Қазақстанды рекреацилық аудандарға аудандастыру
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы 7
1.1 Рекреациялық ресурстары туралы түсінік
7
1.2 Территориялық рекреациялық жүйелер туралы түсінік 9
1.3 Рекреациялық іс.әрекет және рекреациялық потенциал 18
2 Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық аудандастыру 21
2.1 Территорияға рекреациялық баға берудің әдістемесі 21
2.2 Рекреациялық сыйымдылық туралы түсінік 33
2.3 Демалыс пен туризм үшін территорияны аудандастыру 37
3 Қазақстанның туризм жағдайы мен рекреациялық аудандастыру 45
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі туризм жағдайына баға беру 45
3.2 Қазақстанның рекреациялық ресурстарын аудандастыру 48
3.3 Рекреациялық ауданды сипаттау және даму жағдайына баға беру 52
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымша А 62
Қосымша Б 63
Кіріспе 5
1 Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы 7
1.1 Рекреациялық ресурстары туралы түсінік
7
1.2 Территориялық рекреациялық жүйелер туралы түсінік 9
1.3 Рекреациялық іс.әрекет және рекреациялық потенциал 18
2 Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық аудандастыру 21
2.1 Территорияға рекреациялық баға берудің әдістемесі 21
2.2 Рекреациялық сыйымдылық туралы түсінік 33
2.3 Демалыс пен туризм үшін территорияны аудандастыру 37
3 Қазақстанның туризм жағдайы мен рекреациялық аудандастыру 45
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі туризм жағдайына баға беру 45
3.2 Қазақстанның рекреациялық ресурстарын аудандастыру 48
3.3 Рекреациялық ауданды сипаттау және даму жағдайына баға беру 52
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымша А 62
Қосымша Б 63
Кіріспе
Туризм Қазақстан экономикасындағы қарқынды салалардың бірі, Халықаралық сарапшылардың пікірінше қазіргі кезде туризм әлемдік экономикадағы қарқыны төмендемейтін саланы біріне жатады. Туризм көп елдерде жалпы ішкі өнімнің қалыптасуына, қосымша жұмыс орнын құруға және сыртқы сауда балансының белсенділігіне ықпал етеді. Соңғы жылдары туризм әлемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маңызы жылдан-жылға өсуде, оның халықаралық байланыста және валюталық түсім көз ретінде маңызы артуда. Елдердің шикізат көзі азайлады, ал туристік индустрия қалпына келетін ресурстармен жұмыс істеген. Туризмнің басқа да салаларға тигізетін әсері мол, оның 32 салаға жанама ыкпалы бар (турфирмалар, көлік түрлері, мейманхана кешендері, демалыс үйлері, санаториялар, ұлттық парктер, тамақтану сферасы, т.б.). Бұл дегеніміз -әлемдік өндірісте әр 9 адамның жұмыс орны деуге болады.
1. Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда туризм дүние жүзі бойынша маңызды салалардың бірі болып табылады. Ал елімізде туризмді дамытуға рекреациялық ресурстардың және потенциалдың мол қоры орналасқан. Ал оны тиімді пайдалану үшін ең алдымен рекреациялық аудандастыру қажеттігі туындайды. Сондықтан да, қарастырылып отырған жұмыстың тақырыбы өте маңызды әрі өзекті болып келеді.
2. Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы туризмді дамыту үшін рекреациялық ресурстарға баға бере отырып, рекреациялық аудандастырудың әдістері мен принциптері арқылы Қазақстанда рекреациялық аудандастыруды қарастыру.
3. Зерттеу нысаны: Қазақстанды рекреациялық аудандастыру
4. Жұмыстың міндеттері:
- рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама бере отырып, территориялық ресурстар жайында жалпы мәліметтер қарастыру;
- табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру әдістемесін негізге ала отырып, жалпы рекреациялық сыйымдылық жайында, рекреациялық аудандастыру мәселесі бойынша мәліметтер жинастыру;
- Қазақстанның жалпы туристік ресурстарына баға бере отырып, оның талдамасы арқылы өзіндік туристік ресурстарын аудандастыруды қарастыру.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері.
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен талаптары.
Жұмыстың дерек көздері. Дипломдық жұмыста география, туризм, экономика, рекреациялық география, физикалық география бағыттары бойынша ғалымдардың зерттеу мәселесі бойынша жарық көрген әдебиеттері, картографиялық және әр түрлі ғылыми зерттеудің, газет-журнал басылымдарының қор материалдары негізгі дерек көздері болды.
6. Зерттеудің базасы. Қазақстанның рекреациялық аудандары.
7. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде қазіргі дүние жүзі бойынша және өз елімізде реркеациялық аудандастырудың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан кешенді зерттеу алынып, зерттеу барысында :
Қазақстанның рекреациялық ресурстарына сүйене отырып, Қазақстан рекреациялық аудандарға бөлініп қарастырылды.
8. Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар, алынған мәліметтер туризмді дамыту мекемелері үшін қажетті материал. Ал көрсетілген іс-шаралар тізімін практика жүзінде іске асыруға болады. Сонымен қатар, аталған дипломдық жұмыстың мәліметтерін мектеп және ЖОО-ы бағдарламаларында қолдануға ұсыныс беруге болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 25 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 5 кестеден, 2 cуреттен, 2 қосымшадан тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 64 бет.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері тұжырымдалып, оларды шешудің маңыздылығы айқындалады. Жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы баяндалады.
«Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы» деп аталған бірінші тарауда жалпы рекреациялық ресурстар жайлы, территориялық рекреациялық жүйелер туралы, Рекреациялық іс-әрекет және рекреациялық потенциал жайлы айтылады, талдау жасалынады.
«Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық аудандастыру» деп аталатын тақырыпты ашатын тарауда территорияға рекреациялық баға берудің әдістемесі, рекреациялық сыйымдылық туралы түсінік, демалыс пен туризм үшін территорияны аудандастыру жайлы баяндалады.
Ал «Қазақстанның туризм жағдайы мен рекреациялық аудандастыру» бөлімінде еліміздің қазіргі туризм жағдайына баға беріліп, рекреациялық ресурстарды аудандарды аудандастырып, авторлық карта жасалынды.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері тұжырымдалып, қысқаша ұсыныстар келтірілген.
Туризм Қазақстан экономикасындағы қарқынды салалардың бірі, Халықаралық сарапшылардың пікірінше қазіргі кезде туризм әлемдік экономикадағы қарқыны төмендемейтін саланы біріне жатады. Туризм көп елдерде жалпы ішкі өнімнің қалыптасуына, қосымша жұмыс орнын құруға және сыртқы сауда балансының белсенділігіне ықпал етеді. Соңғы жылдары туризм әлемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маңызы жылдан-жылға өсуде, оның халықаралық байланыста және валюталық түсім көз ретінде маңызы артуда. Елдердің шикізат көзі азайлады, ал туристік индустрия қалпына келетін ресурстармен жұмыс істеген. Туризмнің басқа да салаларға тигізетін әсері мол, оның 32 салаға жанама ыкпалы бар (турфирмалар, көлік түрлері, мейманхана кешендері, демалыс үйлері, санаториялар, ұлттық парктер, тамақтану сферасы, т.б.). Бұл дегеніміз -әлемдік өндірісте әр 9 адамның жұмыс орны деуге болады.
1. Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда туризм дүние жүзі бойынша маңызды салалардың бірі болып табылады. Ал елімізде туризмді дамытуға рекреациялық ресурстардың және потенциалдың мол қоры орналасқан. Ал оны тиімді пайдалану үшін ең алдымен рекреациялық аудандастыру қажеттігі туындайды. Сондықтан да, қарастырылып отырған жұмыстың тақырыбы өте маңызды әрі өзекті болып келеді.
2. Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы туризмді дамыту үшін рекреациялық ресурстарға баға бере отырып, рекреациялық аудандастырудың әдістері мен принциптері арқылы Қазақстанда рекреациялық аудандастыруды қарастыру.
3. Зерттеу нысаны: Қазақстанды рекреациялық аудандастыру
4. Жұмыстың міндеттері:
- рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама бере отырып, территориялық ресурстар жайында жалпы мәліметтер қарастыру;
- табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру әдістемесін негізге ала отырып, жалпы рекреациялық сыйымдылық жайында, рекреациялық аудандастыру мәселесі бойынша мәліметтер жинастыру;
- Қазақстанның жалпы туристік ресурстарына баға бере отырып, оның талдамасы арқылы өзіндік туристік ресурстарын аудандастыруды қарастыру.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері.
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен талаптары.
Жұмыстың дерек көздері. Дипломдық жұмыста география, туризм, экономика, рекреациялық география, физикалық география бағыттары бойынша ғалымдардың зерттеу мәселесі бойынша жарық көрген әдебиеттері, картографиялық және әр түрлі ғылыми зерттеудің, газет-журнал басылымдарының қор материалдары негізгі дерек көздері болды.
6. Зерттеудің базасы. Қазақстанның рекреациялық аудандары.
7. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде қазіргі дүние жүзі бойынша және өз елімізде реркеациялық аудандастырудың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан кешенді зерттеу алынып, зерттеу барысында :
Қазақстанның рекреациялық ресурстарына сүйене отырып, Қазақстан рекреациялық аудандарға бөлініп қарастырылды.
8. Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар, алынған мәліметтер туризмді дамыту мекемелері үшін қажетті материал. Ал көрсетілген іс-шаралар тізімін практика жүзінде іске асыруға болады. Сонымен қатар, аталған дипломдық жұмыстың мәліметтерін мектеп және ЖОО-ы бағдарламаларында қолдануға ұсыныс беруге болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 25 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 5 кестеден, 2 cуреттен, 2 қосымшадан тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 64 бет.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері тұжырымдалып, оларды шешудің маңыздылығы айқындалады. Жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы баяндалады.
«Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы» деп аталған бірінші тарауда жалпы рекреациялық ресурстар жайлы, территориялық рекреациялық жүйелер туралы, Рекреациялық іс-әрекет және рекреациялық потенциал жайлы айтылады, талдау жасалынады.
«Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық аудандастыру» деп аталатын тақырыпты ашатын тарауда территорияға рекреациялық баға берудің әдістемесі, рекреациялық сыйымдылық туралы түсінік, демалыс пен туризм үшін территорияны аудандастыру жайлы баяндалады.
Ал «Қазақстанның туризм жағдайы мен рекреациялық аудандастыру» бөлімінде еліміздің қазіргі туризм жағдайына баға беріліп, рекреациялық ресурстарды аудандарды аудандастырып, авторлық карта жасалынды.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері тұжырымдалып, қысқаша ұсыныстар келтірілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Алиева.Ж.Н. Туризмология негіздері Алматы, 2004 жыл Қазақ университеті.
2. Алия Ж.Н. Экологический туризм. – Алматы, 2002.
3. Менеджмент туризма: Экономика туризма. – М. Финансы и статистика; 2001.
4. Энциклопедия туриста. – М.,1993.
5. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000 жыл.
6. Академия рынка: маркетинг/пер. с фр. (Дайан А., Букерель Ф., Ланкар Р. др.); науч.ред. Худакормов А.Г. — М.: Экономика, 1993. — 572 бет.
7. Багиев Г.Л., Тарасевич В.М. Маркетинг. СПб: СПБУЭФ, 1996. — 74 б.
8. Бейжанова А.Т. Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы
маркетингтің дамуы. // Вестник КазНУ: серия экономическая. — 2004. — № 4 -с. 52-53.
9. Голубков Е.П. Маркетинпстратегии, планы, структуры. — М.: Дело, 1995. -192с.
10. Жих Е.М., Панкрухин А.П., Соловьев В.А. Маркетинг: как завоевать рынок? — Л.: Лениздат, 1991.- 250 с.
11. Шеденов У.К., Ильясов Д.Қ. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. Алматы: Қазақ университеті, 2002. — 150 с.
12. Ілиясов Д.Қ. Маркетинг: теориясы мен практикасы. Алматы: Қазақ
университеті, 2002. — 222 б.
13. Борисова Ю.Н Маркетинг в туризме. М.: Рос. Межд. Академия туризма, 1996.-56 с.
14. Котлер Ф. Маркетинг: Гостеприимство и туризм. Учебник для вузов/ пер. с анг. под ред. Р.Б.Ноздревой. — М.: ЮНИТИ, 1998. — 787 с.
15. Дурович А.П. Маркетинг в туризме. Минск: НПЖ «Финансы, учет, аудит», 1998. — 199 с.
16. Основы менеджмента туризма / под ред. Квартального В.А. М.: Финансы и статистика, 2001. — 125 с.
17. Введение в бизнес туроперейтинга / под ред. Айгистовой О.В. М.: Рос. Межд. туризма, 1997. — 64 с. 13.Алтынбаева Б.А. Рынок туристических услуг. Учебное пособие: Основы
рыночной инфраструктуры. — Алматы: Экономика, 1997. — 125 бет.
18. Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма: учебное пособие. — Минск: БГЭУ, 1999.-144 с.
19. Юрик Р.А. Маркетинг как необходимый инструмент управления
турфирмой. // Маркетинг в Росии и за рубежом. — 2004. — № 2 — с. 109
20. Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А. Маркетинг негіздері. — Алматы: Қазақ университеті, 2000. — 111 бет.
21. Маркетинг. Учебник под ред. Романова А.Н. М.: Банки и биржы,
ЮНИТИ, 1995.-560 с.
22. Сапрунова В.Б. Туризм: Эволюция. Структура. Маркетинг. — М.: Ось, 1997. -89с.
23. Экономика современного туримза / под ред. Карповой. М.: Финансы и статистика, 1998. — 225 с.
24. Котлер Ф. Маркетинг негіздері: ағыл. ауд. — Алматы: «Жазушы», 2000. - 550 бет.
25. Пузикова Е.П., Честпиков В.А. Международный туристический бизнес. М.: 1997.-35 с.
1. Алиева.Ж.Н. Туризмология негіздері Алматы, 2004 жыл Қазақ университеті.
2. Алия Ж.Н. Экологический туризм. – Алматы, 2002.
3. Менеджмент туризма: Экономика туризма. – М. Финансы и статистика; 2001.
4. Энциклопедия туриста. – М.,1993.
5. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000 жыл.
6. Академия рынка: маркетинг/пер. с фр. (Дайан А., Букерель Ф., Ланкар Р. др.); науч.ред. Худакормов А.Г. — М.: Экономика, 1993. — 572 бет.
7. Багиев Г.Л., Тарасевич В.М. Маркетинг. СПб: СПБУЭФ, 1996. — 74 б.
8. Бейжанова А.Т. Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы
маркетингтің дамуы. // Вестник КазНУ: серия экономическая. — 2004. — № 4 -с. 52-53.
9. Голубков Е.П. Маркетинпстратегии, планы, структуры. — М.: Дело, 1995. -192с.
10. Жих Е.М., Панкрухин А.П., Соловьев В.А. Маркетинг: как завоевать рынок? — Л.: Лениздат, 1991.- 250 с.
11. Шеденов У.К., Ильясов Д.Қ. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. Алматы: Қазақ университеті, 2002. — 150 с.
12. Ілиясов Д.Қ. Маркетинг: теориясы мен практикасы. Алматы: Қазақ
университеті, 2002. — 222 б.
13. Борисова Ю.Н Маркетинг в туризме. М.: Рос. Межд. Академия туризма, 1996.-56 с.
14. Котлер Ф. Маркетинг: Гостеприимство и туризм. Учебник для вузов/ пер. с анг. под ред. Р.Б.Ноздревой. — М.: ЮНИТИ, 1998. — 787 с.
15. Дурович А.П. Маркетинг в туризме. Минск: НПЖ «Финансы, учет, аудит», 1998. — 199 с.
16. Основы менеджмента туризма / под ред. Квартального В.А. М.: Финансы и статистика, 2001. — 125 с.
17. Введение в бизнес туроперейтинга / под ред. Айгистовой О.В. М.: Рос. Межд. туризма, 1997. — 64 с. 13.Алтынбаева Б.А. Рынок туристических услуг. Учебное пособие: Основы
рыночной инфраструктуры. — Алматы: Экономика, 1997. — 125 бет.
18. Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма: учебное пособие. — Минск: БГЭУ, 1999.-144 с.
19. Юрик Р.А. Маркетинг как необходимый инструмент управления
турфирмой. // Маркетинг в Росии и за рубежом. — 2004. — № 2 — с. 109
20. Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А. Маркетинг негіздері. — Алматы: Қазақ университеті, 2000. — 111 бет.
21. Маркетинг. Учебник под ред. Романова А.Н. М.: Банки и биржы,
ЮНИТИ, 1995.-560 с.
22. Сапрунова В.Б. Туризм: Эволюция. Структура. Маркетинг. — М.: Ось, 1997. -89с.
23. Экономика современного туримза / под ред. Карповой. М.: Финансы и статистика, 1998. — 225 с.
24. Котлер Ф. Маркетинг негіздері: ағыл. ауд. — Алматы: «Жазушы», 2000. - 550 бет.
25. Пузикова Е.П., Честпиков В.А. Международный туристический бизнес. М.: 1997.-35 с.
Кіріспе
Туризм Қазақстан экономикасындағы қарқынды салалардың бірі,
Халықаралық сарапшылардың пікірінше қазіргі кезде туризм әлемдік
экономикадағы қарқыны төмендемейтін саланы біріне жатады. Туризм көп
елдерде жалпы ішкі өнімнің қалыптасуына, қосымша жұмыс орнын құруға және
сыртқы сауда балансының белсенділігіне ықпал етеді. Соңғы жылдары туризм
әлемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маңызы жылдан-жылға өсуде,
оның халықаралық байланыста және валюталық түсім көз ретінде маңызы артуда.
Елдердің шикізат көзі азайлады, ал туристік индустрия қалпына келетін
ресурстармен жұмыс істеген. Туризмнің басқа да салаларға тигізетін әсері
мол, оның 32 салаға жанама ыкпалы бар (турфирмалар, көлік түрлері,
мейманхана кешендері, демалыс үйлері, санаториялар, ұлттық парктер,
тамақтану сферасы, т.б.). Бұл дегеніміз -әлемдік өндірісте әр 9 адамның
жұмыс орны деуге болады.
1. Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда туризм дүние жүзі бойынша
маңызды салалардың бірі болып табылады. Ал елімізде туризмді
дамытуға рекреациялық ресурстардың және потенциалдың мол қоры
орналасқан. Ал оны тиімді пайдалану үшін ең алдымен рекреациялық
аудандастыру қажеттігі туындайды. Сондықтан да, қарастырылып
отырған жұмыстың тақырыбы өте маңызды әрі өзекті болып келеді.
2. Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы туризмді дамыту үшін рекреациялық
ресурстарға баға бере отырып, рекреациялық аудандастырудың әдістері
мен принциптері арқылы Қазақстанда рекреациялық аудандастыруды
қарастыру.
3. Зерттеу нысаны: Қазақстанды рекреациялық аудандастыру
4. Жұмыстың міндеттері:
- рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама бере отырып, территориялық
ресурстар жайында жалпы мәліметтер қарастыру;
- табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру әдістемесін негізге ала
отырып, жалпы рекреациялық сыйымдылық жайында, рекреациялық аудандастыру
мәселесі бойынша мәліметтер жинастыру;
- Қазақстанның жалпы туристік ресурстарына баға бере отырып, оның
талдамасы арқылы өзіндік туристік ресурстарын аудандастыруды қарастыру.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері.
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер
топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған
материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып
зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми
дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен
талаптары.
Жұмыстың дерек көздері. Дипломдық жұмыста география, туризм,
экономика, рекреациялық география, физикалық география бағыттары бойынша
ғалымдардың зерттеу мәселесі бойынша жарық көрген әдебиеттері,
картографиялық және әр түрлі ғылыми зерттеудің, газет-журнал басылымдарының
қор материалдары негізгі дерек көздері болды.
6. Зерттеудің базасы. Қазақстанның рекреациялық аудандары.
7. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде қазіргі дүние жүзі бойынша және
өз елімізде реркеациялық аудандастырудың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан
кешенді зерттеу алынып, зерттеу барысында :
Қазақстанның рекреациялық ресурстарына сүйене отырып, Қазақстан
рекреациялық аудандарға бөлініп қарастырылды.
8. Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу барысында жасалған
тұжырымдамалар, алынған мәліметтер туризмді дамыту мекемелері үшін қажетті
материал. Ал көрсетілген іс-шаралар тізімін практика жүзінде іске асыруға
болады. Сонымен қатар, аталған дипломдық жұмыстың мәліметтерін мектеп және
ЖОО-ы бағдарламаларында қолдануға ұсыныс беруге болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, 25 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 5 кестеден, 2 cуреттен,
2 қосымшадан тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 64 бет.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері
тұжырымдалып, оларды шешудің маңыздылығы айқындалады. Жұмыстың жаңашылдығы
мен практикалық маңызы баяндалады.
Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы деп аталған бірінші
тарауда жалпы рекреациялық ресурстар жайлы, территориялық рекреациялық
жүйелер туралы, Рекреациялық іс-әрекет және рекреациялық потенциал жайлы
айтылады, талдау жасалынады.
Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық
аудандастыру деп аталатын тақырыпты ашатын тарауда территорияға
рекреациялық баға берудің әдістемесі, рекреациялық сыйымдылық туралы
түсінік, демалыс пен туризм үшін территорияны аудандастыру жайлы
баяндалады.
Ал Қазақстанның туризм жағдайы мен рекреациялық аудандастыру
бөлімінде еліміздің қазіргі туризм жағдайына баға беріліп, рекреациялық
ресурстарды аудандарды аудандастырып, авторлық карта жасалынды.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, қысқаша ұсыныстар келтірілген.
1 Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы
1.1 Рекреациялық ресурстары туралы түсінік
ХХ ғасырда туризм дүние жүзінің көптеген аймақтарында аса маңызды
массалық құбылысқа айналды, сол үшін рекреация феномені ғылымның зерттеу
объектісі болды. Көптеген мемлекеттерде туризм шаруашылықтың маңызды саласы
болып калыптасты, мысалы, Франция, Италия, Испания елдеріне жылына ондаған
миллион туристтер келеді, олардың саны мемлекет халқының санынан асады.
Көптеген мемлекеттерде туризм саласы ішкі өнімнің жартысынан астам бөлігін
құрайды. Рекреациялық әрекет және туризм территорияны игерудің
фундамнтальдық процестерінің құрамына жатады.
ҚСРО кезінде рекреация мәселелері бойынша теориялық еңбектер ХХ
ғасырдың 70-80-ші жылдары жарияланып басталды. Қазіргі таңда рекреация
адамдардың өмір сүруінде аса маңызды орын алады.
Рекреация деген латын тілінен аударғанда recreatio – қайта қалпына
келу деген, яғни адамның қара (физикалық) және рухани күштерін еңбек
әрекеті процесінде жұмсалуынан қайта қалпына келтіру, оның ден саулығының
және жұмыс істеуінің деңгейін көтеру. Рекреациялық әрекет белгілі бір
территорияның рекреациялық потенциалын анықтайтын рекреациялық ресурстарға
негізденеді. Рекреациялық ресурстар деп рекреациялық іс-әрекеттің түрлерін
ұйымдастыруда пайдаланатын бірегейлілік, тарихи немесе көркемөнерлік
бағалыққа, эстетикалық ажарлылыққа және емдеу-сауқтыру маңыздылық
қасиеттеріне ие болатын табиғи және антропогендік объектілерді түсінеді
(Максаковский, 2004). Адамның ден саулығын және еңбек қабілеттілігін
қалпына келтіру және ондай жағдайды сақтау ретінде демалуды
қамтамасыздандыратын табиғи және мәдени ресурстарының белгілі бір бөлігі
рекреациялық ресурстары деп аталады (Реймерс, 1990)
Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді сипатқа ие, себебі кез
келген рекреациялық жүйеде өзара әрекеттесуге демалатын адамдар тобы,
табиғи кешендер, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету саласы, өндірістік
сфера, еңбек ресурстары, қоныстану жүйелері.
Рекреациялық қызметтің ұйымдастырылуы кешенді сипатқа ие, өйткені кез-
келген рекреациялық жүйедегі өзара байланысында демалушылардың тобы, табиғи
кешендер, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету, өндірістік сала, еңбек
ресурстары қатысады.
Рекреациялық мәселелердің зерттелуі, ғылыми білімдердің
тенденциялардан оның заңдылығына ауысуы және пәннің негізінде пайда болған
географияның жаңа мәні рекреациялық география саласының пайда болуына
өзінің әсерін тигізді.
Алғашқыда географиядағы рекреациялық проблемалардың құрастыруында
физикалық географияның жеке бөлімі (бөлімнің меңгерушісі В.С.
Преображенский) және КСРО-ң Ғылым академиясының География
институтының экономикалық географияның бөлімі (бөлімнің иеңгерушісі А.А.
Минц) қатысты.
Ал 60-жылдардың ортасынан бастап рекреациялық география теориясын
дамуының ережелерімен Ломоносов атындағы ММУ (Мәскеулік мемлекеттік
университет) айналысады.
Рекреациялық географияның пайда болуында мен дамуында алғашқы
қадамын Преображенский жасады. Ол рекреациялық жүйесін өзінің қызметіне
байланысты әлеуметтік және объективті құрылымы деп қарастырды.
Сондықтан рекреациялық географияның пәні – территориялық рекреациялық
жүйелерді қарастыру болып табылады.
Рекреациялық географияда әлеуметтік сипаты бар адамның қызметі
қарастырылады. Бірақ сонымен бірге рекреациялық география шекаралас ғылым
ретінде анықталады, өйткені оның негізі географиямен, экономикамен және
мәдениеттанумен байланысты.
Рекреациялық географияда зерттемелердің үш негізгі әдістерін
қарастыруға болады:
1. Ортаның негізіндегі әдісі (физикалық-географиялық бағыттары
зерттеледі және қарастырылады);
2. Қызметтік әдіс (адамдардың мінез-құлықтары мен қызметтері
қарастырылады):
3. Субъективті әдіс (адамдардың тану қабілеттігі мен оның
ерекшеліктері зерттеледі).
Соңғы жылдары жоғары аталған әдістерге қарама-қайшы келетін
көзқарастар кездеседі. Сондықтан рекреациялық географияның пәнің мен
объектісін анықтағанда келесі тезистерді ескеру керек:
1. Географиялық таным – әмбебап бола алмайды, ол негізінен әлеуметтік-
мәдени құрылымдармен байланысты болады. Оның нәтижесінде, жеке әлеуметтік-
мәдени құрылымдардың шегінде рекреациялық географияның пәні мен объектісі
туралы басқа көзқарас туындайды және құрылады;
2. Географиялық таным – әмбебап бола алмайды, өйткені ол өзінің
логикалық тұжырымдардан мен әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардан тұрады.
Сондықтан рекреациялық география ғылыми танудың барлық құрылымдарда бола
алмайды. Ол дамудың немесе дамымағандығының және сонымен бірге басқа
әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардың көрсеткіші емес, ол тек ғана
рекреациялық география саласындағы танудың және білудің қажеттілік
көрсеткіші болып табылады.
Аталған екі тезистің маңызы рекряциялық географияны түсінуде ерекше
орын алады. Рекреациялық географияның түсінігі универсалды, яғни әмбебап
бола алмайды.
Рекреация (поляк тіліне аударғанда rekreacja – демалу, латын тілінен
аударғанда recreation – қалпына келтіру) – ол:
1) мейрамдар, демалыстар, мектептегі қоңырау (ескірген);
2) оқу орнындарындағы демалуға арналған жерлер;
3) жұмыс орнындағы күшті қалпына келтіру орталығы;
Рекреациялық география – адам қызметі жұмыс уақытынан тыс
территориялық жүйелердің ұйымдасуы және дамуын география заңдылықтарын
зерттейтін ғылым саласы. Рекреациялық география – жеке әлеуметтік-мәдени
ұйымдастырылымдағы пайда болған жағдай болып табылады.
Рекреалогия – рекреациялық жүйелердің пәнаралық ғылым саласы басты
мәселесі адам экологиясы болып табылады. Ол адамның табиғи күшін қалпына
келтіру әдістерімен айналысатын ғылым [1].
Әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымның белгілі бір эволюциялық деңгейде
рекряциялық география саласындағы танудың мен білудің қажеттілгі пайда
болуы мүмкін.
Осының бәрін ескере, рекреациялық географияның зерттеу объектісіне әр
түрлі әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардағы рекряциялық объектілері мен
субъектілері жатады.
Туристік-рекреациялық ресурстар – туристердің рухани, рекреациялық
қажеттілігін қанағаттандыратын, күш-жігерін қалпына келтіріп, сергітетін
табиғи (теңіз, көл, өзен жағалауы) және антропогендік (тарихи-
архитектуралық көрікті жерлер) нысандар. Туристік-рекреациялық ресурстар
қатарына: курортты немесе емдік демалыс (минералды су, тау баурайы, орман
іші, теңіз жағалауы), сауықтыру (ландшафты климат жағдайлары, қолайлы жыл
мезгілдері, суға түсу маусымы), спорттық-альпинистік (тау тізбегі, қия
жарлар, шатқалдар немесе шөлді-шөлейтті, халық сирек орналасқан жерлерге)
және экскурссия-туристік (тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштер,
табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық нысандар, мұражайлар, бірегей
таңқаларлық техникалық құрылыстар) нысандар жатады [2].
1.2 Территориялық рекреациялық жүйелер туралы түсінік
Қазіргі рекреациялық географияның зерттеу предметі территориялық
рекреациялық жүйелер (ТРЖ) болып табылады. Сонымен қатар рекреациялық
география география, экономика және мәдениеттанудың түйскен жерінде
орналасқан шекаралас ғылымға жатады. Қазіргі ТМД елдеріндегі зерттеушілер
бойынша рекреациялық географияның негізгі үш көз қарасы ажыратылады:
- қоршаған орта көз қарасынан (физикалық-географиялық бағыттар
зерттеледі);
- әрекеттік көз қарасынан (адамның іс-әрекеті және оның мінезі
зерттеледі);
- субъективтік көз қарас (адамдардың қабылдау қасиеттерін және олардың
ерекшеліктерін зерттейді).
Материалдық заттар, жүйелер, процестер және құбылыстар
рекреацияның объектілері болып табылады. Рекреацияның субъектері деп
рекреациялық әрекетпен шұғылданатын адамдары түсінеді. Рекреациялық
географияның көз қарасынан өзінің әлеуметтік мәдени біліміне стандартына
сәйкес өзінің күшін қайта қалпына келтіруге бағытталған адамдардың әр түрлі
іс-әрекетін рекреациялық әркет деп атауға болады. Мұның ішіне рекреацияның
тәулікті, апталық, кварталдық, жылдық және өмірлік циклдері кіреді.
В.Б. Николаенко бойынша, рекреациялық география жүйелердің оптимальдық
функциолануы бойынша түрлі үсыныстарды жасап шығарады; белгілі бір
көрсеткіштерімен жүйелерді проектілейді; рекреациялық қажеттілікті
анықтайды; жүйелердің жасау және функциолау саладарына болжам береді;
территориялы-дифференциацияланған нормаларды және территориялық
рекреациялық жүйелерді проектілеудің және оны зерттеу әдістер жүйесін жасап
шығарады; территориялық рекреациялық жүйелердің аймақтық ерекшеліктерімен
таныстырады. Демек, рекреациялық география қоғамдық арнайы географиялық
ғылымдарға жатады, оның зерттеу объекті мен предметінің мақсатты функциясы
әлеуметтік деп анықталады. Рекреациялық география географиялық ғылымдар
жүйесеніде қолданылатын тарихи, салыстырмалы, картографиялық, талдау-
статистикалық, экспедициялық зерттеу, математикалық модельдестіру әдістерін
пайдаланады. Рекреациялық географияның зерттеу предметі әлеуметтік сипатқа
ие болғандықтан бұл ғылымда басқа да қоғамдық және медикалы-биологиялық
ғылымдарының әдістерін қолданыдаы, мысалы, баланстық, социологиялық т.б.
Рекреациялық географияның басты мәселесі территориялық рекреациялық
жүйелердің даму және қалыптасуының объективті заңдылықтарын айқындау және
белгілі бір елдің немесе ауданның әлеуметтік-экономикалық және табиғи
жағдайыда олардың әрекеттеу механизмдерін.
Аумақтық рекреациялық жүйе — өзара байланыстағы жүйешіктерден (табиғи
және мәдени кешендер, демалушыларға кызмет көрсететін техникалық имараттар,
басқару органдары мен демалушылар) тұратын, функциялық және аумақтық
тұтастығымен сипатталатын әлеуметтік геожуйе. Аумақтық рекреациялық жүйе —
рекреациялық шаруашылықты ұйымдастырудың негізгі нысаны, рекреациялық
географияның зерттейтін пәні. Аумақтық рекреациялық жүйені экономикалық
және физикалық география, халық географиясы, климатология және тағы да
басқалары зерттейді.
Рекреациялық географияның басқа бір маңызды мәселесі рекреациялық іс-
әрекет жүргізу үшін жүй тармақтары арасындағы оптимальдық өзара байланыстар
және өзара тәуелділіктерді орнату, территориялық рекреациялық жүйелердің
шоғырлану деңгейін және олардың мамандануын негіздеу мақсатында әр түрлі
деңгейдегі және әр түрлі типтерін зерттеу маңызды болып табылады. Одан
басқа рекреациялық географияның маңызды мәселесі өз өлкенің, Қазақстанның,
шет елдердің рекреациялық жүйелер туралы ақпаратты түсінікті деңгейде
жеткізу.
Н.Ф. Реймерс бойынша, адамның ден саулығын, оның еңбекке
қабілеттілігін қайта қалпына келтіру үйден тыс болу қажет, яғни туристтік
саяхатта, санаторияда, демалу үйлерінде т.б. Мұндай пікір, рекреация
демалудың, синонимі ретінде қарастыруға себеп береді. Осы көз қарастан
демалудың белсенді және пассивтік түрін ажыратады. Белсенді түрі басым
туристтік, спорттық тағы басқа қозғалмалы әрекетпен байланыстарды. Ал
пассивтік демалу, жалпы қозғалыстардың барлық түрлерін тыс демалу.
Демалу процесінің ұйымдастырылуы бойынша ұймдастырылмаған және
ұйымдастырылған демалу түрлеріне бөлінеді. Ұйымдастырылған демалу
рекреациялық ресурстарды пайдалануды басқарылатын процес түрінде болады,
яғни демалу процесі уақыт, кеңістік т.б. көрсеткіштер бойынша шектелген,
арнайы маршруттар бойынша, жалпы барлық рекреациялық объектілерді және
процестерді белгілі бір тәртіпке бейіделген болады. Ұйымдастырылмаған
демалу түрі белгілі бір жүйеге немесе тәртіпке жатпайды, яғни қызмет
көрсету саласы жоқ жағдайда өткізілетін демалу.
Рекреациялық ресурстарды жалпы түрде табиғи және антропогендік
түрлеріне бөледі. Рекреациялық ресурстардың табиғи түрлерін климаттық,
гидрминеральдық, су, орман, таулы ресурстары және теңіз жаға бойының
ресурстары жатады. Антропогендік рекреациялық ресурстарға мәдени-тарихи
ескерткіштер, қалалар және басқада елді мекендер, бірегей (уникальный)
техникалық құрылыстар т.б.
Рекреациялық ресурстарды түрлері бойынша ажыратады, мысалы, туризм
ресурстары, емдеу ресурстары т.б. және функциялары бойынша курорттық немесе
емдеу, сауықтыру, спорттық және экскурсиялы-туристтік немесе тану
мақсатында пайдаланатын ресурстары.
Ғылыми географиялық әдебиетте рекерациялық объект, рекреациялық
территория және территориялық рекреациялық жүйе (ТРЖ) деген терминдер
қолданады. Қазіргі таңдағы анықтамалар бойынша демалуға ерекше жағымды
қасиеттерге ие ауданы бойынша шектелген кез келген орын – рекреациялық
объект болып табылады, Ниагара сарқырамасы, Шардара су қоймасының плотинасы
т.с.с. Адамның ден саулығын және еңбек қабілеттілігін қайта қалпына
келтіру, жалпы демалуға арналған су акваториясының немесе құрлықтың
учаскесі – рекреациялық территория болып табылады, ұлттық парктер,
ормандар, көлдер т.б.
Үшінші термин жүйелі көз қарастан қарастырылады, сондықтан,
территориялық рекреациялық жүйе деп өзара байланысқан жүйе тармақтарынан
тұратын (табиғи және мәдени кешендерден, техникалық құрылыстардан, қызмет
көрстеу персоналдан, басқару органдардан және демалушылардан) геожүйе болып
табылады.
Территориялық рекреациялық жүйе концепциясы 1969 жылы В.С.
Пребораженский негіздеді. Оның ойыларын дамыта отырып бірнеше авторлар
рекрациялық жүйенің адаптациялық моделін жасап шыққан. Берілген модельдің
құрылымында демалушының рекреациялық ортаны қабылдаудың үш негізгі
стадиясын ажыратады: әрекет алды (ортаның көрінісі), әрекеттегі
(ситуация) және әркеттен кейін (із).
Қабылдаудың бірінші фазасы (әрекет алды), рекреациялық шұғылдану
циклдерге қатысты рекреациялық қажеттілігінің сипаты мен құрылымын
сәулелендіреді. Екіншісі (әрекеттегі) – демалу ортамен адамдардың өзара
әрекеттесудің ерекше формалары түрінде рекреациялық шұғылдануды орындау
процесі. Үшінші (әрекеттен кейін) – рекреацияның эффективтілігі, яғни
естелік, басқа адамдарға мәлімет жеткізу, және сонымен қатар экономикаға,
мәдениетке және экологияға жанама ықпалы.
Кеңес кезеңінде, рекреациялық ресурстарды, территориялық рекреациялық
жүйелердің функциолануын, құрылымын және құрамын, рекреациялық
территориялардың қасиеттерін зерттейтін ғылыми бағыт ҚСРО-да ХХ ғасырдың 60-
ші жылдары рекреациялық география деп аталды. Еуропа мен Американың
көптеген елдерінде рекреациялық географияны туризм және демалу
географиясы, бос уақытының географиясы, демалу географиясы деп
аталады.
Рекреациялық іс-әрекет процесінде пайдаланатын территория мен
жүйелердің объектілері негізінен табиғи және мәдени ескерткіштер болып
келеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қорықтар, табиғи
ескерткіштер, ұлттық парктер, заказниктер туралы ережеде, ғылыми, мәдени-
тануда және сауықтыру қатынаста бағалы болып табылатын бірегей (уникальный)
немесе типтік табиғи объекттер, кіші-гірім урочищелер болып келетін
(өзеннің, көлдің, жаға бойының, жеке бір тау жотасы), жеке объекттер
(геологиялық ашылулар, үңгірлер, ерекше өсіп жатқан ағаштар, т.с.с.,
сонымен қатар тарихи немесе мәдени ескерткіш ретінде мойындалмаған немесе
табиғи-мәдени ескертікштер құрамына кірмеген жасанды объекттер – ескі
паркттер, тоғандар т.с.с. табиғи ескертіштер деп жарияланады.
Мәдени ескерткіштерге архитектуралы-құрылыс, археологиялық, діни және
басқада ұқсас объектілер жатады. Ескерткіштерді бағалылығына және
біргейлігіне қарай дүние жүзі мұралар ескерткіштердің категориясына немесе
ұлттық (мемлекеттік) ескерткіштерге жатқызады.
Мәдени ескерткіштерді бес топқа ажыратуға болады:
1) археологиялық ескерткіштер;
2) тарихи ескерткіштер (ғимараттар, тарихи оқиғалармен, қоғамның,
ғылымның және техниканың дамуымен, мәдениет және тұрмыспен, көрнекті
мемлекеттік қайраткерлерінің өмірімен, халық батырларымен, ғылым, әдебиет
және өнер қайртакерлерімен байланысты);
3) архитектуралық ескерткіштер (архитектуралық ансабльдер, ескі
қалаларданың қалдықтары, діни архитектура т.с.с.);
4) өнер ескерткіштері (скульптуралар, саябақ өнері т.с.с);
5) мемориалдық ескерткіштер (кесенелер, монументтер, мешіттер,
шіркеулер т.с.с.).
Демек, табиғаттың және мәдениеттің ескерткіштері, демалушылардың
белгілі бір ландшафтға келуінің негізгі себептері болу мүмкін
Жоғарыда көрсетілген территориялардан тыс, демалушылардың апта бойы
қысқа мерзімді демалу мақсаттымен баратын, жалпы мақсатта пайдаланатын
саябақтар, ормандар, елді мекендердегі жасыл учаскелері рекреациялық
ресурстары ретінде пайдалануда [3].
Табиғи және мәдени объектілерімен қатар рекреациялық территориялар
шегінде көпфункционалды рекреациялық әрекетті жүргізуді
қамтамасыздандыратын (емделу, сауықтыру, спорттық) рекреациялық мекемелер
түріндегі территориялық рекреациялық жүйелерде бар. Мұндайларға
санаториялар, курорттар, жасалыңған маршруттар жүйесі бар экскурсиялық
орталық болып табылатын қалалар, туристтік базалар, альпинисттік және тау
шаңғы лагерлері.
Белсенді демалу көлемінде туризм деген рекреациялық іс-әрекетінің түрі
ерекше дамыды. Қазіргі ғылыми әдебиетте туризм деген түсінікке бірнеше
көз қарастан түсіндірме береді. Анықтамалардың бірі бойынша туризм деген
бос уақытындағы белгілі бір мақсатпен саяхат жасау. Басқа бір пікір бойынша
шаруашылықтың, тұратын жерінен уақытша тыс орналасқан адамдарға қызмет ету
саласы немесе туристтерге тауар мен қызмет етуін қамтамасыздандыратын
рыноктың бір сегменті болып табылады.
Жүйелі көз қарастан туризм географиялық элементтерден, туристтерден,
туристтік индустриядан құрылған жүйе деп анықталған.
Географиялық элементтер туристтер аймағы, транзиттік аймақ және
туристтік дестинация болып бөлінеді. Туристтердің тұтынуна жауап беретін
және тасымалдау, түнеу, азықтану, демалу тағы сол сияқты сұраныстарды
қамтамасыздандыратын территорияны дестинация деп атайды. (ТМД елдеріндегі
туризм бойынша еңбектерде мұндай термин жоқ, оның орнына курорт термин
қолдануда).
В.Б. Николаенко бойынша, туризм саяхаттанудың басты мақсатына қарай
курорттық-емдеу-, сауықтыру-спорттық, тану, конгресстік, діни, білім алу,
ойын-сауықтыру, ғарыштық т.б. ХХ ғасырдың 90-ші жылдарында экотуризм жақсы
даымп бастады. Туризмнің мұндай түрінің басты маңыздылығы адамның табиғатты
қорғау мәселелерін қарастыру.
Саяхат жасаудың орнына және көлік түріне қарай түризм жаяу жүру, сулы,
автокөлікті, шаңғы, велосипедттік, мотоциклеттік, тау шаңғы, таулы,
спелеотуризм, альпинизм, құзға шығу (скалолазание), сонымен қатар авиа мен
теңіздік турларға бөлінеді.
Белсенді демалу түрлеріне қала түрғындарының саяжайларында демалу
барысында айналадағы суаттарда шомылу, балық аулау, саңырауқұлақ теру
т.с.с.
Қала тұрғындары елді мекенде де демалуға мүмкіндік бар, мәдениет
сарайлары, музейлер, кинотеатрлар, театрлар, библиотекалар, цирктер, әр
түрлі көрмелер, әр түрлі спорттық құрылыстар (бассейндер, стадиондар,
ипподромдар, корттар т.б.), клубтар және қоғамдар т.б. Сонымен қатар жалпы
демалудың негізгі түсінігі іс-әрекеттің түрін өзгерту үй жағдайында
өткізуге болады.
Рекреацияның типтері. Рекреация жаңаны танудан басқа, стресс, шаршағандыққа
реакция болып келеді. Адамның өмірінде стресстік жағдай, шаршағандық көп
болған сайын, рекреацияда қажеттілігі күшейеді. Бұл заңдылық ең белсенді
рекреанттар болып басым ірі, үлкен қалалардың түрғындары болады. Адам
шаршағанын тәуліктік, апталық, квартальдық және жылдық циклдер есебінен
қайта қалпына келтіріледі.
Кеңістік көз қарасынан рекреацияның екі стандарты – белсенді және
пассивті түрлері ажыратылады. Мекен жайынан жақын жерде, немесе мекен
жайының шегінде демалуды пассивтік рекреация деп түсінеді. Белсенді
рекреация негізгі мекен жайынан алыс қашықтаған жерде демалу. Рекреациялық
әрекеттің қайталану критериялары негізінде рекреацияның 5 түрін ажыратуға
болады:
1) Тәуліктік демалу – 24 сағаттық цикл. Демалуға ажыратылған уақыт
шамамен 8 сағат, бұл – ұйқы.
2) Апаталық демалу – 7 күндік цикл. Демалуға ажыратылған уақыт шартты
түрде 6 – 8 сағат. Бұл демалыс мекен жайынан жақын орналасқан демалу
орындарына бару, мысалы, саябақтар, зообақ т.с.с., сонымен қатар табиғатта
шығып демалу.
3) Квартальдық демалу – 65 – 90 тәуліктік цикл. Орташа есеппен тікелей
демалуға арналған уақыт көлемі 8 сағат. Демалудың квартальдық циклі басым
біркүндік, мекен жайынан алыс емес жерге барып демалуды түсінеді. Бірақ
сонымен қатар түрақты мекен жайынан алысқа кету шарт емес.
4) Жылдық демалу – 365 тәуліктік цикл. Демалуға арналған тікелей уақыт
10 – 14 тәулік деп белгілеуге болады. Демалудың жылдық циклі әр түрлі
мақсатпен түрақты мекен жайынан алыс жерде (оқу, діни, курорт, спорттық
демалу т.с.с.) болғанын түсінеді. Бірақ мекен жайымен шектелуге де болады,
квартальдық демалу циклінен өзінің ұзақтылығымен сипатталады.
5) Өмірлік демалу – В.Б. Николаенко бойынша [15] – шамамен 10 – 15
жылды қамтиды. Бұл циклде мекен жайынан аса ұзақ орындарға бару, мұндай
циклдер барлық адамдарда болмайды, оның себептері тосаттан болады.
Рекреацияның тәуліктік және апталық циклдері адамның іс-әрекеті
процесіндегі биологиялық еркешеліктерімен анықталған. Тәуліктік
рекреацияның себептері – күндізгі шаршағандық, адам белгілі бір уақыт бойы
ұйықтау, жұмыс орнынан тыс болу қажет. Апталық рекреацияның себептері
жоғардағыдай, адамның ден саулығы аптаның аяғына қарай демалуды талап
етеді. Шамамен апта бойы 40 – 50 сағат жұмыстан кейінгі демалу. Тәуліктік
және апталық рекреациялар: шаршаған жерден демалу жері арасындағы
қашықытық маңызды емес. Квартальдық рекреация күрделі құбылыс болғандықтан
оның себептері әр түрлі болады, соның ішінде ең маңызды себеп, бір орында
ұзақ уақыт бойы болудан шаршау, сондықта квартальдық рекреацияда мекен
жайынан белгілі бір қашықтықта кетуі байқалады.
Кеңістікті жылдық белсенді демалу типтері – кеңістікті игеру жоғарғы
деңгейінің туындысы. Олар әлуеметтік мәдени эволюцияның белгілі кезеңдеріне
сәйкес келеді. Бір қатар факторлар тәуелді бұл цикл әр түрлі формада және
жиілігімен сипатталады. Демалу деген жақсы жағдайға ауысудан басқа мекен
жайынан басқа бір әр түрлілікті іздеу болып табылады. Әр түрлілікке мекен
жайынан алысқа кетпей де жетуге болады. Кеңістік көз қарасынан бұл
пассивтік демалу, бірақ өізінің функциларын орындауда белсенді демалудан
айырмашылығы жоғары емес. Жылдық демалуда мекен жайынан алысқа кетуі шарт
емес.
Рекреацияның шаруашылық потенциалы. Рекреацияның шаруашылық потенциалы
деп рекреанттар үшін сату және тауар мен қызмет үсыну, тікелей өндіріс
арқылы орындалатын негізгі қорды, сонымен қатар рекреацияның жағдайын
жақсартатын бірақ процесте тіккелей қатыспайтын қосымша еңбек құралдарын
түсінеді. Рекреацияның шаруашылық потенциалы территорияны рекреациялық
мақсатта игеру барысында пайда болады. Бұл процестің күрделілігі
рекреациялық игеру және рекреациялық игерілгендік деегн түсініктерді
анықтауын қажет етеді.
Рекреациялық игеру және рекреациялық игеру деңгейі (игерілгендігі).
Территорияны рекреациялық шүғылданудың белгілі бір түрлеріне және олардың
комбинацияларына беуімделуінің көптарапты процесті – рекреациялық игеру деп
аталды. Еңбектің территориялық бөліну процесінде рекреацияның шаруашылық
потенциялының деңгейі.
Бос және рекреациялық уақыт. АҚШ ұлттық туризм саясатын зерттеу
Орталығының мамандары рекреацияның мынадай анықтамасын береді: бос уақытты
жасап шығу және оны жеке пайдалануымен шұғылданатын адамдардың іс-әрекетін
түсінеді. Осыған байланысты бос уақыт деген түсінікті еңгізу қажет.
Рекреациялық саланың дамуы бос уақыттың мәселесімен тікелей байланысты. Бос
уақыт – көлемі және мазмұны бойынша өзгермелі, белгілі эпоханың, класстың,
әлеуметтік топтың беліглеріне ие динамикалық категория. Ол жұмыстан тыс
уақыттың белгілі бір бөлігі болып табылады. Бұл түсінікке адамның іс-
әрекетінің жан-жақтылығы сипатты, осыған бос уақытын пайдалану деңгейі
тәуелді, яғни демалысын шығармышлықты өткізу немесе өзінің уақытын босқа
өткізуде.
Жұмыс және өндірістік уақытымен салыстырғандағы бос уақытын белсенді
өткізудің негізгі элементтерінің бірі демалу уақыты – апталық мейрамдар,
қысқы және жазғы демалыс т.б. Бос уақыттың түсінігі мәдени талаптарды
қанағаттандыру, демалу мен ойын-сауықтырумен бір түсінікте болады.
Р.Ланкуаре, адамның өмір бойы уақытын төмендегідей түрінде жіктейді:
1. Әлеуметтік және жеке уақыт: әлеуметтік уақыт деген – белсенді жұмыс
істеуге, қоғамдық және от басындағы өмірге арналған уақыт; жеке уақыт – ден
саулығына және мәдени дамуына арналған уақыт.
2. Демалу уақыты және белсенді әрекетте болу уақыты: еңбек, қоғамдық
және от басына арналған уақыт; ал демалу уақыт - демалуға арналған уақыт.
3. Өндірістік іс-әрекетінің уақыты және пайда табуымен байланысты емес
уақыт.
4. Құрылымдалған және құрылымдалған емес уақыт: біріншісі – календарь
және айқын кесте бойынша ұйымдастырылған уақыт, екіншісі —
жобаластырылмаған уақыт.
Уақыттың маңызды қасиеттерінің бірі оның иерархиялығы. Уақыт
иерархиялығын төмендегідей формада көрсетуге болады:
Әлеуметтік уақыт = жұмыс уақыты + жұмыстан тыс уақыт.
Рекреациялық уақыт жұмыстан тыс уақыттың бір бөлігі болып табылады.
Тәуліктік әлеуметтік уақыт үш сегіздік қағидаға жауап береді (тәуліктің 24
сағатының – 8 сағаты ұйықыға жұмсалады, 8 сағаты жұмыс уақыты, 8 сағаты
жұмыстан тыс кезең.
Б.В. Николаенко бойынша, бос уақыт – табиғи қажеттілігін
қанағаттандырумен байланысты емес жұмыстан тыс уақытының бір бөлігі, ол
жұмыстан тыс сипаттағы әрекетті орындауға мәжбүри жұмсалатын уақыт (мысалы,
кеңістікте орын алмасуды, яғни жұмыстан үйге жету, немесе керісінде).
Рекреациялық уақыттың ажыратылған массивтері индивидтің (адамның)
күштерін қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндіріс (воспроизводство)
функциаларын әр түрлі түрде орындайды. Мысалы,инклюзивтік уақыт – күштің
қарапайым компенсаторлық қайта қалпына келтіру уақыты, күнделікуақыт –
күштің компенсаторлықты-кеңейтілген қайта қалпына келтіру уақыты, отпускті
(жылдық демалу) уақыт – кеңейьілген қайта қалпына келтіру уақыты. Сонымен
қатар, қоғамдық ұйымдастырылған рекреацияның құрылымы рекреациялық уақытқа
сәйкес келмейді. Рекреациялық уақыттың құрылымына сәйкес рекреацияның
лайықты түрлерін ажыратады:
инклюзивті – күнделікті және еңбек іс-әрекетінің құрамына кіретін
рекреациялық іс-әрекет;
күнделікті – түрақты рекреациялық іс-әрекет: қысқа мерзімді серуендеп
жүру, таңғы жаттығу, спорттық ойын, шомылу, оқу;
Апталық – жұмыс атплығының соңына жататын рекреациялық іс-әрекет (уик-
энд): саяжайға, қаладан тыс демалу орындарына бару т.с.с.;
Отпусті (жылдық демалыс) – жұмыс жылының аяғына қатынасты рекреациялық
іс-әрекет.
Компенасторлық – адамның күшін қалыпты деңгейге дейін келтіретін
рекреациялық әрекет.
Кеңейтілген – адамның күштерін белгілі бір қорымен компенсациялауға
мүмкіндік беретін рекреациялық іс-әрекет.
Рекреациялық кеңістік және уақыт. Жоғарыда келтірілгендей рекреациялық
уақыт жеке адамның, топтың, қоғамның физикалық, рухани ден сауылығын
сақтау, қайта қалпына келтіру және даму және интеллеткуалдық жетілдіру үшін
қолданылатын әлеуметтік уақыттың бір бөлігі [4].
Бүгінгі таңда, көп адамдардың рекрациялық уақыты бос уақытына сәйкес
келеді. Одан қалса бос уақыттың халықтың ден саулығын қайта қалпына
келтіруге және дамытуға жұмсалатаны уақытты рекрациялық уақыт деп
анықтайды.
Қазіргі таңда рекреациялық географияның жаңа проблемалардың бірі бос
және жұмыстан тыс уақытты рекреациялық уақытқа ауыстыру. Рекреациялық
уақытты демалушылардың және демалысты ұйымдастыратындардың уақыттарын
ажырату қажет.
Демалушылар рекреациялық уақытын өзінің жеке көз қарасынан
қарастырады, ал демалысты ұйымдастырушылардың уақыты – халықтың
рекреациялық тұтынуларын қамтамасыздандыруына бағытталған іс-әрекетті
функциолану және қалыптасу уақыты.
Әлеуметтік уақытты зерттеудің өлшеу бірліктері өмір (балалық шақ,
кәмелеттік, кәрілік), жыл, апта, тәулік болып табылады. Осы кезеңдердің
рамкасында әлеуметтік уақыттың құрылымы, жұмыс және жұмыс тыс уақыттың
кезектесуінің белгілі бір ритмі қалыптасады.
Әдеттегі еңбек күнін сипаттайтын тәуліктік кезеңіне жұмыс басталуға
дейін, түскі асқа бөлінген, жұмыстан кейінгі жұмыс емес кезеңдері кіреді.
Оның ұзақтылығы бірнеше сағат. Апталық кезеңнің құрамына, кезекті
қайталанатын тәуліктік жұмыста тыс уақытымен сенбі-жексенбі (уик-энд)
демалу уақыты кіреді, оның ұзақтылығы 1-2 күн шамасында. Жылдық кезеңге
отпускті уақыт кіреді, ол кезеңнің ұзақтылығы еңбек түріне қарай әр түрлі
болып табылады, мысалы Қазақстанда, 18 календарлық күннен 56 күнге дейін
созылады.
Рекреациялық кеңістік әлеуметтік кеңістіктің бір бөлігі болып
табылады. Ол рекреациялық уақыт сияқты рекрациялық іс-әрекетінің
субъектімен тікелей байланысты. Демек, жеке адамның, адамдар тобының,
аймақ, мемлекет халқының, т.с.с. рекреациялық кеңістігі туралы айтуға
болады.
Рекреациялық кеңістікті демалушылар және демалысты ұйымадстырушылар
қалыптастырады. Рекреациялық кеңістіктің қалыптасуы таңдау негізінде
қалыптасады: нақтылықтың көптеген объектілері мен қасиеттерінен
рекреациялық тұтынуға ылайықты болып келетін.
Туризм өзіндік ресурстық бағыт- бағдары бар салалардың қатарына
жатады. Туризм белгілі бір территориялық аймақты тұтынушы ретінде
ауылшаруашылығы мен балық шаруашылығына ғана жол береді. Яғни, әлі қаймағы
бұзылмаған тұма табиғатқа сұранысын артыра отырып, өзінің дамуына орасан
зор мүмкіндік алады.
Рекреациялық мамандану деңгейіне байланысты жерді рекреациялық
пайдаланудың негізгі үш түрін бөліп қарастыруға болады:
1. Рекреациялық белсенділіктің жоғары деңгейі сақталған
территориялар. Бұл жерде басқа жер тұтынушылар екінші орынға
ығысады және мәнін жояды.Олардың қатарына мыналар жатады:
(саяжайлар, жағажайлар және басқа да көпшілік демалатын
орындар).
1. Экологиялық және өндірістік қызметтерді біруақытта атқаратын
рекреациялық белсенділіктің ортаңғы деңгейіндегі территориялар.
Олардың қатарына жататындар: (қала сыртында отырғызылған жасыл
көшеттер, эрозияға қарсы отырғызылған ормандар т.б.).
3. Рекреациялық мөлшері аз деңгейдегі территориялар [5].
1.3 Рекреациялық іс-әрекет және рекреациялық потенциал
Рекреациялық потенциалды ұзақтылығы және өткізу орны бойынша
критерийлерге қарап ажырату өте күрделі мәселе болып табылады. Экскурсия
мен туризмнің арасындағы уақыт бойы айырмашылығын тәуліктік цикл бойынша
ажыратылады деп түсінеді. Яғни 24 сағат дейін рекреациялық әрекет
экскурсияға жатады, ал одан көп болған жағдайда оны туризм деп есептейді.
Рекреациялық іс-әрекеттер әр түрлі болып келеді. Мысалы демалудың
барлық түрлерін екі үлкен топқа бөледі, стационарлық және мобильді
(қозғалмалы десек болады). Басқа бір классификациясы бойынша демалуды ұзақ
уақыт бойы (емделу, сауықтыру, спорттық, тану т.б.) және қысқа мерзімді
категорияларға бөледі.
Маусымдық белгілері бойынша демалу түрлерінің топтарында жазғы, қысқы,
өтпелі масымдарда демалу түрлеріне бөлуге болады. Жастық шақ бойынша
мектепке жетпеген балалардың, мектеп оқушылардың, орта жастағы және кәрі
жас адамдардың демалу түрлеріне бөлінеді. Осыған қосымша отбасымен демалу,
жеке демалу, аралас демалу, ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған демалу
болып бөлінеді.
Рекреацияның дамуына рекреациялық потенциалдың бар болуы қажетті
жағдай, ол жағдай әр түрлі масштабта бағаланады: халықаралық, мемлекет,
аймақ, аудан деңгейлері.
Белгілі бір территориядағы рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру үшін
табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғы шарттарының
жиынтығын рекреациялық потенциал деп атайды.
Рекреациялық потенциалды төмендегідей көрсеткіштер бойынша қарастыруға
болады:
1. Табиғи және тарихи-мәдени объектілердің бірегейлік, экзотикалылық
деңгейі:
- мәдени-тарихи объектілердің ақпараттық мәні;
- объектілердің тану және тәрбиелік маңызы;
- ЮНЕСКО тізіміне жататын, халықаралық деңгейдегі объектілер мен
ескерткішердің бар болуы;
- ұқсас объектілер арасындағы типтілігі;
- түрақты мекен жайына салыстырғандағы объекттің контарсттылық
деңгейі;
- объекттер мен құбылыстардың басқа жерде кездесетіндығы және
қайталанбайтығын дәрежесі;
- сұраныс орындарына қатынасты тарихи-мәдени объектілердің қол
жетерлігі және осы объектілер танымал болуы;
- мәдени кешендердің сыйымдылығы және сенімділігі;
- объектілердің көлемі мен пішіндері және оны шолу мүмкіндігі.
2.Табиғи және тарихи-мәдени потенциал мен территорияның қол жетерлігі:
- көлікті қол жетерлігі;
- кеңістікті қол жетерлік;
- уақыт бойы қол жетерлік;
- саяси қол жетерлік;
- әлеуметтік-экономикалық қол жетерлік;
- қаржы қол жетерлік;
- ақпараттық қол жетерлік;
- формальдық қол жетерлік;
- инфрақұрылымдық қол жетерлік.
3. Рекреациялық және туристтік инфрақұрылымның бар болуы.
- орналастыру индустриясы;
- азықтандыру индустриясы;
- ойын-сауық (развлечение) индустриясы;
- көлік тасмалдау индустриясы.
4. Территорияның рекреациялық және туристтік мүмкіндіктері және оны
пайдалану дәрежесі. Рекреациялық іс-әрекетінің ресурстары және жағдайы:
- территорияның медикалы-географиялық және физикалық-географиялық
сипатты көрсеткіштері;
- территорияның микроклиматтық ерекшеліктері;
- территорияның мәдени-тарихи маңыздылығы;
- территорияның рекреациялық игерілгендігі және рекреациялық игеруі;
- рекреациялық ресурстардың сиымдылығы;
- рекреациялық және туристтік ресурстары туралы ақпарттық
құрамдастығы;
- рекреация және туризм дамуының жинақтау, орындалу және локализдену
факторлары.
5. Территорияны рекреациялық пайдалану дәстүрлері.
- территорияның рекреациялық игерілу деңгейі;
- территорияның әлеуметтік-мәдени өзгерістері;
- аймақтағы рекреация мен туризм дамуының дәстүрлі және бірегей
бағыттары;
- туристтік орталықтар және туризм орталықтары: олардың ерекшеліктері,
мамандануы және дамуы мен қалыптасуындағы ерекшеліктері;
- ауданның игеру кезеңі және игерулік дәрежесі;
- территорияны рекреациялық пайдалану түрлері.
6. Жергілікті халықтың өмір сүру салт-дәстүрлері және территорияның
туристтік-рекреациялық мұраны қабылдау жағдайы.
7. Табиғи-климаттық және ландшафттық жағдайы:
- климат жағдайы;
- орографиялық жағдайы;
- гидрологиялық жағдайы;
- фауналық және флоралық ресурстары;
- ерекше қорғалатын табиғи территориялар және бірегей табиғи
объектілер;
- адамның организміне табиғи факторлардың ықпалы, олардың
комфорттылығы: жергілікті жердің метеорологиялық жағдайы, ауа райының
өзгермелілігі т.с.с.
- топологиялық (жергілікті жердің бірегейлігі; табиғи орталардың
байланыстылығы және табиғи мен мәдени-тарихи рекреациялық ресурстардың
өзара әрекеттесу формалары), фукционалдық (саңырауқүлақ, жидек теру, балық
аулау, өнеркәсіптік емес аң аулау жағдай, саяжай үшін территория бөлістіру
жағдайы) және эстетикалық қасиеттері (рекреанттың психологиялы-
эмоциональдық сферасына территорияның әсер ететін қабілеті).
8. Рекреация мен туризм дамуына ықпалы бар жағымды және жағымсыз
факторлар:
- ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра тізіміне еңгізілген объектілердің бар
болуы;
- техногендік іс-әрекетінің саладырының және табиғаттың апаттық
құбылыстардың орын алуы (авариялар, апаттар);
- халықаралық және ішкі туризмнің инфрақұрылымдық қамтамасыздану
дәрежесі;
- жергілікті түрғындарды және еңбек ресурстарын пайдалану
мүмкіндіктері;
- аймақтағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.
9. Демалудың территориялық ұйымдастырудың негізгі аспектілерін өзара
байланысты зерттеу:
- демалуды ұйымдастыру формалары;
- демалуды ұйымдастырудың перспективтік бағыттары;
- рекреациялық инфрақұрылым және оның кеңістікті ұйымдастыруының
ерекшеліктері;
- кеңістіктің туристтік-рекреациялық диффееренциациясы;
- территорияның экологиялық жағдайы;
- территорияның рекреациялық және шаруашылықты маңыздылығы [6].
2 Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық
аудандастыру
2.1 Территорияға рекреациялық баға берудің әдістемесі
Демалыс пен туризм үшін табиғи ортаның ресурстарына баға беріп,
жарамдылығын анықтау – туризм географиясының ең басты мақсаты. Мәдениет пен
тарих объектілерінің туристік –реакциялық ресурстардағы маңыздылығына
қарамай, табиғи жағдайлардың алатын орындары да ерекше, себебі рекреация
туризмнің дамуына негізгі алғы шарттар жасайды. Сондықтан, отандық және
шетелдік зерттеушілер ертеден-ақ географиялық әдебиеттерден туристік-
рекреациялық ресурстардың табиғи жағына баға берген.
Рекреациялық табиғи алғы шарттар деп ең алдымен табиғи-территориялық
және аквальды кешендердің әр түрлі дәрежелерін айтатын болсақ, олардың
компоненттері мен жеке қасиеттерін , оның ішінде – аттрактивтік, қоюлық пен
ландшафт ырғағы, кедіргілерді жою мүмкіндігі, географиялық ерекшеліктерін
және тағы басқаларын атап көрсетуге болады.
Демалыс пен туризмге баға беру өте қиын. Емдеу ресурстарынның баға
берудегі айырмашылығы, бұл жерде келесі факторлар арқылы айқындалады:
табиғи ландшафттардың тартымдылығы, олардың күтпегенділігі, экзотикалығы,
қайталанбайтындығы.
Баға субъекті мен объектінің өзара қатынасын көрсетсе, онда баға
беру реті төмендегідей міндетті кезеңдерден тұрады:
1) объектіні бөлу, табиғи кешендердің компоненттері мен қасиеттерін
бағалау;
2) субъектіні бөлу, соның позициясы бойынша бағалау. Рекреациялық
ресурстардың баға беру субъектісі ретінде туризм жиі алға шығады;
3) бағалау өлшемін құрастыру, масштабы мен зерттеу мақсатын, сондай – ақ
субъект қасиеттерін анықтайды;
4) градациялық баға беру шкалаларының параметрларін жасау. Бұл градация
синтетикалық сипатқа ие, себебі осы шкалалар бағалаудың өзі. Шкалалар
субъектімен объектінің өзара қатынасының бағасын көрсетеді. Бұндайда
шкаланың сатысының саны жөнінде сұрақтар туады. Көбінесе 3-4 немесе 5-
6 сатылар қолданылады. Әрбір саты берілген объектінің қасиеті мен
субъектінің жағдайы арасындағы өзара әсерлесу қарқындылығының
көрсеткіші болып табылады. Өзара әсерлесу күші аздан күштіге дейін
өзгеруі мүмкін.
5) Бес сатылы баға шкаласы рекреация үшін келесідей градацияны қосады: 1
– ең қолайлы; 2 – қолайлы; 3 – біршама қолайлы; 4 – аз қолайлы; 5 –
қолайсыз.
6) Туристік ресурстарға баға берудің негізгі үш түрі бар:
1. Медико-биологиялық (физиологиялық) – демалысты ұйымдастыру үшін табиғи
ландшафтты ортаның комфорттық дәрежесін табу.
2. Психологиялық-эстетикалық – табиғи ортаның табиғаттың және мәдени-тарихи
объектілердің демалушыларға аттрактивтік эмоциялық әсерлеріне талдау
жасау.
3. Технологиялық – арнайы және кешенді ТРЖ құрудың мүмкіндіктерін,
туризмнің әр түрлі түрлерін ұйымдастыру үшін ресурстардың жарамдылығын
анықтайды. Ресурстардың жалпы бағалылығын анықтау үшін, олардың түрлерін
тиімді пайдалану үшін рекреациялық ресурстардың кешендік түрі барлық үш
түрлі бағаның үйлесімді болуын керек етеді [7].
Баға берудің медико-биологиялық түрі табиғи факторлардың адам
организміне әсерін көрсетеді. Бұл жағдайда рекреанттың организм үшін
комфорттылығы бағаланады. Медико-биологиялық баға бергенде климат басты
роль атқарады. Климатологтар мен курортологтар демалушылар мен туристердің
климаттық ресурстарына баға беруге толық жүйеде сипатталған әдістер берген.
Климат дегеніміз белгілі бір аудандарға лайықты ауа райының көп жылдық
режимі. Оның адамға әсері нақтылы ауа райы арқылы беріледі.
Ауа райының кешенді әсеріне жауап ретінде басты баға адам организмнің
жағдайы болу керек.Сондықтан, климатқа рекреациялық баға беру адам
организмнің метеорологиялық факторларға байланысын тексеру болмақ.
Шартты температура ілімімен “комфорт зонасы” байланысты, көптеген
адамдар үшін 17 пен 23 арасында болады. Белсенді рекреанттар үшін “комфорт
зонасы” 12 пен 16 арасындағы эквивалентті - әсерлі температурада болады.
Адам организмінің жақсы күйде болуы келесідей температура мен ауа
ылғалдылығының үйлесімінде болатындығы анықталған (кесте 1):
Кесте 1 - Адам организмінің жақсы күйде болуы келесідей температура
мен ауа ылғалдылығының үйлесімі
Температура Шартты ылғалдылық
С %
20 85
25 60
30 44
35 33
Комфорттық жағдай – денеге өте жағымды 31-33 температурадағы жылы
сезім, бұл жағдайда адам ыстықты да, суықты да сезбейді. Оның белгілі бір
мөлшерге салқындауына әсер етеді. Ыстық ауада температураны реттеу
механизмі арқылы адам терлеп-тепшісе, суық ауада тері температурасының орта
өлшем мөлшерімен бағаланады. Осы соңғысына байланысты Е. М. Ратнер ауа райы
түрлерін бақылауда кездесетін кластарға бөлді.
Көрсетілген әдістемені қолданып, бірқатар қолданбалы мақсаттарды
шешуге болады: климат жағдайының қолайлығына байланысты демалу, туризм,
емдеу үшін географиялық аудандар жасауға болады. Климатқа медико-
биологиялық баға беру жұмысында ең негізгі көрсеткіш – адам организмі үшін
климатқа медико-биологиялық баға берудің жұмыстары өте керек. Өйткені, ұзақ
рекреация үшін орындар іздестіргенде ауа райының жиі өзгеру құбылыстарымен
санасқан жөн.
Психологиялық – эстетикалық баға бергенде адамға табиғи ландшафт пен
оның компоненттерінің ерекше әсерлерін бағалайды. Ол адамның табиғи кешенге
эстетикалық реакциясын анықтап қана қояды.
Соңғы жылдары психологтар, социологтар және географтар ландшафттың
эстетикалық қасиетін өлшеу үшін бірқатар көрсеткіштер ұсынды. Сонымен, АҚШ-
тың ұлттық паркінде туристердің орналасуы туралы зерттеудің нәтижесі
көрсеткендей, ең жоғары тартымдылық әсер алатыны – шектік зоналар мен
фокустық пунктер. Шектік зоналар деп әр түрлі ортаның арсындағы шекаралық
сызықты айтады: су – құрылық, орман – алаңқай (орташа әсер), төбешіктер –
жазық (нашар әсер). Осындай бақылаулардың арқасында біршама сандық
көрсеткіштерді шығаруға мүмкіндіктер туды, жеке алғанда “шектік” әсері
деген территорияның қанықтық көрсеткіші: Нш.ө. = Lш \ S, мұнда Lш – шектік
сызықтың ұзындығы, S – территорияның көлемі.
Территорияның фокустік пункттермен қанықтығы, көбінесе, бедерлік
сипатқа байланысты.
Көптеген зерттеушілердің айтуынша, эстетикалық құндылық ландшафттың
морфологиялық құрылымына, табиғат пейзаждарының элементтерінің
әртүрлілігіне тәуелді. Міне, осылар “табиғат пейзаждарының әртүрлілігі “
деген түсінік енгізеді. Бұлар келесіден тұрады: 1 – табиғи кешеннің ішкі
құрылымынан; 2 – басқа да табиғи кешендермен сыртқы байланыстан.
Табиғат пейзаждарының ішкі әртүрлілігі – ландшафт морфологиясында ішкі
құрылымы арқылы анықталады ( жер бедері, өсімдік түрлері, гидрологиялық
ерекшеліктер, әр түрлі компоненттердің өзара байланыстары арқылы және т.б )
Табиғи кешендердің эстетикалық ішкі қасиеттері мынадай көрсеткіштермен
де сипатталады: орманның тығыздық дәрежесі, ағаштардың толықтығы, орманның
жік қабаты, балауса орман ағаштарының молдығы және т.б. Тегістіктегі
орманды аудандар үшін басым белгі – кеңістіктің қоныстану дәрежесі.
Қоныстану пайызына байланысты кеңістік ашық жабық болып бөлінеді [8].
Мысалы, орманның тығыздығы 50% асқанда ландшафтың эстетикалық қасиеті
өте төмендейді. Қалың орманмен рекреант жаяу жүргенде жылдам шаршайды және
табиғат пейзаждарының өзгерістерін дұрыс қабылдай алмайды. Ашық кеңістік
әртүрлілік жағын қамтамасыз етпейді.
Табиғат пейзаждарының сыртқы әртүрлілігіне келесілер жатады: бірден
көрінетін көрші табиғи кешендердің саны, сыртқы табиғат пейзаждарын
қабылдау бұрышының тікелей және көлденең мөлшері, тереңдік перспективасы,
көкжиек сызықтарын кесіп өту, сондай-ақ көп орынның болуы арқылы сыртқы
табиғат суреттерін жақсы көре алады. Мысалы, таулы аудандарда ең жоғарғы
бағаны тау шындары алуы керек, өйткені солар арқылы барлық табиғи кешендер
қабылданады, ең төменгі бағаны – тау шатқалы алады.
Технологиялық баға беру адам мен табиғи ортаның өзара әсерлері
рекреациялық іс-әрекетте “технология” арқылы ерекшеленеді. Демек, бағаның
бұл түрі екі аспектіні қамтиды. Бір жағынан, бүкіл рекреациялық жүйенің
жұмыстарының мүмкіндіктерін бағаласа, екінші жағынан территорияны игерудегі
инженерлік – құрылыс мүмкіндіктерін бағалайды.
Көпшілік географтардың пікірі бойынша, территорияның туристік-
рекреациялық ресурстарына баға берудің ең жақсы негізі – ландшафт картасы
болады, өйткені бұндай жағдайда бағалау объектісі синтетикалық бірлік (
территориялық табиғи кешендер ) болады.
Баға берудің жұмысының қорытынды кезеңі – бұл бағаның түрін табу.
Қазіргі жағдайда баға берудің екі түрі бар: сапалық және баллдық.
Рекреациялық мақсат үшін табиғат жағдайларына объективті баға мөлшерін
берумен әлемнің көптеген елдерінің ғалымдары айналысуда. Сондай
зерттеулердің ішінен өте жоғары көңіл аударуға жататыны, біздің
көзқарасымызша, Д. И. Мухинаның “Табиғи кешендерге технологиялық баға
берудің әдістері мен принциптері “ атты еңбегі (1973), бұнда рекреациялық
бағалау үшін әдістемелік ұсыныстар келтірілген және КСРО-ң табиғи
провинцияларына рекреациялық баға беру әдістемелері туралы Ю. А. Веденина
мен Н. Н. Мирошниченконың жұмысы (1969) бар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм Қазақстан экономикасындағы қарқынды салалардың бірі,
Халықаралық сарапшылардың пікірінше қазіргі кезде туризм әлемдік
экономикадағы қарқыны төмендемейтін саланы біріне жатады. Туризм көп
елдерде жалпы ішкі өнімнің қалыптасуына, қосымша жұмыс орнын құруға және
сыртқы сауда балансының белсенділігіне ықпал етеді. Соңғы жылдары туризм
әлемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маңызы жылдан-жылға өсуде,
оның халықаралық байланыста және валюталық түсім көз ретінде маңызы артуда.
Елдердің шикізат көзі азайлады, ал туристік индустрия қалпына келетін
ресурстармен жұмыс істеген. Туризмнің басқа да салаларға тигізетін әсері
мол, оның 32 салаға жанама ыкпалы бар (турфирмалар, көлік түрлері,
мейманхана кешендері, демалыс үйлері, санаториялар, ұлттық парктер,
тамақтану сферасы, т.б.). Бұл дегеніміз -әлемдік өндірісте әр 9 адамның
жұмыс орны деуге болады.
1. Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда туризм дүние жүзі бойынша
маңызды салалардың бірі болып табылады. Ал елімізде туризмді
дамытуға рекреациялық ресурстардың және потенциалдың мол қоры
орналасқан. Ал оны тиімді пайдалану үшін ең алдымен рекреациялық
аудандастыру қажеттігі туындайды. Сондықтан да, қарастырылып
отырған жұмыстың тақырыбы өте маңызды әрі өзекті болып келеді.
2. Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы туризмді дамыту үшін рекреациялық
ресурстарға баға бере отырып, рекреациялық аудандастырудың әдістері
мен принциптері арқылы Қазақстанда рекреациялық аудандастыруды
қарастыру.
3. Зерттеу нысаны: Қазақстанды рекреациялық аудандастыру
4. Жұмыстың міндеттері:
- рекреациялық ресурстарға жалпы сипаттама бере отырып, территориялық
ресурстар жайында жалпы мәліметтер қарастыру;
- табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру әдістемесін негізге ала
отырып, жалпы рекреациялық сыйымдылық жайында, рекреациялық аудандастыру
мәселесі бойынша мәліметтер жинастыру;
- Қазақстанның жалпы туристік ресурстарына баға бере отырып, оның
талдамасы арқылы өзіндік туристік ресурстарын аудандастыруды қарастыру.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері.
Ғылыми зерттеулерге қойылатын теориялық талаптарға сай ғылыми деректер
топтамаларына және осы бағыттағы арнайы мерзімдік басылымдарды, жарияланған
материалдар мен ресми құжаттарға, келісім-шарттарға арқа сүйей отырып
зерттеудің теориялық тұжырымдарын жасау. Әдістемелік негіздері ғылыми
дәйектілік, обьективті дәлдік және диплом жұмысының тақырыптары мен
талаптары.
Жұмыстың дерек көздері. Дипломдық жұмыста география, туризм,
экономика, рекреациялық география, физикалық география бағыттары бойынша
ғалымдардың зерттеу мәселесі бойынша жарық көрген әдебиеттері,
картографиялық және әр түрлі ғылыми зерттеудің, газет-журнал басылымдарының
қор материалдары негізгі дерек көздері болды.
6. Зерттеудің базасы. Қазақстанның рекреациялық аудандары.
7. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде қазіргі дүние жүзі бойынша және
өз елімізде реркеациялық аудандастырудың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан
кешенді зерттеу алынып, зерттеу барысында :
Қазақстанның рекреациялық ресурстарына сүйене отырып, Қазақстан
рекреациялық аудандарға бөлініп қарастырылды.
8. Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу барысында жасалған
тұжырымдамалар, алынған мәліметтер туризмді дамыту мекемелері үшін қажетті
материал. Ал көрсетілген іс-шаралар тізімін практика жүзінде іске асыруға
болады. Сонымен қатар, аталған дипломдық жұмыстың мәліметтерін мектеп және
ЖОО-ы бағдарламаларында қолдануға ұсыныс беруге болады.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, 25 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 5 кестеден, 2 cуреттен,
2 қосымшадан тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 64 бет.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері
тұжырымдалып, оларды шешудің маңыздылығы айқындалады. Жұмыстың жаңашылдығы
мен практикалық маңызы баяндалады.
Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы деп аталған бірінші
тарауда жалпы рекреациялық ресурстар жайлы, территориялық рекреациялық
жүйелер туралы, Рекреациялық іс-әрекет және рекреациялық потенциал жайлы
айтылады, талдау жасалынады.
Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық
аудандастыру деп аталатын тақырыпты ашатын тарауда территорияға
рекреациялық баға берудің әдістемесі, рекреациялық сыйымдылық туралы
түсінік, демалыс пен туризм үшін территорияны аудандастыру жайлы
баяндалады.
Ал Қазақстанның туризм жағдайы мен рекреациялық аудандастыру
бөлімінде еліміздің қазіргі туризм жағдайына баға беріліп, рекреациялық
ресурстарды аудандарды аудандастырып, авторлық карта жасалынды.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, қысқаша ұсыныстар келтірілген.
1 Рекреациялық ресурстар және оның сипаттамасы
1.1 Рекреациялық ресурстары туралы түсінік
ХХ ғасырда туризм дүние жүзінің көптеген аймақтарында аса маңызды
массалық құбылысқа айналды, сол үшін рекреация феномені ғылымның зерттеу
объектісі болды. Көптеген мемлекеттерде туризм шаруашылықтың маңызды саласы
болып калыптасты, мысалы, Франция, Италия, Испания елдеріне жылына ондаған
миллион туристтер келеді, олардың саны мемлекет халқының санынан асады.
Көптеген мемлекеттерде туризм саласы ішкі өнімнің жартысынан астам бөлігін
құрайды. Рекреациялық әрекет және туризм территорияны игерудің
фундамнтальдық процестерінің құрамына жатады.
ҚСРО кезінде рекреация мәселелері бойынша теориялық еңбектер ХХ
ғасырдың 70-80-ші жылдары жарияланып басталды. Қазіргі таңда рекреация
адамдардың өмір сүруінде аса маңызды орын алады.
Рекреация деген латын тілінен аударғанда recreatio – қайта қалпына
келу деген, яғни адамның қара (физикалық) және рухани күштерін еңбек
әрекеті процесінде жұмсалуынан қайта қалпына келтіру, оның ден саулығының
және жұмыс істеуінің деңгейін көтеру. Рекреациялық әрекет белгілі бір
территорияның рекреациялық потенциалын анықтайтын рекреациялық ресурстарға
негізденеді. Рекреациялық ресурстар деп рекреациялық іс-әрекеттің түрлерін
ұйымдастыруда пайдаланатын бірегейлілік, тарихи немесе көркемөнерлік
бағалыққа, эстетикалық ажарлылыққа және емдеу-сауқтыру маңыздылық
қасиеттеріне ие болатын табиғи және антропогендік объектілерді түсінеді
(Максаковский, 2004). Адамның ден саулығын және еңбек қабілеттілігін
қалпына келтіру және ондай жағдайды сақтау ретінде демалуды
қамтамасыздандыратын табиғи және мәдени ресурстарының белгілі бір бөлігі
рекреациялық ресурстары деп аталады (Реймерс, 1990)
Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді сипатқа ие, себебі кез
келген рекреациялық жүйеде өзара әрекеттесуге демалатын адамдар тобы,
табиғи кешендер, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету саласы, өндірістік
сфера, еңбек ресурстары, қоныстану жүйелері.
Рекреациялық қызметтің ұйымдастырылуы кешенді сипатқа ие, өйткені кез-
келген рекреациялық жүйедегі өзара байланысында демалушылардың тобы, табиғи
кешендер, техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету, өндірістік сала, еңбек
ресурстары қатысады.
Рекреациялық мәселелердің зерттелуі, ғылыми білімдердің
тенденциялардан оның заңдылығына ауысуы және пәннің негізінде пайда болған
географияның жаңа мәні рекреациялық география саласының пайда болуына
өзінің әсерін тигізді.
Алғашқыда географиядағы рекреациялық проблемалардың құрастыруында
физикалық географияның жеке бөлімі (бөлімнің меңгерушісі В.С.
Преображенский) және КСРО-ң Ғылым академиясының География
институтының экономикалық географияның бөлімі (бөлімнің иеңгерушісі А.А.
Минц) қатысты.
Ал 60-жылдардың ортасынан бастап рекреациялық география теориясын
дамуының ережелерімен Ломоносов атындағы ММУ (Мәскеулік мемлекеттік
университет) айналысады.
Рекреациялық географияның пайда болуында мен дамуында алғашқы
қадамын Преображенский жасады. Ол рекреациялық жүйесін өзінің қызметіне
байланысты әлеуметтік және объективті құрылымы деп қарастырды.
Сондықтан рекреациялық географияның пәні – территориялық рекреациялық
жүйелерді қарастыру болып табылады.
Рекреациялық географияда әлеуметтік сипаты бар адамның қызметі
қарастырылады. Бірақ сонымен бірге рекреациялық география шекаралас ғылым
ретінде анықталады, өйткені оның негізі географиямен, экономикамен және
мәдениеттанумен байланысты.
Рекреациялық географияда зерттемелердің үш негізгі әдістерін
қарастыруға болады:
1. Ортаның негізіндегі әдісі (физикалық-географиялық бағыттары
зерттеледі және қарастырылады);
2. Қызметтік әдіс (адамдардың мінез-құлықтары мен қызметтері
қарастырылады):
3. Субъективті әдіс (адамдардың тану қабілеттігі мен оның
ерекшеліктері зерттеледі).
Соңғы жылдары жоғары аталған әдістерге қарама-қайшы келетін
көзқарастар кездеседі. Сондықтан рекреациялық географияның пәнің мен
объектісін анықтағанда келесі тезистерді ескеру керек:
1. Географиялық таным – әмбебап бола алмайды, ол негізінен әлеуметтік-
мәдени құрылымдармен байланысты болады. Оның нәтижесінде, жеке әлеуметтік-
мәдени құрылымдардың шегінде рекреациялық географияның пәні мен объектісі
туралы басқа көзқарас туындайды және құрылады;
2. Географиялық таным – әмбебап бола алмайды, өйткені ол өзінің
логикалық тұжырымдардан мен әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардан тұрады.
Сондықтан рекреациялық география ғылыми танудың барлық құрылымдарда бола
алмайды. Ол дамудың немесе дамымағандығының және сонымен бірге басқа
әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардың көрсеткіші емес, ол тек ғана
рекреациялық география саласындағы танудың және білудің қажеттілік
көрсеткіші болып табылады.
Аталған екі тезистің маңызы рекряциялық географияны түсінуде ерекше
орын алады. Рекреациялық географияның түсінігі универсалды, яғни әмбебап
бола алмайды.
Рекреация (поляк тіліне аударғанда rekreacja – демалу, латын тілінен
аударғанда recreation – қалпына келтіру) – ол:
1) мейрамдар, демалыстар, мектептегі қоңырау (ескірген);
2) оқу орнындарындағы демалуға арналған жерлер;
3) жұмыс орнындағы күшті қалпына келтіру орталығы;
Рекреациялық география – адам қызметі жұмыс уақытынан тыс
территориялық жүйелердің ұйымдасуы және дамуын география заңдылықтарын
зерттейтін ғылым саласы. Рекреациялық география – жеке әлеуметтік-мәдени
ұйымдастырылымдағы пайда болған жағдай болып табылады.
Рекреалогия – рекреациялық жүйелердің пәнаралық ғылым саласы басты
мәселесі адам экологиясы болып табылады. Ол адамның табиғи күшін қалпына
келтіру әдістерімен айналысатын ғылым [1].
Әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымның белгілі бір эволюциялық деңгейде
рекряциялық география саласындағы танудың мен білудің қажеттілгі пайда
болуы мүмкін.
Осының бәрін ескере, рекреациялық географияның зерттеу объектісіне әр
түрлі әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардағы рекряциялық объектілері мен
субъектілері жатады.
Туристік-рекреациялық ресурстар – туристердің рухани, рекреациялық
қажеттілігін қанағаттандыратын, күш-жігерін қалпына келтіріп, сергітетін
табиғи (теңіз, көл, өзен жағалауы) және антропогендік (тарихи-
архитектуралық көрікті жерлер) нысандар. Туристік-рекреациялық ресурстар
қатарына: курортты немесе емдік демалыс (минералды су, тау баурайы, орман
іші, теңіз жағалауы), сауықтыру (ландшафты климат жағдайлары, қолайлы жыл
мезгілдері, суға түсу маусымы), спорттық-альпинистік (тау тізбегі, қия
жарлар, шатқалдар немесе шөлді-шөлейтті, халық сирек орналасқан жерлерге)
және экскурссия-туристік (тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштер,
табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық нысандар, мұражайлар, бірегей
таңқаларлық техникалық құрылыстар) нысандар жатады [2].
1.2 Территориялық рекреациялық жүйелер туралы түсінік
Қазіргі рекреациялық географияның зерттеу предметі территориялық
рекреациялық жүйелер (ТРЖ) болып табылады. Сонымен қатар рекреациялық
география география, экономика және мәдениеттанудың түйскен жерінде
орналасқан шекаралас ғылымға жатады. Қазіргі ТМД елдеріндегі зерттеушілер
бойынша рекреациялық географияның негізгі үш көз қарасы ажыратылады:
- қоршаған орта көз қарасынан (физикалық-географиялық бағыттар
зерттеледі);
- әрекеттік көз қарасынан (адамның іс-әрекеті және оның мінезі
зерттеледі);
- субъективтік көз қарас (адамдардың қабылдау қасиеттерін және олардың
ерекшеліктерін зерттейді).
Материалдық заттар, жүйелер, процестер және құбылыстар
рекреацияның объектілері болып табылады. Рекреацияның субъектері деп
рекреациялық әрекетпен шұғылданатын адамдары түсінеді. Рекреациялық
географияның көз қарасынан өзінің әлеуметтік мәдени біліміне стандартына
сәйкес өзінің күшін қайта қалпына келтіруге бағытталған адамдардың әр түрлі
іс-әрекетін рекреациялық әркет деп атауға болады. Мұның ішіне рекреацияның
тәулікті, апталық, кварталдық, жылдық және өмірлік циклдері кіреді.
В.Б. Николаенко бойынша, рекреациялық география жүйелердің оптимальдық
функциолануы бойынша түрлі үсыныстарды жасап шығарады; белгілі бір
көрсеткіштерімен жүйелерді проектілейді; рекреациялық қажеттілікті
анықтайды; жүйелердің жасау және функциолау саладарына болжам береді;
территориялы-дифференциацияланған нормаларды және территориялық
рекреациялық жүйелерді проектілеудің және оны зерттеу әдістер жүйесін жасап
шығарады; территориялық рекреациялық жүйелердің аймақтық ерекшеліктерімен
таныстырады. Демек, рекреациялық география қоғамдық арнайы географиялық
ғылымдарға жатады, оның зерттеу объекті мен предметінің мақсатты функциясы
әлеуметтік деп анықталады. Рекреациялық география географиялық ғылымдар
жүйесеніде қолданылатын тарихи, салыстырмалы, картографиялық, талдау-
статистикалық, экспедициялық зерттеу, математикалық модельдестіру әдістерін
пайдаланады. Рекреациялық географияның зерттеу предметі әлеуметтік сипатқа
ие болғандықтан бұл ғылымда басқа да қоғамдық және медикалы-биологиялық
ғылымдарының әдістерін қолданыдаы, мысалы, баланстық, социологиялық т.б.
Рекреациялық географияның басты мәселесі территориялық рекреациялық
жүйелердің даму және қалыптасуының объективті заңдылықтарын айқындау және
белгілі бір елдің немесе ауданның әлеуметтік-экономикалық және табиғи
жағдайыда олардың әрекеттеу механизмдерін.
Аумақтық рекреациялық жүйе — өзара байланыстағы жүйешіктерден (табиғи
және мәдени кешендер, демалушыларға кызмет көрсететін техникалық имараттар,
басқару органдары мен демалушылар) тұратын, функциялық және аумақтық
тұтастығымен сипатталатын әлеуметтік геожуйе. Аумақтық рекреациялық жүйе —
рекреациялық шаруашылықты ұйымдастырудың негізгі нысаны, рекреациялық
географияның зерттейтін пәні. Аумақтық рекреациялық жүйені экономикалық
және физикалық география, халық географиясы, климатология және тағы да
басқалары зерттейді.
Рекреациялық географияның басқа бір маңызды мәселесі рекреациялық іс-
әрекет жүргізу үшін жүй тармақтары арасындағы оптимальдық өзара байланыстар
және өзара тәуелділіктерді орнату, территориялық рекреациялық жүйелердің
шоғырлану деңгейін және олардың мамандануын негіздеу мақсатында әр түрлі
деңгейдегі және әр түрлі типтерін зерттеу маңызды болып табылады. Одан
басқа рекреациялық географияның маңызды мәселесі өз өлкенің, Қазақстанның,
шет елдердің рекреациялық жүйелер туралы ақпаратты түсінікті деңгейде
жеткізу.
Н.Ф. Реймерс бойынша, адамның ден саулығын, оның еңбекке
қабілеттілігін қайта қалпына келтіру үйден тыс болу қажет, яғни туристтік
саяхатта, санаторияда, демалу үйлерінде т.б. Мұндай пікір, рекреация
демалудың, синонимі ретінде қарастыруға себеп береді. Осы көз қарастан
демалудың белсенді және пассивтік түрін ажыратады. Белсенді түрі басым
туристтік, спорттық тағы басқа қозғалмалы әрекетпен байланыстарды. Ал
пассивтік демалу, жалпы қозғалыстардың барлық түрлерін тыс демалу.
Демалу процесінің ұйымдастырылуы бойынша ұймдастырылмаған және
ұйымдастырылған демалу түрлеріне бөлінеді. Ұйымдастырылған демалу
рекреациялық ресурстарды пайдалануды басқарылатын процес түрінде болады,
яғни демалу процесі уақыт, кеңістік т.б. көрсеткіштер бойынша шектелген,
арнайы маршруттар бойынша, жалпы барлық рекреациялық объектілерді және
процестерді белгілі бір тәртіпке бейіделген болады. Ұйымдастырылмаған
демалу түрі белгілі бір жүйеге немесе тәртіпке жатпайды, яғни қызмет
көрсету саласы жоқ жағдайда өткізілетін демалу.
Рекреациялық ресурстарды жалпы түрде табиғи және антропогендік
түрлеріне бөледі. Рекреациялық ресурстардың табиғи түрлерін климаттық,
гидрминеральдық, су, орман, таулы ресурстары және теңіз жаға бойының
ресурстары жатады. Антропогендік рекреациялық ресурстарға мәдени-тарихи
ескерткіштер, қалалар және басқада елді мекендер, бірегей (уникальный)
техникалық құрылыстар т.б.
Рекреациялық ресурстарды түрлері бойынша ажыратады, мысалы, туризм
ресурстары, емдеу ресурстары т.б. және функциялары бойынша курорттық немесе
емдеу, сауықтыру, спорттық және экскурсиялы-туристтік немесе тану
мақсатында пайдаланатын ресурстары.
Ғылыми географиялық әдебиетте рекерациялық объект, рекреациялық
территория және территориялық рекреациялық жүйе (ТРЖ) деген терминдер
қолданады. Қазіргі таңдағы анықтамалар бойынша демалуға ерекше жағымды
қасиеттерге ие ауданы бойынша шектелген кез келген орын – рекреациялық
объект болып табылады, Ниагара сарқырамасы, Шардара су қоймасының плотинасы
т.с.с. Адамның ден саулығын және еңбек қабілеттілігін қайта қалпына
келтіру, жалпы демалуға арналған су акваториясының немесе құрлықтың
учаскесі – рекреациялық территория болып табылады, ұлттық парктер,
ормандар, көлдер т.б.
Үшінші термин жүйелі көз қарастан қарастырылады, сондықтан,
территориялық рекреациялық жүйе деп өзара байланысқан жүйе тармақтарынан
тұратын (табиғи және мәдени кешендерден, техникалық құрылыстардан, қызмет
көрстеу персоналдан, басқару органдардан және демалушылардан) геожүйе болып
табылады.
Территориялық рекреациялық жүйе концепциясы 1969 жылы В.С.
Пребораженский негіздеді. Оның ойыларын дамыта отырып бірнеше авторлар
рекрациялық жүйенің адаптациялық моделін жасап шыққан. Берілген модельдің
құрылымында демалушының рекреациялық ортаны қабылдаудың үш негізгі
стадиясын ажыратады: әрекет алды (ортаның көрінісі), әрекеттегі
(ситуация) және әркеттен кейін (із).
Қабылдаудың бірінші фазасы (әрекет алды), рекреациялық шұғылдану
циклдерге қатысты рекреациялық қажеттілігінің сипаты мен құрылымын
сәулелендіреді. Екіншісі (әрекеттегі) – демалу ортамен адамдардың өзара
әрекеттесудің ерекше формалары түрінде рекреациялық шұғылдануды орындау
процесі. Үшінші (әрекеттен кейін) – рекреацияның эффективтілігі, яғни
естелік, басқа адамдарға мәлімет жеткізу, және сонымен қатар экономикаға,
мәдениетке және экологияға жанама ықпалы.
Кеңес кезеңінде, рекреациялық ресурстарды, территориялық рекреациялық
жүйелердің функциолануын, құрылымын және құрамын, рекреациялық
территориялардың қасиеттерін зерттейтін ғылыми бағыт ҚСРО-да ХХ ғасырдың 60-
ші жылдары рекреациялық география деп аталды. Еуропа мен Американың
көптеген елдерінде рекреациялық географияны туризм және демалу
географиясы, бос уақытының географиясы, демалу географиясы деп
аталады.
Рекреациялық іс-әрекет процесінде пайдаланатын территория мен
жүйелердің объектілері негізінен табиғи және мәдени ескерткіштер болып
келеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қорықтар, табиғи
ескерткіштер, ұлттық парктер, заказниктер туралы ережеде, ғылыми, мәдени-
тануда және сауықтыру қатынаста бағалы болып табылатын бірегей (уникальный)
немесе типтік табиғи объекттер, кіші-гірім урочищелер болып келетін
(өзеннің, көлдің, жаға бойының, жеке бір тау жотасы), жеке объекттер
(геологиялық ашылулар, үңгірлер, ерекше өсіп жатқан ағаштар, т.с.с.,
сонымен қатар тарихи немесе мәдени ескерткіш ретінде мойындалмаған немесе
табиғи-мәдени ескертікштер құрамына кірмеген жасанды объекттер – ескі
паркттер, тоғандар т.с.с. табиғи ескертіштер деп жарияланады.
Мәдени ескерткіштерге архитектуралы-құрылыс, археологиялық, діни және
басқада ұқсас объектілер жатады. Ескерткіштерді бағалылығына және
біргейлігіне қарай дүние жүзі мұралар ескерткіштердің категориясына немесе
ұлттық (мемлекеттік) ескерткіштерге жатқызады.
Мәдени ескерткіштерді бес топқа ажыратуға болады:
1) археологиялық ескерткіштер;
2) тарихи ескерткіштер (ғимараттар, тарихи оқиғалармен, қоғамның,
ғылымның және техниканың дамуымен, мәдениет және тұрмыспен, көрнекті
мемлекеттік қайраткерлерінің өмірімен, халық батырларымен, ғылым, әдебиет
және өнер қайртакерлерімен байланысты);
3) архитектуралық ескерткіштер (архитектуралық ансабльдер, ескі
қалаларданың қалдықтары, діни архитектура т.с.с.);
4) өнер ескерткіштері (скульптуралар, саябақ өнері т.с.с);
5) мемориалдық ескерткіштер (кесенелер, монументтер, мешіттер,
шіркеулер т.с.с.).
Демек, табиғаттың және мәдениеттің ескерткіштері, демалушылардың
белгілі бір ландшафтға келуінің негізгі себептері болу мүмкін
Жоғарыда көрсетілген территориялардан тыс, демалушылардың апта бойы
қысқа мерзімді демалу мақсаттымен баратын, жалпы мақсатта пайдаланатын
саябақтар, ормандар, елді мекендердегі жасыл учаскелері рекреациялық
ресурстары ретінде пайдалануда [3].
Табиғи және мәдени объектілерімен қатар рекреациялық территориялар
шегінде көпфункционалды рекреациялық әрекетті жүргізуді
қамтамасыздандыратын (емделу, сауықтыру, спорттық) рекреациялық мекемелер
түріндегі территориялық рекреациялық жүйелерде бар. Мұндайларға
санаториялар, курорттар, жасалыңған маршруттар жүйесі бар экскурсиялық
орталық болып табылатын қалалар, туристтік базалар, альпинисттік және тау
шаңғы лагерлері.
Белсенді демалу көлемінде туризм деген рекреациялық іс-әрекетінің түрі
ерекше дамыды. Қазіргі ғылыми әдебиетте туризм деген түсінікке бірнеше
көз қарастан түсіндірме береді. Анықтамалардың бірі бойынша туризм деген
бос уақытындағы белгілі бір мақсатпен саяхат жасау. Басқа бір пікір бойынша
шаруашылықтың, тұратын жерінен уақытша тыс орналасқан адамдарға қызмет ету
саласы немесе туристтерге тауар мен қызмет етуін қамтамасыздандыратын
рыноктың бір сегменті болып табылады.
Жүйелі көз қарастан туризм географиялық элементтерден, туристтерден,
туристтік индустриядан құрылған жүйе деп анықталған.
Географиялық элементтер туристтер аймағы, транзиттік аймақ және
туристтік дестинация болып бөлінеді. Туристтердің тұтынуна жауап беретін
және тасымалдау, түнеу, азықтану, демалу тағы сол сияқты сұраныстарды
қамтамасыздандыратын территорияны дестинация деп атайды. (ТМД елдеріндегі
туризм бойынша еңбектерде мұндай термин жоқ, оның орнына курорт термин
қолдануда).
В.Б. Николаенко бойынша, туризм саяхаттанудың басты мақсатына қарай
курорттық-емдеу-, сауықтыру-спорттық, тану, конгресстік, діни, білім алу,
ойын-сауықтыру, ғарыштық т.б. ХХ ғасырдың 90-ші жылдарында экотуризм жақсы
даымп бастады. Туризмнің мұндай түрінің басты маңыздылығы адамның табиғатты
қорғау мәселелерін қарастыру.
Саяхат жасаудың орнына және көлік түріне қарай түризм жаяу жүру, сулы,
автокөлікті, шаңғы, велосипедттік, мотоциклеттік, тау шаңғы, таулы,
спелеотуризм, альпинизм, құзға шығу (скалолазание), сонымен қатар авиа мен
теңіздік турларға бөлінеді.
Белсенді демалу түрлеріне қала түрғындарының саяжайларында демалу
барысында айналадағы суаттарда шомылу, балық аулау, саңырауқұлақ теру
т.с.с.
Қала тұрғындары елді мекенде де демалуға мүмкіндік бар, мәдениет
сарайлары, музейлер, кинотеатрлар, театрлар, библиотекалар, цирктер, әр
түрлі көрмелер, әр түрлі спорттық құрылыстар (бассейндер, стадиондар,
ипподромдар, корттар т.б.), клубтар және қоғамдар т.б. Сонымен қатар жалпы
демалудың негізгі түсінігі іс-әрекеттің түрін өзгерту үй жағдайында
өткізуге болады.
Рекреацияның типтері. Рекреация жаңаны танудан басқа, стресс, шаршағандыққа
реакция болып келеді. Адамның өмірінде стресстік жағдай, шаршағандық көп
болған сайын, рекреацияда қажеттілігі күшейеді. Бұл заңдылық ең белсенді
рекреанттар болып басым ірі, үлкен қалалардың түрғындары болады. Адам
шаршағанын тәуліктік, апталық, квартальдық және жылдық циклдер есебінен
қайта қалпына келтіріледі.
Кеңістік көз қарасынан рекреацияның екі стандарты – белсенді және
пассивті түрлері ажыратылады. Мекен жайынан жақын жерде, немесе мекен
жайының шегінде демалуды пассивтік рекреация деп түсінеді. Белсенді
рекреация негізгі мекен жайынан алыс қашықтаған жерде демалу. Рекреациялық
әрекеттің қайталану критериялары негізінде рекреацияның 5 түрін ажыратуға
болады:
1) Тәуліктік демалу – 24 сағаттық цикл. Демалуға ажыратылған уақыт
шамамен 8 сағат, бұл – ұйқы.
2) Апаталық демалу – 7 күндік цикл. Демалуға ажыратылған уақыт шартты
түрде 6 – 8 сағат. Бұл демалыс мекен жайынан жақын орналасқан демалу
орындарына бару, мысалы, саябақтар, зообақ т.с.с., сонымен қатар табиғатта
шығып демалу.
3) Квартальдық демалу – 65 – 90 тәуліктік цикл. Орташа есеппен тікелей
демалуға арналған уақыт көлемі 8 сағат. Демалудың квартальдық циклі басым
біркүндік, мекен жайынан алыс емес жерге барып демалуды түсінеді. Бірақ
сонымен қатар түрақты мекен жайынан алысқа кету шарт емес.
4) Жылдық демалу – 365 тәуліктік цикл. Демалуға арналған тікелей уақыт
10 – 14 тәулік деп белгілеуге болады. Демалудың жылдық циклі әр түрлі
мақсатпен түрақты мекен жайынан алыс жерде (оқу, діни, курорт, спорттық
демалу т.с.с.) болғанын түсінеді. Бірақ мекен жайымен шектелуге де болады,
квартальдық демалу циклінен өзінің ұзақтылығымен сипатталады.
5) Өмірлік демалу – В.Б. Николаенко бойынша [15] – шамамен 10 – 15
жылды қамтиды. Бұл циклде мекен жайынан аса ұзақ орындарға бару, мұндай
циклдер барлық адамдарда болмайды, оның себептері тосаттан болады.
Рекреацияның тәуліктік және апталық циклдері адамның іс-әрекеті
процесіндегі биологиялық еркешеліктерімен анықталған. Тәуліктік
рекреацияның себептері – күндізгі шаршағандық, адам белгілі бір уақыт бойы
ұйықтау, жұмыс орнынан тыс болу қажет. Апталық рекреацияның себептері
жоғардағыдай, адамның ден саулығы аптаның аяғына қарай демалуды талап
етеді. Шамамен апта бойы 40 – 50 сағат жұмыстан кейінгі демалу. Тәуліктік
және апталық рекреациялар: шаршаған жерден демалу жері арасындағы
қашықытық маңызды емес. Квартальдық рекреация күрделі құбылыс болғандықтан
оның себептері әр түрлі болады, соның ішінде ең маңызды себеп, бір орында
ұзақ уақыт бойы болудан шаршау, сондықта квартальдық рекреацияда мекен
жайынан белгілі бір қашықтықта кетуі байқалады.
Кеңістікті жылдық белсенді демалу типтері – кеңістікті игеру жоғарғы
деңгейінің туындысы. Олар әлуеметтік мәдени эволюцияның белгілі кезеңдеріне
сәйкес келеді. Бір қатар факторлар тәуелді бұл цикл әр түрлі формада және
жиілігімен сипатталады. Демалу деген жақсы жағдайға ауысудан басқа мекен
жайынан басқа бір әр түрлілікті іздеу болып табылады. Әр түрлілікке мекен
жайынан алысқа кетпей де жетуге болады. Кеңістік көз қарасынан бұл
пассивтік демалу, бірақ өізінің функциларын орындауда белсенді демалудан
айырмашылығы жоғары емес. Жылдық демалуда мекен жайынан алысқа кетуі шарт
емес.
Рекреацияның шаруашылық потенциалы. Рекреацияның шаруашылық потенциалы
деп рекреанттар үшін сату және тауар мен қызмет үсыну, тікелей өндіріс
арқылы орындалатын негізгі қорды, сонымен қатар рекреацияның жағдайын
жақсартатын бірақ процесте тіккелей қатыспайтын қосымша еңбек құралдарын
түсінеді. Рекреацияның шаруашылық потенциалы территорияны рекреациялық
мақсатта игеру барысында пайда болады. Бұл процестің күрделілігі
рекреациялық игеру және рекреациялық игерілгендік деегн түсініктерді
анықтауын қажет етеді.
Рекреациялық игеру және рекреациялық игеру деңгейі (игерілгендігі).
Территорияны рекреациялық шүғылданудың белгілі бір түрлеріне және олардың
комбинацияларына беуімделуінің көптарапты процесті – рекреациялық игеру деп
аталды. Еңбектің территориялық бөліну процесінде рекреацияның шаруашылық
потенциялының деңгейі.
Бос және рекреациялық уақыт. АҚШ ұлттық туризм саясатын зерттеу
Орталығының мамандары рекреацияның мынадай анықтамасын береді: бос уақытты
жасап шығу және оны жеке пайдалануымен шұғылданатын адамдардың іс-әрекетін
түсінеді. Осыған байланысты бос уақыт деген түсінікті еңгізу қажет.
Рекреациялық саланың дамуы бос уақыттың мәселесімен тікелей байланысты. Бос
уақыт – көлемі және мазмұны бойынша өзгермелі, белгілі эпоханың, класстың,
әлеуметтік топтың беліглеріне ие динамикалық категория. Ол жұмыстан тыс
уақыттың белгілі бір бөлігі болып табылады. Бұл түсінікке адамның іс-
әрекетінің жан-жақтылығы сипатты, осыған бос уақытын пайдалану деңгейі
тәуелді, яғни демалысын шығармышлықты өткізу немесе өзінің уақытын босқа
өткізуде.
Жұмыс және өндірістік уақытымен салыстырғандағы бос уақытын белсенді
өткізудің негізгі элементтерінің бірі демалу уақыты – апталық мейрамдар,
қысқы және жазғы демалыс т.б. Бос уақыттың түсінігі мәдени талаптарды
қанағаттандыру, демалу мен ойын-сауықтырумен бір түсінікте болады.
Р.Ланкуаре, адамның өмір бойы уақытын төмендегідей түрінде жіктейді:
1. Әлеуметтік және жеке уақыт: әлеуметтік уақыт деген – белсенді жұмыс
істеуге, қоғамдық және от басындағы өмірге арналған уақыт; жеке уақыт – ден
саулығына және мәдени дамуына арналған уақыт.
2. Демалу уақыты және белсенді әрекетте болу уақыты: еңбек, қоғамдық
және от басына арналған уақыт; ал демалу уақыт - демалуға арналған уақыт.
3. Өндірістік іс-әрекетінің уақыты және пайда табуымен байланысты емес
уақыт.
4. Құрылымдалған және құрылымдалған емес уақыт: біріншісі – календарь
және айқын кесте бойынша ұйымдастырылған уақыт, екіншісі —
жобаластырылмаған уақыт.
Уақыттың маңызды қасиеттерінің бірі оның иерархиялығы. Уақыт
иерархиялығын төмендегідей формада көрсетуге болады:
Әлеуметтік уақыт = жұмыс уақыты + жұмыстан тыс уақыт.
Рекреациялық уақыт жұмыстан тыс уақыттың бір бөлігі болып табылады.
Тәуліктік әлеуметтік уақыт үш сегіздік қағидаға жауап береді (тәуліктің 24
сағатының – 8 сағаты ұйықыға жұмсалады, 8 сағаты жұмыс уақыты, 8 сағаты
жұмыстан тыс кезең.
Б.В. Николаенко бойынша, бос уақыт – табиғи қажеттілігін
қанағаттандырумен байланысты емес жұмыстан тыс уақытының бір бөлігі, ол
жұмыстан тыс сипаттағы әрекетті орындауға мәжбүри жұмсалатын уақыт (мысалы,
кеңістікте орын алмасуды, яғни жұмыстан үйге жету, немесе керісінде).
Рекреациялық уақыттың ажыратылған массивтері индивидтің (адамның)
күштерін қарапайым және кеңейтілген ұдайы өндіріс (воспроизводство)
функциаларын әр түрлі түрде орындайды. Мысалы,инклюзивтік уақыт – күштің
қарапайым компенсаторлық қайта қалпына келтіру уақыты, күнделікуақыт –
күштің компенсаторлықты-кеңейтілген қайта қалпына келтіру уақыты, отпускті
(жылдық демалу) уақыт – кеңейьілген қайта қалпына келтіру уақыты. Сонымен
қатар, қоғамдық ұйымдастырылған рекреацияның құрылымы рекреациялық уақытқа
сәйкес келмейді. Рекреациялық уақыттың құрылымына сәйкес рекреацияның
лайықты түрлерін ажыратады:
инклюзивті – күнделікті және еңбек іс-әрекетінің құрамына кіретін
рекреациялық іс-әрекет;
күнделікті – түрақты рекреациялық іс-әрекет: қысқа мерзімді серуендеп
жүру, таңғы жаттығу, спорттық ойын, шомылу, оқу;
Апталық – жұмыс атплығының соңына жататын рекреациялық іс-әрекет (уик-
энд): саяжайға, қаладан тыс демалу орындарына бару т.с.с.;
Отпусті (жылдық демалыс) – жұмыс жылының аяғына қатынасты рекреациялық
іс-әрекет.
Компенасторлық – адамның күшін қалыпты деңгейге дейін келтіретін
рекреациялық әрекет.
Кеңейтілген – адамның күштерін белгілі бір қорымен компенсациялауға
мүмкіндік беретін рекреациялық іс-әрекет.
Рекреациялық кеңістік және уақыт. Жоғарыда келтірілгендей рекреациялық
уақыт жеке адамның, топтың, қоғамның физикалық, рухани ден сауылығын
сақтау, қайта қалпына келтіру және даму және интеллеткуалдық жетілдіру үшін
қолданылатын әлеуметтік уақыттың бір бөлігі [4].
Бүгінгі таңда, көп адамдардың рекрациялық уақыты бос уақытына сәйкес
келеді. Одан қалса бос уақыттың халықтың ден саулығын қайта қалпына
келтіруге және дамытуға жұмсалатаны уақытты рекрациялық уақыт деп
анықтайды.
Қазіргі таңда рекреациялық географияның жаңа проблемалардың бірі бос
және жұмыстан тыс уақытты рекреациялық уақытқа ауыстыру. Рекреациялық
уақытты демалушылардың және демалысты ұйымдастыратындардың уақыттарын
ажырату қажет.
Демалушылар рекреациялық уақытын өзінің жеке көз қарасынан
қарастырады, ал демалысты ұйымдастырушылардың уақыты – халықтың
рекреациялық тұтынуларын қамтамасыздандыруына бағытталған іс-әрекетті
функциолану және қалыптасу уақыты.
Әлеуметтік уақытты зерттеудің өлшеу бірліктері өмір (балалық шақ,
кәмелеттік, кәрілік), жыл, апта, тәулік болып табылады. Осы кезеңдердің
рамкасында әлеуметтік уақыттың құрылымы, жұмыс және жұмыс тыс уақыттың
кезектесуінің белгілі бір ритмі қалыптасады.
Әдеттегі еңбек күнін сипаттайтын тәуліктік кезеңіне жұмыс басталуға
дейін, түскі асқа бөлінген, жұмыстан кейінгі жұмыс емес кезеңдері кіреді.
Оның ұзақтылығы бірнеше сағат. Апталық кезеңнің құрамына, кезекті
қайталанатын тәуліктік жұмыста тыс уақытымен сенбі-жексенбі (уик-энд)
демалу уақыты кіреді, оның ұзақтылығы 1-2 күн шамасында. Жылдық кезеңге
отпускті уақыт кіреді, ол кезеңнің ұзақтылығы еңбек түріне қарай әр түрлі
болып табылады, мысалы Қазақстанда, 18 календарлық күннен 56 күнге дейін
созылады.
Рекреациялық кеңістік әлеуметтік кеңістіктің бір бөлігі болып
табылады. Ол рекреациялық уақыт сияқты рекрациялық іс-әрекетінің
субъектімен тікелей байланысты. Демек, жеке адамның, адамдар тобының,
аймақ, мемлекет халқының, т.с.с. рекреациялық кеңістігі туралы айтуға
болады.
Рекреациялық кеңістікті демалушылар және демалысты ұйымадстырушылар
қалыптастырады. Рекреациялық кеңістіктің қалыптасуы таңдау негізінде
қалыптасады: нақтылықтың көптеген объектілері мен қасиеттерінен
рекреациялық тұтынуға ылайықты болып келетін.
Туризм өзіндік ресурстық бағыт- бағдары бар салалардың қатарына
жатады. Туризм белгілі бір территориялық аймақты тұтынушы ретінде
ауылшаруашылығы мен балық шаруашылығына ғана жол береді. Яғни, әлі қаймағы
бұзылмаған тұма табиғатқа сұранысын артыра отырып, өзінің дамуына орасан
зор мүмкіндік алады.
Рекреациялық мамандану деңгейіне байланысты жерді рекреациялық
пайдаланудың негізгі үш түрін бөліп қарастыруға болады:
1. Рекреациялық белсенділіктің жоғары деңгейі сақталған
территориялар. Бұл жерде басқа жер тұтынушылар екінші орынға
ығысады және мәнін жояды.Олардың қатарына мыналар жатады:
(саяжайлар, жағажайлар және басқа да көпшілік демалатын
орындар).
1. Экологиялық және өндірістік қызметтерді біруақытта атқаратын
рекреациялық белсенділіктің ортаңғы деңгейіндегі территориялар.
Олардың қатарына жататындар: (қала сыртында отырғызылған жасыл
көшеттер, эрозияға қарсы отырғызылған ормандар т.б.).
3. Рекреациялық мөлшері аз деңгейдегі территориялар [5].
1.3 Рекреациялық іс-әрекет және рекреациялық потенциал
Рекреациялық потенциалды ұзақтылығы және өткізу орны бойынша
критерийлерге қарап ажырату өте күрделі мәселе болып табылады. Экскурсия
мен туризмнің арасындағы уақыт бойы айырмашылығын тәуліктік цикл бойынша
ажыратылады деп түсінеді. Яғни 24 сағат дейін рекреациялық әрекет
экскурсияға жатады, ал одан көп болған жағдайда оны туризм деп есептейді.
Рекреациялық іс-әрекеттер әр түрлі болып келеді. Мысалы демалудың
барлық түрлерін екі үлкен топқа бөледі, стационарлық және мобильді
(қозғалмалы десек болады). Басқа бір классификациясы бойынша демалуды ұзақ
уақыт бойы (емделу, сауықтыру, спорттық, тану т.б.) және қысқа мерзімді
категорияларға бөледі.
Маусымдық белгілері бойынша демалу түрлерінің топтарында жазғы, қысқы,
өтпелі масымдарда демалу түрлеріне бөлуге болады. Жастық шақ бойынша
мектепке жетпеген балалардың, мектеп оқушылардың, орта жастағы және кәрі
жас адамдардың демалу түрлеріне бөлінеді. Осыған қосымша отбасымен демалу,
жеке демалу, аралас демалу, ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған демалу
болып бөлінеді.
Рекреацияның дамуына рекреациялық потенциалдың бар болуы қажетті
жағдай, ол жағдай әр түрлі масштабта бағаланады: халықаралық, мемлекет,
аймақ, аудан деңгейлері.
Белгілі бір территориядағы рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру үшін
табиғи, мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғы шарттарының
жиынтығын рекреациялық потенциал деп атайды.
Рекреациялық потенциалды төмендегідей көрсеткіштер бойынша қарастыруға
болады:
1. Табиғи және тарихи-мәдени объектілердің бірегейлік, экзотикалылық
деңгейі:
- мәдени-тарихи объектілердің ақпараттық мәні;
- объектілердің тану және тәрбиелік маңызы;
- ЮНЕСКО тізіміне жататын, халықаралық деңгейдегі объектілер мен
ескерткішердің бар болуы;
- ұқсас объектілер арасындағы типтілігі;
- түрақты мекен жайына салыстырғандағы объекттің контарсттылық
деңгейі;
- объекттер мен құбылыстардың басқа жерде кездесетіндығы және
қайталанбайтығын дәрежесі;
- сұраныс орындарына қатынасты тарихи-мәдени объектілердің қол
жетерлігі және осы объектілер танымал болуы;
- мәдени кешендердің сыйымдылығы және сенімділігі;
- объектілердің көлемі мен пішіндері және оны шолу мүмкіндігі.
2.Табиғи және тарихи-мәдени потенциал мен территорияның қол жетерлігі:
- көлікті қол жетерлігі;
- кеңістікті қол жетерлік;
- уақыт бойы қол жетерлік;
- саяси қол жетерлік;
- әлеуметтік-экономикалық қол жетерлік;
- қаржы қол жетерлік;
- ақпараттық қол жетерлік;
- формальдық қол жетерлік;
- инфрақұрылымдық қол жетерлік.
3. Рекреациялық және туристтік инфрақұрылымның бар болуы.
- орналастыру индустриясы;
- азықтандыру индустриясы;
- ойын-сауық (развлечение) индустриясы;
- көлік тасмалдау индустриясы.
4. Территорияның рекреациялық және туристтік мүмкіндіктері және оны
пайдалану дәрежесі. Рекреациялық іс-әрекетінің ресурстары және жағдайы:
- территорияның медикалы-географиялық және физикалық-географиялық
сипатты көрсеткіштері;
- территорияның микроклиматтық ерекшеліктері;
- территорияның мәдени-тарихи маңыздылығы;
- территорияның рекреациялық игерілгендігі және рекреациялық игеруі;
- рекреациялық ресурстардың сиымдылығы;
- рекреациялық және туристтік ресурстары туралы ақпарттық
құрамдастығы;
- рекреация және туризм дамуының жинақтау, орындалу және локализдену
факторлары.
5. Территорияны рекреациялық пайдалану дәстүрлері.
- территорияның рекреациялық игерілу деңгейі;
- территорияның әлеуметтік-мәдени өзгерістері;
- аймақтағы рекреация мен туризм дамуының дәстүрлі және бірегей
бағыттары;
- туристтік орталықтар және туризм орталықтары: олардың ерекшеліктері,
мамандануы және дамуы мен қалыптасуындағы ерекшеліктері;
- ауданның игеру кезеңі және игерулік дәрежесі;
- территорияны рекреациялық пайдалану түрлері.
6. Жергілікті халықтың өмір сүру салт-дәстүрлері және территорияның
туристтік-рекреациялық мұраны қабылдау жағдайы.
7. Табиғи-климаттық және ландшафттық жағдайы:
- климат жағдайы;
- орографиялық жағдайы;
- гидрологиялық жағдайы;
- фауналық және флоралық ресурстары;
- ерекше қорғалатын табиғи территориялар және бірегей табиғи
объектілер;
- адамның организміне табиғи факторлардың ықпалы, олардың
комфорттылығы: жергілікті жердің метеорологиялық жағдайы, ауа райының
өзгермелілігі т.с.с.
- топологиялық (жергілікті жердің бірегейлігі; табиғи орталардың
байланыстылығы және табиғи мен мәдени-тарихи рекреациялық ресурстардың
өзара әрекеттесу формалары), фукционалдық (саңырауқүлақ, жидек теру, балық
аулау, өнеркәсіптік емес аң аулау жағдай, саяжай үшін территория бөлістіру
жағдайы) және эстетикалық қасиеттері (рекреанттың психологиялы-
эмоциональдық сферасына территорияның әсер ететін қабілеті).
8. Рекреация мен туризм дамуына ықпалы бар жағымды және жағымсыз
факторлар:
- ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра тізіміне еңгізілген объектілердің бар
болуы;
- техногендік іс-әрекетінің саладырының және табиғаттың апаттық
құбылыстардың орын алуы (авариялар, апаттар);
- халықаралық және ішкі туризмнің инфрақұрылымдық қамтамасыздану
дәрежесі;
- жергілікті түрғындарды және еңбек ресурстарын пайдалану
мүмкіндіктері;
- аймақтағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.
9. Демалудың территориялық ұйымдастырудың негізгі аспектілерін өзара
байланысты зерттеу:
- демалуды ұйымдастыру формалары;
- демалуды ұйымдастырудың перспективтік бағыттары;
- рекреациялық инфрақұрылым және оның кеңістікті ұйымдастыруының
ерекшеліктері;
- кеңістіктің туристтік-рекреациялық диффееренциациясы;
- территорияның экологиялық жағдайы;
- территорияның рекреациялық және шаруашылықты маңыздылығы [6].
2 Табиғат ресурстарын рекреациялық баға беру және рекреациялық
аудандастыру
2.1 Территорияға рекреациялық баға берудің әдістемесі
Демалыс пен туризм үшін табиғи ортаның ресурстарына баға беріп,
жарамдылығын анықтау – туризм географиясының ең басты мақсаты. Мәдениет пен
тарих объектілерінің туристік –реакциялық ресурстардағы маңыздылығына
қарамай, табиғи жағдайлардың алатын орындары да ерекше, себебі рекреация
туризмнің дамуына негізгі алғы шарттар жасайды. Сондықтан, отандық және
шетелдік зерттеушілер ертеден-ақ географиялық әдебиеттерден туристік-
рекреациялық ресурстардың табиғи жағына баға берген.
Рекреациялық табиғи алғы шарттар деп ең алдымен табиғи-территориялық
және аквальды кешендердің әр түрлі дәрежелерін айтатын болсақ, олардың
компоненттері мен жеке қасиеттерін , оның ішінде – аттрактивтік, қоюлық пен
ландшафт ырғағы, кедіргілерді жою мүмкіндігі, географиялық ерекшеліктерін
және тағы басқаларын атап көрсетуге болады.
Демалыс пен туризмге баға беру өте қиын. Емдеу ресурстарынның баға
берудегі айырмашылығы, бұл жерде келесі факторлар арқылы айқындалады:
табиғи ландшафттардың тартымдылығы, олардың күтпегенділігі, экзотикалығы,
қайталанбайтындығы.
Баға субъекті мен объектінің өзара қатынасын көрсетсе, онда баға
беру реті төмендегідей міндетті кезеңдерден тұрады:
1) объектіні бөлу, табиғи кешендердің компоненттері мен қасиеттерін
бағалау;
2) субъектіні бөлу, соның позициясы бойынша бағалау. Рекреациялық
ресурстардың баға беру субъектісі ретінде туризм жиі алға шығады;
3) бағалау өлшемін құрастыру, масштабы мен зерттеу мақсатын, сондай – ақ
субъект қасиеттерін анықтайды;
4) градациялық баға беру шкалаларының параметрларін жасау. Бұл градация
синтетикалық сипатқа ие, себебі осы шкалалар бағалаудың өзі. Шкалалар
субъектімен объектінің өзара қатынасының бағасын көрсетеді. Бұндайда
шкаланың сатысының саны жөнінде сұрақтар туады. Көбінесе 3-4 немесе 5-
6 сатылар қолданылады. Әрбір саты берілген объектінің қасиеті мен
субъектінің жағдайы арасындағы өзара әсерлесу қарқындылығының
көрсеткіші болып табылады. Өзара әсерлесу күші аздан күштіге дейін
өзгеруі мүмкін.
5) Бес сатылы баға шкаласы рекреация үшін келесідей градацияны қосады: 1
– ең қолайлы; 2 – қолайлы; 3 – біршама қолайлы; 4 – аз қолайлы; 5 –
қолайсыз.
6) Туристік ресурстарға баға берудің негізгі үш түрі бар:
1. Медико-биологиялық (физиологиялық) – демалысты ұйымдастыру үшін табиғи
ландшафтты ортаның комфорттық дәрежесін табу.
2. Психологиялық-эстетикалық – табиғи ортаның табиғаттың және мәдени-тарихи
объектілердің демалушыларға аттрактивтік эмоциялық әсерлеріне талдау
жасау.
3. Технологиялық – арнайы және кешенді ТРЖ құрудың мүмкіндіктерін,
туризмнің әр түрлі түрлерін ұйымдастыру үшін ресурстардың жарамдылығын
анықтайды. Ресурстардың жалпы бағалылығын анықтау үшін, олардың түрлерін
тиімді пайдалану үшін рекреациялық ресурстардың кешендік түрі барлық үш
түрлі бағаның үйлесімді болуын керек етеді [7].
Баға берудің медико-биологиялық түрі табиғи факторлардың адам
организміне әсерін көрсетеді. Бұл жағдайда рекреанттың организм үшін
комфорттылығы бағаланады. Медико-биологиялық баға бергенде климат басты
роль атқарады. Климатологтар мен курортологтар демалушылар мен туристердің
климаттық ресурстарына баға беруге толық жүйеде сипатталған әдістер берген.
Климат дегеніміз белгілі бір аудандарға лайықты ауа райының көп жылдық
режимі. Оның адамға әсері нақтылы ауа райы арқылы беріледі.
Ауа райының кешенді әсеріне жауап ретінде басты баға адам организмнің
жағдайы болу керек.Сондықтан, климатқа рекреациялық баға беру адам
организмнің метеорологиялық факторларға байланысын тексеру болмақ.
Шартты температура ілімімен “комфорт зонасы” байланысты, көптеген
адамдар үшін 17 пен 23 арасында болады. Белсенді рекреанттар үшін “комфорт
зонасы” 12 пен 16 арасындағы эквивалентті - әсерлі температурада болады.
Адам организмінің жақсы күйде болуы келесідей температура мен ауа
ылғалдылығының үйлесімінде болатындығы анықталған (кесте 1):
Кесте 1 - Адам организмінің жақсы күйде болуы келесідей температура
мен ауа ылғалдылығының үйлесімі
Температура Шартты ылғалдылық
С %
20 85
25 60
30 44
35 33
Комфорттық жағдай – денеге өте жағымды 31-33 температурадағы жылы
сезім, бұл жағдайда адам ыстықты да, суықты да сезбейді. Оның белгілі бір
мөлшерге салқындауына әсер етеді. Ыстық ауада температураны реттеу
механизмі арқылы адам терлеп-тепшісе, суық ауада тері температурасының орта
өлшем мөлшерімен бағаланады. Осы соңғысына байланысты Е. М. Ратнер ауа райы
түрлерін бақылауда кездесетін кластарға бөлді.
Көрсетілген әдістемені қолданып, бірқатар қолданбалы мақсаттарды
шешуге болады: климат жағдайының қолайлығына байланысты демалу, туризм,
емдеу үшін географиялық аудандар жасауға болады. Климатқа медико-
биологиялық баға беру жұмысында ең негізгі көрсеткіш – адам организмі үшін
климатқа медико-биологиялық баға берудің жұмыстары өте керек. Өйткені, ұзақ
рекреация үшін орындар іздестіргенде ауа райының жиі өзгеру құбылыстарымен
санасқан жөн.
Психологиялық – эстетикалық баға бергенде адамға табиғи ландшафт пен
оның компоненттерінің ерекше әсерлерін бағалайды. Ол адамның табиғи кешенге
эстетикалық реакциясын анықтап қана қояды.
Соңғы жылдары психологтар, социологтар және географтар ландшафттың
эстетикалық қасиетін өлшеу үшін бірқатар көрсеткіштер ұсынды. Сонымен, АҚШ-
тың ұлттық паркінде туристердің орналасуы туралы зерттеудің нәтижесі
көрсеткендей, ең жоғары тартымдылық әсер алатыны – шектік зоналар мен
фокустық пунктер. Шектік зоналар деп әр түрлі ортаның арсындағы шекаралық
сызықты айтады: су – құрылық, орман – алаңқай (орташа әсер), төбешіктер –
жазық (нашар әсер). Осындай бақылаулардың арқасында біршама сандық
көрсеткіштерді шығаруға мүмкіндіктер туды, жеке алғанда “шектік” әсері
деген территорияның қанықтық көрсеткіші: Нш.ө. = Lш \ S, мұнда Lш – шектік
сызықтың ұзындығы, S – территорияның көлемі.
Территорияның фокустік пункттермен қанықтығы, көбінесе, бедерлік
сипатқа байланысты.
Көптеген зерттеушілердің айтуынша, эстетикалық құндылық ландшафттың
морфологиялық құрылымына, табиғат пейзаждарының элементтерінің
әртүрлілігіне тәуелді. Міне, осылар “табиғат пейзаждарының әртүрлілігі “
деген түсінік енгізеді. Бұлар келесіден тұрады: 1 – табиғи кешеннің ішкі
құрылымынан; 2 – басқа да табиғи кешендермен сыртқы байланыстан.
Табиғат пейзаждарының ішкі әртүрлілігі – ландшафт морфологиясында ішкі
құрылымы арқылы анықталады ( жер бедері, өсімдік түрлері, гидрологиялық
ерекшеліктер, әр түрлі компоненттердің өзара байланыстары арқылы және т.б )
Табиғи кешендердің эстетикалық ішкі қасиеттері мынадай көрсеткіштермен
де сипатталады: орманның тығыздық дәрежесі, ағаштардың толықтығы, орманның
жік қабаты, балауса орман ағаштарының молдығы және т.б. Тегістіктегі
орманды аудандар үшін басым белгі – кеңістіктің қоныстану дәрежесі.
Қоныстану пайызына байланысты кеңістік ашық жабық болып бөлінеді [8].
Мысалы, орманның тығыздығы 50% асқанда ландшафтың эстетикалық қасиеті
өте төмендейді. Қалың орманмен рекреант жаяу жүргенде жылдам шаршайды және
табиғат пейзаждарының өзгерістерін дұрыс қабылдай алмайды. Ашық кеңістік
әртүрлілік жағын қамтамасыз етпейді.
Табиғат пейзаждарының сыртқы әртүрлілігіне келесілер жатады: бірден
көрінетін көрші табиғи кешендердің саны, сыртқы табиғат пейзаждарын
қабылдау бұрышының тікелей және көлденең мөлшері, тереңдік перспективасы,
көкжиек сызықтарын кесіп өту, сондай-ақ көп орынның болуы арқылы сыртқы
табиғат суреттерін жақсы көре алады. Мысалы, таулы аудандарда ең жоғарғы
бағаны тау шындары алуы керек, өйткені солар арқылы барлық табиғи кешендер
қабылданады, ең төменгі бағаны – тау шатқалы алады.
Технологиялық баға беру адам мен табиғи ортаның өзара әсерлері
рекреациялық іс-әрекетте “технология” арқылы ерекшеленеді. Демек, бағаның
бұл түрі екі аспектіні қамтиды. Бір жағынан, бүкіл рекреациялық жүйенің
жұмыстарының мүмкіндіктерін бағаласа, екінші жағынан территорияны игерудегі
инженерлік – құрылыс мүмкіндіктерін бағалайды.
Көпшілік географтардың пікірі бойынша, территорияның туристік-
рекреациялық ресурстарына баға берудің ең жақсы негізі – ландшафт картасы
болады, өйткені бұндай жағдайда бағалау объектісі синтетикалық бірлік (
территориялық табиғи кешендер ) болады.
Баға берудің жұмысының қорытынды кезеңі – бұл бағаның түрін табу.
Қазіргі жағдайда баға берудің екі түрі бар: сапалық және баллдық.
Рекреациялық мақсат үшін табиғат жағдайларына объективті баға мөлшерін
берумен әлемнің көптеген елдерінің ғалымдары айналысуда. Сондай
зерттеулердің ішінен өте жоғары көңіл аударуға жататыны, біздің
көзқарасымызша, Д. И. Мухинаның “Табиғи кешендерге технологиялық баға
берудің әдістері мен принциптері “ атты еңбегі (1973), бұнда рекреациялық
бағалау үшін әдістемелік ұсыныстар келтірілген және КСРО-ң табиғи
провинцияларына рекреациялық баға беру әдістемелері туралы Ю. А. Веденина
мен Н. Н. Мирошниченконың жұмысы (1969) бар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz