Түйсіктердін өзара ықпал жасау қасиеті
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
жоғары педагогикалық колледжі ШЖҚ МКҚ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сабақ беру барысында балалардың ой-өрістерін,түйсіктерін дамыту
жолдары.
Мамандығы: 0105000-Бастауыш білім беру
Біліктілігі: 0105013-Ағылшынша білімі бар бастауыш білім беру мұғалімі
Орындады:Жансая Нурланқызы Ш-42 тобының студенті
Жетекші:Султанова Г.Ж.
Щучинск 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-бөлім. Түйсіктер туралы жалпы ұғым және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты түйсік сезгіштігінің дамуын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Түйсіктер жөнінде ғылыми
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2-бөлім. Бастауыш сынып балаларының түйсігін дамытуға арналған жаттығулар
туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..27
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін дамытудың тиімді әдістері..33
2.2 Ойын арқылы баланың ой-өрісін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 41
3-бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін дамыту
бойынша эксперименттік жұмыстар
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Бала түйсігі және жеке адамның сенсорлық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..60
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған
мидағы бейнелерді түйсік деп атайды.Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін,
дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-бұдырлығын т. б. осы секілді қасиеттері
ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде
де, яғни дененің қозғалысы мен оның кеңістікке орналасуын, жеке
бөліктерінің жұмысы жайлы хабарлайды. Түйсік-материялық дүниедегі заттар
мен құбылыстардың жеке сипаттары мен қасиеттерінің біздің сезім
мүшелерімізге әсер етіп, миымызда бейнеленуі. Түйсіну дегеніміз – дүниені
танып білудегі бейнелеу процесінің алғашқы баспалдағы. Түйсік себепсіз
болмайды.Ол- біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын
хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс. Түйсік адамды
қоршаған шындықты бейнелеуден пайда болады. Сол шындық пен болмыстың
адам сезім мүшелеріне әсер етіп, мида бейнеленуінен түйсік туады.
Басқаша айтқанда, түйсік –сыртқы әсердің сана фактісіне айналуы,
объективтік дүниенің субъективтік бейнесі. Адамның дүние тануының
алғашқы баспалдығы – осы түйсік. Нақты пайымдау, шындықты бейнелеу
жайындағы мәліметтердің бәрі де адамға осы баспалдақ арқылы жетеді.
Сыртқы дүниені танып-білу түйсіктен басталады. Ол білім атаулының алғашқы
көзі. Мәселен, жолдасыңнан көзін жұмуын өтініп, оның алақанына белгісіз бір
затты тигізсең, сосын одан оның не екенін сұрасаң, ол: "қатты, жылтыр,
мұздай, жұмсақ, жылы, кедір-бұдыр бір нәрсе" деп жауап береді. Заттардың
нақты атауы емес, тек түрлі қасиеттерін білдіретін осы сөз тіркестері
түйсік болып табылады.Түйсіктер заттар мен нәрселердің тек жеке қасиеттерін
ғана мида бейнелейді. Мәселен, адам секундтың 10 бөлігінде жалт еткен
жарықты көрдім деп айта алады, бірақ оның қалай деп аталатынын білмейді.
И. П. Павловтың жүйке қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын
анализатор (талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық жүйке
аппаратының жұмысына байланысты түсіндіреді.
Зерттеудің мақсаты:бала түйсігі және жеке адамның сенсорлық
құрылымы,яғни түйсік-материалық дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке
сипаттары мен қасиеттерінің біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп,миымызда
бейнеленуі.
Зерттеудің міндеті: Түйсік қарапайым психикалық үрдіс деп аталғанымен,
ол – баланың шындық пен болмысты дұрыс бейнелеуіне мүмкіндік тудыратын
мидың бейнелеу қызметі екендігі, физиологиялық жағынан сезімдік таным
үрдісі бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы реттеліп отыруы, сезімдік
бейнелеудің мұндай түрі жанурлар мен адамдарға ортақтығы, алайда, сезімдік
бейнелеу түрлері — түйсік, қабылдау, елес сапа жағынан жануарлар мен
адамдарда бірдей еместігі, егер сезімдік үрдістер жануарлар дүниесінде
олардың қоршаған ортаға бағдарлануын ғана қамтамасыз ететін болса, ал
адамдардың сезімдік таным үрдістері еңбектену әрекетімен ұштаса отырып,
бейне мен сөздің өзара әрекеті нәтижесінде пайда болып отыруы осы жұмыстың
міндеті болып табылады.
Зерттеудің әдістері: Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты түйсік
сезгіштігінің дамуын зерттеуде психологияның зерттеу әдістері эксперимент
әдісі, байқау әдісі және әңгіме әдістерін қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,үш бөлімнен,қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім. Түйсіктер туралы жалпы ұғым және оның түрлері
Түйсік дегеніміз сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың және
қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болатын мидағы
бейне.Қарапайым келген, бірақ та өте ерекше танымдық процесс түйсік деп
аталады. Ол біздің өзіміздің организмімізде дәл осы сәтте не болып
жатырғанын хабарлайды. Олар біздің қоршаған орта жағдайына икемделуімізге
және өз іс-әрекетімізді жинақтауымызға мүмкіндік береді.Түйсік әлем туралы
біздің барлық білімдеріміздің алғашқы байлығы. Түйсік арқылы біз көлем,
пішін, түс, температура, иіс, дәм, айналадағы заттар мен құбылыстар жайында
әртүрлі дыбыстарды ұғамыз, қозғалыс, кеңістікті бағдарлауды да білеміз.
Түйсік күрделі психикалық процестерге – қабылдауға, ойлауға, қиялға
материал береді. Егер адам барлық түйсінуден мұқтаждық көрсе, онда ол
қоршаған әлемді танып біле алмайды.Материалдық дүниедегі белгілі бір кезде
адамның тиісті сезім органдарына әсер ететін заттар мен құбылыстардың жеке
сапаларын белгілейтін қарапайым психикалық процесті түйсік деп
атайды.Түйсіктер заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін ғана миымызда
бейнелейді.
И.В.Павловтың нерв қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын
анализатор (талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық нерв
аппаратының жұмысына байланысты түсіндіреді. Түйсік – біздің айналамызда,
ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын қарапайым
психикалық процесс, осы процестің арқасында біз ортаны бағдарлап, соның
жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік себепсіз тумайды. Біз түсік
арқылы заттың формасын, түсін, көлемін білеміз. Қолымызбен қозғап, заттың
салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай
формалары туралы да, қозғалыстың формалары туралы да біле алмаймыз. Түйсік
таным процесіне жатады, өйткені адам таным процесі арқылы дүниені таниды.
Түйсік басқа психикалық процестерге қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға,
қиялға материал береді. Адам дүниені ең алдымен өзінің сезім мүшелері
арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне
тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды. Түйсіну арқылы адам
өзінің дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты әсерлерді де сезеді.
Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады.Иә, біз
өзіміздің түйсігіміз арқылы айналамыздағы заттардың қасиеттерін, қатты,
жұмсақтығын, олардың бетінің тегіс немесе кедір-бұдыр екенін, салмағын,
температурасын, иісін, дәмін, түсін, дыбыс шығаратынын, шығармайтынын,
қозғалатын, қозғалмайтынын біле аламыз. Мұның сыртында түйсік арқылы өз
денеміздегі өзгерістерді, оның мүшелерінің қозғалысын, қалпын, ішкі
мүшелеріміздің жұмысын, оның бұзылуын, тағыда басқа жағдайларды біліп,
қабылдаймыз. Сол себепті психолог-мамандар Түйсік - әлем жайындағы біздің
барлық біліміміздің бұлағы, қабылдау, елестеу, еске түсіру, ойлау секілді
күрделі тану процестері үшін материал осы түйсік арқылы беріледі..., -
дейді.Хайуандар да түйсінеді. Бірақ адам мен хайуанаттардың түйсінулерінің
арасында үлкен айырмашылық бар. Хайуанаттардың психикалық әрекеттері де
сыртқы дүниенің сәулелері болып табылады. Бірақ олардың дүниені
сәулелендіру айналасындағы қоршаумен тек биологиялық байланысын ғана
сәулелендіреді, екіншіден, олардың сезім мүшелерінің сезгіштігі шектеулі
болады. Адамның дүниені тануы сезім мүшелері табиғи заттарды түйсінумен
ғана тынбайды, сонымен бірге ол өз еңбегімен жасап шығаратын заттарды да
түйсініп отырады. Адамның дүниені тануы хайуанаттардай жалғыз ғана, оның
сезім мүшелері биологиялық құбылыстары мен олардың құрал-саймандар арқылы,
жай сезім мүшелерімен түйсіне алмайтын заттарды да түйсіне алады. Мәселен,
бүркіттің көзі қаншалықты үлкен болғанымен заттардың белгілерін айыруға
келгенде ол адамның көргенінің көбін көре алмайды. Иттің иіскеу сезімі
қаншалықты күшті болғанымен ол адам ажырататын иістердің мәнін ажырата
алмайды.Адамдар мен жануарларда көптеген анализаторлар бар. Олардың қай-
қайсысы болмасын (көру, есту, қозғалыс т.б.) үш бөліктен тұрады.
1) Қабылдағыш прибор (лат. сөз. - рецептор). Сезім мүшесі сырттан келген
тітіркендіргіштерді нервтік қозуға айналдыратын жер.
2)Қозуды рецептордан миға жеткізетін жалғастырушы нерв жолдары
(талшықтары).
3)Үлкен ми сыңарлары қыртысындағы үлкен тиісті клеткалар.(мидағы түрлі нерв
орталықтары).Барлық анализатор бөлімдер біртұтас қызмет атқарады. Егер осы
айтылған анализатордың үш бөлімінің біріне зақым келсе (мыс, көзге зақым
келсе) сол түйсіну бұзылады. Адамда пайда болатын түйсікті үш топқа бөлуге
болады. Бұл түйсіктердің ең үлкен тобы дененің сыртқы жағында болатын сезім
органдарының қозуынан болатын түйсіктер – экстерорецепторлар. (көру, есту,
иіс, дәм, тері түйсіктері жатады).
2.Ішкі сезім органдарынан (ішек, қарын, қан тамырлары) пайда болатын
түйсіктер интерорецепторлар деп аталады. Мыс., ашығу, шөлдеу, органикалық
түйсіктер.
3. Қозғалыстар мен дененің кеңістікте орналасуымен байланысты болатын
қозғалыс түйсіктері кинестезиялық түйсіктер тобына жатады. Бұл қозғалыс
түйсіктерінің рецепторлары – проприорецепторлар. Мыс., бұлшық ет, сіңірлер
жатады.
Түйсік қасиеттері.
1. Адаптация – сезім органдарының өзгерген жағдайға бейімделуі. Сезім
органдарының қоршаған ортаға бейімделуі өте зор. Адаптация құбылысы адамға
таныс.
2. Түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды. Сезгіштік деңгейінің
жоғарылауы екі сипатта көрініс береді: А.Р.Лурия 1) ұзаққа созылған,
тұрақты ағзадағы қалыпты өзгерістерге байланысты; 2) уақытша, субъектті
кейпіне, физиологиялық немесе психологиялық себептерге байланыстытосыннан
болған әсерлерден туындайды.
3. Синестезия – грек сөзінен алғанда қосарласқан түйсік деген мағынаны
білдіреді. Сырттан әсер еткен тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің бірінде
ғана түйсік туғызып қана қоймайды, сол сәтте басқа түйсіктердің болуына
жағдай жасайды. Мысалы, алманы көргенде оның түсін, көлемін қабылдайды,
оның иісін сезіп, дәмін еске түсіреді. Немесе, адамдардың бірі қызғылт
түстен жылылықты, ал көгілдір түстен суықтықты сезінеді. Яғни түйсіктердің
қосарласып келуі болып табылады.
4. Сенсибилизация – сезгіштіктің артуын ғана көрсететін құбылыс. Яғни
талдағыштардың өзара ықпалы әсерінен сезгіштіктің артуы.Тітіркендіргіш
әсерінің тоқтағанына қарамай, аз ғана уақыт болса да түйсіктің өз күшінде
қалатын кездерін бір ізді образдар деп атайды. Бұлар көру, есту, иіс,
тактиль түйсіктерінде жиі кездесіп отырады. Мысалы адам 2-3 секунд бойы
көзін алмай шамға қараса, содан кейін көзін жұмса жарықтың ізін байқауға
болады. Бір ізді образдың бұл түрі оң бір ізді образдар деп аталады.
Қасымызға екі парақ қағаз алып, бірін ақ күйінде қалдырып, екіншісінің
ортсына шаршылап қиылған қызыл қағаз жапсырайық. Бұдан кейін бұл қызыл
қағаздан көз алмай 20-30 сикунд қарап отырып, көзімізді ақ қағазға
аударсақ, оның бетінен көгілдір түстер көруге болады. Бұл теріс бір ізді
образдар.
Түйсік түрлері:
Көру түйсіктері – сәулеленуші заттардың жарық толқынынң нәтижесінде
пайда болатын жарық толқындары көздің қарашығы арқылы көру рецепторлары
болып көз торына әсер етеді. Адам түйсінетін түстер ахроматикалық (ақ,
қара, сұр) және хроматикалық ( қызыл, көк, көгілдір, күлгін, жасыл, сары
т.б.) болады.Есту түйсіктерін туғызатын тітіркендіргіш дыбыс толқындары,
дыбыс беруші денедегі ауа тербелісі. Бұл дене тербеліс рецепторы құлақтың
келте органы болып есту анализаторынаәсер етеді. Онда есту нервтерінің
сезімтал ұштары болады. Құлақтың шамамен 24000 мембрана болады. Құлаққа
жеткен дыбыс түйсік мембранасының бір талшығын қоздырады. Мембранаға әсер
етеді де, миға беріледі, нәтижесінде есту түйсігі пайда болады.
Дыбыстарды екіге бөлуге болады: музыкалық және шулы.
Иіс түйсіктері жағымды иістерге рахаттануға және денсаулыққа зиянды
заттардан сақтануға мүмкіндік береді. Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың
клеткаларына түрлі заттардың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда
болады. Осы кілегей қабықтың таяқша тәрізді сезгіш клеткалары бар. Ауамен
бірге мұрынға кіретін иісті заттар иіс мүшесінің сезгіш клеткаларын
тітіркендіріп отырады.
Дәм түйсіктері . Бұлардың тітіркендіргіштері біздің ауызымызға түсіп,
тілдің, жұтқыншақтың, таңдайдың, көмейдің нерв ұштарына әсер ететін
заттардың ұсақ бөлшектері. Дәм түйсіктерінің төрт түрі бар: тәтті, ащы,
тұщы, қышқыл. Тәтті дәм тілдің ұшында, ащысы – тілдің түбі, қышқылы –
тілдің екі жақ шеті. Тұзды тілдің екі жақ шеті мен ұшы жақсы сезеді.
Сипап сезу. Бұлар комплексті түйсік, өйткені онда жанасу және қозғалыс
түйсігі ұштасып жатады. Бұлар қозғалып отыратын қолдың немесе денелердің
басқа заттарға тиіп кетуінен туады.Қазіргі ғылымның дамуы адамдардағы
түйсік түрлері туралы білімін біршама кеңейтті.
Қозғалыс немесе кинестезиялық түйсіктер . Қозғалыс анализаторының
қызметі арқылы адам өз қозғалысын бақылап реттей алады. Қозғалыс
түйсігінсіз біз қалыпты түрде қозғалысттарды жасамаған болар едік.
Тепе-теңдік түйсігі – кеңістікте біздің денеміздің орналасуы. Біз алғаш
екі аяқты велосипедке отырғанда, ролик, коньки, су шаңғысына тұрғанда –
мұнда ең қиыны тепе-теңдік ұстау болып табылады. Тепе-теңдікті түйсіну ішкі
құлақта орналасқан.
Ауырсыну түйсігінің өзінің қорғаныстық маңызы бар. Олар адамға
организмдегі қолайсыздықжөнінде хабарлайды. Егер ауырсыну түйсігі болмаса,
адам салмақты, жарақатты сезіне алмас еді. Ауырсыну нүктелері (арнайы
рецепторлар) терінің беткі қабатында және ішкі органдарда , бұлшық етте
орналасқан.
Вибрациялық түйсік тербелісті бейнелейді. Мұндай түйсіну мысалы
адамның қолының дыбыс шығатын рояльдің қақпағына тигенде түйсіну алады. Бұл
түйсік адам үшін үлкен ролі болмайды және өте нашар дамыған.
Органикалық түйсік – біздің организмнің жұмысы туралы айтады. Бұған
ашығу, тою, шөлдеу денелердегі, ішкі органдардағы өзгерістер жатады. Адам
тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бұл түрін
байқай бермейді. Бұл түйсік ішкі органдардың біріндегі қалыпты әрекеттің
бұзылуынан пайда болады. Кейбір философтар мен психологтар адам түйсіктері
заттардың объективтік қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы заттардың
әсерінен сезім мүшелерінде пайда болатын өзгерістерді ғана бейнелейді
дейді. Олардың айтуынша, түйсіктердің мазмұны сыртқы тітіркендіргіштер-
дің, яғни сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне
байланысты емес, түгелдей сезім мүшелерінің өздерінің қасиеттерімен
белгіленетін болып шығады. Осы тұрғыдан қарағанда түйсіктер сыртқы
дүниедегі заттардың бейнесі емес, қайдағы бір шартты белгілер,
символдар, иероглифтер болып шығады. Бұл түсінік бойынша біз
түйсіктеріміздің нені бейнелейтінін, оларға не сәйкес келетінін де,
заттарды қалайша танып-білуге болатынын да түсіндіре алмаймыз. Мұндайда
тіпті біз заттардың өзінің қандай нәрсе екенін де біле алмайтын
боламыз. Өйткені белгі дегеніміз қандай затты болса да, қандай оқиғаны
болса да таңбалай алады, бірақ оның өзі таңбалайтын затына ұқсас бола
бермейді.Түйсік жөніндегі осы теориялардың қай қайсысы да сезім
мүшелерінің көрсеткеніне сенбейді, заттар мен кұбылыстардың бізден тыс өмір
сүретіндігіне күдік туғызады, егер түйсіктер заттардың объективті
касиеттерін бейнелемейтін болса, онда адамдардың табиғат пен қоғамды танып
білудегі табыстары мен олардың белгілі бір мақсатқа сай еңбек етуі мүмкін
болмас еді.Адам түйсіктерінің ерекше жетіліп, дамуына еңбек процесі,
тарихи — әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің (тілдің),
сананың пайда болуы күшті себеп болды. Адам түйсіктерінің жануарлар
түйсік-терінен сапалық айырмашылығы болатындығы, олардың тіршілік жағдайына
байланысты түрліше көрінетіндігі ғылымда әлде қашан дәлелденген
жәйт.Мәселен, құстардың дене құрылысын да, психикасында айқындайтын негізгі
факт- олардың әуелде ұшып жүріп тіршілік етуге бейімделгендігі. Бұл үшін
құстардың көзі қырағы, құлағы естігіш болуы аса қажет.Жыртқыш құстардың
көзі аса қырағы, өйткені олар өз жемтігін алыстан көруі қажет, ал иттерде
иіс түйсігі ерекше дамыған.Әйтседе, құстар да, иттер де заттардың мән-
мағынасын, бір-бірімен байланысын ажырата алмайды. Адам түйсіктерінің
ерекшелігі-олардың ойлау, сөйлеу әрекетімен тығыз байланыстылығында.
1.1 Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты түйсік сезгіштігінің дамуын
зерттеу
Балаларда түйсіктер дүние келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Бұлар баланың дәм түйсігінің ерте дамитындығын көрсетеді. Баланың есту
түйсігі де біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі суғак толы
болады да ештеңені естпейді.Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп
реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елемесе, оның саңырау
болып қалуы ықтимал. Үш айлық бала анасының даусын тани бастайды. 2-3 айдан
кейін бала жарыққа елеңдей бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға
тырысады. Жарықты түйсінуді жаңа туған нәрестелерден де байқауға болады.
Заттың түсін айыру кейін пайда болады. 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
түсіне, , біртіндеп көлеміне, одан соң барып бояуына көңіл аударатын
болады. Бала тілінің шығуы ,оның жүре бастауы – түйсіктердің дамуына
қолайлы әсер етеді. Мектепке барғаннан кейін балада түйсіктердің негізгі
түрлері (көру, есту, сипап сезу, қозғалыс.т.б.) біршама қалыптасып
үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қаласақ жетілдіруге болады. Адам
егер алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды нақтылы міндет етіп қойса
және соған жетуге жаттығатын болса, оның түйсігі ойдағыдай дами түседі.
Түйсік адамның іс-әрекетіне байланысты дамитындығын көптеген мамандықтардың
тәжірибелері сипаттайды. Мәселен, ұшқыштың көзі өткір, көргіш болады,
композиторлар мен шекарашылар естігіш, сақ құлақ болса, шарап жасаушылар
мен тамақ өнеркәсібінің қызметкерлері дәмді татып білуге шебер келеді.
Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жан-жақты дамытуға мүмкіндік мол. Бұл
үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді, шығармашылық, қызықты ұйымдастырылуы
керек.Түйсіктің дамуына кері әсер ететін факторлар да бар:
-бала партада дұрыс отыра алмайтын болса
-отырғанда , жазғанда қисайып жазатын болса оның көру қабілеті нашарлайды.
Ана тілі, көркем жазу, ауызша сөйлеуге жаттығу балалардың фонематикалық
(дыбыстардың айырмашылығын ести алу) түйсіктерді дамытады. Түйсіктің
табиғи-физиологиялық негізі организмнің арнаулы жүйкелік механизмі-
талдағыштар арқылы іске асады.Кибернетика ғылымының анықтауынша, адам
өзін-өзі басқаратын аса күрделі жүйе болып саналады.Ал талдағыштарды
сол жүйенің негізгі хабарлау қызметін атқаратын мүшелері деуге
болады.Адам организмі сол талдағыштардан келіп жатқан сигналдардың
ыңғайына сәйкес орталық жүйке жүйесіндегі функцияларын реттеп, бірде
жаңа әсер тудырып, бірде бұрыннан өтіп жатқан әрекеттің барысына өзгеріс
кіргізіп, оны түзетеді, бағыт береді. Сөйтіп, ми қабығында үздіксіз өтіп
жататын күрделі қызмет талдағыштар арқылы жүзеге асып отыратын кері
байланысқа сүйенеді.Талдағыштар үш бөліктен тұрады: а) шеткі
(перифериялық) орган- бұл сезім мүшелері, рецепторлар деп аталады
ә)өткізгіш бөлім-рецепторларды тиісті орталықтармен байланыстырып
отыратын афференттік және эфференттік жолдар б) мидағы орталықтар
1. Рецепторлар-түрліше құрылған жүйкелік аппараттар.Олардың
атқаратын қызметі- сырттан келген физикалық, химиялық тітіркендіргіштердің
күшін жүйкелік қозуға айналдыру.Талдағыштардың бұл сатысында әсерді тек
қарапайым түрде ғана талдау іске асырылады.
2. Өткізгіш бөлім- сыртқы қуаттың сезімтал жүйке талшықтарының
ұшында қозуын екі жолмен жоғарғы және төменгі бағытқа жайып
отырады.Орталыққа баратын талшықтар арқылы қозуды бірінші жолмен жұлын мен
ми бағанасына және ми қабығындағы алқаптарға жеткізеді.Орталықтан тебетін
талшықтар арқылы мидағы қозу толқынын екінші жолмен әр түрлі органдарға
өткізеді.Жүйке талшықтарының бойымен қозу бір секунтта 120 метрдей
жылдамдықпен өтіп жатады.
3. Мидағы орталықтар-талдағыштардың негізгі бөлімі.Жүйке
жүйесіндегі басқа бөлімдер клеткаларының құрылысымен салыстырғанда осы
орталықтағы клеткалар құрылысы әлдеқайда ерекше әрі күрделірек.Организмнің
тиісті ортаға, жағдайға икемделіп әсерленуін дәлірек қамтамасыз етіп, нәзік
талдау жасай алатын мүше-мидағы осы орталықтар. Функциялардың динамикалық
орналасуы мидың бір жерінде бұлжымай қалған алқап емес, олар күрделі түрде
бір-бірімен қарым-қатынаста, өзара тығыз байланыста болады.Ортаның әсері
мен талабына орай ми алыптары бірінің орнын бірі басып отыруға, сөйтіп, бір
нейрондардың қызметін екіншілері атқаруға қабілетті екендігін көрсетеді.Ми
қабығының мұндай қызметі психология ғылымында компенсаторлық әрекет деп
аталады.
Түйсікке қатысыты мәселеде Беркли, Юм, Мах т.б. түйсік дүниедегі
заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне байланысты емес, ол түгелдей сезім
мүшелерінің өздерінің жұмыс істеу қасиеттерімен белгіленетін болады
дейді.Осы тұрғыдан келгенде,түйсік сыртқы дүниедегі заттардың бейнесі
емес, қайдағы бір шартты белгілер мен иероглифтер, символдар болып
шығады.Түйсіктің мән-жайын мұндай түсінік бойынша айқын түсіндіру өте
қиын.Адам түйсігінің ерекшк дамуына еңбек пен тарихи-әлеуметтік жағдайлар,
екінші сигнал жүйесінің шығуы (дыбысты анық тіл)күшті ықпал еткендігі,
адамның сыртқы бес сезім мүшесінің жетілуі бүкіл әлемдік тарихи дамудың
жемісі екені ақиқат.Мәселен, төменгі класс оқушысы көпке дейін дыбыстарды
бір-бірінен айыра алмайды, жазу дағдыларын бірден қалыптастыра алмайды. Көп
қайталау нәтижесінде жаттығып, кейін айыра алатын болады. Түйсіктердің
әрқандай турі өздерінің жеке ерекшеліктерімен ғана ажыралып қоймастан,
өзара ортақ қасиеттерге ие.Мұндай қасиеттер: түйсік сапасы, түйсік қарқыны,
түйсік ұзақтығы және түйсіктің кеңістік мекеңдігі.Түйсік сапасы - нақты
түйсік түрінің оны басқа түйсіктерден ажырататын және сол түйсік шеңберіңде
көрініс беретін дара негізгі ерекшелігі. Түйсіктердің осы сапалык көп
түрлілігі материя қозғалыс формаларының шексіз саналуандығын
дәлелдейді.Түйсік карқыны - түйсіктің сандық сипатын білдіреп, өз кезегінде
әсер етүші тітіркендіргіштің күші және рецептордың қызметтік жағдайымен
анықталады.Түйсік ұзақтығы - түйсіктің уақыт аралығына байланысты сипаты.
Бұл қасиет сезім мүшесінің қызметке жарымдылық қалпымен анықталады да,
негізінен, тітіркендіргіш әсерінің уақыт созыңқылығы мен қарқынына
байланысты келеді.Тітіркеңдіргіштердің сезімдік мүшеге әсер етумен түйсік
пайда бола қалмайды, ол үшін біршама жасырын (латенттік) уақыт өтуі қажет.
Әртүрлі түйсіктің лагенттік уақыты әрқилы: мысалы, сипай сезу түйсіктері
үшін 130 мс, ауырсыну түйсіктеріне - 370, ал дәм түйсіктері үшін 50 мс өзі
де жеткілікті.Түйсіктің тітіркеңдіргіш әсерінің басталуымен бірге
туындайтынындай, оның сөнуі де әсер аяғына тура келеді Түйсіктің мұндай
инерциясы әсерден соң да біршама уақыт өз жалғасын тауып жатады. Қарсыда
жарқырап турған шам кенеттен сөне қалса, көз алдыңызда шам орныңдағы
жарқылдың біраз уақыт елестеуі осы құбылыстан.Түйсіктер үшін
тітіркендіргіштің кеңістік мекендігі (пространственная локализация) де тән
қасиет. Әрқаңдай тітіркендіргіш әсері дене бетінде, жалпы кеңістікте
белгілі мекенге ие. Сондықтан түйісу (контактные) түйсіктер тіркеңдіргіштер
әсер еткен дене бөлігіне тура келеді.Түйсік табалдырықтары Сезімталдық. Бұл
психологиялық түсініктер түйсіктердің сандық өлшеміне байланысты
қасиеттерінен. Адамның сезім мүшелері - өте нәзік қызмет тетіктері. Мысалы,
адам көзі бір шақырымнан 11000 шамаға тең жарық сигналын байқайды. Ал осы
бізді тітіркендіруге келтіретін энергияның соншалықты аздығын мынадан
сезуге болады, онымен 1 куб. см. суды 1 градус көтеру үшін 60000 жыл қажет
екен.Алайда, көрінген тітіркендіргіш түйсік туындатпайды Оның пайда болуы
үшін тітіркендіргіш белгілі бір сандық деңгейге көтерілуі керек. Түйсік
пайда етуші тітіркеңдіргіш әсердің ең аз мөлшері түйсіктің табалдырық шыңы
деп аталады. Осындай әсер деңгейіне жетпеген тітіркендіргішті түйсік
табалдырығынан тыста қалады. Мұның мысалы ретінде біздің денемізге әр
мезетте түсіп, қонып жатқан көз көрінбес шаң-тозаң түйіршіктерін келтіруге
болады.Табалдырық шыңы деңгейі сезімталдық шын шамасын көрсетеді. Түйсік
тудырушы тітіркендіргіш неғұрлым әлсіздеу келсе, яғни түйсік табалдырығы
төмен болса, сезім мүшелдігің бұл әсерлерді қабылдауы соғұрлым жоғары
болады. Сезімталдық шың тек төмен табалдырық-пен ғана шектелмейді, оған
түйсіктің жоғары табалдырығы да маңызға ие. Сезімнің жоғары табалдырығы деп
әліде өзіне сай сезім туғыза алатын тітіркендіргіштің ең шекке жеткен күшін
айтамыз. Біздің рецепторларымызға әсер етуші сол күштердің одан әрі
котерілуі дене мүшелерінде ауырсыну пайда етеді (шектен тыс дауыс кұлақты
жарып жібереді, аса күшті жарқыл көзді тұндырып, кейін жарыққа қарай
алмаймыз). Табалдырық шың (төмен, жоғары) шамасы жағдайларға байланысты
озгеріп отырады: қызмет турі, адамның жасы, сезім мүшелерінің қызметтік
қалпы, тітіркендіру әсерінің күші мен уақыт арасы және т.б.Икемделу
(адаптация) құбылысы. Ескеретін жәйт, біздің сезім мүшелеріміздің сыртқы
әсерлерге жауабы, оларды қабылдау мүмкіндігі өзгермелі, соңдықтан жоғарыда
әңгіме еткен сезу табалдырықтары өте кең шектерде ауысып отырады. Мысалы,
қараңғылықта біздің көру сезіміміз әсеріне түседі де, ал күшті жарықта оның
сезгіштігі бәсеңдейді. Мұны қараңғы бөлмеден жарыққа шыққаңда не жарықтан
күңгірт жайға сезгіштігі енгенде байқаймыз. Бірінші жағдайда көз қамасып,
түк көрмей қалады, көздің күшті жарыққа үйренісуі үшін біраз уақыт қажет
болады, ал екінші жағдайда - керісінше, аса жарық жерден жарығы солғын
бөлмеге кірген адам алғашқыда көруден қалып, енді осы жағдайға икемделуі
үшін оған 20-30 м. уақыт керек. Бұл келтірілген мысалдарымыз біздің көру
сезіміміздің қоршаған орта жағдайына орай өзгеріске енетінінің дәлелі.
Мұндай құбылыс сезім органдарымыздың бәріне де тән. Осыдан, сезім
мушелерінін тітірткендіргіштерге біртіндеп икемделуін адаптация деп
атаймыз.Түйсіктердін өзара ықпал жасау қасиеті.Түйсіктердің қарқыңдылыгы
тек қана нақты тітіркендіргіштердің мен икемделу деңгейіне тәуелді больш
қлмастан, бір уақытта сезім мүшелдігіне әсер етіп жатқан басқа да
тітіркеңдіргіштерге байланысты. Басқа сезу мүшесріне түсіп жатқан әерлерден
түйсік анализаторларының өзгеріске келуі түйсіктердің зара ықпалы деп
аталады. Мысалы, күшті дыбыстық әсер (ысқырық) керу түйсігін арттырады.
Кейбір иістердің көру мен есту сезімдерін көтеруі не елсіретуі ғылымда
дәлендеген (С. В. Кравцов). Түйсікке байланысты талдағыштар жоғары немесе
төменгі деңгейде бір-біріне жүйелі ықпал жасап отырады. Өзара ықпалды
әрекетте әлсіз тітіркендіргіштер талдағыштар сезімін жоғарылатады, ал күшті
тітіркендіргіштер әлсіретеді -бұл жалпы заңдылық.
Талдағыштардың өзара ықпалды әсерінен сезгіштіктің артуы -сенсибилизация
деп аталады. Сезгіштік деңгейінің жоғарылауы екі сипатта көрініс береді
(А.Р.Лурия): 1) ұзаққа созылған, тұрақты, ағзадағы қалыпты өзгерістерге
байланысты; 2) уақытша, субъект кейіпіне, физиологиялық не психологиялық
себептерге орай тосып болған әсерлерден туындайды. Көзге түскен жарық
мөлшері оның көру қабілетімен қатар, есту түйсігінің сезімталдығын
артгыруға себеп болады. Әдетте, қызыл адамға ақ, қара түстерді дұрыс
ажыратуға жәрдемдеседі.Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана
түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсіктердің пайда болуына да
жағдай жасайды, яғни қосарласқан түйсік пайда болады. Бұл құбылыс
психологиада синестезия деп аталды. Мысалы, кейбір адамдар біреудің ас,
тагам жөнінде әңгімісін естіп отырып, бұған қоса түрлі дәмдер мен дастархан
бетіндегі түрлі түстерді де сезінуі мүмкін.Синестезия құбылысы - ағза
талдағыштарының от, тұрақты байланыстылығы мен объектив дүниені
бейнеллеудегі сезімдер тұтастығының және бір дәлелі. Түйсіктердің өзара
байланысы – психофизиологиялық заңдылықтардың бір түрі. Белгілі бір
тітіркендіргіш сезгіштің сол бойда сезіліп тұрған басқа да
тітіркендіргіштерге тәуелділігі түйсіктердің өзара байланысы дейді. Әдетте,
сыртқы әсерлер талдағыштардың жеке түрімен ғана емес, өзара байланысты
түрде түйсіну процесін тудырып отырады. Мәселен, тамақ ішкенде адамның дәм,
тактикалық, температуралық, иіскеу талдағыштары бір мезгілде жұмыс істейді.
Денеге бір нәрсе тисе, тактикалық температуралық, кейде көру рецепторы
қатысады. Түйсіктің бір түрінің басқаларына әсер етуі ми орталықтарындағы
қозудың үдеуіне байланысты. Түйсіктердің өзара байланысын айқын елестетін
жайт – түйсіну қарама-қарсылық. Мәселен, әуелі тәтті кәмпит жеп, содан
кейін ізінше алма жесеңіз, ол тәп-тәтті көрінер еді. Қарама-қарсыға
байланысты көршілес және бірімен-бірі жалғасып келетін түйсінулердің
айырмашылығы күшейеді. Мұндай жайт нәрселердің қасиеттері қабылдау үшін
маңызды. Өйткені, түрлі тітіркендіргіштер бірінен-бірі оқшауланып әсер
етсе, нәрселердің жеке қасиеттері анық түйсіледі. Түйсіктердің дамуын өзге
де психикалық процестермен байланысты түрде қарастыра отырып, оның барлық
психикалық процестердің негізі болатындығын аңғарамыз. Талдағыштар неғұрлым
жақсы қызмет атқарса, адам сыртқы ортадан соғұрлым анық хабарлар алып
отырады. Белгілі дәрігер ғалым С.П.Боткин (1832-1889жж.) түйсік адамның
өмірлік тонусын белгілі дәрежеде сақтап отыратын процесс екендігі өзінің
тәжірибелік зерттеулерінде айқындап берді.Балалар мектепте оқығанға дейін
олардың анализаторлары бірқатар жетілмегенімен, олардың одан әрі дамуы
мектептегі кезеңдерде жүріп жатады. Анализаторлардың бірқалыпты дамымайтыны
атап айтуымыз керек. Төменгі класта оқитын кезеңде, көздің көргіштігі
біршама сылбыр болғанымен ұлғая бастайды, жасөспірімдерде бұл қырқын үдей
түседі. Сонымен қатар, төменгі класс оқушыларының көру, есту
тітіркендіргіштерін ажырата білу қабілеті жылдам дамиды.Балалар мектепте
негізгі түстерді ажырата алатын болады. Бастауыш класта жүрген кезінде олар
түрлі түстерді ажыратып қана қоймай, оларды атымен атап, тапсырма бойынша
сөз атауымен (мысалы, ашық көк, қоңырқай жасыл, солғын қызғылт) түстерді
іріктейді.Ер балаларға қарағанда, қыз балалардың түс түйсігі басымдау
болады. Бұның болуы себебін, ойын кезінде қыз балалардың заттың түр-түсіне
ер балалардан гөрі көбірек көңіл бөлінуінен деу керек. Мұғалімнің түстің
түрлерін ажыратуға әдейі арналған жаттығулары ер балалардың да бұл
қабілетін арттыра түседі.Ал есу жітілігіне келсек, бөбектік жастағылардан
гөрі төменгі кластағы балалардың естуі едәуір жоғары. Айтылған сөзді ести
білуі, әсіресе мектепте оқудың алғашқы жылында дами бастайды. Сонымен қатар
фонематикалық есту жеткілікті дамыған жағдайда, оқыту ісі де ойдағыдай
өтеді. Балалар сөздері буынға дыбысқа бөліп, талдау жасайды, содан соң
керісінше процеске жинақтау жасауды үйренеді, дыбысты буынға біріктіріп,
буындардан сөз құрайтын болады. Психологтардың зерттеулері бойынша, сөздік
материалдардың негізінде анилитико-синтетикалық әрекетпен сирек жаттыққан
оқушылар кітап оқуды сылбыр үйреніп, жазуға келгенде қателер жіберіп
алатыны байқалады. Дұрыс жазу үшін жазылатын сөзді буынға бөліп естіртіп не
болмаса іштей айтудың маңызы үлкен.Мектептегі бастауыш сынып мұғалімдерінің
басты міндетінің бірі – ол балалардың түйсік ерекшелігіне зейін қойып,
олардың сезімталдығын күшейте қамқорлық жасау болып табылады. Мұғалім
оқушыларының қайсысының нашар көретінін (жақыннан не алыстан көрінетін) не
көмескі еститіндердің жақсы білуі керек. Сезім мүшелерінің кемістігі бар
оқушыларды дәрігерге көрсетіп алу қажет, ал класта оларды тәуір көріп жақсы
еститіндей жерге отырғызған жөн.Мектеп оқушыларымен әңгімелескенде, біз
табиғаттың сыйы, баға жетпес, өте нәзік құрылған сезім мүшелерін сақтай
білудің қажеттігі айтқан жөн. Көру мүшесін сақтау ымырт кезінде және
төсекте жатып, транспортта келе жатып оқуға болмайды, жазған не оқыған
кезде дәптер мен кітапқа тым жақын еңкеймеген жөн. Еңбек етіп, дүние тануда
түйсіктің қандай маңызы бар екенін, оның бақытының маңызды көзі болып
табылатынын жастайынан баланың құлағына сіңірту қажет.Сонымен қатар,
мұғалім балалардың түйсігін дамытуға қамқорлық жасауы тиіс. Бұған сурет,
музыка, ән айтумен айналысуы, табиғатқа экскурсия жасау, мұражайға бару,
сурет көрмелері т.б. едәуір дәрежеде себепкер болады. Балаларды өнерді
сүюге баулып, өнердің бір саласында өз күшін жұмылдыруға үйрету қажет.
Сезім мүшелеріне арнайы жаттығулар жасаған пайдалы.Бұл жаттығуларға
балалардың ойын әрекетін енгізуге болады (мысалы лото ойнау, суреттің түрі,
түріне қарап біркелкі реңкін таба білу).Оқушылардың сезім мүшелерін сақтап,
оны дамыта білу үшін, мұғалімнің ата-аналармен бірлесе отырып, балалардың
түйсік ерекшеліктерін дамытуға кеңесі өте пайдалы.Балада түйсіктер дүниеге
келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан кейін бірнеше күннен соң
бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның аузына хинин ерітіндісін
тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы айтылғандар балада дәм
түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың есту түйсігі біртіндеп
дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі суға толы болады да ештеңені
есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп реакция
көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе оның саңырау болып
қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш
айлық бала анасының еркелеткен даусын естіп көңілденеді, қатты жекіре
сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан былай қарай бала көзін жарық
түсіріп тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тоқтатуға
тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған нәрестелерден де
байқалады.Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен
қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды.
Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, содан
соң барып бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы, оның жұрт
бастауы түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке түскенге дейін
түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипай сезу, қозғалыс т. б.)
біршама қалыптасып үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қалағанымызша
жетілдіруге болады. Егер адам алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды
нақтылы міндет етіп қойса және осыған жаттығатын болса, онда түйсіктері
ойдағыдай дами түседі. Түйсіктердің адамның іс-әрекетіне байланысты дамып
отыратындығын, көптеген мамандықтардың тәжірибелері айқын сипаттайды.
1.2 Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар
Түйсіктер адамға қоршаған ортамен өзіне тән сигналдарды қабылдап,
олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
тереңірек дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет етеді,
солар арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады. Көптеген тұжырымдар
философия тарихында күмәндікпен сынға алынды. Идеалист философтар түйсікті
біздің саналы емес, табиғаттан берілген , сыртқы әсерлерге тәуелсіз
санамыздың ішкі қалпы, ақыл ой қабілетіміз, - деп ойлаған. Рационализм
философиясының негізіне алынған бұндай көзқарастың мәні : психикалық
процестер күрделі тарихи дамудың жемісі емес, санамен ақылдың қоғамдық
болмысқа қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндірілмейтін қасиеті.
Идеалистік тұжырымдаманы қолдаушы философтар мен психологтар түйсіктердің
адамды сыртқы дүниемен байланыстыратыны жөніндегі күмәнсіз ережені жоққа
шығарып, олардың адамды қоршаған дүниеден бөлектеп, екі араға ажыратқыш
дуал болып түседі деген қисынға келмейтін пікірдің дұрыстығын дәлелдегісі
келді.
Бұл көзқарасты кезінде философ идеалист (Д.Беркли, Д.Юм, Э.Мах) ұсынып, ал
оның негізінде психологтар (Мюллер, Г.Гельмгольц) сезім мүшелерінің ерекше
энергиясы деген теорияны нақтылады. Бұл теорияның астарында сезім
мүшелерінің әрқайсысы (құлақ, көз, тері, тіл) сыртқы дүние әсерлерін
бейнелемейді, нақты шындық процестерден хабар бермейді, болғаны – сырттан
өзіндік процестерді қоздырушы ықпалдарды ғана қабылдайды деген пікір
жатыр.Бұған идеалисттердің келтіретін дәлелі : көзге қандай әсер болса,
жарқыл туындайтынын, құлақта механикалық не электрлі ызың пайда болатынын
алға тартады. Осыдан сезім мүшелері сыртқы әсерлерді бейнелемей, олардан
тек қозу күшін алады, ал адам қлошаған дүниенің объективті әсерлеріне
ұшырамай, сезім мүшелерінің әрекетін бейнелейтін өзінің субъективті кейпін
ғана тани алады дегендей қорытынды пайымдады. Бұл сезім көзі- түйсік адамды
қоршаған дүниемен байланыстырмай, олар арасын ажырата түседі деген сөз.
Субъектив идеализм негізіне алынған бұл қорытынды адам тек өзін ғана тануға
қабілетті, ол өзінен басқа болмыс барлығын дәлелдейтін ешқандай дерек
көзіне ие емес деген кертартпа теорияға арқау болды.Субъектив идеализм
теориясы адамның сыртқы дүниені объективті бейнелеу мүмкіндігі жөніндегі
ғылыми көзқарасқа тікелей қарсы. Сезім мүшелерінің зерттеу нәтижесінде
ұзаққа созылған тарихи дамудың жемісі ретінде объективті болмыстағы материя
қозғалысының формаларын қабылдайтын органдардың дыбыстық тербелістерге
жауап қатушы тері рецепторларының, сондай-ақ белгілі диапазондағы электро –
магниттік толқындарды бейнелеуші көру рецепторларының қалыптасқаны белгілі
болып отыр. Организм эволюциясын зерттеу арқылы ғылым адам психикасы сезім
органдарының өзіндік ерекше энергиясы мен қатынас жасамай, сыртқы энергияны
қабылдап, оған жауап беретін ерекше сезім мүшесімен байланысқа келетінін
дәлелдеді. Ал, құлақ не көзде қандай да әсерден ызың не жарқылдың пайда
болуы сол қабылдаушы аппараттың жоғарғы мамандандырылғнын сонымен бірге
өздерінің жұмыс атқару сипаты-на тура келмеген әсерлерге жауап қатпайтынын
көрсетеді.Әр түрлі сезім органдары қызметінің жоғарғы дәрежеде жетілуі олар
негізінде ерекше құрылым — рецепторлардың болуынан ғана емес, сондай – ақ
шеткі сезім органдары қабылдаған сигналдарды орталық жүйке аппаратына
жеткізуші жоғары дәрежеде маманданып, детілген нейрондарға да
байланысты.Түйсік пен қабылдау өзара тығыз байланысқан жан құбылыстары.
Бұлардың екеуі де біздің санамыздан тәуелсіз жасап, түйсік мүшелеріміздің
әсерленуінен туындайтын объектив шындықтың сезімдік бейнесі. Бұл тараптан
түйсік пен қабылдау өзара жақын келеді. Бірақ қабылдау — нақты затты немесе
құбылысты сезімдік тануға негізделеді, қабылдауда біз көз алдымызға белгілі
мағынаға толы адамдар, заттар, құбылыстар әлемін келтіреміз және олардың
бәрінің де өзара күрделі, әрқилы қатынастарға түскенін байқап, білеміз. Осы
қатынастар арқасында куәсі мен қатысушысы өзіміз болған мәнді де маңызды
жағдайлар (ситуация) түзіледі. Түйсiк жүйке жүйесi бар тiрi организмдердiң
барлығында болады. Бiрақ саналанатын түйсiктер, яғни белгiлi бiр күйлердiң
шығу себебi мен қасиеттерi жөнiнде өз-өзiне есеп бере алушылық тек адамға
ғана тән.Тiрi организмдердiң эволюциясында түйсiктер тiтiркену, яғни тiрi
материяның ортаның биологиялық мәндi әсерлерiне өзiнiң iшкi күйi мен сыртқы
мiнез-құлқын өзгертуiнде көрiнетiн қасиетi негiзiнде пайда болған.
Түйсiктер алғашқы кезеңдерден бастап, организмнiң iс-әрекетiмен, өзiнiң
биологиялық қажеттiлiгiн өтеумен байланысты туындаған. Түйсiктердiң өмiр
үшiн маңызды рөлi – орталық жүйке жүйесiне iшкi және сыртқы ортаның күйi
жөнiнде (мысалы, шөлдеу, суықтық және т.б.) мағлұмат беру. Түйсiк,
тiтiркенумен салыстырғанда, сыртқы әсердiң белгiлi бiр қасиеттерi жөнiнде
ақпарат бередi. Адамның түйсiктерi қоршаған ортаның оған қажеттi алуан-
түрлi қасиеттерiн бейнелейдi. Мұның өзi түрлi модалдық (қасиеттер) бойынша
ақпарат беретiн әр түрлi сезiм мүшелерi арқылы жүзеге асады.
Сонымен қатар, адамның тұйсiктерi тек биологиялық факторларды ғана бейнелеу
емес. Олар, сонымен қатар, абиотикалық, яғни әлеуметтiк маңызы бар
факторларға да жауап беру қабiлетi болып табылады. Бұл қабiлет сезгiштiк
деп аталады.Түйсiктердiң физиологиялық негiздерi болып табылатын – ол
тiтiркендiргiштiң оған сәйкес анализаторға (сезiм мүшесiне) әсерi
нәтижесiнде пайда болатын жүйке процесi. И.П. Павлов бойынша, анализатор -
бұл тiтiркендiргiштердi қабылдау, өңдеу және оларға жауап қайтаруға
қатысатын афференттiк және эфференттiк жүйке жолдарының жиынтығы.
Анализатор – тiтiркендiргiштердiң әсерiмен рефлекторлық түрде өзгерiп
отыратын белсендi мүше, сондықтан түйсiк пассивтi емес, ал әрқашан
қозғалыстық компоненттерден тұратын белсендi психикалық процесс болып
табылады.
Анализатор үш бөлiмнен тұрады:
-Перифериялық бөлiм (рецептор) - сыртқы энергияны жүйке процесiне
айналдыратын арнайы трансформатор.
-Афференттiк (орталыққа бағытталған) және эфференттiк (орталықтан шығатын)
жүйке талшықтары немесе өткiзгiш жолдар;
-Анализатордың мидағы қабықасты және қабықты бөлiмдерi; бұларда
перифериялық (шеткi) бөлiмдерден келетiн жүйке импульстарының өңдеуi iске
асады.Анализатордың шеткi бөлiмдерiнiң белгiлi бiр клеткаларына ми қыртысы
клеткаларының белгiлi-бiр бөлiмшелерi сәйкес келедi. Осылайша, мысалы, көз
торының әр түрлi нүктелерiне ми қыртысында кеңiстiк бойынша әр түрлi
орналасқан нүктелер сәйкес келедi.Жасанды тiтiркендiру әдiстерi арқылы
жасалған көптеген байқаулар көрсеткендей, қазiргi кезде әр түрлi
сезгiштiктiң мидағы локализациясын анықтауға болады. Мысалы:
-Көру сезгiштiгi мидың желке бөлiмдерiнде орналасқан.
-Есту сезгiштiгi жоғарғы самай иiрiмдерiнiң орта бөлiмiнде
локализацияланады.
-Сипап сезу-қозғалыстық сезгiштiк артқы орталық иiрiмдерде орналасқан.
Түйсiктiң пайда болуы үшiн анализаторлардың тұтас, бiрыңғай жұмысы қажет.
Рецептор сырттан келетiн энергияны жүйке процесiне ауыстырғанда тiтiркену
басталады. Бұл процесс рецептордан орталыққа бағытталған жүйкелiк жол
арқылы анализатордың жұлындағы орталығына немесе бас миының ядролық
бөлiмiне жетедi. Қозу анализатордың қыртыс клеткаларына жеткенде, адам
тiтiркендiргiштiң қасиетiн түйсiнiп, ажыратады, содан кейiн организмнiң
оған жауап беруi жүзеге асады.Организмнiң осындай үйлесiмдi жұмысы
рефлекторлық доға механизмi арқылы қызмет етедi. Рефлекторлық доға
рецептордан, өткiзгiш жолдардан және эффектордан тұрады. Рефлекторлық
доғада жүретiн процестердiң динамикасы болып сыртқы әсерлердiң қасиетiне
өзiндiк сәйкестелу табылады. Мысалы, сипап сезу дәл сондай процесс. Себебi
қолдардың қимыл-қозғалысы берiлген объектiнiң құрылымына сәйкес келiп, оның
қалпын қайталайды. Сонымен қатар, көру, есту, сөйлеу мүшелерi де өздерi
қабылдайтын объектiнiң қасиеттерiне сәйкестенiп, қозғалыстар
жасайды.Түйсiктiң пайда болуында эффекторлық процестердiң қатысын көрсеткен
көптеген зерттеулер түйсiктiң психикалық құбылыс ретiнде организмнiң жауап
қайтуынсыз және оның сәйкестiгiнсiз болуы мүмкiн еместiгi жөнiнде
қорытындыларға келдi. Сезiм мүшелерi қозғалыс мүшелерiмен тығыз байланысты
болады, және қозғалыс мүшелерi организмнiң тек бейiмдеу және атқарушы
қызметiн ғана атқарып қоймай, сондай-ақ ақпаратты алуда маңызды рөл
атқарады.Ал түйсіктер болса — қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық
жетілмеген, нақты заттық кейіпке келмеген жеке сезімдік қасиеттердің
бейнеленуі. Бұл тұрғыдан түйсік пен қабылдау сананың екі әртүрлі формалары
немесе заттық дүниеге деген екі бір-біріне ұқсамаған қатынастарын
білдіреді. Осыдан, түйсік пен қабылдау өзара бірлікте де, сондай-ақ
өзіндік ерекшеліктеріне ие. Олар психикалық бейнелеудің сезімдік — қабылдау
(сенсорно-перцептивный) деңгейін құрайды. Бұл деңгейде әңгіме біздің сезім
мүшелерімізге заттар мен құбылыстардың тікелей әсер етуінен пайда болатын
бейнелер жөнінде болуы мүмкін.Қоршаған орта мен өз тәніміз жөніндегі
біліктердің негізгі көзі — біздің түйсіктеріміз. Олар қоршаған орта мен
ағза қалпы жөніндегі ақпараттардың миға жетіп, адамның төңіректегі дүние
ортасы мен өз тәніне байланысты бағыт-бағдар түзуіне қажетті негізгі өзек,
арнаны құрайды. Егер осы өзектер жабық болып, сезім мүшелері керекті
ақпараттарды жеткізіп тұрмағанда, ешқандай саналы өмір жөнінде әңгіме ету
мүмкін болмас еді. Деректерден белгілі болғандай, тұрақты ақпарат көзінен
айрылған адам мүлгіген кейіпке түседі. Мұндай жағдай адамда кенеттен көру,
есту, иіс сезу қабілетінен айрылып немесе сана сезімі қандай да сырқатқа
байланысты шектелсе, көрініс береді. Бұл кейіпте адам алғашқыда ұйқы
құрсауына шырмалып, кейін төзіп болмас күйзеліске ұшырайды.Көптеген
байқаулардың көрсеткеніндей, ерте балалық шақта кереңдік пен зағиптіктен
жеткілікті ақпарат ала алмаудан адамның психикалық дамуы күрт тоқтайды.
Егер соқыр-керең болып туған баланы немесе ерте жастан мұндай халге душар
болған субъектті арнайы оқытып, кемістіктердің орнын толтырудың жолдары мен
әдістерін үйретпесе, олардың психикапық дамуы өрістей алмай, өз бетінше
кемелденуі біржола жойылады. Сонымен түйсік — дүние хақындағы біздің барша
білімдеріміздің бастау көзі. Сезім мүшелеріне әсер етуші объектив заттар
мен құбылыстар тітір-кендіргіштер деп аталады да, ал олардың әсерінен
сезім мүшелерінде туын-дайтын құбылыс — тітіркену деп қабылданған.
Тітіркенуден, өз кезегінде, жүйке тарамдарында қозу пайда болады. Түйсік
жүйке жүйесінің қандай да тітіркендіргішке жауапты реакциясы ретінде
туындап, әрқандай психикалық құбылыс секілді рефлексторлық сипатқа
ие.Түйсіктердің физиологиялық механизмі – арнайы жүйке тетігі талдағыш
(анализаторлар) қызметі. Әр талдағыш үш бөліктен тұрады:
1.Сыртқы энергияны жүйке процесіне қосушы дененің шеткі бөліктерін-де
жайласқан рецепторлар. 2. Қозуды орталық жүйке бөлігіне жеткізуші
афференттік немесе сезімтал жүйкелер. 3. Шеткі бөліктен жет-кен жүйке
импульстарын өңдеуші талдағыштың ми қабығындағы бөліктері.
Анализаторлардың ми қабығы аймағында нақты рецепторлар жасуша-ларына сай
арнайы мекендері болады. Сонымен бірге олар енжар қабылдаушы ғана емес,
тітіркендіргіштердің әсеріне орай икемді өз-геріске келе беретін мүше,
мұндай өзгерістерге қажет талдағыштар өз құрылымында қозғаушы тетіктерге
де ие. Мысалы, тері қабатына инемен әсер етілсе, ол жер діріл қағатыны
байқалады, осындай тітіркендіргіштер-ден тамыр тартылуы, тері жиырылуы, ал
кей кездері көз аудару, мойын бұру, қол қағыстары және т.б. бәрі де
түйсік реакцияларына байланысты туындайтыны белгілі. Сонымен, түйсіктер
тіпті де енжар процесс емес, олардың белсенділігі ерекше. Бұл процестердің
бәрінің де белсенділік сипаты түйсіктердің өзінше жауап әрекетке келу
(рефлекторлық) қасиетінен туындап отыр.
2-бөлім. Бастауыш сынып балаларының түйсігін дамытуға арналған жаттығулар
туралы түсінік
Түйсікті дамыту бұл әдеттердің өзгеруі және медитация, шығармашылық
жаттығулары, зейін немесе эмоционалды интеллект пен позитивті ойлау
практикасы сияқты белгілі бір іс-әрекеттерді орындау арқылы мүмкін
болады.Түйсік - бұл жағдайды ескере отырып, өмірімізді шешіп, басшылыққа
алған кезде ескеретін маңызды психикалық функция.
Түйсікті дамытуға арналған 8 кеңес
1- медитациямен айналысыңыз
Медитация немесе біз ойлау тәжірибесі деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жоғары педагогикалық колледжі ШЖҚ МКҚ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сабақ беру барысында балалардың ой-өрістерін,түйсіктерін дамыту
жолдары.
Мамандығы: 0105000-Бастауыш білім беру
Біліктілігі: 0105013-Ағылшынша білімі бар бастауыш білім беру мұғалімі
Орындады:Жансая Нурланқызы Ш-42 тобының студенті
Жетекші:Султанова Г.Ж.
Щучинск 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-бөлім. Түйсіктер туралы жалпы ұғым және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты түйсік сезгіштігінің дамуын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Түйсіктер жөнінде ғылыми
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2-бөлім. Бастауыш сынып балаларының түйсігін дамытуға арналған жаттығулар
туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..27
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін дамытудың тиімді әдістері..33
2.2 Ойын арқылы баланың ой-өрісін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 41
3-бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін дамыту
бойынша эксперименттік жұмыстар
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Бала түйсігі және жеке адамның сенсорлық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..60
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған
мидағы бейнелерді түйсік деп атайды.Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін,
дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-бұдырлығын т. б. осы секілді қасиеттері
ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде
де, яғни дененің қозғалысы мен оның кеңістікке орналасуын, жеке
бөліктерінің жұмысы жайлы хабарлайды. Түйсік-материялық дүниедегі заттар
мен құбылыстардың жеке сипаттары мен қасиеттерінің біздің сезім
мүшелерімізге әсер етіп, миымызда бейнеленуі. Түйсіну дегеніміз – дүниені
танып білудегі бейнелеу процесінің алғашқы баспалдағы. Түйсік себепсіз
болмайды.Ол- біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын
хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс. Түйсік адамды
қоршаған шындықты бейнелеуден пайда болады. Сол шындық пен болмыстың
адам сезім мүшелеріне әсер етіп, мида бейнеленуінен түйсік туады.
Басқаша айтқанда, түйсік –сыртқы әсердің сана фактісіне айналуы,
объективтік дүниенің субъективтік бейнесі. Адамның дүние тануының
алғашқы баспалдығы – осы түйсік. Нақты пайымдау, шындықты бейнелеу
жайындағы мәліметтердің бәрі де адамға осы баспалдақ арқылы жетеді.
Сыртқы дүниені танып-білу түйсіктен басталады. Ол білім атаулының алғашқы
көзі. Мәселен, жолдасыңнан көзін жұмуын өтініп, оның алақанына белгісіз бір
затты тигізсең, сосын одан оның не екенін сұрасаң, ол: "қатты, жылтыр,
мұздай, жұмсақ, жылы, кедір-бұдыр бір нәрсе" деп жауап береді. Заттардың
нақты атауы емес, тек түрлі қасиеттерін білдіретін осы сөз тіркестері
түйсік болып табылады.Түйсіктер заттар мен нәрселердің тек жеке қасиеттерін
ғана мида бейнелейді. Мәселен, адам секундтың 10 бөлігінде жалт еткен
жарықты көрдім деп айта алады, бірақ оның қалай деп аталатынын білмейді.
И. П. Павловтың жүйке қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын
анализатор (талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық жүйке
аппаратының жұмысына байланысты түсіндіреді.
Зерттеудің мақсаты:бала түйсігі және жеке адамның сенсорлық
құрылымы,яғни түйсік-материалық дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке
сипаттары мен қасиеттерінің біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп,миымызда
бейнеленуі.
Зерттеудің міндеті: Түйсік қарапайым психикалық үрдіс деп аталғанымен,
ол – баланың шындық пен болмысты дұрыс бейнелеуіне мүмкіндік тудыратын
мидың бейнелеу қызметі екендігі, физиологиялық жағынан сезімдік таным
үрдісі бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы реттеліп отыруы, сезімдік
бейнелеудің мұндай түрі жанурлар мен адамдарға ортақтығы, алайда, сезімдік
бейнелеу түрлері — түйсік, қабылдау, елес сапа жағынан жануарлар мен
адамдарда бірдей еместігі, егер сезімдік үрдістер жануарлар дүниесінде
олардың қоршаған ортаға бағдарлануын ғана қамтамасыз ететін болса, ал
адамдардың сезімдік таным үрдістері еңбектену әрекетімен ұштаса отырып,
бейне мен сөздің өзара әрекеті нәтижесінде пайда болып отыруы осы жұмыстың
міндеті болып табылады.
Зерттеудің әдістері: Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты түйсік
сезгіштігінің дамуын зерттеуде психологияның зерттеу әдістері эксперимент
әдісі, байқау әдісі және әңгіме әдістерін қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,үш бөлімнен,қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім. Түйсіктер туралы жалпы ұғым және оның түрлері
Түйсік дегеніміз сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың және
қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болатын мидағы
бейне.Қарапайым келген, бірақ та өте ерекше танымдық процесс түйсік деп
аталады. Ол біздің өзіміздің организмімізде дәл осы сәтте не болып
жатырғанын хабарлайды. Олар біздің қоршаған орта жағдайына икемделуімізге
және өз іс-әрекетімізді жинақтауымызға мүмкіндік береді.Түйсік әлем туралы
біздің барлық білімдеріміздің алғашқы байлығы. Түйсік арқылы біз көлем,
пішін, түс, температура, иіс, дәм, айналадағы заттар мен құбылыстар жайында
әртүрлі дыбыстарды ұғамыз, қозғалыс, кеңістікті бағдарлауды да білеміз.
Түйсік күрделі психикалық процестерге – қабылдауға, ойлауға, қиялға
материал береді. Егер адам барлық түйсінуден мұқтаждық көрсе, онда ол
қоршаған әлемді танып біле алмайды.Материалдық дүниедегі белгілі бір кезде
адамның тиісті сезім органдарына әсер ететін заттар мен құбылыстардың жеке
сапаларын белгілейтін қарапайым психикалық процесті түйсік деп
атайды.Түйсіктер заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін ғана миымызда
бейнелейді.
И.В.Павловтың нерв қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын
анализатор (талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық нерв
аппаратының жұмысына байланысты түсіндіреді. Түйсік – біздің айналамызда,
ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын қарапайым
психикалық процесс, осы процестің арқасында біз ортаны бағдарлап, соның
жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік себепсіз тумайды. Біз түсік
арқылы заттың формасын, түсін, көлемін білеміз. Қолымызбен қозғап, заттың
салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай
формалары туралы да, қозғалыстың формалары туралы да біле алмаймыз. Түйсік
таным процесіне жатады, өйткені адам таным процесі арқылы дүниені таниды.
Түйсік басқа психикалық процестерге қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға,
қиялға материал береді. Адам дүниені ең алдымен өзінің сезім мүшелері
арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне
тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды. Түйсіну арқылы адам
өзінің дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты әсерлерді де сезеді.
Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады.Иә, біз
өзіміздің түйсігіміз арқылы айналамыздағы заттардың қасиеттерін, қатты,
жұмсақтығын, олардың бетінің тегіс немесе кедір-бұдыр екенін, салмағын,
температурасын, иісін, дәмін, түсін, дыбыс шығаратынын, шығармайтынын,
қозғалатын, қозғалмайтынын біле аламыз. Мұның сыртында түйсік арқылы өз
денеміздегі өзгерістерді, оның мүшелерінің қозғалысын, қалпын, ішкі
мүшелеріміздің жұмысын, оның бұзылуын, тағыда басқа жағдайларды біліп,
қабылдаймыз. Сол себепті психолог-мамандар Түйсік - әлем жайындағы біздің
барлық біліміміздің бұлағы, қабылдау, елестеу, еске түсіру, ойлау секілді
күрделі тану процестері үшін материал осы түйсік арқылы беріледі..., -
дейді.Хайуандар да түйсінеді. Бірақ адам мен хайуанаттардың түйсінулерінің
арасында үлкен айырмашылық бар. Хайуанаттардың психикалық әрекеттері де
сыртқы дүниенің сәулелері болып табылады. Бірақ олардың дүниені
сәулелендіру айналасындағы қоршаумен тек биологиялық байланысын ғана
сәулелендіреді, екіншіден, олардың сезім мүшелерінің сезгіштігі шектеулі
болады. Адамның дүниені тануы сезім мүшелері табиғи заттарды түйсінумен
ғана тынбайды, сонымен бірге ол өз еңбегімен жасап шығаратын заттарды да
түйсініп отырады. Адамның дүниені тануы хайуанаттардай жалғыз ғана, оның
сезім мүшелері биологиялық құбылыстары мен олардың құрал-саймандар арқылы,
жай сезім мүшелерімен түйсіне алмайтын заттарды да түйсіне алады. Мәселен,
бүркіттің көзі қаншалықты үлкен болғанымен заттардың белгілерін айыруға
келгенде ол адамның көргенінің көбін көре алмайды. Иттің иіскеу сезімі
қаншалықты күшті болғанымен ол адам ажырататын иістердің мәнін ажырата
алмайды.Адамдар мен жануарларда көптеген анализаторлар бар. Олардың қай-
қайсысы болмасын (көру, есту, қозғалыс т.б.) үш бөліктен тұрады.
1) Қабылдағыш прибор (лат. сөз. - рецептор). Сезім мүшесі сырттан келген
тітіркендіргіштерді нервтік қозуға айналдыратын жер.
2)Қозуды рецептордан миға жеткізетін жалғастырушы нерв жолдары
(талшықтары).
3)Үлкен ми сыңарлары қыртысындағы үлкен тиісті клеткалар.(мидағы түрлі нерв
орталықтары).Барлық анализатор бөлімдер біртұтас қызмет атқарады. Егер осы
айтылған анализатордың үш бөлімінің біріне зақым келсе (мыс, көзге зақым
келсе) сол түйсіну бұзылады. Адамда пайда болатын түйсікті үш топқа бөлуге
болады. Бұл түйсіктердің ең үлкен тобы дененің сыртқы жағында болатын сезім
органдарының қозуынан болатын түйсіктер – экстерорецепторлар. (көру, есту,
иіс, дәм, тері түйсіктері жатады).
2.Ішкі сезім органдарынан (ішек, қарын, қан тамырлары) пайда болатын
түйсіктер интерорецепторлар деп аталады. Мыс., ашығу, шөлдеу, органикалық
түйсіктер.
3. Қозғалыстар мен дененің кеңістікте орналасуымен байланысты болатын
қозғалыс түйсіктері кинестезиялық түйсіктер тобына жатады. Бұл қозғалыс
түйсіктерінің рецепторлары – проприорецепторлар. Мыс., бұлшық ет, сіңірлер
жатады.
Түйсік қасиеттері.
1. Адаптация – сезім органдарының өзгерген жағдайға бейімделуі. Сезім
органдарының қоршаған ортаға бейімделуі өте зор. Адаптация құбылысы адамға
таныс.
2. Түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды. Сезгіштік деңгейінің
жоғарылауы екі сипатта көрініс береді: А.Р.Лурия 1) ұзаққа созылған,
тұрақты ағзадағы қалыпты өзгерістерге байланысты; 2) уақытша, субъектті
кейпіне, физиологиялық немесе психологиялық себептерге байланыстытосыннан
болған әсерлерден туындайды.
3. Синестезия – грек сөзінен алғанда қосарласқан түйсік деген мағынаны
білдіреді. Сырттан әсер еткен тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің бірінде
ғана түйсік туғызып қана қоймайды, сол сәтте басқа түйсіктердің болуына
жағдай жасайды. Мысалы, алманы көргенде оның түсін, көлемін қабылдайды,
оның иісін сезіп, дәмін еске түсіреді. Немесе, адамдардың бірі қызғылт
түстен жылылықты, ал көгілдір түстен суықтықты сезінеді. Яғни түйсіктердің
қосарласып келуі болып табылады.
4. Сенсибилизация – сезгіштіктің артуын ғана көрсететін құбылыс. Яғни
талдағыштардың өзара ықпалы әсерінен сезгіштіктің артуы.Тітіркендіргіш
әсерінің тоқтағанына қарамай, аз ғана уақыт болса да түйсіктің өз күшінде
қалатын кездерін бір ізді образдар деп атайды. Бұлар көру, есту, иіс,
тактиль түйсіктерінде жиі кездесіп отырады. Мысалы адам 2-3 секунд бойы
көзін алмай шамға қараса, содан кейін көзін жұмса жарықтың ізін байқауға
болады. Бір ізді образдың бұл түрі оң бір ізді образдар деп аталады.
Қасымызға екі парақ қағаз алып, бірін ақ күйінде қалдырып, екіншісінің
ортсына шаршылап қиылған қызыл қағаз жапсырайық. Бұдан кейін бұл қызыл
қағаздан көз алмай 20-30 сикунд қарап отырып, көзімізді ақ қағазға
аударсақ, оның бетінен көгілдір түстер көруге болады. Бұл теріс бір ізді
образдар.
Түйсік түрлері:
Көру түйсіктері – сәулеленуші заттардың жарық толқынынң нәтижесінде
пайда болатын жарық толқындары көздің қарашығы арқылы көру рецепторлары
болып көз торына әсер етеді. Адам түйсінетін түстер ахроматикалық (ақ,
қара, сұр) және хроматикалық ( қызыл, көк, көгілдір, күлгін, жасыл, сары
т.б.) болады.Есту түйсіктерін туғызатын тітіркендіргіш дыбыс толқындары,
дыбыс беруші денедегі ауа тербелісі. Бұл дене тербеліс рецепторы құлақтың
келте органы болып есту анализаторынаәсер етеді. Онда есту нервтерінің
сезімтал ұштары болады. Құлақтың шамамен 24000 мембрана болады. Құлаққа
жеткен дыбыс түйсік мембранасының бір талшығын қоздырады. Мембранаға әсер
етеді де, миға беріледі, нәтижесінде есту түйсігі пайда болады.
Дыбыстарды екіге бөлуге болады: музыкалық және шулы.
Иіс түйсіктері жағымды иістерге рахаттануға және денсаулыққа зиянды
заттардан сақтануға мүмкіндік береді. Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың
клеткаларына түрлі заттардың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда
болады. Осы кілегей қабықтың таяқша тәрізді сезгіш клеткалары бар. Ауамен
бірге мұрынға кіретін иісті заттар иіс мүшесінің сезгіш клеткаларын
тітіркендіріп отырады.
Дәм түйсіктері . Бұлардың тітіркендіргіштері біздің ауызымызға түсіп,
тілдің, жұтқыншақтың, таңдайдың, көмейдің нерв ұштарына әсер ететін
заттардың ұсақ бөлшектері. Дәм түйсіктерінің төрт түрі бар: тәтті, ащы,
тұщы, қышқыл. Тәтті дәм тілдің ұшында, ащысы – тілдің түбі, қышқылы –
тілдің екі жақ шеті. Тұзды тілдің екі жақ шеті мен ұшы жақсы сезеді.
Сипап сезу. Бұлар комплексті түйсік, өйткені онда жанасу және қозғалыс
түйсігі ұштасып жатады. Бұлар қозғалып отыратын қолдың немесе денелердің
басқа заттарға тиіп кетуінен туады.Қазіргі ғылымның дамуы адамдардағы
түйсік түрлері туралы білімін біршама кеңейтті.
Қозғалыс немесе кинестезиялық түйсіктер . Қозғалыс анализаторының
қызметі арқылы адам өз қозғалысын бақылап реттей алады. Қозғалыс
түйсігінсіз біз қалыпты түрде қозғалысттарды жасамаған болар едік.
Тепе-теңдік түйсігі – кеңістікте біздің денеміздің орналасуы. Біз алғаш
екі аяқты велосипедке отырғанда, ролик, коньки, су шаңғысына тұрғанда –
мұнда ең қиыны тепе-теңдік ұстау болып табылады. Тепе-теңдікті түйсіну ішкі
құлақта орналасқан.
Ауырсыну түйсігінің өзінің қорғаныстық маңызы бар. Олар адамға
организмдегі қолайсыздықжөнінде хабарлайды. Егер ауырсыну түйсігі болмаса,
адам салмақты, жарақатты сезіне алмас еді. Ауырсыну нүктелері (арнайы
рецепторлар) терінің беткі қабатында және ішкі органдарда , бұлшық етте
орналасқан.
Вибрациялық түйсік тербелісті бейнелейді. Мұндай түйсіну мысалы
адамның қолының дыбыс шығатын рояльдің қақпағына тигенде түйсіну алады. Бұл
түйсік адам үшін үлкен ролі болмайды және өте нашар дамыған.
Органикалық түйсік – біздің организмнің жұмысы туралы айтады. Бұған
ашығу, тою, шөлдеу денелердегі, ішкі органдардағы өзгерістер жатады. Адам
тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бұл түрін
байқай бермейді. Бұл түйсік ішкі органдардың біріндегі қалыпты әрекеттің
бұзылуынан пайда болады. Кейбір философтар мен психологтар адам түйсіктері
заттардың объективтік қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы заттардың
әсерінен сезім мүшелерінде пайда болатын өзгерістерді ғана бейнелейді
дейді. Олардың айтуынша, түйсіктердің мазмұны сыртқы тітіркендіргіштер-
дің, яғни сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне
байланысты емес, түгелдей сезім мүшелерінің өздерінің қасиеттерімен
белгіленетін болып шығады. Осы тұрғыдан қарағанда түйсіктер сыртқы
дүниедегі заттардың бейнесі емес, қайдағы бір шартты белгілер,
символдар, иероглифтер болып шығады. Бұл түсінік бойынша біз
түйсіктеріміздің нені бейнелейтінін, оларға не сәйкес келетінін де,
заттарды қалайша танып-білуге болатынын да түсіндіре алмаймыз. Мұндайда
тіпті біз заттардың өзінің қандай нәрсе екенін де біле алмайтын
боламыз. Өйткені белгі дегеніміз қандай затты болса да, қандай оқиғаны
болса да таңбалай алады, бірақ оның өзі таңбалайтын затына ұқсас бола
бермейді.Түйсік жөніндегі осы теориялардың қай қайсысы да сезім
мүшелерінің көрсеткеніне сенбейді, заттар мен кұбылыстардың бізден тыс өмір
сүретіндігіне күдік туғызады, егер түйсіктер заттардың объективті
касиеттерін бейнелемейтін болса, онда адамдардың табиғат пен қоғамды танып
білудегі табыстары мен олардың белгілі бір мақсатқа сай еңбек етуі мүмкін
болмас еді.Адам түйсіктерінің ерекше жетіліп, дамуына еңбек процесі,
тарихи — әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің (тілдің),
сананың пайда болуы күшті себеп болды. Адам түйсіктерінің жануарлар
түйсік-терінен сапалық айырмашылығы болатындығы, олардың тіршілік жағдайына
байланысты түрліше көрінетіндігі ғылымда әлде қашан дәлелденген
жәйт.Мәселен, құстардың дене құрылысын да, психикасында айқындайтын негізгі
факт- олардың әуелде ұшып жүріп тіршілік етуге бейімделгендігі. Бұл үшін
құстардың көзі қырағы, құлағы естігіш болуы аса қажет.Жыртқыш құстардың
көзі аса қырағы, өйткені олар өз жемтігін алыстан көруі қажет, ал иттерде
иіс түйсігі ерекше дамыған.Әйтседе, құстар да, иттер де заттардың мән-
мағынасын, бір-бірімен байланысын ажырата алмайды. Адам түйсіктерінің
ерекшелігі-олардың ойлау, сөйлеу әрекетімен тығыз байланыстылығында.
1.1 Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты түйсік сезгіштігінің дамуын
зерттеу
Балаларда түйсіктер дүние келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Бұлар баланың дәм түйсігінің ерте дамитындығын көрсетеді. Баланың есту
түйсігі де біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі суғак толы
болады да ештеңені естпейді.Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп
реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елемесе, оның саңырау
болып қалуы ықтимал. Үш айлық бала анасының даусын тани бастайды. 2-3 айдан
кейін бала жарыққа елеңдей бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға
тырысады. Жарықты түйсінуді жаңа туған нәрестелерден де байқауға болады.
Заттың түсін айыру кейін пайда болады. 5 айлық бала алдымен заттың түріне,
түсіне, , біртіндеп көлеміне, одан соң барып бояуына көңіл аударатын
болады. Бала тілінің шығуы ,оның жүре бастауы – түйсіктердің дамуына
қолайлы әсер етеді. Мектепке барғаннан кейін балада түйсіктердің негізгі
түрлері (көру, есту, сипап сезу, қозғалыс.т.б.) біршама қалыптасып
үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қаласақ жетілдіруге болады. Адам
егер алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды нақтылы міндет етіп қойса
және соған жетуге жаттығатын болса, оның түйсігі ойдағыдай дами түседі.
Түйсік адамның іс-әрекетіне байланысты дамитындығын көптеген мамандықтардың
тәжірибелері сипаттайды. Мәселен, ұшқыштың көзі өткір, көргіш болады,
композиторлар мен шекарашылар естігіш, сақ құлақ болса, шарап жасаушылар
мен тамақ өнеркәсібінің қызметкерлері дәмді татып білуге шебер келеді.
Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жан-жақты дамытуға мүмкіндік мол. Бұл
үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді, шығармашылық, қызықты ұйымдастырылуы
керек.Түйсіктің дамуына кері әсер ететін факторлар да бар:
-бала партада дұрыс отыра алмайтын болса
-отырғанда , жазғанда қисайып жазатын болса оның көру қабілеті нашарлайды.
Ана тілі, көркем жазу, ауызша сөйлеуге жаттығу балалардың фонематикалық
(дыбыстардың айырмашылығын ести алу) түйсіктерді дамытады. Түйсіктің
табиғи-физиологиялық негізі организмнің арнаулы жүйкелік механизмі-
талдағыштар арқылы іске асады.Кибернетика ғылымының анықтауынша, адам
өзін-өзі басқаратын аса күрделі жүйе болып саналады.Ал талдағыштарды
сол жүйенің негізгі хабарлау қызметін атқаратын мүшелері деуге
болады.Адам организмі сол талдағыштардан келіп жатқан сигналдардың
ыңғайына сәйкес орталық жүйке жүйесіндегі функцияларын реттеп, бірде
жаңа әсер тудырып, бірде бұрыннан өтіп жатқан әрекеттің барысына өзгеріс
кіргізіп, оны түзетеді, бағыт береді. Сөйтіп, ми қабығында үздіксіз өтіп
жататын күрделі қызмет талдағыштар арқылы жүзеге асып отыратын кері
байланысқа сүйенеді.Талдағыштар үш бөліктен тұрады: а) шеткі
(перифериялық) орган- бұл сезім мүшелері, рецепторлар деп аталады
ә)өткізгіш бөлім-рецепторларды тиісті орталықтармен байланыстырып
отыратын афференттік және эфференттік жолдар б) мидағы орталықтар
1. Рецепторлар-түрліше құрылған жүйкелік аппараттар.Олардың
атқаратын қызметі- сырттан келген физикалық, химиялық тітіркендіргіштердің
күшін жүйкелік қозуға айналдыру.Талдағыштардың бұл сатысында әсерді тек
қарапайым түрде ғана талдау іске асырылады.
2. Өткізгіш бөлім- сыртқы қуаттың сезімтал жүйке талшықтарының
ұшында қозуын екі жолмен жоғарғы және төменгі бағытқа жайып
отырады.Орталыққа баратын талшықтар арқылы қозуды бірінші жолмен жұлын мен
ми бағанасына және ми қабығындағы алқаптарға жеткізеді.Орталықтан тебетін
талшықтар арқылы мидағы қозу толқынын екінші жолмен әр түрлі органдарға
өткізеді.Жүйке талшықтарының бойымен қозу бір секунтта 120 метрдей
жылдамдықпен өтіп жатады.
3. Мидағы орталықтар-талдағыштардың негізгі бөлімі.Жүйке
жүйесіндегі басқа бөлімдер клеткаларының құрылысымен салыстырғанда осы
орталықтағы клеткалар құрылысы әлдеқайда ерекше әрі күрделірек.Организмнің
тиісті ортаға, жағдайға икемделіп әсерленуін дәлірек қамтамасыз етіп, нәзік
талдау жасай алатын мүше-мидағы осы орталықтар. Функциялардың динамикалық
орналасуы мидың бір жерінде бұлжымай қалған алқап емес, олар күрделі түрде
бір-бірімен қарым-қатынаста, өзара тығыз байланыста болады.Ортаның әсері
мен талабына орай ми алыптары бірінің орнын бірі басып отыруға, сөйтіп, бір
нейрондардың қызметін екіншілері атқаруға қабілетті екендігін көрсетеді.Ми
қабығының мұндай қызметі психология ғылымында компенсаторлық әрекет деп
аталады.
Түйсікке қатысыты мәселеде Беркли, Юм, Мах т.б. түйсік дүниедегі
заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне байланысты емес, ол түгелдей сезім
мүшелерінің өздерінің жұмыс істеу қасиеттерімен белгіленетін болады
дейді.Осы тұрғыдан келгенде,түйсік сыртқы дүниедегі заттардың бейнесі
емес, қайдағы бір шартты белгілер мен иероглифтер, символдар болып
шығады.Түйсіктің мән-жайын мұндай түсінік бойынша айқын түсіндіру өте
қиын.Адам түйсігінің ерекшк дамуына еңбек пен тарихи-әлеуметтік жағдайлар,
екінші сигнал жүйесінің шығуы (дыбысты анық тіл)күшті ықпал еткендігі,
адамның сыртқы бес сезім мүшесінің жетілуі бүкіл әлемдік тарихи дамудың
жемісі екені ақиқат.Мәселен, төменгі класс оқушысы көпке дейін дыбыстарды
бір-бірінен айыра алмайды, жазу дағдыларын бірден қалыптастыра алмайды. Көп
қайталау нәтижесінде жаттығып, кейін айыра алатын болады. Түйсіктердің
әрқандай турі өздерінің жеке ерекшеліктерімен ғана ажыралып қоймастан,
өзара ортақ қасиеттерге ие.Мұндай қасиеттер: түйсік сапасы, түйсік қарқыны,
түйсік ұзақтығы және түйсіктің кеңістік мекеңдігі.Түйсік сапасы - нақты
түйсік түрінің оны басқа түйсіктерден ажырататын және сол түйсік шеңберіңде
көрініс беретін дара негізгі ерекшелігі. Түйсіктердің осы сапалык көп
түрлілігі материя қозғалыс формаларының шексіз саналуандығын
дәлелдейді.Түйсік карқыны - түйсіктің сандық сипатын білдіреп, өз кезегінде
әсер етүші тітіркендіргіштің күші және рецептордың қызметтік жағдайымен
анықталады.Түйсік ұзақтығы - түйсіктің уақыт аралығына байланысты сипаты.
Бұл қасиет сезім мүшесінің қызметке жарымдылық қалпымен анықталады да,
негізінен, тітіркендіргіш әсерінің уақыт созыңқылығы мен қарқынына
байланысты келеді.Тітіркеңдіргіштердің сезімдік мүшеге әсер етумен түйсік
пайда бола қалмайды, ол үшін біршама жасырын (латенттік) уақыт өтуі қажет.
Әртүрлі түйсіктің лагенттік уақыты әрқилы: мысалы, сипай сезу түйсіктері
үшін 130 мс, ауырсыну түйсіктеріне - 370, ал дәм түйсіктері үшін 50 мс өзі
де жеткілікті.Түйсіктің тітіркеңдіргіш әсерінің басталуымен бірге
туындайтынындай, оның сөнуі де әсер аяғына тура келеді Түйсіктің мұндай
инерциясы әсерден соң да біршама уақыт өз жалғасын тауып жатады. Қарсыда
жарқырап турған шам кенеттен сөне қалса, көз алдыңызда шам орныңдағы
жарқылдың біраз уақыт елестеуі осы құбылыстан.Түйсіктер үшін
тітіркендіргіштің кеңістік мекендігі (пространственная локализация) де тән
қасиет. Әрқаңдай тітіркендіргіш әсері дене бетінде, жалпы кеңістікте
белгілі мекенге ие. Сондықтан түйісу (контактные) түйсіктер тіркеңдіргіштер
әсер еткен дене бөлігіне тура келеді.Түйсік табалдырықтары Сезімталдық. Бұл
психологиялық түсініктер түйсіктердің сандық өлшеміне байланысты
қасиеттерінен. Адамның сезім мүшелері - өте нәзік қызмет тетіктері. Мысалы,
адам көзі бір шақырымнан 11000 шамаға тең жарық сигналын байқайды. Ал осы
бізді тітіркендіруге келтіретін энергияның соншалықты аздығын мынадан
сезуге болады, онымен 1 куб. см. суды 1 градус көтеру үшін 60000 жыл қажет
екен.Алайда, көрінген тітіркендіргіш түйсік туындатпайды Оның пайда болуы
үшін тітіркендіргіш белгілі бір сандық деңгейге көтерілуі керек. Түйсік
пайда етуші тітіркеңдіргіш әсердің ең аз мөлшері түйсіктің табалдырық шыңы
деп аталады. Осындай әсер деңгейіне жетпеген тітіркендіргішті түйсік
табалдырығынан тыста қалады. Мұның мысалы ретінде біздің денемізге әр
мезетте түсіп, қонып жатқан көз көрінбес шаң-тозаң түйіршіктерін келтіруге
болады.Табалдырық шыңы деңгейі сезімталдық шын шамасын көрсетеді. Түйсік
тудырушы тітіркендіргіш неғұрлым әлсіздеу келсе, яғни түйсік табалдырығы
төмен болса, сезім мүшелдігің бұл әсерлерді қабылдауы соғұрлым жоғары
болады. Сезімталдық шың тек төмен табалдырық-пен ғана шектелмейді, оған
түйсіктің жоғары табалдырығы да маңызға ие. Сезімнің жоғары табалдырығы деп
әліде өзіне сай сезім туғыза алатын тітіркендіргіштің ең шекке жеткен күшін
айтамыз. Біздің рецепторларымызға әсер етуші сол күштердің одан әрі
котерілуі дене мүшелерінде ауырсыну пайда етеді (шектен тыс дауыс кұлақты
жарып жібереді, аса күшті жарқыл көзді тұндырып, кейін жарыққа қарай
алмаймыз). Табалдырық шың (төмен, жоғары) шамасы жағдайларға байланысты
озгеріп отырады: қызмет турі, адамның жасы, сезім мүшелерінің қызметтік
қалпы, тітіркендіру әсерінің күші мен уақыт арасы және т.б.Икемделу
(адаптация) құбылысы. Ескеретін жәйт, біздің сезім мүшелеріміздің сыртқы
әсерлерге жауабы, оларды қабылдау мүмкіндігі өзгермелі, соңдықтан жоғарыда
әңгіме еткен сезу табалдырықтары өте кең шектерде ауысып отырады. Мысалы,
қараңғылықта біздің көру сезіміміз әсеріне түседі де, ал күшті жарықта оның
сезгіштігі бәсеңдейді. Мұны қараңғы бөлмеден жарыққа шыққаңда не жарықтан
күңгірт жайға сезгіштігі енгенде байқаймыз. Бірінші жағдайда көз қамасып,
түк көрмей қалады, көздің күшті жарыққа үйренісуі үшін біраз уақыт қажет
болады, ал екінші жағдайда - керісінше, аса жарық жерден жарығы солғын
бөлмеге кірген адам алғашқыда көруден қалып, енді осы жағдайға икемделуі
үшін оған 20-30 м. уақыт керек. Бұл келтірілген мысалдарымыз біздің көру
сезіміміздің қоршаған орта жағдайына орай өзгеріске енетінінің дәлелі.
Мұндай құбылыс сезім органдарымыздың бәріне де тән. Осыдан, сезім
мушелерінін тітірткендіргіштерге біртіндеп икемделуін адаптация деп
атаймыз.Түйсіктердін өзара ықпал жасау қасиеті.Түйсіктердің қарқыңдылыгы
тек қана нақты тітіркендіргіштердің мен икемделу деңгейіне тәуелді больш
қлмастан, бір уақытта сезім мүшелдігіне әсер етіп жатқан басқа да
тітіркеңдіргіштерге байланысты. Басқа сезу мүшесріне түсіп жатқан әерлерден
түйсік анализаторларының өзгеріске келуі түйсіктердің зара ықпалы деп
аталады. Мысалы, күшті дыбыстық әсер (ысқырық) керу түйсігін арттырады.
Кейбір иістердің көру мен есту сезімдерін көтеруі не елсіретуі ғылымда
дәлендеген (С. В. Кравцов). Түйсікке байланысты талдағыштар жоғары немесе
төменгі деңгейде бір-біріне жүйелі ықпал жасап отырады. Өзара ықпалды
әрекетте әлсіз тітіркендіргіштер талдағыштар сезімін жоғарылатады, ал күшті
тітіркендіргіштер әлсіретеді -бұл жалпы заңдылық.
Талдағыштардың өзара ықпалды әсерінен сезгіштіктің артуы -сенсибилизация
деп аталады. Сезгіштік деңгейінің жоғарылауы екі сипатта көрініс береді
(А.Р.Лурия): 1) ұзаққа созылған, тұрақты, ағзадағы қалыпты өзгерістерге
байланысты; 2) уақытша, субъект кейіпіне, физиологиялық не психологиялық
себептерге орай тосып болған әсерлерден туындайды. Көзге түскен жарық
мөлшері оның көру қабілетімен қатар, есту түйсігінің сезімталдығын
артгыруға себеп болады. Әдетте, қызыл адамға ақ, қара түстерді дұрыс
ажыратуға жәрдемдеседі.Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана
түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсіктердің пайда болуына да
жағдай жасайды, яғни қосарласқан түйсік пайда болады. Бұл құбылыс
психологиада синестезия деп аталды. Мысалы, кейбір адамдар біреудің ас,
тагам жөнінде әңгімісін естіп отырып, бұған қоса түрлі дәмдер мен дастархан
бетіндегі түрлі түстерді де сезінуі мүмкін.Синестезия құбылысы - ағза
талдағыштарының от, тұрақты байланыстылығы мен объектив дүниені
бейнеллеудегі сезімдер тұтастығының және бір дәлелі. Түйсіктердің өзара
байланысы – психофизиологиялық заңдылықтардың бір түрі. Белгілі бір
тітіркендіргіш сезгіштің сол бойда сезіліп тұрған басқа да
тітіркендіргіштерге тәуелділігі түйсіктердің өзара байланысы дейді. Әдетте,
сыртқы әсерлер талдағыштардың жеке түрімен ғана емес, өзара байланысты
түрде түйсіну процесін тудырып отырады. Мәселен, тамақ ішкенде адамның дәм,
тактикалық, температуралық, иіскеу талдағыштары бір мезгілде жұмыс істейді.
Денеге бір нәрсе тисе, тактикалық температуралық, кейде көру рецепторы
қатысады. Түйсіктің бір түрінің басқаларына әсер етуі ми орталықтарындағы
қозудың үдеуіне байланысты. Түйсіктердің өзара байланысын айқын елестетін
жайт – түйсіну қарама-қарсылық. Мәселен, әуелі тәтті кәмпит жеп, содан
кейін ізінше алма жесеңіз, ол тәп-тәтті көрінер еді. Қарама-қарсыға
байланысты көршілес және бірімен-бірі жалғасып келетін түйсінулердің
айырмашылығы күшейеді. Мұндай жайт нәрселердің қасиеттері қабылдау үшін
маңызды. Өйткені, түрлі тітіркендіргіштер бірінен-бірі оқшауланып әсер
етсе, нәрселердің жеке қасиеттері анық түйсіледі. Түйсіктердің дамуын өзге
де психикалық процестермен байланысты түрде қарастыра отырып, оның барлық
психикалық процестердің негізі болатындығын аңғарамыз. Талдағыштар неғұрлым
жақсы қызмет атқарса, адам сыртқы ортадан соғұрлым анық хабарлар алып
отырады. Белгілі дәрігер ғалым С.П.Боткин (1832-1889жж.) түйсік адамның
өмірлік тонусын белгілі дәрежеде сақтап отыратын процесс екендігі өзінің
тәжірибелік зерттеулерінде айқындап берді.Балалар мектепте оқығанға дейін
олардың анализаторлары бірқатар жетілмегенімен, олардың одан әрі дамуы
мектептегі кезеңдерде жүріп жатады. Анализаторлардың бірқалыпты дамымайтыны
атап айтуымыз керек. Төменгі класта оқитын кезеңде, көздің көргіштігі
біршама сылбыр болғанымен ұлғая бастайды, жасөспірімдерде бұл қырқын үдей
түседі. Сонымен қатар, төменгі класс оқушыларының көру, есту
тітіркендіргіштерін ажырата білу қабілеті жылдам дамиды.Балалар мектепте
негізгі түстерді ажырата алатын болады. Бастауыш класта жүрген кезінде олар
түрлі түстерді ажыратып қана қоймай, оларды атымен атап, тапсырма бойынша
сөз атауымен (мысалы, ашық көк, қоңырқай жасыл, солғын қызғылт) түстерді
іріктейді.Ер балаларға қарағанда, қыз балалардың түс түйсігі басымдау
болады. Бұның болуы себебін, ойын кезінде қыз балалардың заттың түр-түсіне
ер балалардан гөрі көбірек көңіл бөлінуінен деу керек. Мұғалімнің түстің
түрлерін ажыратуға әдейі арналған жаттығулары ер балалардың да бұл
қабілетін арттыра түседі.Ал есу жітілігіне келсек, бөбектік жастағылардан
гөрі төменгі кластағы балалардың естуі едәуір жоғары. Айтылған сөзді ести
білуі, әсіресе мектепте оқудың алғашқы жылында дами бастайды. Сонымен қатар
фонематикалық есту жеткілікті дамыған жағдайда, оқыту ісі де ойдағыдай
өтеді. Балалар сөздері буынға дыбысқа бөліп, талдау жасайды, содан соң
керісінше процеске жинақтау жасауды үйренеді, дыбысты буынға біріктіріп,
буындардан сөз құрайтын болады. Психологтардың зерттеулері бойынша, сөздік
материалдардың негізінде анилитико-синтетикалық әрекетпен сирек жаттыққан
оқушылар кітап оқуды сылбыр үйреніп, жазуға келгенде қателер жіберіп
алатыны байқалады. Дұрыс жазу үшін жазылатын сөзді буынға бөліп естіртіп не
болмаса іштей айтудың маңызы үлкен.Мектептегі бастауыш сынып мұғалімдерінің
басты міндетінің бірі – ол балалардың түйсік ерекшелігіне зейін қойып,
олардың сезімталдығын күшейте қамқорлық жасау болып табылады. Мұғалім
оқушыларының қайсысының нашар көретінін (жақыннан не алыстан көрінетін) не
көмескі еститіндердің жақсы білуі керек. Сезім мүшелерінің кемістігі бар
оқушыларды дәрігерге көрсетіп алу қажет, ал класта оларды тәуір көріп жақсы
еститіндей жерге отырғызған жөн.Мектеп оқушыларымен әңгімелескенде, біз
табиғаттың сыйы, баға жетпес, өте нәзік құрылған сезім мүшелерін сақтай
білудің қажеттігі айтқан жөн. Көру мүшесін сақтау ымырт кезінде және
төсекте жатып, транспортта келе жатып оқуға болмайды, жазған не оқыған
кезде дәптер мен кітапқа тым жақын еңкеймеген жөн. Еңбек етіп, дүние тануда
түйсіктің қандай маңызы бар екенін, оның бақытының маңызды көзі болып
табылатынын жастайынан баланың құлағына сіңірту қажет.Сонымен қатар,
мұғалім балалардың түйсігін дамытуға қамқорлық жасауы тиіс. Бұған сурет,
музыка, ән айтумен айналысуы, табиғатқа экскурсия жасау, мұражайға бару,
сурет көрмелері т.б. едәуір дәрежеде себепкер болады. Балаларды өнерді
сүюге баулып, өнердің бір саласында өз күшін жұмылдыруға үйрету қажет.
Сезім мүшелеріне арнайы жаттығулар жасаған пайдалы.Бұл жаттығуларға
балалардың ойын әрекетін енгізуге болады (мысалы лото ойнау, суреттің түрі,
түріне қарап біркелкі реңкін таба білу).Оқушылардың сезім мүшелерін сақтап,
оны дамыта білу үшін, мұғалімнің ата-аналармен бірлесе отырып, балалардың
түйсік ерекшеліктерін дамытуға кеңесі өте пайдалы.Балада түйсіктер дүниеге
келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан кейін бірнеше күннен соң
бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның аузына хинин ерітіндісін
тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы айтылғандар балада дәм
түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың есту түйсігі біртіндеп
дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі суға толы болады да ештеңені
есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп реакция
көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе оның саңырау болып
қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш
айлық бала анасының еркелеткен даусын естіп көңілденеді, қатты жекіре
сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан былай қарай бала көзін жарық
түсіріп тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тоқтатуға
тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған нәрестелерден де
байқалады.Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен
қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды.
Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, содан
соң барып бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы, оның жұрт
бастауы түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке түскенге дейін
түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипай сезу, қозғалыс т. б.)
біршама қалыптасып үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қалағанымызша
жетілдіруге болады. Егер адам алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды
нақтылы міндет етіп қойса және осыған жаттығатын болса, онда түйсіктері
ойдағыдай дами түседі. Түйсіктердің адамның іс-әрекетіне байланысты дамып
отыратындығын, көптеген мамандықтардың тәжірибелері айқын сипаттайды.
1.2 Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар
Түйсіктер адамға қоршаған ортамен өзіне тән сигналдарды қабылдап,
олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
тереңірек дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет етеді,
солар арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады. Көптеген тұжырымдар
философия тарихында күмәндікпен сынға алынды. Идеалист философтар түйсікті
біздің саналы емес, табиғаттан берілген , сыртқы әсерлерге тәуелсіз
санамыздың ішкі қалпы, ақыл ой қабілетіміз, - деп ойлаған. Рационализм
философиясының негізіне алынған бұндай көзқарастың мәні : психикалық
процестер күрделі тарихи дамудың жемісі емес, санамен ақылдың қоғамдық
болмысқа қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндірілмейтін қасиеті.
Идеалистік тұжырымдаманы қолдаушы философтар мен психологтар түйсіктердің
адамды сыртқы дүниемен байланыстыратыны жөніндегі күмәнсіз ережені жоққа
шығарып, олардың адамды қоршаған дүниеден бөлектеп, екі араға ажыратқыш
дуал болып түседі деген қисынға келмейтін пікірдің дұрыстығын дәлелдегісі
келді.
Бұл көзқарасты кезінде философ идеалист (Д.Беркли, Д.Юм, Э.Мах) ұсынып, ал
оның негізінде психологтар (Мюллер, Г.Гельмгольц) сезім мүшелерінің ерекше
энергиясы деген теорияны нақтылады. Бұл теорияның астарында сезім
мүшелерінің әрқайсысы (құлақ, көз, тері, тіл) сыртқы дүние әсерлерін
бейнелемейді, нақты шындық процестерден хабар бермейді, болғаны – сырттан
өзіндік процестерді қоздырушы ықпалдарды ғана қабылдайды деген пікір
жатыр.Бұған идеалисттердің келтіретін дәлелі : көзге қандай әсер болса,
жарқыл туындайтынын, құлақта механикалық не электрлі ызың пайда болатынын
алға тартады. Осыдан сезім мүшелері сыртқы әсерлерді бейнелемей, олардан
тек қозу күшін алады, ал адам қлошаған дүниенің объективті әсерлеріне
ұшырамай, сезім мүшелерінің әрекетін бейнелейтін өзінің субъективті кейпін
ғана тани алады дегендей қорытынды пайымдады. Бұл сезім көзі- түйсік адамды
қоршаған дүниемен байланыстырмай, олар арасын ажырата түседі деген сөз.
Субъектив идеализм негізіне алынған бұл қорытынды адам тек өзін ғана тануға
қабілетті, ол өзінен басқа болмыс барлығын дәлелдейтін ешқандай дерек
көзіне ие емес деген кертартпа теорияға арқау болды.Субъектив идеализм
теориясы адамның сыртқы дүниені объективті бейнелеу мүмкіндігі жөніндегі
ғылыми көзқарасқа тікелей қарсы. Сезім мүшелерінің зерттеу нәтижесінде
ұзаққа созылған тарихи дамудың жемісі ретінде объективті болмыстағы материя
қозғалысының формаларын қабылдайтын органдардың дыбыстық тербелістерге
жауап қатушы тері рецепторларының, сондай-ақ белгілі диапазондағы электро –
магниттік толқындарды бейнелеуші көру рецепторларының қалыптасқаны белгілі
болып отыр. Организм эволюциясын зерттеу арқылы ғылым адам психикасы сезім
органдарының өзіндік ерекше энергиясы мен қатынас жасамай, сыртқы энергияны
қабылдап, оған жауап беретін ерекше сезім мүшесімен байланысқа келетінін
дәлелдеді. Ал, құлақ не көзде қандай да әсерден ызың не жарқылдың пайда
болуы сол қабылдаушы аппараттың жоғарғы мамандандырылғнын сонымен бірге
өздерінің жұмыс атқару сипаты-на тура келмеген әсерлерге жауап қатпайтынын
көрсетеді.Әр түрлі сезім органдары қызметінің жоғарғы дәрежеде жетілуі олар
негізінде ерекше құрылым — рецепторлардың болуынан ғана емес, сондай – ақ
шеткі сезім органдары қабылдаған сигналдарды орталық жүйке аппаратына
жеткізуші жоғары дәрежеде маманданып, детілген нейрондарға да
байланысты.Түйсік пен қабылдау өзара тығыз байланысқан жан құбылыстары.
Бұлардың екеуі де біздің санамыздан тәуелсіз жасап, түйсік мүшелеріміздің
әсерленуінен туындайтын объектив шындықтың сезімдік бейнесі. Бұл тараптан
түйсік пен қабылдау өзара жақын келеді. Бірақ қабылдау — нақты затты немесе
құбылысты сезімдік тануға негізделеді, қабылдауда біз көз алдымызға белгілі
мағынаға толы адамдар, заттар, құбылыстар әлемін келтіреміз және олардың
бәрінің де өзара күрделі, әрқилы қатынастарға түскенін байқап, білеміз. Осы
қатынастар арқасында куәсі мен қатысушысы өзіміз болған мәнді де маңызды
жағдайлар (ситуация) түзіледі. Түйсiк жүйке жүйесi бар тiрi организмдердiң
барлығында болады. Бiрақ саналанатын түйсiктер, яғни белгiлi бiр күйлердiң
шығу себебi мен қасиеттерi жөнiнде өз-өзiне есеп бере алушылық тек адамға
ғана тән.Тiрi организмдердiң эволюциясында түйсiктер тiтiркену, яғни тiрi
материяның ортаның биологиялық мәндi әсерлерiне өзiнiң iшкi күйi мен сыртқы
мiнез-құлқын өзгертуiнде көрiнетiн қасиетi негiзiнде пайда болған.
Түйсiктер алғашқы кезеңдерден бастап, организмнiң iс-әрекетiмен, өзiнiң
биологиялық қажеттiлiгiн өтеумен байланысты туындаған. Түйсiктердiң өмiр
үшiн маңызды рөлi – орталық жүйке жүйесiне iшкi және сыртқы ортаның күйi
жөнiнде (мысалы, шөлдеу, суықтық және т.б.) мағлұмат беру. Түйсiк,
тiтiркенумен салыстырғанда, сыртқы әсердiң белгiлi бiр қасиеттерi жөнiнде
ақпарат бередi. Адамның түйсiктерi қоршаған ортаның оған қажеттi алуан-
түрлi қасиеттерiн бейнелейдi. Мұның өзi түрлi модалдық (қасиеттер) бойынша
ақпарат беретiн әр түрлi сезiм мүшелерi арқылы жүзеге асады.
Сонымен қатар, адамның тұйсiктерi тек биологиялық факторларды ғана бейнелеу
емес. Олар, сонымен қатар, абиотикалық, яғни әлеуметтiк маңызы бар
факторларға да жауап беру қабiлетi болып табылады. Бұл қабiлет сезгiштiк
деп аталады.Түйсiктердiң физиологиялық негiздерi болып табылатын – ол
тiтiркендiргiштiң оған сәйкес анализаторға (сезiм мүшесiне) әсерi
нәтижесiнде пайда болатын жүйке процесi. И.П. Павлов бойынша, анализатор -
бұл тiтiркендiргiштердi қабылдау, өңдеу және оларға жауап қайтаруға
қатысатын афференттiк және эфференттiк жүйке жолдарының жиынтығы.
Анализатор – тiтiркендiргiштердiң әсерiмен рефлекторлық түрде өзгерiп
отыратын белсендi мүше, сондықтан түйсiк пассивтi емес, ал әрқашан
қозғалыстық компоненттерден тұратын белсендi психикалық процесс болып
табылады.
Анализатор үш бөлiмнен тұрады:
-Перифериялық бөлiм (рецептор) - сыртқы энергияны жүйке процесiне
айналдыратын арнайы трансформатор.
-Афференттiк (орталыққа бағытталған) және эфференттiк (орталықтан шығатын)
жүйке талшықтары немесе өткiзгiш жолдар;
-Анализатордың мидағы қабықасты және қабықты бөлiмдерi; бұларда
перифериялық (шеткi) бөлiмдерден келетiн жүйке импульстарының өңдеуi iске
асады.Анализатордың шеткi бөлiмдерiнiң белгiлi бiр клеткаларына ми қыртысы
клеткаларының белгiлi-бiр бөлiмшелерi сәйкес келедi. Осылайша, мысалы, көз
торының әр түрлi нүктелерiне ми қыртысында кеңiстiк бойынша әр түрлi
орналасқан нүктелер сәйкес келедi.Жасанды тiтiркендiру әдiстерi арқылы
жасалған көптеген байқаулар көрсеткендей, қазiргi кезде әр түрлi
сезгiштiктiң мидағы локализациясын анықтауға болады. Мысалы:
-Көру сезгiштiгi мидың желке бөлiмдерiнде орналасқан.
-Есту сезгiштiгi жоғарғы самай иiрiмдерiнiң орта бөлiмiнде
локализацияланады.
-Сипап сезу-қозғалыстық сезгiштiк артқы орталық иiрiмдерде орналасқан.
Түйсiктiң пайда болуы үшiн анализаторлардың тұтас, бiрыңғай жұмысы қажет.
Рецептор сырттан келетiн энергияны жүйке процесiне ауыстырғанда тiтiркену
басталады. Бұл процесс рецептордан орталыққа бағытталған жүйкелiк жол
арқылы анализатордың жұлындағы орталығына немесе бас миының ядролық
бөлiмiне жетедi. Қозу анализатордың қыртыс клеткаларына жеткенде, адам
тiтiркендiргiштiң қасиетiн түйсiнiп, ажыратады, содан кейiн организмнiң
оған жауап беруi жүзеге асады.Организмнiң осындай үйлесiмдi жұмысы
рефлекторлық доға механизмi арқылы қызмет етедi. Рефлекторлық доға
рецептордан, өткiзгiш жолдардан және эффектордан тұрады. Рефлекторлық
доғада жүретiн процестердiң динамикасы болып сыртқы әсерлердiң қасиетiне
өзiндiк сәйкестелу табылады. Мысалы, сипап сезу дәл сондай процесс. Себебi
қолдардың қимыл-қозғалысы берiлген объектiнiң құрылымына сәйкес келiп, оның
қалпын қайталайды. Сонымен қатар, көру, есту, сөйлеу мүшелерi де өздерi
қабылдайтын объектiнiң қасиеттерiне сәйкестенiп, қозғалыстар
жасайды.Түйсiктiң пайда болуында эффекторлық процестердiң қатысын көрсеткен
көптеген зерттеулер түйсiктiң психикалық құбылыс ретiнде организмнiң жауап
қайтуынсыз және оның сәйкестiгiнсiз болуы мүмкiн еместiгi жөнiнде
қорытындыларға келдi. Сезiм мүшелерi қозғалыс мүшелерiмен тығыз байланысты
болады, және қозғалыс мүшелерi организмнiң тек бейiмдеу және атқарушы
қызметiн ғана атқарып қоймай, сондай-ақ ақпаратты алуда маңызды рөл
атқарады.Ал түйсіктер болса — қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық
жетілмеген, нақты заттық кейіпке келмеген жеке сезімдік қасиеттердің
бейнеленуі. Бұл тұрғыдан түйсік пен қабылдау сананың екі әртүрлі формалары
немесе заттық дүниеге деген екі бір-біріне ұқсамаған қатынастарын
білдіреді. Осыдан, түйсік пен қабылдау өзара бірлікте де, сондай-ақ
өзіндік ерекшеліктеріне ие. Олар психикалық бейнелеудің сезімдік — қабылдау
(сенсорно-перцептивный) деңгейін құрайды. Бұл деңгейде әңгіме біздің сезім
мүшелерімізге заттар мен құбылыстардың тікелей әсер етуінен пайда болатын
бейнелер жөнінде болуы мүмкін.Қоршаған орта мен өз тәніміз жөніндегі
біліктердің негізгі көзі — біздің түйсіктеріміз. Олар қоршаған орта мен
ағза қалпы жөніндегі ақпараттардың миға жетіп, адамның төңіректегі дүние
ортасы мен өз тәніне байланысты бағыт-бағдар түзуіне қажетті негізгі өзек,
арнаны құрайды. Егер осы өзектер жабық болып, сезім мүшелері керекті
ақпараттарды жеткізіп тұрмағанда, ешқандай саналы өмір жөнінде әңгіме ету
мүмкін болмас еді. Деректерден белгілі болғандай, тұрақты ақпарат көзінен
айрылған адам мүлгіген кейіпке түседі. Мұндай жағдай адамда кенеттен көру,
есту, иіс сезу қабілетінен айрылып немесе сана сезімі қандай да сырқатқа
байланысты шектелсе, көрініс береді. Бұл кейіпте адам алғашқыда ұйқы
құрсауына шырмалып, кейін төзіп болмас күйзеліске ұшырайды.Көптеген
байқаулардың көрсеткеніндей, ерте балалық шақта кереңдік пен зағиптіктен
жеткілікті ақпарат ала алмаудан адамның психикалық дамуы күрт тоқтайды.
Егер соқыр-керең болып туған баланы немесе ерте жастан мұндай халге душар
болған субъектті арнайы оқытып, кемістіктердің орнын толтырудың жолдары мен
әдістерін үйретпесе, олардың психикапық дамуы өрістей алмай, өз бетінше
кемелденуі біржола жойылады. Сонымен түйсік — дүние хақындағы біздің барша
білімдеріміздің бастау көзі. Сезім мүшелеріне әсер етуші объектив заттар
мен құбылыстар тітір-кендіргіштер деп аталады да, ал олардың әсерінен
сезім мүшелерінде туын-дайтын құбылыс — тітіркену деп қабылданған.
Тітіркенуден, өз кезегінде, жүйке тарамдарында қозу пайда болады. Түйсік
жүйке жүйесінің қандай да тітіркендіргішке жауапты реакциясы ретінде
туындап, әрқандай психикалық құбылыс секілді рефлексторлық сипатқа
ие.Түйсіктердің физиологиялық механизмі – арнайы жүйке тетігі талдағыш
(анализаторлар) қызметі. Әр талдағыш үш бөліктен тұрады:
1.Сыртқы энергияны жүйке процесіне қосушы дененің шеткі бөліктерін-де
жайласқан рецепторлар. 2. Қозуды орталық жүйке бөлігіне жеткізуші
афференттік немесе сезімтал жүйкелер. 3. Шеткі бөліктен жет-кен жүйке
импульстарын өңдеуші талдағыштың ми қабығындағы бөліктері.
Анализаторлардың ми қабығы аймағында нақты рецепторлар жасуша-ларына сай
арнайы мекендері болады. Сонымен бірге олар енжар қабылдаушы ғана емес,
тітіркендіргіштердің әсеріне орай икемді өз-геріске келе беретін мүше,
мұндай өзгерістерге қажет талдағыштар өз құрылымында қозғаушы тетіктерге
де ие. Мысалы, тері қабатына инемен әсер етілсе, ол жер діріл қағатыны
байқалады, осындай тітіркендіргіштер-ден тамыр тартылуы, тері жиырылуы, ал
кей кездері көз аудару, мойын бұру, қол қағыстары және т.б. бәрі де
түйсік реакцияларына байланысты туындайтыны белгілі. Сонымен, түйсіктер
тіпті де енжар процесс емес, олардың белсенділігі ерекше. Бұл процестердің
бәрінің де белсенділік сипаты түйсіктердің өзінше жауап әрекетке келу
(рефлекторлық) қасиетінен туындап отыр.
2-бөлім. Бастауыш сынып балаларының түйсігін дамытуға арналған жаттығулар
туралы түсінік
Түйсікті дамыту бұл әдеттердің өзгеруі және медитация, шығармашылық
жаттығулары, зейін немесе эмоционалды интеллект пен позитивті ойлау
практикасы сияқты белгілі бір іс-әрекеттерді орындау арқылы мүмкін
болады.Түйсік - бұл жағдайды ескере отырып, өмірімізді шешіп, басшылыққа
алған кезде ескеретін маңызды психикалық функция.
Түйсікті дамытуға арналған 8 кеңес
1- медитациямен айналысыңыз
Медитация немесе біз ойлау тәжірибесі деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz