгілі бір дәрежеде әсер еткен әрбір құбылыс айқын эмоционалды
реакцияны тудырады. Кішкентай мектеп оқушыларының театрландырылған
қойылымды тамашалаудағы мінез-құлқы өте эмоционалды: кейіпкерге деген
жанашырлықтан қарсыластарына реніш білдіруге, оның сәтсіздіктеріне қайғыдан
оның жетістігіне қуаныштың зорлық-зомбылық білдіруіне өте қатал ауысулар.
Үлкен ұтқырлық, көптеген жест-ишаралар, орындықта қозғалу, қорқыныштан
ләззатқа ауысу, мимикадағы күрт өзгерістер спектакль кезінде бастауыш сынып
оқушысына әсер еткен барлық нәрсе айқын эмоционалды реакцияға әкелетінін
көрсетеді. Әрі қарай, эмоционалды сфераның ерекшелігі олардың эмоцияларын
білдірудегі үлкен ұстамдылыққа айналады - сынып ұжымында болған кезде
қанағаттанбау, тітіркену, қызғаныш, өйткені сезімдерді білдірудегі
ұстамдылық бірден ескертуді тудырады, талқылауға және айыптауға
ұшырайды.Бұл кіші оқушы қазірдің өзінде өзінің мінез-құлқын жақсы біледі
дегенді білдірмейді - ол басқалардың мақұлдамаған бір немесе басқа
сезімдерінің көрінісін басады. Жоқ, ол қорқынышты, наразылықты, ренішті,
ашуды жеткілікті түрде айқын көрсетеді, бірақ ол оларды басуға тырысады.
Бұл эмоциялардың барлығы оның құрдастарымен қақтығыс кезіндегі мінез-
құлқынан айқын көрінеді.Өз сезімдерін меңгеру қабілеті жылдан жылға
жақсарып келеді. Бастауыш сынып оқушысы өзінің ашуы мен ашуын моторикада
ғана емес көрсетеді - төбелесуге шығады, қолынан жұлып алады және т.б.,
ауызша ант беру, мазақ ету, дөрекілік сияқты; мектеп жасына дейінгі
балаларда байқалмайтын реңктер пайда болады, мысалы, мимикада және сөйлеу
интонациясында - ирония, келемеждеу, күмән және т.б. Егер мектеп жасына
дейінгі бала қыңырлық жағдайында еденге жатып, айқайлай, тепкілей, заттарды
лақтыра бастаса, онда бұл бастауыш сынып оқушысымен болмайды; оның
қыңырлығын немесе қатты тітіркенуін білдіру формалары мектеп жасына дейінгі
баладан өзгеше. Ашулану тәжірибесі: ұялу басқаларға (әсіресе ересектерге)
жеткілікті түрде айқын болса да, жасырын түрде көрінеді. Осылайша, бастауыш
мектеп жасында баланың эмоционалды мінез-құлқындағы ұйымшылдық артады.
Бастауыш сынып оқушысының эмоционалды сферасының келесі ерекшелігі
-бастауыш сынып оқушысының эмоцияларының экспрессивтілігін дамыту
(сөйлеудегі интонация реңктерінің көбірек байлығы, мимиканың дамуы). Тағы
бір ерекшелігі бастауыш сынып оқушысының басқа адамдардың сезімдерін
түсінуінің артуымен және құрдастары мен ересектердің эмоционалдық күйлеріне
эмпатия жасау қабілетімен байланысты. Алайда, мұндай эмоционалды түсіну
деңгейінде бірінші сынып оқушылары мен үшінші сынып оқушылары, әсіресе
төртінші сынып оқушылары арасында айқын айырмашылық бар.Бастауыш мектеп
жасындағы балалардың эмоционалды сферасының тағы бір ерекшелігі - олардың
әсерлілігі, жарқын, үлкен, түрлі-түсті барлық нәрсеге эмоционалды
жауаптылығы. Монотонды, жалықтыратын сабақтар бірінші сынып оқушысының
танымдық қызығушылығын тез төмендетеді, оқуға деген жағымсыз эмоционалды
қатынастың пайда болуына әкеледі. Ал соңғы ерекшелігі балада қарқынды
қалыптасатын адамгершілік сезімдермен байланысты: жолдастық сезімі, сынып
үшін жауапкершілік, басқалардың қайғысына жанашырлық, әділетсіздікке реніш.
Сонымен бірге олар нақты әсерлердің, көрген мысалдың және тапсырманы
орындаудағы өзіндік іс-әрекеттің, мұғалімнің сөзінен алған әсерінің
әсерінен қалыптасады. Бірақ есте ұстаған жөн, бастауыш сынып оқушысы мінез-
құлық нормалары туралы білгенде, ол мұғалімнің сөздерін эмоционалды түрде
ренжіткен кезде, ол басқаша емес, тікелей осылай істеу қажеттілігін
сезінгенде ғана қабылдайды.Бастауыш сынып оқушысы жақсы іс-әрекет жасай
алады, біреудің қайғысына жанашырлық таныта алады, ауру жануарға аяушылық
білдіре алады, басқасына ол үшін қымбат нәрсе беруге дайын екендігін
көрсете алады. Ол үлкен балаларының қауіп-қатеріне қарамастан, жолдасына
жасалған ренішпен көмекке асығуы мүмкін. Сонымен бірге, ұқсас жағдайларда
ол бұл сезімдерді көрсетпеуі де мүмкін, керісінше, жолдасының сәтсіздігіне
күлуі, аяушылық сезімін сезінбеуі, бақытсыздыққа немқұрайлы қарауы және
т.б. Әрине, ересектердің үкімін естігеннен кейін, мүмкін, ол өзінің
көзқарасын тез өзгертеді және сонымен бірге формальды түрде емес, мәні
бойынша қайтадан жақсы болып шығады.
Бастауыш мектеп жасында адамгершілік сезімдер баланың іс-әрекеттің
моральдық принципін әрдайым жеткілікті түрде анық біле бермейтіндігімен
және түсінетіндігімен сипатталады, бірақ сонымен бірге оның тікелей
тәжірибесі оған ненің жақсы, ненің жаман екенін айтады. Сондықтан, рұқсат
етілмеген әрекеттерді жасай отырып, ол әдетте ұят, өкініш және кейде
қорқыныш сезімдерін бастан кешіреді. Яғни, бастауыш мектеп жасындағы
кезеңде баланың қызығушылығында, оның басым сезімдерінде, оны иеленетін
және қызықтыратын объектілерде елеулі өзгерістер орын алады.
Бастауыш сынып оқушыларының еріктік сферасының жас ерекшеліктерін
қарастырайық. Оқу іс-әрекетінде және құрдастар ұжымында бастауыш сынып
оқушысы ең алдымен дербестік, өзіне деген сенімділік, табандылық,
төзімділік сияқты ерік-жігер қасиеттерін қалыптастырады.Бастауыш сынып
оқушысының маңызды ерікті қасиеті - ұстамдылық. Бұл қасиет алдымен
ересектердің талаптарына бағыну қабілетінде көрінеді. Көптеген оқушылар
серуендеуге, ойнауға, кітап оқуға деген ықыластарын тежеп, алаңсыз, бөгде
істермен айналыспай, өз бетінше сабақ дайындай алады.Бастауыш сынып
оқушысының бойында ұстамдылыққа қарама-қарсы жағымсыз мінез-құлық қасиеті -
импульсивтілік байқалады. Осы жастағы эмоционалдылықтың жоғарылауы
нәтижесінде импульсивтілік жарқын күтпеген тітіркендіргіштерге, баланы
өзінің жаңалығымен баурап алатын барлық нәрсеге тез назар аударудан
көрінеді.Ұлдар өздерінің мінез-құлқында ең импульсивті, ал қыздар ұстамды.
Бұл соңғылардың отбасындағы ерекше жағдайына байланысты, олар күнделікті
өмірді ұйымдастыруда бірқатар үй тапсырмаларын орындайды және шектеулерге
ие, бұл олардың бойында ұстамдылықты тәрбиелеуге ықпал етеді.Бастауыш сынып
оқушылары көбінесе өз іс-әрекеттеріне сенімсіздік танытады. Өзіне сенімсіз
және ұялшақ бастауыш сынып оқушылары жаңа, таныс емес ортада, қатты білімі
болмаған жағдайда, жиі қайталанатын сәтсіздіктердің салдарынан
болады.Табандылық, ең маңызды мінез-құлық қасиеті ретінде, әсіресе III
сыныпта кездеседі. Оның арқасында оқушылар айтарлықтай жетістіктерге
жетуде.
Бастауыш мектеп жасында ерікті іс-әрекетте сезімдер үлкен рөл
атқарады, олар көбінесе мінез-құлық мотивтеріне айналады. Бұл кезеңде ерік-
жігер мен сезімнің дамуы үнемі өзара әрекеттесуде жүреді. Кейбір
жағдайларда сезімдер ерік-жігердің дамуына ықпал етсе, басқаларында
тежейді. Мәселен, мысалы, мектеп ұжымының ықпалымен адамгершілік
сезімдердің қарқынды дамуы (парыз сезімі, жолдастық және т.б.) III сыныпқа
қарай оқушылардың ерікті іс-әрекетінің мотивіне айналады. Біріншіден, бұл
эмоционалды мотивтер жеке мотивтермен анықталады. І-ІІ сынып оқушысы неге
серуенге шықпадың деген сұраққа былай деп жауап береді: "Анам балағат
сөздер айтады", "Ертең мен екі аламын ба деп қорқамын", "Мен қызықты әңгіме
оқыдым" және т.б. III сыныпқа қарай сезімдер әлеуметтік сипатқа ие болады:
"Сабақты үйрену керек, әйтпесе "екеуін" ұстау керек".Бастауыш сынып оқушысы
үшін ерік-жігерді дамытудың маңызды шарттарының бірі - мақсаттардың қол
жетімділігі. Оқушыға қол жетімді міндеттерді шешуге бағытталған іс-шаралар
мақсатқа ие болады. Табысқа жетудің объективті мүмкіндігін тудыратын
шешілетін міндет баланы мақсатқа жету үшін күш-жігерін жұмылдыруға,
ұйымшылдықты, шыдамдылықты, табандылықты көрсетуге мәжбүр етеді. Бастауыш
сынып оқушысы үшін тапсырманың шешімділігі көбінесе оның оны шешу
құралдарына қаншалықты иелік ететіндігімен ғана емес, сонымен бірге
мақсаттың оған қаншалықты көрінетіндігімен де анықталады. Сондықтан бала
тапсырманың басы мен соңы қай жерде екеніне мән береді. Мақсаттардың
ашықтығы жұмыс көлемінің шектелуімен қамтамасыз етіледі, бұл мақсатқа
жетудің барлық жолын көруге мүмкіндік береді. Осы жолдағы кез-келген
маңызды кезеңдерді белгілеу, аралық кезеңдер болған кезде түпкі мақсатты
көрсету және шешімнің жеке қадамдарын нақты анықтау оқушының іс-әрекетіне
зейін қоюдың қажетті шарттары болып табылады. Керісінше, көру шекараларының
бұлыңғырлығы, тапсырманың анықталмауы оны шешуге кедергі болады.
Бастауыш сынып оқушысының мінез-құлқы мен іс-әрекетін ерікті түрде
реттеу тұрғысынан тапсырмалардың (тапсырмалардың) оңтайлы күрделілікте
болуы маңызды. Бұл бастапқыда сәттілік тәжірибесін қамтамасыз етеді,
осылайша мақсатты қол жетімді етеді, бұл өз кезегінде одан әрі күш-жігерді
жандандырады. Тым қиын тапсырмалар оқушының жағымсыз сезімдерін тудыруы
мүмкін, күш-жігерден бас тартуы мүмкін. Тым жеңіл тапсырмалар да ерік-
жігердің дамуына ықпал етпейді, өйткені оқушы көп күш жұмсамай жұмыс
істеуге дағдыланады.
Оқушылардың ұйымшылдығын, табандылығын және басқа да ерікті
қасиеттерін көрсетудің тағы бір шарты - бұл бала өзінің мақсатқа жетуін
көретін және оны өзінің іс-әрекеті мен күш-жігерінің нәтижесінде жүзеге
асыратын іс-әрекетті ұйымдастыру. Осыған байланысты мұғалімнің әдістемелік
тұрғыдан ойластырылған нұсқаулары сынып жұмысы кезінде де, үйге тапсырма
беру кезінде де үлкен маңызға ие болады. Мұғалім іс-әрекеттің жүйелілігі
мен мақсаттылығын үйретуі керек, яғни ерік-жігерді дамытудың алғышарттарын
жасауы керек.Мұғалімнің нұсқаулары, оқу құралының ұсыныстары оқушылардың
ерікті әрекеттерін ынталандырады.Мектепте алғаш рет ауызша нұсқау, ең
алдымен мұғалімнің сөзі оқушыны тиісті шешімдер қабылдауға және әрекет
етуге мәжбүрлейтін бірден-бір белгі болып табылады.Осылайша, бастауыш сынып
оқушыларының эмоционалдық интеллектінің қалыптасу ерекшеліктерін біле
отырып, мұғалімдер ұйымшылдық, мақсатқа жетуге ұмтылу, ерік-жігер,
табандылық, борыш сезімі, жолдастық және т.б. сияқты маңызды қасиеттерді
қалыптастыру үшін оқыту жүйесін мақсатты түрде құра алады.

2.2 Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты эмоцияның өзгеруі

Жасыратыны жоқ, қазіргі заманғы баланың ең жақын досы — теледидар
немесе компьютер, ал сүйікті ісі — мультфильмдер немесе компьютерлік
ойындарды көру. Балалар ересектермен ғана емес, бір-бірімен де аз араласа
бастады.Өйткені, адамдардың жанды қарым-қатынасы балалардың өмірін едәуір
байытады, олардың сезім аясын ашық түстермен бояйды. Қазіргі балалар
басқалардың сезімдеріне аз жауап бере бастады. Олар әрқашан өздерін білуге
және басқаруға қабілетті бола бермейді эмоциялар.Эмоциялар олар балалардың
өмірінде маңызды рөл атқарады: олар шындықты қабылдауға және оған жауап
беруге көмектеседі. Позитивті тәжірибелер адамды шығармашылық ізденістері
мен батыл батылдықтарына шабыттандырады, ал жағымсыз әсерлер даму үдерісін
тежейді.Гиппократ сонымен бірге организмде болып жатқан ішкі процестерді
түсінуде шешуші рөл атқаратынын мойындады эмоциялар.Эмоциялар денедегі
белгілі бір физиологиялық өзгерістермен бірге жүреді. Қазіргі бағалаулар
бойынша барлық физиологиялық және медициналық мәселелердің шамамен 80%- .
мыналар жатады эмоционалды компоненттер.Бірақ психиканың ауыр функционалдық
бұзылыстарынан басқа - эмоциялық сала, қандай да бір жолмен ауру деп
санайтын адамның өмірі үнемі толып тұрады эмоционалды – біздің өміріміздің
әл-ауқатын елеулі түрде бұзатын, тіпті өмірді үнемі уландыратын сезімдік
дисгармониялар мен бақыланбайтын реакциялар арқылы.Психикаға түсетін
жүктеме қазір бұрынғыға қарағанда салыстырмалы түрде үлкен. Бұған қазіргі
өмірдің ырғағы, ақпараттың көптігі, оқиғалар мен тұлғалардың калейдоскопы
және басқа факторлар кінәлі. Сондықтан жұмыс өте өзекті және маңызды,
дамытуға бағытталған эмоциялық сала.Мәселелер эмоциялық сала даму отандық
балалар мен әлеуметтік психологияда Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, А.В.
Запорожец, Д.Б. Эльконин, М.И. Лисина, Л.И. Божович, сондай-ақ олардың
шәкірттері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.