Жеке тұлғаның рухани адамгершілігі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Ақмола облысы білім басқармасының жанындағы Щучинск қаласы,жоғары
педагогикалық колледжі ШЖҚ МКК

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:Бастауыш сынып тіл сабақтарында мәтінді оқыту арқылы жеке тұлғаның
бойында рухани-адамгершілігін қалыптастыру.

Мамандығы: 0105000-Бастауыш білім беру
Біліктілігі: 0105013-Ағылшынша білімі бар бастауыш білім беру мұғалімі

Орындады:Құрманбаева М. Ш-42 тобының студенті
Жетекші:Махметова А.А.

Щучинск 2021

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-бөлім. Жеке тұлғаның рухани
адамгершілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Рух адамгершілік маңыздылығы (педагогтар айтқан сөздер
А.Құнанбаев) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Рух адамгершілік оқу тәрбиесіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2-бөлім. Бастауыш сыныпта тіл сабақтарын оқыту маңыздылығы (мәтіндер
көрсетіп кету.Көбеев С. адамгершілікпен байланысын
талдау) ... ... ... ... ... ...20
2.1 Тіл сабақтарында мәтінді оқыту барысында практикалық тұрғыда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Бастауыш сыныптарда мәтіндерді-баяндау мен сипаттау мәтіндерін құрудың
тиімді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .32
3-бөлім. Бастауыш сыныпта тіл сабақтарында мәтінді оқыту арқылы жеке
тұлғаның бойында рухани-адамгершілігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Бастауыш сыныпта мәтінді қабылдауға байланысты жүргізілетін
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Бастауыш сыныпта мәтін арқылы оқушылардың ауызекі сөйлеу тілін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..59

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Баланың тілін дамытуда мәтін үлкен орын
алады, мәтін балаға білім береді, тілі мен ой-өрісін дамытады және
тәрбиелейді.Бүгінгі күнгі жалпы орта білім беру мекемелерінде мемлекеттік
тілді оқытудың сапасын арттыруда талай жұмыстар атқарылып, нақты шаралар
белгіленіп, іске асырылып жатқанымен, оқыту ісінде түбегейлі мақсатқа жету
жолында әлі де көптеген істерді атқару қажеттігі бар.Соның бірі – тіл
дамыту сабақтарында мәтін және мәтін бойынша тапсырмалар арқылы тілді
меңгерту мәселесін зерделеу. Себебі мәтінмен жұмыс істеудің бір әдісін тіл
үйретудің барлық деңгейінде қолдана беру орынды бола бермейді. Бастапқы
кезеңде шағын мәтінді оқып, түсініп, сұрақтарға жауап беріп, мазмұндау
іспетті тапсырмалар орындалса, одан кейінгі кезеңдерде мәтіндегі сөздерге
антоним, синоним табу, мәтін бойынша диалог құрастыру, мәтіндегі
сөйлемдерді мағынасын сақтай отырып басқаша құрастыру, толықтыру, таратып
жазу т.с.с. және бұдан да күрделі, оқушылардың шығармашылық (креативті)
ойын дамытатын тапсырмалар болуға тиіс.Тіл дамыту сабақтарын сапалы әрі
түрлендіріп өткізу оқушы тілін ұштай түсетіні ақиқат. Ғалымдар еңбегін
саралай келе, мәтінді, мәтін бойынша тапсырмаларды пайдаланудың бірнеше
тиімді жолын айқындап, тіл үйрету сабақтарында мәтінді, мәтін бойынша
тапсырма түрлерін ұтымды пайдаланып, тиянақты нәтижеге қол жеткізуге
болады.
Зерттеу мақсаты:Бастауыш сыныпта тіл сабақтарында мәтінді оқыту
дағдыларын қалыптастыруда жүргізілетін оқыту түрлерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- мәтін бойынша тапсырма түрлері арқылы қарым-қатынас жасау дағдыларын
(диалог, монолог, еркін пікірталас түрінде) және жазу тілінің интесивті
түрде белсенділігін арттыру әрі дамыту;
-сөздік қорын кеңейту;
-тілдік құбылыстарға, сонымен қатар жалпы өмір
құбылыстарына интеллектуалды талдау жасау дағдыларын жетілдіру;
- тілді дамытудағы, меңгертудегі қиындықтарды жеңудің тиімді әдістерін
қалыптастыру;
- сабақтың тиімділігі мен пәрменділігін арттыру жолдарын айқындау;
- жаңаша білім беру сабағының жүйесін жасау;
- тапсырмалар жүйесін тақырыпқа сәйкес жасау;
- тіл дамыту жұмыстарының түрлері мен мазмұнын айқындау.
Зерттеу нысаны:Щучинск қаласы,№7 қазақ мектеп лицейі.
Зерттеу пәні:Педагогика
Зерттеу болжамы:егер,бастауыш сыныпта тіл сабақтарында мәтінді оқыту
жүргізіліп,жеке тұлғаның бойына рухани адамгершілігін қалыптастырып,оны іс
тәжірибеде қолданудың тиімді әдіс-тәсілдері сараланады,оқушылардың тілін
дамытуға негіз болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Дипломдық жұмыс кіріспеден,үш
бөлімнен,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1-бөлім. Жеке тұлғаның рухани адамгершілігі

Ұлттық тәрбиенің адамгершілік ұстанымдары қоғам дамуының кең көлемдік,
әлемдік мәселесі ретнде қарастырылуда қазақ халқы тәрбиесінің өне бойынан
табылады. Жеке адам туралы сөз болғанда, жеке адам — көптің бірі, ол әлі
тұлға емес. Осы мағынада алғанда жеке адам және тұлға ұғымдары көлем
жағынан да, мазмұны жағынан да бір-бірінен қарама-қарсы болып табылады.
Жеке адам ұғымында адамның жекеше ерекше түрі, сапасы бейнеленбейді,
сондықтан оның мазмұны аз болады, бірақ өте көлемді, өйткені әрбір адам-
индивид. Әр адам өзінше жеке тұлға. Жеке адамның айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі — оның өзіне тән мінез-құлқында, іс-әрекетінде,
көзқарасындағы ерекшеліктерімен даралануы.Жеке адам болу дегеніміз —
азаматтың адам ретінде сезіну, сан ғасырлар бойы халық тәжірибесі туғызған
рухани мәдениеттің мәңгілік игіліктерін бойына дарытып, осы игіліктерді
еңбекке, әлеуметтік мәнді қызметке, қоғамдық өмірге, адамдар қатынасы,
күнделікті тұрмысқа енгізу. Адам немесе жеке тұлға өзінің сана-сезімін,
көзқарасын, рухани-саяси дүниетанымын үнемі білім мен еңбектің арқасында
жетілдіріп отыруы керек. Тұлғаны құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени
дағдыларды игеруге, өз жауапкершілігін арттыруға және әділдік жолымен
жүруге, әділдік жоқ жерде адамшылық жоқ деген пікірді айтады ұлы ойшыл М.
Х. Дулати.Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері — оның саналылығы,
жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның
маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық тенденцияларының,
әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және өзіне тән ерекшелігінің
көрініс табуы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы
анықталады. Осы орайда адам, жеке тұлға деген ұғымдардың қатары
даралық" деген ұғымымен толықтырылуы қажет. Жеке тұлғаның, яғни
құндылықтар дүниесінің қалыптасуына оның дүниетанымының ықпалы зор.Жеке
тұлғаның дара ерекшеліктері оның жас ерекшеліктерімен тығыз байланыста
болады. Жеке тұлғаның жас ерекшеліктері деп белгілі бір адамға тән оның
мінез құлқындағы, ақыл ойындағы, қабілетіндегі, тағы басқа басты
қасиеттерін басқа адамдардан елеулі айырмашылығын айтуға болады. Оқыту мен
тәрбие жұмыстарының мақсатын, мазмұнын жүзеге асыруды қолданылатын
формалармен әдістерді таңдау, көптеген жағдайда жас және дара
ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан да мұғалімнің
педагогикалық әрекетін нәтижелі ұйымдастыру шарттарының бірі — балалардың
жас және дара ерекшеліктерінің даму заңдылықтарын жете меңгеру.Даралық бір
адамның басқа бір адамнан, бір тұлғаның басқа бір тұлғадан айырмашылығын,
оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар екенін сипаттайды.
Даралық, әдетте, адамның мінезі және шығармашылық қызмет — әрекеті мен
қабілеттілігінің өзгешелігінің өзгешелігі арқылы ерекшеленеді. Даралық
ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғаны басқа бір тұлғадан
ажыратып, оған өзіне тән сұлулық мен қайталанбас қасиеттерден тұрады.Бүкіл
адамзат тегіне тән, жалпы белгілермен қатар, оның өзгелерден ерекшеленетін
өздеріне тән қасиеттері бар. Әлем әрқашан түрлі дауыстар, түрлі үндерден
тұрады. Бір-біріне даралығы жағынан ұқсамайды әр адамның бойы, түрі,
салмағы, дене бітімі, әлеуметтік дамуының интеллектуалдық деңгейі,
психологиялық қатпары, рухани мәдениеттің әр түрлі-деңгейі сияқты
ерекшеліктер болып табылады. Адам дүниедегі ең басты құндылық.Құндылықтар
оның қоршаған дүниеге қатысты ұстанымдары мен қатынасын қалыптастыру,
күрделі әрі өзгермелі әлемде бағыт-бағдарын айқындауға әсер етеді. Тек
тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде адами әрекет құндылықтар арқылы
реттеліп отырады. Аксиология құндылықтар табиғаты оларды реалдылықтағы орны
және құндылық әлемінің құрлысы, өзара әлеуметтік және мәдени факторлармен,
жеке тұлғаның құрлысымен байланысы туралы философиялық ілім. Кең
мағынасында мәдениет әлемі, адамның рухани әрекетінің саласы, тұлғаның
рухани байлығының өлшемін білдіретін, оның адамгершіліктік санасын
білдіреді.Құндылықтар қоғам мен адамға жақсы мен жаманды, пайда мен зиянды,
ақиқат пен жалғанды, сұлулықпен ұсқынсыздықты, әділеттілік пен
әділетсіздікті, тиым салынған мен рұқсат етілмегенді, маңыздылық пен
мәнсіздіктің ара жігін ашуға көмектеседі. Яғни құндылықтар табиғатында
адамзат тегінің өзі өмір сүріп отырған әлемді рухани-практикалық тұрғыдан
игерудің тәжірибесі жинақталған. Осы тұрғыдан мәдение пен құндылық ажырамас
бірлікте болады, құндылық мәдениет болмысының құрамдас бөлігі болып
табылады.Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрып, нормалар мен
мағыналар қызметін өзіне бағындыра отырып, оны реттейді. Қазақ қоғамының
өмір сүру салтында құндылықтарды жоғары бағалау, жас ұрпақты соған баулу
дәстүрге айналған. Тұлғаның рухани өлшемі адамгершілік қасиеттермен
анықталады және ол адам тұлғасының даму-деңгейінің көрсеткіші болып
табылады.Кең мағынасында алсақ,құндылықтар әлемі- мәдениет әлемі. Адам
әрқашан кез-келген құбылысқа немесе обьектіге өзінің бағасын береді. Бір
затты немесе құбылысты бағалау сана жұмысын талап етеді. Адамның шындыққа
құндылықты қатынасы тек сананың негізінде ғана мүмкін болады. Алайда
құндылықты сананың танымдық санадан ерекшелігі, ол зат немесе құбылыс не
болып табылады деген сұраққа жауап іздейді. Сондықтан құндылықтар адамның
рухани әрекет саласы, оның санасының (өзіндік санасының) жетілгендігінің,
тұлғалық қалыптасу-деңгейінің, рухани байлығының көрсеткіші болып
табылады.Адамның еркін таңдауына байланысты құндылық адами қажеттіліктердің
қанағаттануын да білдіреді. Бірақ қанағаттану құндылықтардың табиғатын
бұрмалап қабылудауға алып келуі-де мүмкін. Мақсатыңа жету үшін құралдың
бәрі жақсы деген ұстаным адамды құндылық емес, мақсаттың құралы ретінде
қарастыруға жол ашады. Бұл ұстанымда тұлғалық құндылықтар мен қасиеттерге
қарағанда функционалдық тиімділік, пайдалылық алдыңғы қатарға шығады.
Сондықтан шынайы құндылықтар мен жалған құндылықтардың аражігін аша білу,
тани білу маңызды болып табылады.
Шынай құндылықтар деп — адамға игілік әкелетін, оның бойында адамдық
қасиеттерді қалыптастыратын, бақытқа бастайтын, қоғам мен жеке адамның
ілгерлей дамуына ықпал ететін құндылықтарды айтамыз. Алдамшы жалған
құдылықтар, уақытша жылтырап көрінгенімен, қоғам мен жеке индивидтің
дамуына пайдасын тигізбейді. Шынай құндылықтар уақыт өткен сайын жарқырай
береді, сан ғасырлар өтседе өзінің мәні мен мағынасын жоғалтпайды. Шынай
құндылықтар өмір мектебінің дәрістері тәрізді, онда бізге дейінгі
адамзаттың маңдай алды өкілдерінің рухани ізденістері, ой-толғамдары,
аңсаған армандары мен күңіренген күрсіністері көрініс табады.
Адам өз мінез-құлқын, әрекетін басқа адамдардың қылықтарымен салыстыра
отырып, өзінің кім екенін түсінеді, өзін-өзі тану қабілетіне жетеді.Қазақ
қоғамының өмір сүру салтында құндылықтарды жоғары бағалау, жас ұрпақты
соған баулу дәстүрге айналған. Тұлғаның рухани өлшемі адамгершілік
қасиеттері мен анықталады және ол адам тұлғасының даму-деңгейінің
көрсеткіші болып табылады.Қазақ халқының ұлы, ағартушысы Ыбырай Алтынсарин
өзінің еңбектерін ана тілінде жазып, бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен
халқының салт-дәстүрі рухында тағлым болса, оның сана-сезімінің дамып,
жетілуі-де ұлты мен халқына қызмет ететін көкірегі ояу, тұлға болып өседі
деп ой түйіндеген. Еңбекті сүю, үлкенді құрметтеу, мейрімділікке,
кішіпейлдікке сияқты қасиеттерді жастарға түсінікті болатындай еңбектері
арқылы жеткізе білді.Қазақ ағартушылығында, қазақ халқының мәдениеті
тарихында орасан үлкен орын алдған ұлы, ақын ойшыл Абай Құнанбаев. Ақынның
эстетикалық және этикалық мәселелдер жөніндегі ой-пікірлері сол кездегі
қоғамдық ойдың үлкен белесі болып табылады. Оның шығармаларындағы басты
тақырыптарының бірі моральдық мәселелер болып табылады. Адамгершілік
адамның тұлғалық сипаты болып саналады да, мейрімділік, парасаттылық,
адалдық, шыншылдық, әділдік, еңбек сүйгіштік, ұжымдылық деген қасиеттерді
біріктіреді. Абай шығармашылығының негізгі өзегі — адамның адамгершілік, ар-
ұяты, ақылдығы болып келеді.Жеке тұлғалардың қалыптасуында моральдық
ілімдерін, олардың теориялық дейгейін айтап қана қоймай, іс жүзінде
ұстанатын парыз, әділеттік, мейрімділік, адамдық, өзіне ғана емес,
басқаларға да қызмет ете білу, жан-жақты жетілгендікке ұмтылу және басқа
моральдық принциптерді танып — білу, оны өзіндік өмірлік тәжірибеде жүзеге
асыруға, мақсаттық жүйеге айналдыруға талпыну-индивидтен бірте-бірте
тұлғаның қалыптасуына қажетті принциптердің бірі.Еркіндік адамның немесе
жеке ұлттың халықтың өз мүдделері мен мүмкіндіктеріне сай әрекет етіп, өз
қалауын жүзеге асыру. Адамның дүниеде болуының негізінде жатқан қасиет, ол
еркіндік. Жеке адам мен ұлттың еркіндік дәрежесінің артуы тұтастай алғанда
қоғамның ілгерілеу үрдісінің өзекті өлшемі болады.Адамдардың дүниедегі
обьективті жағдайда таңдау еркіндігі болғанымен, олар өзіндік мақсаттарды
көздей алады және оған жетудің әр түрлі мүмкіндіктер қатарын неғұрлым
тиімді жолды ерікті түрде пайдаланады. К.Маркс Еркіндік қажеттілігін және
заңдылықтарды білумен, оны игерумен байланыстырады, Ф.Энгельс Еркіндік
әлдебір нәрседен тәуелсіздік нышаны емес, керісінше ол адамның жаратысының
күштеріне, қоғамдық қарым-қатынастарға және өз болмысына үстемдігі,
Б.Спиноза Ең бастысы — адамның еркіндігі оның ақыл-ойының еркіндігін жария
етеді деген пікірді айтады.Адам рухы әрқашан өзінің себебін біліп,
жоғарыға көтеріп, адамнан жоғары не бар деген сауалға тоқталуы тиіс. Сонда
ғана өзін-өзі жетілдіреді. Адам жападан-жалғыз болмайды, адам қоғамда ғана
толық қалыптасады және оның да өзіндік ішкі дауысы бар.Рух материалдық
әлемге сәйкес келмейтін өзінше ерекшелігі бар әлем болып табылады. Ғаламда
рухтың екі түрлі көрінісі болады, біріншісі барлық материалдық нысандардың,
құбылыстардың (органикалық, немесе органикалық емес дене болса да) өзіндік
табиғи рухы болады, яғни кез-келген материалдық денеден, оның ішінде,
тіптен, табиғаттың бір бөлігі ретінде көрініс беретін адам, ағзасынан да
белгілі бір табиғи қуаттың күштің әлемге тарап отыратыны белгілі.Руханилық
— ізгі, ақылдың шешімі, ізгі жүрек өмір ізгі сезім, жанашырлықтың саналы
және санадан тыс әрекеттерден көрінуі болса, Абайдың айтуынша адамгершілік
— махаббат пен әділдік, олар барлық нәрседе болады және шешіледі, яғни
рухани тәрбие — адамдарды адамгершілікке, білімге, еңбек пен имандылыққа,
бір сөзбен айтқанда жан дүниелерінің сұлулылығына тәрбиелеу деген сөз.
Адамгершілік мінез негіздерінің астарында жалпы адамдық пен ұлттық
құндылықтар бірігіп, адамдардың рухани мәдениетін жүзеге асыратыны
белгілі.Халықтың рухының асқақатауын, кемелдене бастағандығын оның барынша
қоғамдағы рухани құндылықтарға мән беріп, маңыз беріп соларды жетілдірі,
өркендету жолына түскенінен және адамаралық қатынастағы терең адамгершілік
принциптерді көкке көтере бастағанын, аңғаруға болады. Нағыз қазақи рухтың
сипатын рухани жетілуімізден, адамгершілік принциптерін сонау балабақшадан
бастап халқымыздың діліне енгізе берудің тәсілдерін, іздеуіміз керек.Адам
үшін жаудың үлкені оның өзінің бойындағы нәпсілік басылымдықтары болып
табылады. Егер адам өзінің нәпсісін игеріп, оны руханилығымен көмкеріп
отырса, онда оның рухы тазарады, халықтың ішкі бірлігі нығайып, адамға
бауырмал бола түседі.Сонымен қатар келер ұрпақтың болашағы үшін толыққанды
жетілген тұлға болып қалыптасуының маңызы өте зор. Жастардың бойында ең
маңызды деген моральдық нормалар, әдет-ғұрып, адамгершілік, ар-ождан,
адамға ізгілік әкелетін рухани құндылықтар және адами қасиеттерге тәрбиелеу
алдыңғы қатар ұрпақтың елшісінде деген ойға жетелейді.

1.1 Рух адамгершілік маңыздылығы (педагогтар айтқан сөздер А.Құнанбаев)

Рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту үшін балалардың бойына кішкентай
кезінен бастап ең маңызды адамдық сапаларды, жалпы адамзаттық құндылықтарды
қалыптастыру қажет. Хакім Абай ұлтының кемшілігін қатты сынаса да, тек бір
ғана ойды – қазақ халқын білімі мен мәдениеті дамыған елге айналдыруды
көздеді.Абай мұрасы ұлт санасын қалыптастыруға, жастардың бойында елі мен
жеріне деген патриоттық сезімді оятуға, рухани жаңғыруымызға игі ықпалын
тигізеді деп есептейді. Сонымен қатар, ел ретінде өсіп-өркендеуіміз үшін,
тәуелсіздігіміздің тұғырын нығайту үшін де Абайдың ой-тұжырымдарына зейін
қойған абзал деп санайды. Қазақ халқы – мәдени бай мұрасы, өзіне біткен
табиғи ерекшелігі бар, сергек ой, сезімтал жүрек, дәстүрлі тәрбие, әдіс-
тәсілдері бар халық. Жас ұрпақты тәрбиелеу ісі ең алдымен адамды сүюге
баулудан басталуы керек. Абай мұрасы, тағылымының өміршеңдігін бүгінгі
тәрбие үрдісінің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттер арқылы дәлелдеуге
болады. Жеке тұлғаға бағдарлап оқыту мәселесін жүзеге асыруда Абай
шығармалары маңызды орын алады. Абай адамның адамдық қасиеті еңбекте, ғылым
-білім үйренуде, адамгершілік мінез-құлықта деп түсіндірді. Елін еңбекке
шақырып, өнерге үндеді, ескіше көзқарасқа, қазақ ортасының жағдайлары
тудырған мінезқұлықтағы ұнамсыз көріністерге қарсы күресті. Абай өзі мұрат
тұтқан толық адамдыққа жеткізетін ең басты қасиетке әділеттілікті
жатқызады. Ақынның тікелей басшылығымен жазылған Қарамола Ережесінің
заңдық, әділеттілік бағасымен қоса, жас жеткіншекке азаматтық-құқықтық
тәрбие беру ісінде тәлімі зор шығарма болып табылады.Қазақ топырағында
туып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған ұлы тұлғалар: Әбу
Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Сералин,
М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Көбеев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, тағы басқа ойшыл
ғалымдар мен ақындар ғылымның әр саласы мен әдебиеттің, мәдениеттің дамуына
игі ықпал жасады. Абай-ұлттың атасы, рухани әкесі: Адамзаттың бәрін сүй,
бауырым деп және хак жолы осы деп әділетті-деген асыл қасиетті
қастерлеумен бұл дүниеден өтті. Осы қасиеті оны халқына қамқор, ұлтына
жанашыр болуымен қатар, күллі адамзатқа мейірбан гуманистік өреге көтеріп,
әлемдік сана деңгейіне жетеледі. Рухани – адамгершілік тәрбие – белгілі бір
мақсатқа қол жеткізе білетін мақсатты, жүйелі, ұлттық көзқарасты, сенімді,
парасатты, мінез- құлықтағы адами тәртіп пен рухани дағдыны қалыптастыратын
жалпы азамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі. Абай шығармаларына сүйенсек
тұлға тұтастығы оның рухани тұтастығынан туындайды. Рухани тұтастық –
адамның сана, сезімі, мінезқұлқы, іс-әрекетінің тұтастығы, немесе бір
жерден шығуы.
Сөйтіп біз, біртұтас бес түрлі ой желісінен тұратын Абай мұраларын
оқутәрбие үрдісіне ендірудің тұжырымдамасын жасадық. Бұл тұжырымдама ақын
мұрасын танып-білуді жүзеге асыратын кезкелген оқу-тәрбие ұйымдары үшін
пайдалы, немесе негізге алуына болатын әмбебеп сипатта. Ол тұжырымдама
мынау:Бірінші, жастар мен балаларда біртұтас тұлға туралы ұғым
қалыптастыру.Абай мұрасына сүйенсек біртұтас тұлға-мұрат адам (идеал адам).
Абай шығармаларының барлығын теориялық жақтан терең талдау, оның бүкіл өмір
бойы, тоқтаусыз ізденулерінің түпкі масаты – адам болмысы, оның ішінде
мұрат адам болмысы екендігін көрсетеді. Оның көптеген шығармалары осындай
біртұтас тұлға қалыптастыруға бағытталған. Абай ұғымында тұтас тұлға,
немесе мұрат адам деп мынадай қасиеттер жүйесіне ие болған адамды айтуға
болады:
1. Ой-санасы бүтін - ой кеселінен қашық (31 қ.с.).
2. Қабілет, қасиеттерінің тұтастығы қабілеттің адамдық қасиеттердің
дамып, қалыптасуына қызмет етуі – талаптың аты орындап, әр қиынға салған
шақ.
3. Рухани беріктік – көкірегі берік, байлауы болуы (31 қ.с.).
4. Сенімнің мығым болуы – өзіңе сен, өзіңді алып шығар, еңбегің мен
ақылың екі жақтап.
5. Іс-әрекетінің ізгі бағыты – әкенің баласы болма, адамның баласы бол.
Тұжырымдаманың біріншісі, жоғарыда берілген 5 пікірдің барлығын тұтастырып
бір бағытқа жұмсауға, тұтастыруға шарт түзетін адамның алдында тұратын
мұраты.Адамгершілік тәрбиенің бүкіл жүйесі гуманистік мазмұнға толы, рухани
негізде жеке адамның жан- жақты дамып жетілуіне бағытталған.Жастарға рухани-
адамгершіліктік тәрбие және білім беру ерекшеліктері: білім берудіңғылыми-
кәсіби және рухани-адамгершілік мазмұнының ынтымақтасуына; рухани
қауіпсіздік қабілеттерінің дамуы; жастардың адамгершілік, кәсіби және
өмірлік көзқарастарының қалыптасып ықпалдасуына негізделеді. Жастардың
рухани мәдениетін құраушылардың бірі құндылықтық бағдарлар болып табылады
яғни, белгілі-бір мәндерді өмірді ұйымдастырушы бастамалар ретінде қабылдау
және өзін соған сәйкес ұстау. Адамның адамгершілігі – оның жоғары қасиеті.
Оның негізгі белгілерінің бірі – өзі үшін ғана емес, ел, қоғам үшін өмір
сүру, адамдық ар – намысты ардақтау, әр уақытта жақсылық жасауға дайын
болу. Арлы адам – ардақты адам. Адамгершіліктің асыл қасиеттері:
Отансүйгіштік, мейірімді, адал, еңбекқор, ақылды, әділ, парасатты жас
ұрпақтарымыздың бойынан табылуы тиіс. Басқаша айтқанда, бүгін біз тек өзара
түсіністік пен сыйластықтың, бір-бірімізге деген құрметтің арқасында ғана
тіршілігімізді жалғастыра алмақпыз. Сондықтан да, еліміздің болашағы үшін
жастарды тәрбиелеуде рухани, дәстүрлі құндылықтардың маңызы зор және біз
күнделікті өмірде оларды қолданудың аясын кеңейтіп, үнемі назарда ұстап
отыруымыз қажет. Елімізде рухани адамгершілік тәрбиені жетілдіру
мемлекеттік міндет деңгейінде көтеріліп отыр. Бұл міндеттің практикалық
шешімі - Өзін – өзі тану пәнінің енгізілуі, оның авторы С.А. Назарбаева.
Өзін-өзі тану пәнінің басты міндеті- өзінің дүниетанымына үңілу, өзіңді сүю
мен сыйлай білу, өз ісіне жауапты болу, өз арыңмен келісімде өмір сүру,
өзіңнің жанына жақын іспен айналысу, адамдарға мейірімділік таныта білу,
ізгілікті болу. Тәжірибе көрсеткендей, өзін- өзі тану білім берудің құнды
мәнін нығайта отырып, тұлғаның шексіз сүю, өз ісіне және жеке күшіне сену,
ізгілікті іс жасау, көп білу және өзін-өзі жетілдіру, физикалық,
психикалық, рухани дамуда үйлесімдікке қол жеткізу дағдыларын
қалыптастырады.Бұл пән балалардың өзара қарым-қатынасын дамытуына ғана
емес, сондай-ақ баланың өзін-өзі тануына адамгершілік негіздерін
жинақтауына, сана- сезімінің қалыптасуына, қоршаған ортамен махаббат,
ізгілік және өзара түсіністік негізінде өзара қарым-қатынас құра білуіне,
бір тұтас тұлғаның қалптасуына әсер етеді.Мектеп оқушыларына тәрбие беру
тек жеке пәндерде ғана емес, сыныптан тыс іс- шараларда, үйірме
жұмыстарында рухани құндылықтарға баулуға болады. Мұндай жұмыс түрлеріне
сынып жетекшінің эстетикалық әңгімесі, түрлі ой жарыстары, пікір таластарын
жатқызуға болады.Жасөсіпірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде
кездесетін түрлі жағымсыз жағдаяттардан сақтану мәселесі де ескерілуі
қажет. Көбіне көптеген отбасыларда күнделікті тірлік қамымен балалардың
рухани қажеттіліктері ескерілмей, екінші орынға жылжиды. Бала дұрыс,
адамгершілік іс- әрекеттерді, салауатты өмір салтын, жақсы мен жаманды
айыра білу, өзін-өзі жетілдіруге деген ынтасын қалыптастыруы керек, қажет
кезде өз бетімен шешім қабылдап, дұрыс таңдау жасауы үшін кішкентайынан өз
дегенін іске асыруға баулу керек. Ал бұл дағдылардың барлығы жанұяда
қалыптасады.Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-ананы оқу-тәрбие
үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс орнату мәселесі негізгі мәселе
болуы тиіс. Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары,
талғамы, ой-өрісі кең адамдарды толық қалыптасқан, мінезі тұрақты адам
дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның рухани-адамгершілік түсініктерінен
туындайды. Ендеше, оқушыларды рухани-адамгершілік тәрбиесі арқылы
толыққанды жетілген азамат етіп тәрбиелеу – қоғамымыздың басты мақсаты.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде мұғалім оқушыны тұлға ретінде танып біліп
қана қоймай, оның дамуында кешегіні, бүгінгіні, болашақты көре білуі
қажет.Түйіндей келе, рухани-адамгершілік тәрбиесі – бұл адамның туғаннан
басталатын және өмір бойы жалғасатын, адамдардың мінез- құлық нормаларын
игеруіне бағытталған үздіксіз үрдіс. Оның мазмұны оқушының жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды. Сондықтан оқу – тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру маңызды орын
алмақ.

1.2 Рух адамгершілік оқу тәрбиесіндегі рөлі

Қазақ қоғамының өмір сүру салтында рухани құндылықтарды жоғары бағалау,
өскелең ұрпақты соған баулу дәстүрге айналған.Белгілі философ Н.Бердяев:
Рух-сүйіспеншілікте, қайырымдылықта, жанашырлықта, әділеттілікте,
шығармашылықта, еркіндікте, борышта т.б көрініс табады деген.Рухани бай
адам ең алдымен ең әділ, мейірімді және қанағатшыл болады.Тұлғаның бай
руханилық санасы-өмірдің мәнін сезінуге, өзінің өмірдегі орнын табуға, өз
тағдырын халықтың тағдырымен ортақ деп түсінуге, жақын адамдардың алдындағы
жауапкершілігін сезінуге, өзінің жеке басына тән азаматтық және
адамгершілік парызын орындауға сара жол ашады.Жас ұрпаққа рухани тәрбие,
білім беру адам дамуының рухани үйлесімділігін, өмірдің құндылықтарын
түсінуге, өзін қоршаған ортамен
үйлесімдікте ұстай білуге, жердегі тіршілікті сақтау үшін өзінің қажеттігін
түсінуді қамтамасыз етуге көмектесеміз.Рухани тәрбие адамның ізгілік
ұстанымдарын тұлға бойына сіңіреді.Жеке тұлғаның ақыл-ойы мен іс-
әрекеттерін жүрек арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмір даналығын
түсінуге рухани көзқарас қалыптастырамыз.Жас ұрпақ бойына жалпы адамзаттық
құндылықтарды руханилық, адамгершілік, қаырымдылық және
т.б сіңіру-тәрбиенің басты мақсаттарының бірі.Жоғары ізгілік мұраттардың ең
құндысы-руханилық. Өзін-өзі жетілдіретін тұлға үнемі ізгілік ұстанымдарын
өз бойында шыңдап жетілдіруге ұмтылады. Рухани – адамгершілік тәрбиесіндегі
басты нысана – баланы құрметтеу, оның рух иесі, бойында жаратқанның ұлы
қуаты бар – тіршілік иесі екенін және дүние, әлемнің біртұтастығын саналы
түсініп, оған бой ұсынса оның болашағы биік болары даусыз.Балаға қоғамда
ұлттық тәрбие беру керек. Олай дейтініміз ұлттық құндылық адамды
тәрбиелеудегі ең негізгі құрал болып саналады.Сондықтанда болар
бабаларымыз: Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - сонда ғана оның болашағы биік деген. Рухани-адамгершілік тәрбие
ерте балалық шақтан бастау ала отырып, адамның өмірінің әр кезеңдерінде
жүйелі дами келе, осы тәрбие үрдісін дұрыс, жүйелі ұйымдастыру нәтижесінде
рухани бай дамыған тұлғаны тәрбиелеуге өріс ашады. Мағжан Жұмабаевтың
педагогикасында Жер жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда адам
баласы өте әлсіз, зағып, осал болып туады. адам туғанда іңгәлаған айғайы
мол бір кесек ет. Ақылы, есі жоқ. Денесі тым әлсіз, өсуі, ұлғаюы тым сараң,
тым шабан. Мінеки, адам баласы осылай өте әлсіз болып туып, аса сараң
өсететіндігінен, оның денесіне, жанына азық беріп, өсуіне көмек көрсетпей,
яғни оны тәрбие қылмай болмайды,- деп тәрбиені дене тәрбиесі, ақыл
тәрбиесі, сұлулық һәм құлық тәрбиесі деп төртке бөледі. Әрбір ата-ана өз
перзентінің ақылы толысқан Адам болуын тілейді. Өздері жетпеген арман-
тілектерге балалары жетсін дейді. Балаларының әрбір жетістігіне олар
қуанады, кемшілігіне қайғырады. Ата-ананың осындай үміт, арманы да дәстүр
бойынша ұрпақтан-ұрпаққа ұласып келеді. Бала ата-ана алдындағы қарызын
ешқашан толық өтей алмайды. Керісінше, бұл қарызды өз балаларына беріп
құтылады.Халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле деген мақал бар. Балаға тәрбиені өзінің шамасына, жараталысына
қарай беру керек. Жас бала – жас шыбық. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан
түзеу өте қиын. Баланы бастан деген сөздің мәнісі осы. Сондықтан бала
жүрегіне адамгершілік қасиетті қалыптастыру ата-ана мен балабақшаның
міндеті.Адамгершілік – жақсылыққа жетелейтін жол. Адамгершілік – бұл
балаларды ауызбірлікке, ынтымақтастыққа алып келетін қасиет. Адамгершілік
қасиетті отбасы мен балабақшада бірлесе қалыптастыру арқылы жүрегі таза,
пәк шыншыл адам тәрбиеленіп шығары сөзсіз. Балаға тәрбие беретін әрбір
ұстаз салт дәстүр мен әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің
жаны таза болуы шарт. Балаға ұстаздың бойындағы жақсы қасиеттер
барысындағы, оқытудағы ұйымдастырушылық қасиеттер арқылы беріледі. Әрбір
тәрбиеші бала жүрегінің жылуын, өзіне деген сүйіспеншілігін арттыру
мақсатында ата-анамен үнемі тығыз байланыста болған жағдайда ғана бала
бойына адамгершілік атты асыл қасиетті қалыптастыратыны сөзсіз. Отбасы
мүшелерінің бір-біріне әсері, оның ішінде әсіресе үлкендердің балаға ықпалы
белгілі жоспармен, өз бетінше жүреді. Алайда осы ортаның өзінде мақсатқа
бағытталған отбасы тәрбиесі деп аталатын бөлшегі бар.Отбасы тәрбиесінің
маңызы ата-ананың өз балаларының кәмелеттік жасқа толып, ер жеткенде қандай
болып шығатынын тілейтін ізгі мұраттарынан туындап, соған бағытталады.
Әрбір отбасында тәрбие мақсаттары әр түрлі болады.Тіпті бір отбасының
өзінде олар отбасы жағдайы мен ата-ананың қолы жеткен табыстарына
байланысты өзгеріп отырады мазмұны тұрғысынан алғанда отбасы тәрбиесі ата-
ананың, басқа да отбасы мүшелердің білімінің, мәдениетінің деңгейі, олардың
мамандығы қызмет бабы, тұрмыс жағдайы да әсер етеді. Дегенмен отбасындағы
тәрбиенің өзегі болып табылатын, әрқашан басты назарда болуға тиісті жалпы
адамзаттық құндылықтар бар. Адамға тән мейірімділік кезден ең жақын адамын
сүюден бастайды. Сондықтанда мейірімділіктің ошағы – отбасында. Өзара
сүйіспеншілігі жарасқан отбасы мүшелері арасындағы үйлесімдіктің қалыптасуы
оның мызғымас іргетасына айналады. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
төртеу түгел болса, төбедегі келедідеген халық мақалының мәні тереңде
жатыр. Жеке талдай түссек, мақал отбасындағы ынтымақтастық пен өзара
сыйластық жөнінде болғанмен, оның негізі өзара үйлесімділікте. Сондықтан
баланың дамуына бақылау жасай отырып, оның табиғи икемділігін анықтауда
отбасының рөлі зор. Баланың табиғи икемділігі отбасында анықталатын болса,
оның болашағы ерте айқындалар еді. Өкінішке орай, баланың бойындағы
құндылықтардың даму бағытын айқындау тәрбиешінің міндеті деп біліп, оның
үлесіне ауысып кетіп жатады. Бала тек ұрпақ жалғасы емес, ол қымбат
әлеуметтік құндылық. Баланың бас ұстазы ата-ана -дейді халық даналығы.
Сондықтан ата-ана баланы өз мүддесінеде байланысты үйлесімдікте дамытуға,
рухани байытуға міндетті.Өмір ең басты құндылық болып табылатыны анық.
Адамдардың өмір сүру құндылықтар дүниесін анықтайды. Басқаша айтқанда, өмір
болмаса құндылықтар да болмайды. Ата-ананың борышы баланың тек табиғи
қажеттіліктерін орындаудан ғана емес, дұрыс өмір сүруге бағыт, бағдар
беруден тұрады. Демек баланың дара және психологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып, тәрбие, білім беру.Отбасылық тәрбиенің бір шарты – балаға
сенімділік пен өзін-өзі бағалау мүмкіншілігін беру. Сенім арқылы баланың
бойында сыйластықты қалыптастыруға болады. Егер үлкендер баланың күшіне,
адалдығына, мейірімділігіне сенім артса, онда оларда өз күшіне сенушілік
жоғарылайды және онда оларда өз күшіне сенушілік жоғарылайды және одан да
жақсы жақтарын көрсеткісі келеді. Сенімділікті пайдалану барысында баланың
даралық қасиеттерін, жас ерекшеліктерін тануға мүмкіндік туады. Сенімділік
жеке адамды тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге бейімдейді. Ата-ана мен бала
арасындағы ашық, сенімді қатынастың арқасында отбасындағы адамгершілікті
жағымды деңгейде жүзеге асыруға болады. Отбасының негізгі қызметтерінің ең
бастысы деп бала тәрбиесіндегі сәттілікті айтуға болады. Ол үшін ең
қажеттісі:
Бала тек тәрбиенің жемісі ғана емес, сонымен қатар ол өз отбасының және
өзінің өмірлік орнын, отбасына және өзіне байланысты мінез-құлықты
анықтайды. Нақтылап айтқанда бала өзіне тәрбиеші. Балалар өзінің аз
тәжірибесінде өзіндік ойлауы арқылы айналасындағыны қабылдайды, әрі
бағалайды. Олардың мінез-құлқын, эмоциясын түсіну үшін өмірге олардың
көзімен қарау қажет. Балаларға тек біз айтқан нәрселер ғана әсер етпейді,
сонымен қатар ата-ана баланың мінез-құлық ерекшеліктерін ескеруі қажет.
Қорыта айтар болсақ, адам бойында құндылықтар жүйесін қалыптастыруға
отбасында, қоғамдық ортада аса зор мән берілуі тиіс.

2-бөлім. Бастауыш сыныпта тіл сабақтарын оқыту маңыздылығы (мәтіндер
көрсетіп кету.Көбеев С. адамгершілікпен байланысын талдау)

Жеткіншек ұрпақты тәрбиелеуге қажетті негізгі адамгершілік қасиет,
С.Көбеевтің пікірінше, ұлтжандылық болып табылады. " Тұган елін сүю сезімі
туа біткен сезім болып табылмайды, оны адамға табиғат тарту етпейді.
Елжандылықты қоғам мен жекелеген адамдар бойына сіңіріп, дамытып, тиісті
деңгейге көтереді. Отбасы мен мектеп жастарды асқақ ұлтжандылық сезімге
тәрбиелеуге тиіс" - дейді ол.С.Көбеев жастарды елжандылыққа тәрбиелеуде
география, жаратылыстану, тарих пәндерінің маңызын атайкеліп, оқушыларды
елжандылық пен ерлікке тәрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану
керектігін, әсіресе, өлкетіну мұражайларына және туған өлкедегі тарихи
жерлерге саяхатқа апару, еңбек және соғыс ардагерлерімен кездесу кештерін
өткізіп отыру істерімен бірге мәдени-әдеби мұраларды да тиімді пайдалану
керек дейді.С. Көбеев баланың өз Отаны үшін қажетті азамат болып
қалыптасуында ата-ананың алатын орны мен атқаратын мәнін зор бағалап,
отансүйгіштік тәрбие негізі ана тілі екенін терең түсіндіре білді. Оның
пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі керек. Барлық
ақыл-ойын, күш-жігерін аянбай жұмсап, өз өмірінің жарты ғасырдан астамын
мектепте өткізген С.Көбеев халықтар достығы жолында жалынды жаршы бола
білді, жастарды туған халқын құрметтеуге тәрбиеледі. Тіл білімімен
байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін басты нысаны
оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл біліміне арқа
сүйейді. Оқытушы әлеуметтік әділеттіліктің, адамгершіліктің жаршысы болуға
тиіс, – дейді гуманист педагог, Ыбырай Алтынсариннің шәкірті Спандияр
Көбеев. Спандияр Көбеев 1878 жылы бұрынғы Торғай облысы, Обаған болысына
қарасты нөмірі үшінші ауылда – қазіргі Ақсуат ауылында дүниеге келген.
Әкесi Көбей мұсылманша хат таныған, сабырлы, шыншыл, турашыл, бір алған
бетінен қайтпайтын, өжет адам болған, тек қолөнерiмен күн көрген. Ол
балаларын оқыту жағына көп көңіл бөлген. Спандияр Көбеевтің Баланы семьяда
тәрбиелеу атты еңбегін әлі күнге дейін маңызды деп санауға болады. Ол:
Бала тәрбиесі қиын да, қызықты да жұмыс. Тек жалықпаған мұғалім ғана бұл
жұмыста ойдағыдай нәтижеге жетеді. Дегенмен, баса айтатын жағдай мектеп
тәрбиесі мен семьяның тәрбиесі тығыз ұштасып, бір жерден шыққан күнде бұл
нәтиже әрі дәйекті, әрі тиянақты болмақ. Оның себебі әр баланың мінезінің
бір-біріне ұқсамайтыны сияқты, әр семьяның тәрбиесі де әркелкі. Әрбір ата-
ана баласына өзінше ақыл айтып, өзінше тәрбие береді, – деп бала
тәрбиесінде отбасы мен мектептің ынтымақтаса жұмыс жасауына көп көңіл
бөледі. Сонымен қатар бала тәрбиесіндегі келеңсіз жағдайларды өз
тәжірибесінде қалай пайдаланғандығын да келесі жолдардан көруімізге болады.
Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін материал тіл білімі ғылымының
негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын
анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл міндетті шешуде ол тіл білімінің
мағлұматтарына сүйенеді. Атап айтқанда, фонетиканы оқыту әдістемесі,
лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі тікелей қазақ тіл білімі
салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті. Сондай-ақ, мысалы,
фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар - әдістемелік тәсілдер,
ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне тән. Ендеше қазақ тілін
оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму барысында тек педагогикалық қана
емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым болып та қалыптасуда. Мысалы, тіл
білімінен берілетін фонетикалық мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу,
дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен
тығыз байланысты іске асырылады.Ендеше әдістемелік негізде мектеп
грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті
біртұтас деуге де болады. Қазақстан Республикасының Тілдерді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасының негізгі талабы-мемлекеттік тілді оқытудың саны
мен сапасына көңіл бөлу керек. Орыс мектептерінде өтілетін қазақ тілі
сабақтарының мақсаты - оқушылардың сөздік қорын дамыту, оқу техникасын
қалыптастыру, дұрыс сөйлеуге, сауатты жазуға үйрету, сөйлем құрлысын
меңгерту, қазақ тіліне тән дыбыстарын айтып, сөз ішінен ажырата білуге
үйрету. Сондықтан оқушылардың білімін арттыру үшін сабақта жаңа
технологияларды қолдана білу керек. Бастауыш сынып жасындағы балалардың
сөздік қорын байытып, тілін дамыту әдістемесі оқушының тұлғалық ерекшелігін
дамытуда ерекше орын алады. Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын
дамытып, сөз мәдениетін қалыптастыру жұмысы жүйесіз, негізсіз, бағытсыз
кездейсоқ іске асырылмайды. Бастауыш сынып кезеңі – баланың қалыптасатын
кезеңі. Олай болса, тіл тазалығы, ой дәлдігінің атадан балаға мирас болып
келетінінің бірі. Сөздік қор әдетте 5 жастан бастап барынша молаяды. Бала
тілінде синоним, антоним, бейнелеуіш сөздер пайда болады да еш қиындықсыз
зат есімдерге жұрнақтар қосып, сөздерді түрлендіре айта алады.
Кішкентайынан сөздік қорын байыту үшін сұраққа толық жауап беріп, қате
айтса, жіберген қателерін қайтып қайталамайтындай етіп түзетіп отыру.
Ертегі, әңгіме, өтірік өлеңдер шығаруларын қолдау.Өтірік өлең, жаңылтпаш
баланың тілін сындыруға, дыбыстарды дұрыс айтуға мәжбүрлейді, кейіннен 2,3
сыныпта баланың тілі , сөздік қоры жақсы дамиды.Тіл- тәрбиенің басты
тірегі. Қазіргі заман талабына сай ұл мен қыз өсіру, оларға білім беру- әр
ұстаздың басты мақсаты. Ана тілі арқылы жас жеткіншектерді халқымыздың озық
ойымен, әдебиетімен, мәдениетімен, тіршілігімен таныстырамыз. Осының бәрін
біліп қана қоймай, бала оны жеткізе де білуі керек. Сондықтан әр сабағымда
бала тілін дамытып, сөздік қорын байытуға әр түрлі тәсілдерді қолданамын.
Оқулықтарында берілген тапсырмаларынан басқа қосымша тапсырмалар
қолданылады. Мысалы бейнесөз шешу, мәтінді аяқтау, Мақалды тауып оқы,
Керекті сөзді тап, Қандай әріпті жоғалттым және тағы басқалары. Заттың
атын білдіретін сөздерді өткенде Кім тез табады? ойыны сабақ соңында
ойналады. Берілген шашыранды әріптерден атақты адамдардың есімдерін
құрастыру.Тіл байлығын дамытуда қиял, ұшқыр ой қалыптастыру қажет. Мұнда
оқушыға ертегі,әңгімені жалғастырып айту және аяқтау тапсырылады. Оқушы
қиялға ерік бере отырып оқиғаны жалғастыра отырып шығармашылық жұмыс
істейді. Өз бетінше іздену-шығармашылық және өз ойын жеткізе алудың көзі.
Берілген тапсырманы түрлендіру бойынша жұмыс түрлерін, мысалы мәтінді
өңдеу, диалог құрастыру, өз ойынан өлең, ертегі, әңгіме құрастыру да
оқушының ойы арқылы тілін дамыта түседі.Мақал –мәтелдер мен тұрақты
тіркестерді ұдайы үйретіп отыру-мұғалімнің күнделікті жұмысының бір түрі.
Үйренгендерін ұмытып қалмау үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып, әр тоқсанда
соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау жұмыстарын алуға
болады.
Оқушының оқыған әңгіме ертегісіне сараптаудың жолдары:
-түсінгенін әңгімелеу
-сұрақтарға жауап беру
-кейбір үзінділерді жатқа айтқызу
-оқыған шығармасы бойнша таныс емес сөздерді сөздік дәптерге жазып отыру
-кейіпкерлер іс-әрекетіне баға беру
–әңгімелердің ұқсастығын салыстыру
–ең соңында сол шығармаға ұқсас әңгіме жаздыру.Бала – біздің болашағымыз.
Болашақ ұрпаққа заман талабына сай білім беру талап етіледі. Бұл мақсат
орындалу үшін бағдарламадан тыс қосымша тапсырмалар беру абзал. Алғашқы
күннен бастап тілін дамыту үшін өлең, жаңылтпаш т.б.тапсырмаларды ата –
ананың көмегімен жаттау қолға алынғаны дұрыс. Сюжетті суреттер бойынша
сұрақтар жауап арқылы әңгімелеу, өз отбасы туралы әңгіме құрастыру, осы
тақырып бойынша дайын мәтіндерді оқып беріп, суретін көрсету.Баланы өз ойын
анық айтып, дұрыс сөйлеуге үйрету. Тереңдетіп оқыту арқылы сөздік қорын
байыту үшін, әр оқушының сөйлеу деңгейін, ойлау қабілетін, шығармашылығын
зерттеуді қажет етеді. Бұл тұста оқушылардың жазу сауатын да есепке алу
керек.Тек диктант түрлері грамматикалық ережелерді әр оқушының қалай
меңгергендігін және жазу сауатының қандай дәрежеде екендігін байқатады.Әр
сабақтың тақырыбына байланысты диктант түрлері жүргізіледі. Диктанттардың
ең күрделісі – шығармашылық диктант. Бұл оқушылардың ойлау қабілетін,
сөздік қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерін
арттырады.Оқушылардың ойын жазуға үйрететін тағы бір әдіс – Өз ұйқасын
тап, Әңгімені ары қарай жалғастыр деген тапсырмалардың әсері зор.Бұл
тапсырмалар баланың ойлауына, ойлау қабілетінің артуына, сөздік қорының
байуына, шығармашылығына жол ашары анық.Тіл дамытудың басты құралы сөздік
қорға жатады.Оқушының сөздік қорының неғұрлым көп болуы және оны тиімді
қолдана білуі жүйелі еңбекті қажет етеді.Тіл дамыту жұмыстарында басшылыққа
алатын басты мәселелердің бірі-оқушылардың сөздік қорды,ауызекі сөйлеу
тілін тиімді ережеге сәйкес құра білуінде жатыр. Тіл мәдениетінің жоғары
деңгейі ол тіл арқылы өз ойын дұрыс,дәл және мәнерлі жеткізе алады.Тіл
дамытудағы тиімді тәсілдердің бірі – шығармашылық
тапсырмалар.Шығармашылықтың түрі әр алуан,мәні біреу – ол жаңа мазмұн
жасау.Шығармашылық жұмыстарды орындау арқылы әрбір бала өзінің
таланттылығын,қабілеттілігін,бейімд ілігін көрсете алады.
Қорыта айтқанда,оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты түрлендіре
жүргізілетін жұмыс – оқушылардың жүйелі ойлау қабілетін
тудырып,шығармашылық ізденіске бейімделушілігін молайтады,тіл байлығын
арттырады. Тіл дамыту жұмыстарында дамыта оқыту жүйесі іске асып әр оқушы
өз бетінше жұмыс істеуге қалыптасады.Бала жұмысына сын көзбен қарап,
бағалауға,ойын еркін,дұрыс, ашық айта білуге үйренеді.Оқушыға берілген
тапсырманы біртіндеп күрделендіре түсіп, шәкірт бойындағы шығармашыл
ізденісті тереңдете түсу менің және барлық ұстаздар қауымының негізгі
мақсаттарының бірі болмақ деп есептеймін.

2.1 Тіл сабақтарында мәтінді оқыту барысында практикалық тұрғыда қолдану

Тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар
алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатыны белгілі.Сондықтан тілдің
әртүрлі деңгейіндегі тілдік бірліктердің ерекшеліктері, сөйлеудің
коммуникативті түрлері, сөйлесімдер мен мәтіндердің коммуникативтілігіне
негіз болып отыр. Қоғам талабына сай қазақ тілін оқытуда берілетін білім
мазмұны мен оқыту әдістерін жаңалау қажет ететіндігі айқындалды. Ондағы
мақсат оқушыларды қарапайым болса да өз ойларын еркін жеткізіп қана қоймай,
өзара тіл табысып, пікір алысуға үйрету, себебі жалпыға білім беретін орта
мектеп білімнің негізгі мақсаты оқушының қазақ тілінде сөйлеу қабілетін
жетілдіру.Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне сүйенсек, мектеп оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры жұтаң,
сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін (топик) құрауда дәрменсіздік
танытатындығын, ойын жүйелі түрде жеткізе алмайтындығын, ауызша сөйлеу
дағдысының төмендігін байқауға болады деген пікірді тілге тиек етіп отыр.
Қазіргі кезде оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін қалыптастыру- бүгінгі
күннің өзекті мәселесі болып табылады. Тіл дамытуда мынадай тілдік
материалдарды пайдалануға болады:
а) Тіл дамыту жұмыстарын көркем-әдеби үлгілермен емес, таза бала тілін
бақылау арқылы жүргізу.
ә) Тіл дамытуда газет-журналдардың, ресми іс-қағаздардың тілін пайдалану.
б) Тіл дамытуда көркем-әдебиет тілінен үлгі алу.Тіл дамыту жұмыстарын үш
салаға бөледі;
1.сөздікпен жұмыс;
2.сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3.байланыстырып сөйлеуге дағдыландыру жұмыстары.Тілді оқытудағы ең басты
мақсат- оқушыны сөйлеуге, яғни айтар ойын жеткізе білуге үйрету. Сөйлеу
тілдік қарым-қатынас барысында адамның өз oйын жарыққа шығару процесі, өз
сөзін екінші біреуге түсінікті етіп жеткізуі.Сөйлеуге үйрету дегенде
мынадай ұғымға мән беріледі: бұл-адам мен адамның тілдік қарым-қатынаста
бір-бірімен тілдесуі, сөйлесуі яғни бір адамның өз ойын екінші адамға
ауызша жеткізуі, сөйлеуі, айтуы. Сонымен бірге айтылған ойдың адамға
түсінікті болып, оны қабылдау арқылы екінші адамның оған өзіндік жауап
қайтаруы. Бұл сөйлеуге үйретудің бір адамға ғана мәселе емес екендігін
көрсетеді. Ол тілдік коммуникация арқылы жүзеге асады. Сөйлеу әрекеті-тілді
үйрену жолындағы маңызды баспалдақ, қажетті шарт қана емес, ол-адамзаттың
қоғамдағы орнын, қызметін көрсететін күрделі әрекет. Өйткені, сөйлеу
әрекеті адамдық қасиетті білдіретін басты өлшемдердің бірі. Ауызша сөйлеуге
үйрету- тілді жалаң үйрену емес, адамның жалпы ойлау қабілетін кеңейту,
жетілдіру деген сөз. Жалпы сөйлеу әрекетін меңгеру үшін мына жағдайларды
ескеру қажет: Үйрететін тілде сөйлеуге деген қажеттілік; қоршаған орта,
жағдайдың әсері; жеке бастың қабілеті; сөйлеудің негізгі мақсатын
айқындау.Қазақ тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша
сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту әдісі ситуативті әдіс
болуы керек себебі: ситуативтілік сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып
табылады.Сөйлеуге үйрету үшін қажетті ситуацияларды мынадай жолдармен
беруге болады:
а) көз алдыңа елестетіп көр, қиялдап көр деген сияқты т.б. тапсырмалар
арқылы ситуациялар құру;
ә) белгілі бір ситуацияны жасайтын сурет немесе ситуацияны дамытатын,
күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу;
б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нәрселерді
сипаттау.Оқытудың ситуативтілігі оқушылар мен мұғалім арасындағы қарым-
қатынасқа негізделген жағдайда ғана сабақ үстінде қатынас ситуациясы пайда
болады. Е.Пассов ұзақ жылдар бойы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының
нәтижесінде коммуникативтік оқытуда ситуация мен ситуативтілікті
анықтап алу қажет екеніне көз жеткізген. Ситуация-дегеніміз, қарым-
қатынас жасаушылардың, сөйлесушілердің санасында қалыптасқан өзара қарым-
қатынасының жүйесі; ал ситуативтілік-қарым-қатынастармен байланыс деп
қорытынды жасайды. Ол іс-әрекеттерде өзара қарымқатынастарда мынадай
жетекші факторлар болады деп көрсетеді:
а) статустық;
ә) рольдік;
б) іс-әрекеттік;
в) ізгілік.Қарым-қатынас процесі оқытудың мақсатына, жағдайына,
мүмкіндігіне қарай үнемі өзгерісте болады. Сондықтан, сөйлеуші сол
өзгерістерге байланысты қарым-қатынастағы өзгерістерді де ескеріп отыруы
керек. Оқушыларды қарым-қатынастың әр түріне дайындау үшін материалдарды да
жиі түрлендіріп отыруды қажет етеді. Осы ұстанымға байланысты тілдік
дағдылар да өзгертіліп отырылуы керек. Бұл оқушылардың айтқысы келген ойын
басқаша жеткізуге, сөйлеу біліктілігін жетілдіруге, тез сөйлеуге
көмектеседі. Сонда ғана, оқушылар жаңа материалды іс жүзінде қолдануға
тезірек машықтанады. Материал жаңа болуы керек, сонымен бірге қайталау
кезінде сол қалпында емес, басқа контекстерде өзгертіліп берілуі керек, сол
кезде ғана оқушылардың білік дағдылары бірте-бірте дамиды.Қазақ тілін
оқытуда коммуникативті мақсатқа жетуде ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор.
Себебі, ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады,
дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңіл-күй қатынасын білдіреді.
Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе
бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу
алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы,
арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш,
бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек.
Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру керек және әр оқушы сөйлегенде кемдегенде
екі реплика ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.