Мақал - мәтелдер туралы түсінік

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

М.Жұмабаев атындағы жоғары колледж

Курстық жұмыс
Тақырыбы:Бастауыш сыныпта мақал-мәтелдерді оқытудың тәрбиелік мәні

Орындаған:Қайыржанова Д.Қ.
Тексерген:

Петропавл қаласы-2022жыл.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-бөлім. Қазақ мақал-мәтелдерінің мазмұны және олардың
педагогикалық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.1 Бастауыш сыныптарда мақал-мәтелдердің ұқсастығы мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Мақал-мәтелдер – тәрбие
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2-бөлім.Бастауыш сыныпта мақал-мәтелдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ..22
2.1 Бастауыш сыныпта тәрбие үрдісінде мақал-мәтелдерді
пайдалану ... ... ...24
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал-мәтелдер қолдану арқылы
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. .27
3-бөлім.Практикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..38

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:Халық ауыз әдебиетінің бай мұрасы дүние
жүзі әдебиетінде бар, сондықтан әр елдің ақын-жазушылары оның алтын қорынан
рухани мол қазына алып, өз жеміс елегіне нәр етеді.Осы ауыз әдебиетінің
түрлерінің ішінде менің тоқталып отрғаным мақал-мәтелдер жайлы сөз қозғау.
Қай халықтың ауыз әдебиетінде болса да мақал мен мәтел көлемі шағын, тілі
көркем, мазмұны бай жанрға жатады. Мақалдар мен мәтелдер ғасырлар бойы
халықпен бірге жасап, біреулері ескіріп қолданудан шығып қалып, екіншілері
жаңарып, жаңадан пайда болып отырады. Халық шығармаларынаң басқа түрлері
сияқты мақал мен мәтелдерді де әуел баста жеке адамдар шығарады, оны
біреуден біреу естіп жаттап жаңғыртады, әндейді, өзгертеді. Сөйтіп, олар
бірте-бірте жалпы ортақ мұраға халық шығармасына айналады. Демек, мақал-
мәтелді халықтың өмірден жасаған қорытындысы, ақыл-ой түйін деуге болады.
Мақал мен мәтелдердің өмірмеңдігі, ұмытылмай ұзақ жасайтындығы – тілінің
көркемдігі мен мазмұның тереңдігінде, аз сөзбен көп мағына беретіндігінде,
жаттауға, жадында сақтап керек екенінде еске түсіруге қолайлы екендігінде.
Мақал мен мәтел халық өміріндегі алуан түрлі оқиғаларды, қарым-қатынастарды
қысқа, тұжырымды тілмен жеткізеді. Айтылмақ ойды ажарлайды, айқындайды.
Мақал мен мәтел халықтың өзі қолдан жасалған заңы, тұрмыста кесздескен
әртүрлі жағдайларды түсіндіретін оқу құралы іспетті, Мақал-мәтелдерде
көбінесе, ортақ ой жалпы ереже, анықталмаған қағидалар айтылады, тұлғасы
жағынан тілге жеңіл, құлаққа жағымды дыбысқа, ұйқасқа құрылады, мағынасына
лайық көркем тілмен өлеңмен жасалады. Мақа-мәтел халық шығармасының ең
шағын түрі; көркем сөзбен көмкерілген дербес шығарма.Мақал-мәтел мағыналы
шығарма. Мақал дегеніміз халықтың ғасырлар бойы өмірде, табиғаттан көрген-
білгенің бейнелейтін шағын шығармасы, сөз өнері.Мақал- мәтелдердің шығу,
даму тарихын қоғам өмірінен, әлеуметтік ой сананың өсуіне бөліп қарауға
болмайды. Мақал-мәтелдер тек ауызекі сөзді көркейту үшін ғана емес, көркем
шығармаларда да жиі қолданылады. Ақындар мен жазушылар өз шығармаларында
халық даналығынан туған дайын нұсқаларды пайдаланумен бірге, сол үлгімен
өздері де жаңа мақал- мәтелдер жасайды.
Мақсаты: Мақал мен мәтелдің айырмашылығын ажырату, күнделікті өмірде
қажеттілігін анықтау. Мақал-мәтелдердің құрылымын, ұқсастығы мен
айырмашылығын зерттеп, ауызекі тілде алатын орнына шолу жасау.Мақал-
мәтелдерді күнделікті өмірде қолдана білу және ғасырлар шежіресі екенін,
сөздік құрамды молайтатын, тіліміздегі сөздің көркі екенін, мақал-мәтелдер
арқылы адамгершілікке, ұлттық тәрбие беруге, отаншылдыққа, елжандыққа
тәрбиелеп баулу.
Зерттеу міндеттері:
1. Мақал-мәтелдер туралы түсінік;
2. Мақал мәтелдердің тәрбиелік мәні;
3. Мақал мәтелдердің шығуы және оны қазақ әдебиетінде оқытылуы
туралы түсінік беру.
Курстық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,үш бөлімнен,қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1-бөлім. Қазақ мақал-мәтелдерінің мазмұны және олардың
педагогикалық міндеттері

Мақал-мәтелдер бір ғасырдың, ғана жемісі емес. Мақал-мәтел-халық ауыз
әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан,өзіндік ерекшеліктерімен танылған
халықтың асыл ойының көркем жиынтығы. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін
шешетін асыл мұра,ақылына ақыл қосатын, жарқын болашағына дұрыс бағыт
сілтейтін,өмірді танытатын қамқоршы. Онда халықтың өмір сүру барысындағы
барлық тәжірибенің өнегелі өсиеттері айтылған,халық даналығы сақталған.
Қазақтың мақал-мәтелдері –көркем әдебиетте сөздің әрін келтіретін,айтайын
деген ойдың мағынасын толықтыратын, сонымен қатар ұтымды да ықшам
қолданатын әдемі форма. Өйткені бұл-мол тәжірибенің ұзақ уақыт әбден
сұрыпталған,екшелген,сыннан өткен асыл түйіні. Адамның мінезіндегі жат
қасиеттер де мақал-мәтелдерде жеркенішті түрде берілген. Халық даналығына
баулуда мақалдар мен мәтелдердің тәрбиелік мәні бөлек. Мақал мен
мәтелдердің мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем,еске сақтауға икемді де
жеңіл болғандықтан және бала тәрбиелеу ісінде ерекше рөл атқаратындықтан
балалар әдебиетінен үлкен орын алады. Сонымен қатар балаларға арналған
мақалдар мен мәтелдердің ерекшеліктері оның құрылысы мен жасалу жолынан
емес ,мазмұны мен мағынасы тәрбие жұмыстарына, оқу-ағарту істеріне
байланысты болуынан көрінеді. Мақалдар мен мәтелдер балаларға терең ой
салумен қатар,оларды көркем және обырызды сөйлеуге жаттықтырады, сөз
байлығын, сөздік қорын байыта түседі. Қай халықтың болса да ауыз
әдебиетінде мақал мен мәтел көлемі шағын, мазмұны бай, тілі көркем жанырға
жатады. Мақал-мәтелдер өзін жасаушы халықпен бірге жасайды, біреулері
ескіріп қолданудан шығып, екіншілері жасарып, жаңадан туындап жатады. Халық
шығармасының басқа түрлері секілді мақал мен мәтелдердіде әуел баста жеке
адамдар шығарады, оны біреуден біреу естіп, жаттап айта
жүреді,өңдейді,өзгертеді, сөйтіп олар бірте-бірте жалпы халықтық мұраға
айналады. Демек, мақал-мәтелді белгілі бір халықтың өмірде көрген –білгенін
жасаған қорытындысы, ақыл-ой түйіні деуге болады. Мақал мен мәтел халықтың
өзі жасап алған заңы, өмірде болатын әр түрлі жағдайларды ұғындыратын,
түсіндіретін оқу құралы іспетті. Мақал-мәтелде, көбінесе, ортақ ой, жалпы
ереже, анықталған қағидалар айтылады,формасы жағынан тілге жеңіл, құлаққа
жағымды дыбысқа,ырғақ-ұйқасқа құрылады, көбінше көркем тілмен-өлеңмен
жасалады. Мақал мен мәтелдердің өміршеңдігі – тілінің көркемдігі мен
мазмұнының тереңдігінде, аз сөзбен көп мағынаны беретіндігінде, еске
сақтауға қолайлылығында. Мақал-мәтел адам тұрмысындағы алуан түрлі
уақиғаларды,қарым-қатынастарды қысқа, тұжырымды тілмен түсіндіреді;
айтылмас ойды ажарлайды, әрі анықтайды. Сондықтан да халық сөздің көркі –
мақал деп бағалаған. Мақал-мәтел – қос мағыналы шығарма, онда көбінесе тура
мағынамен қатар астарлы мағына да болады. Тура мағына мысал ретінде алынады
да негізгі ой астарлап айтылады. Мысалы, Тырнадан қалауыл қойсаң, төбеңнен
қиқу кетпес.Мақал-мәтел, әдетте бүкіл адам баласына ортақ. Сондықтан бір
халықтың мақалын екінші халық төл шығармасындай қабылдай береді. Көптеген
мақал-мәтелдер көнермей көп жасайды, әлденеще ұрпаққа, қоғамға қызымет
етеді. Малым жаным садағасы, жаным арым садағасы; Қоянды қамыс өлтіреді,
ерді намыс өлтіреді дейтін ежелгі халық мақалдары Ұлы Отан соғысы кезінде
де ел аузынан түскен жоқ, елдегі ембеккерлерді, майдандағы жауынгерлерді
жігерлендіретін құрметті сөзге,ұранға айналды. Мақал-мәтелдердің шығу, даму
тарихын қоғам өмірінен, әлуметтік ой сананың өсуінен бөліп қарауға
болмайды. Таудай талап бергенше, бармақтай бақ берсін, Ісінің ағына
қарама, маңдайыңның бағына қара, дейтін мақалдар өткен қоғамның санасын
елес берсе, Талапты ерге нұр жауар, Еңбек етсең емерсің, дейтін
мақалдар халық сана сезімінің өскен кезін бейнелейді. Ал Оқу-өмір
шырағы,кітап-білім бұлағы, Отан үшін отқа түс-күймейсің, дейтін мақалдар
жаңа заманның,біздің қоғамның ой-санасынан туған. Мақал-мәтелдер ауыз екі
сөзді көркейту үшін ғана емес, көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын
жазушылар шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол үлгімен
өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ
бала мен ойнамайды, тоқ бала аш баламен ойнамайды, дейтін сөз мақалға
айналып кеткені рас.Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнайы айтылған
мақал мен мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше. Бұл барлық айтылған
ойдың, насихаттың жиынтығы,қорытындысы ретінде беріледі. Мысалы Ата балаға
сыншы, деген халық мақалы мейлінше дұрыс айтылған пікір. Бұл өмір
тәжірибесінен алынған бірден бір даналық сөз. Бала өсіруде, тәрбиелеуде
халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық ойларын балаларға,жеткіншектерге
арнады. Өз өмірін ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал-мәтел
етіп, үлгі өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына,немересіне
қалдырып отырған. Бала-бауыр еті, көздің нұры деп босқа айтпаған. Кім болса
да өз баласын білімді, өнегелі халық азаматы болып өссе екен деп арман
еткен. Сол арманын іске асыру үшін қолда бар барлық мүмкіншілігін бала
болашағының игілігінен аямайды. Оқу білім-өмір шырағы, деген нақыл
сөздерді әрқашан құлағына құйып отырған.
Оқу білім азығы, білім-ырыс қазығы деп өз болашағының ырысты болуы да сол
білімиділіктен туатынын айтады. Ақыл-тозбайтын тон, білім таусылмайтын
кен- деп оның болашағы да соншалық босымды, мығым болатынын сан рет
ескертеді. Бірақ мұның өзі еңбексіз, әрекетсіз тектен-тек қолға түсе
қылатын оңай олжа емес. Асуы қиын бел-белес, ұшы қиыры көрінбейтін құба жон
екенін де ашық айтқан. Қажымай қайрат көрсету арқылы ғана оның үлесіне
жетуге болатынын ескертеді. Білім қымбат, білу қиын деген мақал осыдан
алынып, жас өспірімдерге әдейі айтылған. Өз білмегеніңді кісіден сұра,
үлкен жоқ болса кішіден сұра, қалайда соның уәдесіне жет, шыңына көтеріл
дегенді насихат етеді. Егер білім алу жолындағы қиыншылыққа төзбесең,
еңбектенбесең қатарыңнан қалып қойсаң, өкінішті боласың.Өкініш естен
кетпейді, бір тойғаның түске жетпейді, Өнерлі жігіт өрге жүзер,өнерсіз
жігіт жер соғар, – деп жастардың намысына тие, ойына қозғау сала айтатын
жақтары да халық мақалдарынан көп кездеседі. Адам болар баланың кісіменен
ісі бар, адам болмас баланың кісіменен несі бар, – деп баланың
психологиялық оқу процесіне зер салып,дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған.Адам
болатын баланың талабы, ынтасы жас кезінен танылады. Көпшілікке, оның
игілікті жақсы жақтарына үйір бола бастайды. Қоғамшыл, көпшіл бола
бастайды. Ақыл, парасатқа бой ұрып, игі жұмысқа тез үйренеді.Өзге тілді
үйретуде оқытушы алдында отырған әр оқушының қабілетін, жеке ерекшелігін
ескере отырып, педагогтік мақсаты мен тәжірибесіне, шеберлігіне байланысты
оқытудағы тиімді әдіс- тәсілдерді таңдап алатыны белгілі. Бұл мақсатты
жүзеге асыру үшін үйренушімен сауаттылықты қалыптастыру, сөз мағынасын
ұғындыру, мәдениетті әрі мәнерлі сөйлеуге үйрету, шығармашылық бағытта
жұмыстанады. Мемлекеттік тілді меңгертуде шұрайлы қазақ тілінің мол сөздік
қорымен қатар, философиялық мағынасы терең мақал-мәтелдерін молынан
пайдалануға болады. Мақал-мәтелдер – образды, ұйқасты, тұжырымды әрі үлгі-
өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз. Мақал қай халықта да оның
сан жылдар бойғы іс-тәжірибесінен туындайтын даналық тұжырымдар екені
белгілі. Ұлттық қазынаның бұл түрі қай кезде де өзекті, ендеше біздің
заманымызда да мақалдар құнды әрі қажет екеніне дау жоқ.Мақал-мәтелдердің
тілі қарапайым және өте көркем, сөздік құрамы бар. Сөйлем құрылысы жағынан
жеңіл, әсерлі болып келеді. Халық мақал-мәтелдердегі қолданылған сөздердің
тек қана сыртқы сұлулығына қарамайды, сонымен қатар құрамындағы сөз
мағынасының шебер, орынды қолданылуына назар аударады. Мақал-мәтелдерді
үйрету тіліміздің байлығын, сөйлем құрылысын, дұрыс сөйлеу заңын жетік
білу, тілді дамытып, баланың ой-өрісін кеңейтуге көп әсер етеді. Қазақ
тілін басқа ұлт өкілдеріне, орыс тілді бөлім оқушыларына оқытқанда,
фонетика мәселесіне жеке көңіл бөлу керек. Қазақ тілінің ерекшелігіне тән
дыбыстары бар мақал-мәтелді дұрыс айту дағдысын қалыптастыру үшін мына
жұмыстар жүргізіледі:
1.Оқытушының мақал-мәтелді, мәтінді оқып көрсетуі;
2.Магнитофоннан мәтін тыңдатып, одан мақал-мәтелдерді тапқызу;
3.Мақал-мәтелдерді тыңдату, қайталау, өз қатесін өзіне түзеттіру;
4.Мәтінді, мақал-мәтелдерді қайта оқыту жұмыстары;
5.Мақал-мәтелдерді мәнерлеп оқытуға жаттықтыру жұмысы;
6.Мақал-мәтелді өзінше айта білуге жаттықтыру жұмысы;
Мақал-мәтелдің дұрыс орфоэпиясын қалыптастыруда мәнерлеп оқытудың мәні
зор. Мақал-мәтелдерді дұрыс айта алмау оның тыңдаушыға түсініксіздігін
туғызады, әрі тыңдаушыға дұрыс әсер етпейді. Мақал-мәтелді мәнерлеп айтуға
үйрету үшін, ондағы әр сөзді үндестік заңына бағына отырып, дұрыс айта
білуге жаттықтыру қажет. Мұнда мақал-мәтелдегі әр сөздің анық айтылуымен
жұмыс жасалады. Сонан соң мақал-мәтелдегі қиын сөз тіркесін айтқызып
жаттықтыру да пайдалы.Мақал-мәтелдер тәрбиелік жағынан да, оқушылардың
сөздік қорын молайтуда да теңдесі жоқ мұра екенін мойындай отырып, қазақ
тілі сабақтарында олармен жұмыстың сан түрін жүргізуге болады. Ескерер
нәрсе, тапсырманың барлық түрінде де мақалды тіл үйренушінің өзіне аудартып
немесе орыс тіліндегі мағынасы ұқсас баламасын мысалға келтіре отырып,
мағынасын ашып түсіндіріп отырған дұрыс.Мақал-мәтелдерге байланысты
жүргізілетін мынадай жаттығу түрлерін атауға болады:
а) мақал-мәтелдің ішіндегі бір сөзді ауыстырып беріп, яғни қатесін
оқушыларға түзеттіру;
ә) мақал-мәтелдің кейбір сөзінің, сөздегі дыбысының орнына көп нүкте қойып,
оны толықтырып жазғызу;
б) қарапайым сөйлем мен мақалды қатар беріп, ажырату; екі топқа бөліп, әр
топқа белгілі бір тақырыптағы мақалдар айтқызып жарыстыру;
в) сөздерді орындарына қойып мақалды дұрыс құрастыру;
г) мақал-мәтелдің жартысы беріліп, оны аяқтау тапсырылады. Мысалы, мына
мақал-мәтелдердің екінші бөлімін тауып жазыңыз:
Білекті бірді жығар, ... ... .2. Өнерлі жігіт өрде озар, ...
Көре-көре көсем боларсың, ... ..
ғ) мақал-мәтел құрамындағы бір сөзді ғана атап, ол сөзі бар мақал айтқызу.
Мысалы, білім немесе ана сөзі бар мақал-мәтелдің мағынасы түсіндіріліп,
қайталанады. Мұндай жаттығуларды бұрын өтілген мақал-мәтелдерді бекіту,
қайталау үшін қолдануға да болады. Кейбір тапсырмаларды оқушылар мақалдың
мағынасын түсініп, айтылуын меңгерту жұмыстары жасалғаннан кейін ғана
жүргізген дұрыс.Септіктерді өткенде қарапайым сөйлемдерден гөрі, мағыналы
мақалдарды қолданған әрі пайдалы, әрі қызықтырақ дер едім.
А.с. Денсаулық – зор байлық
І.с. Дарақының күлкісі қанбас, жалқаудың ұйқысы қанбас
Б.с. Жалқауға мың сылтау
Т.с. Темірді қызған кезде соқ
Ж.с. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің
Ш.с. Көп жасағаннан емес, көп көргеннен сұра
К.с. Еңбекпен тапқан мал тәтті
Мақалдар түрлі тақырыпты қамтиды, соның ішінде достық, ерлік, еңбек
туралы мақалдарда сын есімдердің тұнып тұрғанын осы тақырыпты өткенде шебер
пайдалануға әбден болады: Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар.
Еріншекке бүгіннен ертең оңай.
Арсызға алты күн мейрам.Арлы арына қараса, арсыз жеңдім дейді т.б.
Оқушылардың сөйлеу тілін дамытудағы жазбаша жұмыстардың бірі – шығарма
жаздырту. Сын есімдерді өткен кезде көбінесе оқушыларға дос туралы шағын
шығарма немесе біреуге мінездеме жазып келуге тапсырма беремін. Адамның
жақсы-жаман қасиеттерін сипаттайтын мақалдардың тілімізде өте көп екендігін
мысалмен түсіндіре отырып, оқушының үйде орындайтын жұмысында да міндетті
түрде кемінде бес мақалды пайдалануын талап етуге болады. Мақал-мәтелдерді
мазмұндама, шығарма құрамында орынды қолдануға да үйреткен дұрыс. Жыл бойы
мақалдарды үйрету жұмыстарын белсенді жүргізудің нәтижесінде, оқушы кез
келген шағын мәтінге жоспар құруда немесе мәтіннің мазмұнын түйіндеуде ойын
мақалдап айтуды үйренсе, оқытушының еңбегінің еш кетпегені деп бағалауға
болады. Қорыта айтқанда, мақал-мәтелдер арқылы сөйлеу тілін дамыту, ол үшін
мақалдарды сабақта тиімді пайдалану мақсатында сауатты қолданылған
әдістемелік тәсілдер мен жоғарыда көрсетілген жұмыс түрлері, тиімді
ұсынылған ақпарат жақсы нәтиже береді. мақал мен мәтелге анықтама беріліп,
өзара ортақ тұстары және айырмашылықтары айқыңдалды. Сондай-ақ, зерттеу
нысаны болып отырған тұрақты тұлғалардың коммуникативтік, кумулятивтік
қызметіне, әлеуметтік мәні мен қайнар көздеріне сипаттама берілді. Қазақ,
орыс және ағылшын тілдері бойынша мақал-мәтелдерді зерттеуге арналған
ғылыми еңбектерге жалпылама шолу жасалып, аталмыш тілдік бірліктерді
топтастыру ұстанымдары айқындалды. Мақал-мәтелдер — халық тарихы, оның
әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі, даналығы мол көрініс тапқан, ой
дәлдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленетін тілдік бірліктер болып табылады.

1.1 Бастауыш сыныптарда мақал-мәтелдердің ұқсастығы мен айырмашылықтары

Мақал-мәтелдер құрылысы жағынан сырттай ұқсас болып келгенімен,
олардың мазмұнды түйіндеуінде, ойды шешуінде өзіндік ерекшеліктері,
айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтар мен ерекшеліктер мақал-мәтелдің ойды
түйіндеу жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады.
Мақал дегеніміз - өмір құбылыстарын жинақтайтын бір немесе екі бөлімнен
құралып,алдыңғысында жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды пікір айтатын,
өте ықшам, бейнелі халық нақылы. Мақалдар аяқталған ойды білдіретін жай
немесе құрмалас сөйлем болып келеді, құрамындағы сөздер өзінің дербес
мағынасын сақтайды. Бір мысал талдап көрелік: Тоқпағы күшті болса, киіз
қазық жерге кірер деген мақалды алсақ, бұл екі жай сөйлемнен тұрады. Мұнан
мақалдар көбінесе екі бөлімді болатынын көреміз. Оның үстіне мақалда ой
тиянақты болып келеді. Алдыңғы ой екінші түйінді пікірдің шарты түрінде
келеді. Киіз қазықтың жерге кіруі тоқпағының күшті болуына байланысты
екендігі анық айтылып тұр. Мезгіл жетсе, мұз да ерір деген мақалдан да
осыны байқауға болады. Мақалда бір-біріне қарама-қайшы ұғымдар мен нәрселер
салыстырылып, шендестіру арқылы ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып
келеді. Ал мәтел құрылысы жағынан мақалдан өзгешерек. Мәтелде қорытынды ой,
түйін айтылмайды, тұспал ғана болады. Бейнелі сөз айшығы арқылы берілген
ойды тыңдаушы өзі топшылайды, тұжырым жасайды. Мысалы, Көппен көрген – ұлы
той дегенде тұспал ғана бар. Бұл жерде мағынаны тыңдаушы өзі қорытуына
тура келеді. Мәтелде дәлелдеу де, тиянақты тұжырым да болмайды, мағына ашық
емес, қорытынды пікір жоқ.Мәтел – халық арасында кең тараған, қорытындысы
болмайтын, негізгі айтылатын ой жанамалап берілетін, ықшам кестелі халық
сөзі. Өзінің құрамы жағынан фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір
табан жақын келеді. Мақал – мәтелдің бойында поэзияға тән жинақылық,
үнділік, сазды- лық, ұйқас, ырғақтылық байқалады. Онда басы артық сөз
болмайды. Барлығы өз орнында, ішкі мазмұнына сыртқы формасы сай үндестік
тапқан болып келеді. Ер дәулеті - еңбек деген мақалды талдап көрелік.
Осындағы сөздердің бірін де өзгерту мүмкін емес. Мұндағы негізгі ой –
еңбектің қажеттілігін, ол бүкіл бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой
қазығы еңбек деген сөз болған соң, е дыбысы ерекше естіліп тұр. Мақалға
саздылық, үнділік беріп тұрған да – сол. Дәулет сөзінің мақал бітіміне
кіруі де соған байланысты. Оның орнына ырыс, байлық, молшылық т.б.
сөздердің біреуін де ала алмайсың. Сөздерді ауыстырып қолдансақ, онда бұл
мақал поэтикалық қасиетінен де, мән – мағынасынан да айырылады, мақалдық
қасиеті жұтаңдайды. Мақал-мәтелдерде халық сөзді барынша үнемдеп қолданады.
Тіпті кейде кейбір сөзді тастап кетіп отырады. Мысалы, Ақыл – жастан, асыл
– тастан мақалында шығады деген сөз қалып қойған. Бірақ одан мақал
ойсырап тұрған жоқ. Түсіп қалған сөз өз өзінен ойға оралып, ишарамен
білінеді. Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Мысалы,
Өнер алды – қызыл тіл, Ер қанаты – ат, Елін сүйген ер болады,
Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді деген мақалдар ешқандай тұспалдаусыз
тура мағынада айтылып тұр. Ал, Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда,
Не ексең, соны орарсың, т.б. мақал-мәтелдерде айтпақ ой тура айтылмай,
жұмбақтап, астарлы мағынада білдірілетінін көреміз. Мақалдар мен
мәтелдердің үш жақты ерекшелігі бар тұлғалар екендігіне ғалымдар ертеден-ақ
назар аударып келеді. Біріншіден, мақалдар мен мәтелдер – фразеологизм
сияқты тілдік құбылыс. Екіншіден, пайымдау мен ой - пікірдің түйіні ретінде
логикалық тұлға. Үшіншіден, келелі ой, кең мазмұнды қысқа айтып, қорытынды
жасаудың тамаша үлгісі. Мақал-мәтелдердің осындай үш жақты қасиеті оларды
тілдік құбылыс ретінде және ойлау құбылысы ретінде бөлек-бөлек зерттеуді
қажет етеді.
Мақал мен мәтелдер сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбайды, дайын қалпында
жұмсалады, құрамдары әрқашан тұрақты болады. Мақал-мәтелдер фразеологизмдер
сияқты құрамын сақтап қолданылады, олардың сөздерінің орнын ауыстыруға
болмайды. Олар қай тұрғыда болсын, я морфологиялық, я синтаксистік тұрғыда
болсын, өзгеріссіз, даяр күйінде қолданылады. Мысалы, Аздың қадірін
білмеген, көптің қадірін қайтіп білер деген мақалда құрамындағы жеке
сөздердің берер мағынасы сөз болып отырған жоқ, түгел бір мақалдың тұтас
мәні сөз болып тұр. Мақал-мәтелдердің мағынасы сөйлемнің бастапқы
мағынасымен жарыса отырып дамиды да, келе-келе астарлы мәнге өтеді. Мысалы,
Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында, Біреуге ор қазба, өзің түсесің
дегендер тура мағынасымен қатар, ауыспалы мағынаға да ие. Ол мағыналар бір-
бірімен астарласып, байланысып жатыр. Адам аласы, яғни адамның жаман
пиғылы, жағымсыз жақтарын сырт бітімінен көре, сезе алмайсыз. Демек,
сөйлемнің фразеологиялық мағынасы ала сөзінің ауыспалы мағынасының
негізінде қалыптасқан. Біреуге ор қазба, өзің түсесің сөйлеміндегі туынды
мағына біреуге ор қазу , яғни басқаға жамандық жасау деген ұғымды
білдіреді. Ал өзің түсесің сыңары басқаға жамандық жасасаң, өзің де
жамандықтан аулақ қалмайсың дегенді білдіріп тұр. Мақал мен мәтел бір-
бірінен осындай белгілерімен ерекшеленеді. Қазақ өміріндегі әлеуметтік-
тарихи өзгерістерге байланысты мақал-мәтелдердің де мазмұны байып, өзгеріп
отырғанын көреміз. Әрбір тарихи кезең мақал-мәтелдерде өзінің ізін қалдырып
отырған. Мысалы, Базары жақын байымас, сол сияқты Ексең егін, ішерсің
тегін, деген мақалдар қазақ даласында сауда, базар сияқты қарым-
қатынастардың енуіне байланысты шыққаны, елдің экономикалық тіршілігіндегі
өзгерістен кеп туғаны айқын. Мақал-мәтелдерді байытып, оның сарқылмас
көліне үзілмей құйылып отыратын сала-сала бұлақтар бар. Олар – нақыл
сөздер, толғаулар, шешендер сөзі жеке, сом айтылған мағыналы өлең, өлең
жолдары, ақын-жазушылардың кітабынан шығып, мақал-мәтелдер қатарына қосылып
тұратын тұжырымды айтылған асыл сөздер, мағыналы көркем сөйлемдер. Ақын –
жазушылар шығармаларында мақал-мәтел болып кеткен жолдар мол. Ыбырай
Алтынсарин мен Абай Құнанбайұлының көптеген өлең жолдары қанатты сөздерге
айналып кеткені белгілі. Мысалы, Ыбырайдың Шегірткем, бір секірдің –
құтылдың, екі секірдің – құтылдың, үшіншіде – тұтылдың, Абайдың
Білімдіден шыққан сөз талаптыға болсын кез, Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
аздырар адам баласын дегендері мақал - мәтелдер қатарынан өз орнын
алған.Жастарға өнер-білім, тіл үйретуге, жан-жақты тәрбие беруде мақал-
мәтелдің мән-маңызы өте зор. Білім мен өнер еңбектің бір түрі болса, аз
сөйлеп, көп тыңдаған, көп оқып, білімін байытқан бала ғана өмірден өз
сыбағасын алып, өз орнын таба алатыны сөзсіз. Көптеген ғалымдарымыздың
ғылыми зерттеу еңбектерінде сөз болған мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні
жөніндегі пікірлеріне көңіл аударып көрелік. Мысалы, Балтабай Адамбаев
Халық даналығы деген еңбегінде: Әр халықтың мақалы мен мәтелі – сол
халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі. Ол кез-келген
оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі, тілге оралады. Сөйтіп, көп
ойлануды, ұзақ баяндауды керек ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл , оп-оңай, бір-
ақ ауыз сөзбен түсіндіреді, ұғындырады деп, мақал-мәтелдердің мінез-құлық
мәдениетіне, өнерге, әдебиетке, деген негізгі талаптарын тұжырымдауға
болатынына тоқталады. Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы ұлы ақын
Абай Құнанбайұлы ұлтымыздың ауыз әдебиетінің асыл қазынасы мақал
-мәтелдердің шығу тегін терең зерттеп, құнды пікірлер айтты. Мысалы, Жиырма
тоғызыншы қара сөзінде: Біздің қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы
да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны
да бар.Әуелі Жарлы болсаң, арлы болма дейді. Ардан кеткен соң, тірі болып
жүрген құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпенен мал
тап деген сөз болса, ол - ар кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып,
біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздемек - ол арлы
адамның ісі.
Қалауын тапса, қар жанады, Сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ
деген - ең барып тұрған құдай ұрған сөз осы. Сұрауын табамын, қалауын
табамын деп жүріп қорлықпенен өмір өткізгенше, малды не жерден сұрау керек,
не аққан терден сұрау керек қой. Атың шықпаса, жер өрте дейді. Жер өртеп
шығарған атыңның несі мұрат? Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол
дейді. Тәңірге жазып, мінбей-түспей арып, шөмеңдеп диуаналықпен бір күн
болған буралық неге жарайды?Алтын көрсе, періште жолдан таяды дейді.
Періштеден садаға кеткір-ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар
сұмдығын қостағалы айтқаны. Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті
дейді. Ата-анасынан мал тәтті көрінетұғын антұрғанның тәтті дерлік не жаны
бар. Бұлардың бәрінен де қымбат ата-анасын малға сатпақ ең арсыздың ісі
емес пе? Ата-ана шамасы келсе, михнаттанып мал жиса да, дүниелік жиса да,
артымда балаларыма қалсын дейді. Ол ата-ананы малға сатқан соң, құдайға
дұшпандық іс емес пе? Осындай білместікпенен айтылған сөздеріне бек сақ
болу керек.
Біздің қазақтың мақал-мәтелдерінің көбінің іске татырлығы да бар, іске
татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар дей
келе, Қалауын тапса, қар жанады, сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні
жоқ, Атың шықпаса жер өрте, Ата-анадан мал тәтті, алтын үйден жан
тәтті деген мақал-мәтелдердің сұрамсақтық, пәлеқорлық, дүниеқоңыздық,
қулық-сұмдық, алаяқтық сияқты жат мінездерді уағыздайтын, мағына-мәні қайшы
мақал-мәтелдер екенін дәлелдеді. Сондай-ақ, Отыз үшінші, Отыз алтыншы
сөздерінде Өнерді үйрен, үйрен де жирен, Өнерліге тоғыз өнер де аз,
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді,
Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер, Ағайынның азары болса да безері
болмас, Жол қуған қазынаға, дау қуған пәлеге жолығады, т.б. халықты
өнерге, бірлік-берекеге, достыққа шақыратын мақал-мәтелдердің мәніне баға
берді. Тарихи қалыптасқан тұрақты сөз тipкестеріне идиомалық тіркестермен
қатар ғасырлар бойына coзылған ұзақ дәуірдің өмір тәжірибелерінен екшеліп
алынған сөзі ұйқасымды, мағыналары тұжырымды болып келетін халықтық мақал
мен мәтелдер де жатады. Тілдегі қолданылып жүрген әрбір мақал, мәтелдер
ауыздан-ауызға беріліп, талай ғасырларды көктей өтіп, тілде сақталып,
өңделіп қолданылып келе жатқандықтан, мақал мен мәтелдегі сөздер де,
белгілі дәрежеде тұрақталған, қалыптасқан тіркесте айтылады: Еңбек қылсақ
ерінбей, тояды қарның тіленбей; Ырыс алды — ынтымақ; Ел үмітін ep ақтар, ep
атағын ел сақтар деген қазақ мақалдарының құрамына енген сөздер белгілі
тұлғада, белгілі орында тұрып қалыптасқан. Олардың көпшілігінін
морфологиялық тұлғасын не қалыптасқан орнын өзгертсе, мақалдардың мағынасы
бұзылады. Мақал мен мәтелдің идиомалық тіркестегі сөздерден мына сияқты
ерекшеліктері бар: идиомалық тіркестегі сөздер өздерінің жеке турғандағы
мағыналарын сақтамай, сол тіркес күйінде; бір ұғымды білдіріп, жігі
ажырамай бір логикалық топ ретінде жұмсалса, мақал мен мәтелдердің құрамына
енген сөздер өздерінің бастапқы мағыналарын сақтап, синтаксистік қарым-
қатынасы жағынан мүшеленіп тұрады. Мысалы: өнер білсең, өлмейсің;
Өтірікшінің шын сөзі зая деген мақал мен мәтелдердегі әрбір сөз өз
мағынасында колданылып, әрқайсысы сөйлемнің белгілі мүшесі түрінде айтылып
жүр. Тұрақты сөз тіркестеріне фразеологиялық, идиомалық тіркестер және
мақал мен мәтелдер ғана еніп қоймайды. Сонымен қатар, екі, кейде одан да
көп сөздердің белгілі дәрежеде қатар айтыла келіп, бастапқы мағыналарын
сақтай отырып, бір ұғымды білдіретін тіркес ретінде қалыптасқандары да
тілде жиі кездеседі. байлау, жан қалта, төс қалта, қол сағат, бет орамал,
қол орамал, аяқ, киім, бас киім, темір жол тағы сол сияқты алуан түрлі
сөздер де жатады. Бұл сияқты сөз тіркестері әр сөздің бастапқы мағыналарын
сақтай отырып бір ұғым ретінде жұмсалатын болғандықтан, бұларды лексикалық
тіркестер деп атауға болады.Қазақтың халық педагогикасы – ғасырлар бойында
қалыптасып, қорлана байып келе жатқан ғылым. Халқымыз Мақал – сөздің
мұнарасы деп, халық ауыз әдебиетінің асыл бір жанрына осындай бағаны өзі
берген. Мұнара биіктікке, асқарлыққа, парасат асқарына мезгейді. Мақал-
мәтелдің озық-артықшылығы ойды сығымдап, нақышты әрі әсерлі, санаулы сөзбен
әрі өткір, әрі мәнді айтып, суреттеуінде. Халық өзінің тәлімгерлік
трактаттарын мақалдар мен мәтелдерге шебер сыйғыза білген. Бір естігеннен
жадыңда қалады, тәлімгерлердің де, тәрбиеленушілердің де жаттауына оңтайлы,
жеңіл. Және бір ғажабы, өмірдің өзі секілді желісі үзілмей, өркен жайып,
жыл асқан сайын жемісін елге ұсынып отыратын даналық көзі мақал-мәтелдер өз
қатарын қалыңдатып отырады. Жаңа дәуір талабына сай жаңаша туындайтын мақал-
мәтелдердің иесі де, көнеден сақталып келе жатқан, сұрыптала, сұлулана
түскен асылдарды сақтаушы да – қарапайым халық. Сонымен, өткен замандарда
жасаған сал-серілер мен ақылмандарымыздың бізге қалдырған ой-парасат,
мирасы даңғыл жол сияқты екен. Әкесіне қарап ұл өседі, шешесіне қарап қыз
өседі, Әкесіне қарап, ұлын сына деген мақалдардың ұлағатына көз
жіберіңізші. Өзіне тартқан өнегелі ұл өсіре алмаған әке ұятты, ал абыройлы
әкеге тартып өсе алмаған жасық, болбыр ұл да ұятты деп тұрған жоқ па?
Тектей білген екшей де біледі демекші, адам танумен шұғылданған, ертедегі
өткен ата-бабалар қасиеттерін түптеп зерттеген кісі бүгінгінің жақсысы мен
жаманын саралай алады, өзі де терісінен түңіледі, безеді, тектісіне
еліктейді, өзгелерді де еліктіре ертеді. Білімсіз бүлдіреді, ата-анасын
күйдіреді ... бұл да бір ақылды мақал. Надандар, намыссыздар әке-шешесін
ғана емес, бүкіл жұртын жерге қаратады. Ендеше, осы сияқты мақал-мәтелдерде
тәрбиелік мән, мазмұн тұнып тұр. Азамат – елдің ажары деген ақылды
мақалды оқушыға қайталаудан жалығуға болмайды, себебі балаға кішкентай
кезінен бастап-ақ елдіктің еңсесі ер азаматтарымен биік екенін құлағына құя
берудің несі артық?! Анасына орын ұсынбаған, әкесіне қолын ұсынбайды
деген мақалды алайық ... Халық әдетте қамқорлықтың ұсақ-түйектен-ақ көрініс
табатынын осылай ескертеді. Ана сүтін ақтамағанды ешкім жақтамайды деген
даналық өте сыпайы айтылса да, өткір айтылған айып. Әкеңнің төріне сенбе,
маңдайыңның теріне сен деген мақалдың тәрбиелік мәні ешкімге иек артпа, өз
күніңді өзің көруге машықтан, ешкімге масыл болма, адал еңбегіңмен дәм-
тұзыңды ақта, теріңді төгіп еңбектен дегенге саяды.

1.2 Мақал-мәтелдер – тәрбие құралы

Қазақ тілінде мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптап , жүйелеп, жариялау ісінің екі кезеңнен
тұратыны аңықталады. Алғашқысы – 20 ғасырдың екінші жартысы -Кеңес
дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең –
оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады . Қазақтың
мақал – мәтелдердің алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым Шоқан Уәлиханов.
Шоқан Уәлиханов пен Л.И.Березен архивтерінде 20 ғасырдың екінші жартысы
жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал мәтелдері
сақталған. Солардың ішінде күні бүгінге дейін құнын жоғартпаған Ақыл-дария
, көңіл дүлдүл деген сияқты ондаған мақал бар. Қазақ ауыл әдебиетінде
нұсқалары , соның ішінде мақал-мәтелдер жарияланған. Орынборда 1879 жылы
шыққан , 1906 жылы толықтырылып қайта басылған Ы.Алтынсарин
хрестоматиясының алатын орны ерекше.Ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсарин тек оқу
-ағарту ісімен ғана емес, сонымен қатар халық мұрасын іріктеп ,сұрыптап
,реттеп жариялауға да үлес қосқан.Ұлы ұстаз Ыбырай Алтйнсарин тек оқу-
ісімен ғана араласпаған.Мақал-мәтелдердің басылымына тән ерекшеліктер
бұларды материалды идеялық ь мазмұны , көркемдік құндылығына қарай елеп
екшеп алынған, тақырыптық принциппен жүйелеп берген .Барлығында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.