Дидактика жайлы жалпы мәлімет

Кіріспе
"Дидактика" - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didasko - оқыту, түсіндіру, дәлелдеу, оқу деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы.
Әл-Фараби оқыту дегеніміз - үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру дейді. Оқыту - мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған, реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың танымдық іс-әрекетін арнайы ұйымдастыру. Оқыту процесі - мұғалім мен оқушының бірлескен іс-әрекеті.
Көбіне оқыту деп мұғалім мен оқушының бірлескен, мақсатқа жетуге бағытталған іс-әрекетін айтады. Оның барысында жеке тұлға дамып, білім алады, тәрбиеленеді. Дәстүр бойынша оқыту екі бөліктен тұрады. Оқыту және білім алу. Оқыту -оқыту мазмұнын алу процесі. Дәстүрлі оқытуда білім алуға қарағанда оқыту басым болғандықтан оқу материалын оқытуға баса назар аударылып, оқушылардың іс-әрекетіне назар аударылмайды.
"Оқыту - үйрету және білім алу" деген парадигманың ұзақ тарихы бар. Ол әлі саңталуда. Себебі, мұғалім ұзақ уақыт оқушыға ақпарат беретін негізгі тұлға болып келді. Осы кезге дейін "білім беру", "оқыту" терминдері жиі қолданылады.
Демек, оқыту дегеніміз - оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетінымын, адамгершілік, эстетикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру іс-әрекеті.
Оқыту процесі - екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетіне басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.

Пайдаланған әдебиеттер

1.Әбиев.Ж.Педагогика.-Алматы,2004.
2.Әбенбаев.С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі.-Алматы,2005.
3.Оқыту принциптері.-Ұлт тағлымы,2001. N4.
4. Бабанский Ю.К.. Методы обучения в современной общеобра-зовательной школе. - Москва: Просвещение, 1985. - 208 с.
5. Педагогика. Учебное пособие для студентов педагогических вузов и педагогических колледжей / Под. Ред. П.И. Пидкасистого. - М: Педаг. Общество, 1998. - 640 с.
6. М.Жұмабаев. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. -160 б.
7. Г.Қ.Нұрғалиева. Педагогиканық логикалық-құрылымдық курсы, - Алматы, 1996.
8. Оконь В. Введение в общую дидактику. - Москва: Высшая наука, 1990.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:
I. Кіріспе
II. Негізігі бөлім
1. Дидактика туралы ұғым. Оқыту процесінің мәні.
2. Дидактика және жеке әдістемелер.
3. Оқыту процесінің қозғаушы күштері.
4. Білім, іскерлік, тәрбиелік, дамытушылық қызметтері.
5. Оқыту процесінің негізгі қүрамдық бөліктері.
6. Оқушылардың білімді үғыну сатылары.
7. Оқытудық түрлері.
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиеттер

1. "Дидактика" - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didasko - оқыту, түсіндіру,
дәлелдеу, оқу деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен оқытудың
теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының
саласы.
Әл-Фараби оқыту дегеніміз - үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру дейді.
Оқыту - мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған,
реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың танымдық іс-әрекетін арнайы
ұйымдастыру. Оқыту процесі - мұғалім мен оқушының бірлескен іс-әрекеті.
Көбіне оқыту деп мұғалім мен оқушының бірлескен, мақсатқа жетуге
бағытталған іс-әрекетін айтады. Оның барысында жеке тұлға дамып, білім
алады, тәрбиеленеді. Дәстүр бойынша оқыту екі бөліктен тұрады. Оқыту және
білім алу. Оқыту -оқыту мазмұнын алу процесі. Дәстүрлі оқытуда білім алуға
қарағанда оқыту басым болғандықтан оқу материалын оқытуға баса назар
аударылып, оқушылардың іс-әрекетіне назар аударылмайды.
"Оқыту - үйрету және білім алу" деген парадигманың ұзақ тарихы бар. Ол әлі
саңталуда. Себебі, мұғалім ұзақ уақыт оқушыға ақпарат беретін негізгі тұлға
болып келді. Осы кезге дейін "білім беру", "оқыту" терминдері жиі
қолданылады.
Демек, оқыту дегеніміз - оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды
меңгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетінымын, адамгершілік,
эстетикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің
белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру іс-
әрекеті.
Оқыту процесі - екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім мен оқушылардың
бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетіне басшылық етуді,
жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді.
Оқытудық маңызды міндеттері:
• Оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыру.
• Оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне керекті оқу-
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру.
• Ақыл-ойды, ұғымталдықты, қабілетті, дарындылықты дамыту.
Осы процесте оқушылар ғылыми білімдер алып, іс-әрекет жасауға үйреніп,
жақсы мен жаман туралы көзқарастарын қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады.
Ол мынадай бөліктерден тұрады: мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны
бағалау.
Білім беру деп - табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған білім
жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны омірде тиімді етіп қолдана білуін
айтады. Дидактиканың міндеті - білім мазмұнын, оқыту әдістерін және оқытуды
ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Дидактика "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту керек?" деген пкір үлкен
сұраққа жауап береді. Осы сұрақтардан басқа сұрақтар дм туындайды: "Оқыту
қалай жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді оқыту керек?", "Не
үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту керек?".
Осы сұрақтарға жауап беру үшін дидактика үздік педагоги калық тәжірибені
зерттеп, қорытындылап, мектептің тәжірибесіне енгізумен айналысады.
Әрбір мұғалім дидактиканы білу керек, өйткені мектептін, алдында тұрған ірі
тәжірибелік міндеттерді теориялық білімсіз шешу мүмкін емес.
2. Дидактиканың пайда больш дамуы. Оқыту теориясының негізін
қалаушылар:Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Т.Песталоцци, К. Д.Ушинский,
В.Сухомлинский, А.С.Макаренко, т.б. қосқан үлесі.
Дидактиканың негізін салушы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670).
Оның 1632 жылы шыққан "Ұлы Дидактика" кітабында оқыту мақсаты, әдістері,
принциптері, сынып-сабақ жүйесі туралы жазылды. Ол басты мақсат -
адамшылық, оған жету жолы - білім беру және оқыту деп санады. "Көп емес,
өмірге керекті білімдерді" беруге шаңырып, оны түсіндіру үшін жаттығу,
тәжірибелік әдістерді қолдануды ұсынды. Оқушыны жақсы сезімге бөлейтін
әдістердің пайдалылығын дәлелдеді. Я.А.Коменский саналылық және
белсенділік, көрнекілік, жүйелілік және сабақтастық, жаттығу және
түсініктілік принциптерін ұсынды. Коменский сынып-сабақ жүйесін терең
зерттеді." Жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары" деген еңбегінде сынып-
сабақ жүйесінің бөліктерін атады. Олар:
• оқушыларды мектепке белгілі бір уақытта қабылдау, сабақ аяқталмай,
ешкімді одан босатпау;
• оқушыларды сыныптарға бөлу;
• әр сыныпқа бір бөлме беру;
• күніне 4 сабақ өткізу;
• әрбір сағатта істелетін жұмыстарды жоспарлау;
• қоңыраудық соғылуы;
• тәртіп;
• бір сабақтың үзаңтығы бір сағаттан аспау керек;
• сабақты күзде бастау.
Мұғалім оқушыларға жаңа білімдерді түсіндіреді, жаттығулар орындатады. Бұл
қазіргі аралас сабаққа ұқсайды. Коменский таңырыпты қайталауды апта, тоқсан
соңына қойған. Сабақты 3 бөлікке бөлген: басы, жалғасы, соқы. Басында
оқушылар ескі білімдерін еске түсіреді, мұғалім үй жұмысын тексереді, жаңа
тақырыпты түсіндіреді. Я.А.Коменский "Мұғалім -сабақты жаратушы, оның
жүрегі", - деп түсінген. Оқушының өз күшіне деген сенімін арттыру, еңбекті
сүюге тәрбиелеу, үй жұмысы туралы да мәселелер ұлы педагогтың назарынан тыс
қалған жоқ.
Коменский экскурсияны кең қолданып, оны білім берудің маңызды құралы деп
санаған.
Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827жж.) "Гертруда өз балаларын қалай
оқытады" (1801ж.) деген еңбегінде дамытып оқыту принциптерін ұсынып,
бастауыш мектептегі оқыту әдістерінің негізін қалады. Қоршаған дүниені
сезім арқылы қабылдау - білім негізі. Одан әрі нәтиже - дерексіздік.
Білімді қажетсіну ынтаны туғызады. Сөз, сан, шама - ақыл жемісі, оның
негізі, оқытудық қарапайым құралдары.
Жаратушы балаға күш береді. Ол баланы дамуға итермелейді. "Көз көргісі,
құлақ естігісі, аяқ жүргісі, қол ұстағысы, жүрек сенгісі, жақсы көргісі, ми
ойланғысы келеді" - деген. Осы тұжырымдарға сай И.Г.Песталоцци буынға бөліп
оқыту, алдымен сурет салуға үйрету, содан кейін жазуға үйрету тәсілдерін
қолданған. Бақылау әдісін, баланың бақылаудан алған әсерлерін талқылатуды
қолданған. Оның пікірінше "заттар мен құбылыстарды бақылаған баланың ойы
оянып, сөйлегісі келеді".
Адамның дүние туралы түсінігі алғашңыда анық емес, оны реттейтін оқыту
арқылы жиналатын білім қоры, өйткені ол ақыл-ой жұмысын туғызады. Бірақ
білімді бере беру жеткіліксіз, ақылдық қуатын арттыру керек. Ол үшін түрлі
жаттығулар, балаға сөйлеу, ойлату, сұрақ-жауап тәсілдері қолданылған.
Пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген. Ұлы педагог
көрнекілік әдісін Я.А.Коменскийге қарағанда терең жазып, ақыл-ой жұмысына
керектісі еңбек пен тәжірибе деген.
Жан Жак Руссо (1712-1778жж.) "Эмиль немесе тәрбие туралы" (1762ж.)
деген еңбегінде халыққа білім беруді, әр адамды дамытуды, баланың
белсенділігін көтеруді ұсынды. Өз заманының мектебін өмірмен
байланыспағаны, кітап тілімен көп сөйлегені үшін сынады, Руссо баланың
қажеттілігін қанағаттаңдыратын оқыту теориясын ұсынды. Бұл тұжырымдамаға
сейкес баланы өмірге бейімдеу керек деп, тәрбиешілерді оның қажеттіліктері
мен қызығушылықтарын ескеруге шақырды.
Оның оқыту мен бала өмірінің байланысы, бала табиғатын зерттеу,
шығармашылық күшін дамыту, еңбекке дайындау сияқты идеяларының
педагогиканың дамуы үшін маңызы зор болды.
Ұлы орыс педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824-1870 жж.) басқа
тілде оқыту баланың табиғи куші мен қабілетін әлсіретеді, сондықтан оны ана
тілінде оқыту керек деді. Ушинский бастауыш мектеп жұмысының негізгі
бағыттарын, жеке пәндердің мазмұнын анықтауға көп үлес қосты.
Халық шығармашылығы - ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар білімділікке
көмектеседі. Зейінді жаттыңтыру, есте сақтауды жақсарту, қайталау,
жүйелілік, сабақтастық, беріктік принциптері, оқытудық түрлі әдістері
баланың берік білім алуын қамтамасыз етеді2.
Надежда Константиновна Крупская (1869-1939жж.). Оқушылардың
дүниетінымын қалыптастыру үшін оларға терең білім керектігін, әр пәнді
басқа пәндермен және өмірмен байланыстыруды атап көрсетті. Мұғалім теория
мен тәжірибенің бірлігі арқылы жекелеген пәндер арасында байланыс орнату
керек деді.
Н.К.Крупская политехникалық оқуды қолдап, оқу жоспарына жалпы
техникалық пәндерді енгізуді ұсынды. Ол оқуды өнімді еңбекпен
байланыстыруға шақырды.
Антон Семенович Макаренко (1888-1939 жж.). А.С. Макаренко оку пәндерін
жүйелі оқытуды қүптады. Ол сол кезде қолданылған дальтон-жоспары, жобалау
әдісі сияқты оқыту әдістеріне қарсы шықты.
Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970 жж.) оқытуды ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды құралы деп қарады. Оқытудық табыстылығы мектептегі
мұғалімдердің рухани өміріне, ой-өрістерінің кеңдігіне, мәдениеттілігіне
байланысты деді. Сонымен қатар өнімді еңбек, зерттеу жұмыстары, эксперимент
жүргізу, құбылыстарды, әдебиеттерді өз бетімен түсіну ой жұмысын
шапшаңдатады.
Өткен ғасырдық 80-жылдарының аяқ кезінде ынтымақтастық педагогикасы
одан әрі дамыды.
Оның негізгі идеялары:
• Сабақ үстінде оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу. Маңызды міндет -
баланың оқуға деген ықыласын ояту, оны өзінің табысына, ісінің алға
басқанына, дамығанына қуанту.
• Қысым жасамай оқыту. Ынтымаңтастық педагогикасының бір принципі -
оқушыларды қорңытпау, еркін ұстау, өз күшіне
еендіру.
• Қиын мақсат қою идеясы. Жаңашылдар сабақтарының дәстүрліден айырмашылығы
- балалармен ынтымақ, оларды қиын мақсатқа жетуге жігерлендіру.
• Тірек идеясы. Жаңашыл мұғалімдер пәндік, сөздік ақпараттарра алуан түрлі
нұсқауларды (сызба, кестелер, т.б.) енгізді, олар есті, қисынды, қиялды,
ойдық алгоритмдік формаларын дамыту құралы.
• Өз еркімен тандау идеясы. Владимир Федорович Шаталов оқушыларға көп
есептер береді, ал олар қалаған есебін шығарады.
• Озу идеясы сабақта, алдаөтетін тақырыптарға уақыт беріледі.
• Ірі блоктар идеясы.0қулықтың 3-4т арауы бір сабақта оқылады.
• Өзін-өзі талдау идеясы. Шалва Александрович Амонашвили балаларды
өздерінің іс-әрекеттерін бағалауға және пікірлерін нйтуға үйретеді. Оның
оқушылары жолдастарының жұмыстарын тексереді және бағалайды.
• Сыныптағы ақыл-ой жұмысы. Шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің
сыныпта білімге деген қүштарлық, биік мақсатқа жетуге деген құлшыныс бар.
• Жеке тұлғалық тұрғы. Жаңашыл мұғалімдердің сабағында әр оқушы өзін жеке
тұлғамын деп сезінеді, мұғалімнің өзіне деген адал ниетін көреді.
Дидактика және жеке әдістемелер. Қазақстанда дидактика мен жеке пән
әдістемесінің негізін салушылар
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889жж.) орыс тілін қазақтарға үйрету курсының,
оқу жоспарларының, бағдарламаларының авторы.
Ол орыс тілі мен қазақ тілінің айырмашылықтарын анықтады. Оқыту процесінде
көрнекілік, әңгімелеу, кітаппен жұмыс әдістерін кең қолданды. Ы.Алтынсарин
орыс тілін үйрету үшін дайындық сыныптарын ашты, ауызша сөйлеу тәсілі
қолданылып, орыс әдебиеті, грамматиканы оқытқанда казақ тілінде аз
сөйлеткен, сөздік жұмыстары жүргізілген.
1879 жылы оқу құралы "Қырғыз хрестоматиясы" шықты. Бұл бірінші, қазақ
тіліндегі оқу құралы, оған ауыз әдебиеті шығармалары, өсімдік, техника
атаулары енгізілді.
Ахмет Байтұрсынов (1873-1937 жж.) қазақша оқыту әдістемесінің негізін
салушы. "Оқу ана тілінде жүргізілсін" — деген талапты бастаушы.
1912 жылы тұңғыш рет "Әліппе" жазды, ол халықты сауаттандырудың басты
құралы болды. Бұл оқу құралы әрі сауат ашу, өрі ұлттық дүниетінымды іске
асыру мақсатын қойды. 1926 жылы бұл "Әліппенің" жете өңделген жаңа түрі
жарияланып, қазақ халқының сауат ашу мектебінің басты құралы болды. Әдіскер
оқушыларға ереже жаттатудық тиімсіз екенін дәлелдеп, түсіндіру, талдау,
қорыту тәсілдерін қолдануды ұсынды. Сол сияқты әдебиет сабағын оқытқанда
әсерлендіру, талдау, бейнелеу, тұжырымдау тәсілдерін қолдану қажет екенін
"Қай әдіс жақсы" (1928ж.) деген мақаласында айңын баяндайды. Халыққа білім
беру ісі үшін халықтың (ұлттың) ана тіліндегі жазуы, оқу құралдары болуы
керек. Міне, осындай өзекті мәселелерге Ахмет Байтұрсынов ерекше мән беріп,
ұлттық емлені, грамматиканы ғылыми негізде жаңадан құрып, оны жүзеге
асыруға басшы болды. Халықты надандық түнегінен шығару үшін оған білім беру
қажеттігін дәлелдеді. 1913 жылғы "қазақша оқу жайынан" деген мақаласында
"бала оқытатын адам оған үйрететінін, оның көңіл сарайын, мұғалімдік
ғылымды жақсы білу керек", - дейді.
Жүсіпбек Аймауытов (1890-1931 жж.)- "Тәрбиеге жетекші" (1924) деген
еңбегінде баланы оқытудық ережелерін, заңдарын баяндайтын, оқытудық дұрыс
жүйесін тауып, білім берудің шарттарын көрсететін педагогика бөлімі
"дидактика" деп, дидактикаға қазақ тілінде тұңғыш ғылыми анықтама берген.
Ж. Аймауытов баланың ақылын, сезімін, ерік-жігерін, мінезін тәрбиелеу
керектігін атап көрсетті. Балаға туған елдің салт-санасын, әдет-ғұрпын
көрсетуді ұсынды. Баланың тіл байлығын арттыруға ерекше көңіл бөлді.
Мағжан Жұмабаев (1893-1938 жж.)- Ол зейінді тәрбиелеу жолдарын
көрсетті. Олар:
• мұғалімнің қатты сөйлеуі;
• суреттердің бояуының ашықтығы;
• әсердің күштілігі;
• затты көрсету, суретін салдыру, балшықтан сол затты жасату.
Баланың ойын бөлетін сабаққа қатысы жоқ заттар, мұғалімнен қорқу, не көзге
түскісі келу сияңты сезімдер. Осы құбылыстарға жол бермеу үшін М.Жұмабаев
сабақтарды түрлендіруді, әсерді жаңалауды, оқуды енді бастаған балаларды 5-
10 минут оқытуды, жіща білім мен ескі білімдерді байланыстыруды, жақыннан
алысқа, таныстан бөтенге қарай оқытуды ұсынды.
Сонымен дидактика бойынша көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл
жұмыстар одан әрі жүргізілуде. Қазір дидактиканың алдында көптеген
міндеттер тұр. Олар:
• І-ХІ сыныптарға арналған жаңа оқулықтарды жазуды бітіріп, оларды
мектепке енгізу;
• аз комплектілі мектептердегі, мектепке дейінгі мекемелердегі оқу
процесін жетілдіру;
• білімдік процеске жаңа технологиялар енгізу;
• мектептерді комьютрлендіруді 2002 жылы аяқтау;
• мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарды жасауды аяқтау, оларды кезең-
кезеңмен мектептерге енгізу;
• ерекше дарынды балаларды оқыту бағдарламаларын ғылыми негіздеу;
• білім беруді ізгілендірудің ғылыми әдістерін жасау.
3. Оқыту процесінің қозғаушы күштері. Оқыту процесінде кездесетін қарама-
қайшылықтарды шешу — оқыту процесінің қозғаушы күші болып табылады. Оқу
процесінің негізгі қозғаушы күші оқушылардың алдына қойып отыратын
мұғалімнің міндеттері мен оларды орындауға қажетті оқушылардың білімдері,
іскерлігі және ақыл-ойлары арасындағы қарама-қайшылық. Басқа қарама-
қайшылықтар, оқу материалын баяндау жүйесі мен оқушылардың меңгеруі
арасында, мұғалімнің түсінігі мен оқушы түсінігі, теориялық білімдер және
оларды тәжірибеде қолдану, оқу процесіндегі қиындықтың деңгейлері, сипатын
дұрыс анықтау және оларды оқушылардың түсінуі, мұғалімнің материалды жатық
баяндауы және әрбір оқушының оны түсінуі араларында болады.
Мысалы, ынтымақтастың педагогикасы дәстүрлі педагогиканың
кемшіліктерімен күресіп, ондағы көптеген қарама-қайшылықтарды шешуге ат
салысты. Олар:
• оқушылардын, қызығушылығы және сабақ тақырыбы арасындағы қайшылық;
Оқушылардың пікірінше мұғалімдерімен жанжалдасуының себептері:
1. Мұғалімнің оқушының намысына тиіп, дөрекілік, ұстамсыздық көрсетуі.
2. Бағаны дұрыс қоймау.
3. Мұғалімнің сабақты қызықсыз өткізуі.
4. Үй тапсырмасын орындамау.
5. Сабаққа қатыспау.
4. Білім, іскерлік, дағды. Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар
мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке
адамның игілігіне айналыру үшін оны ойлау операциясы, талдау, синтездеу,
салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау
операциясына сүйеніп өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың
негізгі ережесі, яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз
бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Оқушылардың білімі - оқыту процесінің, ең бірінші кезекте оқу
материалдарын меңгерудің нәтижесі. Сондықтан оқушылардың білімді меңгерген,
меңгермегенін оқыту жобаларымен-бағдарлама, оқулықтарымен салыстырып
анықтайды.
Білім - қандай да бір іс-әрекетті жасау негізі. Іс-әрекет жеке тұлғаны
калыптастырады.
Білім - қоғамдық-өндірістік тәжірибеде қолданылады, меңгерілген білім
көмегімен адам жаңа білімдер жасауға қатысады, еңбекке дағдыланады,
қоғамдық-материалдық байлықтың артуына, рухани мәдениеттің дамуына өз
үлесін қосады. Осылайша жеке тұлға сапалы білім керектігін, оның пайдасын
көреді. Білім жеке тұлғалық бөлікке енеді. Бұл жағдайда оқыту балаға тек
білім беретін процесс емес, ол баланын, жеке тұлғалық бағыттарын, жақсы мен
жаманға көзқарастарын қалыптастырады.
Әл Фараби "Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті жақсарту -
барлығы да білімділікке байланысты. Білім мен өнерді меңгергеннен кейін
адамда іскерлік пен өз бетінше әрекеттену, одан соң парасаттылық пайда
болады"- деген.
Білім толық, жинақы, жүйелі, берік, пәрменді болу керек.
Аталған белгілер ақыл-ой сапаларын қалыптастырады. Олар: белсенділік,
өздік, өнімділік, сыншылдық, ұғымталдық, тұрақтылық, тереңдік.
Білім өздік жұмыс және сабақтан тыс шығармашылық іс-әрекетте қолданылады,
сөйтіп, ой жұмысы тұрақты, терең жүреді.
Ой тұрақтылығы дегеніміз - ойдық маңызды, оқу материалдарына тоқталуы,
оларды ойда сақтау керек жерде қолдана білу.
Ойдың тұрақтылығы ақыл-ой жұмысының жоғары деңгейіне, ұзақ уақыт ақыл-ой
жұмысымен айналысуға байланысты.
Ойдық терендігі оқылған объектіні терең білуден, оны өз бетімен зерттеп,
ішкі байланыстарын, басқа объектілермен байланыстарын аша білуден көрінеді.
Материалға шығармашылық тұрғыдан қарау, алынған білімдерді теориялық және
тәжірибелік жұмыста қолдану, білімнің ішкі мотивтерге және сенімге айнауы
ойдық тереңдігін көрсетеді.
Сонымен біз білімнің аса маңызды қасиеттеріне тоқталдық.
Ол қасиеттер білімді меңгеру процесі арқылы пайда болады. Меңгеру -
аниқатты білу арқылы болмысты тану процесі.
Меңгеру нәтижесінің сапасы оқушылардың білім, іскерлік, дағдыларын бағалау
арқылы анықталады. Білім сапасы- білімді меңгеру нәтижесі.
Іскерлік — бұл кез келген іс-әрекет емес, ол табысты, тиімді орындалатын іс-
әрекет. Іскерлік дегеніміз - іс әрекетті жақсы істеуге керекті жұмыс
тәсілдерін белгілі бір жағдайларға байланысты таңдау және қолдану, адамның
жұмысты жаңа жағдай-дп оиімді, сапалы, уақытында істей білу қабілеті.
Іс-әрекет іскерлікке айналу үшін педагогикалық жағдайлар жасалады.
Іскерліктің құрамы күрделі. Оған "елес, ұғым, білім, дағды, зейінді
шоғырландыру, бөлу, ауыстыру, қабылдасау, ойлау, іс-әркет процесін реттеу
және өзін-өзі бақылау дағдылары" енеді. Осы бөліктердің бірлігі арқылы
оқушы өз жұмысының нәтижесін түсініп, оған жету үшін іс-әрекеттің тиімді
тәсілдері арқылы жұмыс істеп жақсы нәтиже алады. Дидактиктер іс-әрекетке
байланысты теориялық және практикалық (өлшеу, есептеу, энергия көздерін,
реактивтерді қолдану, т.б.) іскерліктерді бөледі. Ал психологтар психикалық
процеске керек ес, қабылдау, ойлау іскерліктерін атайды.
Танымдық іскерлік (бақылау жүргізе білу, тәжірибе жасау, әдебиетпен жұмыс
және басқалары оқу еңбегінің жалпы іскерліктері оқушының өз жұмысын
жоспарлауынан, оны тиімді ұйымдастырудан, бақылаудан көрінеді.
Психология және дидактика тәжірибесі оқу бағдарламаларына өте маңызды
оқу іс-әрекеттерін енгізуді талап етті. Олар:
• арнайы іскерлік;
• оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерлігі;
• ақыл-ой іскерлігі.
Білім мазмұнын жетілдіру әр түрлі білімді қолдануға керекті іскерліктерді
жинақтауды, бағдарламаға енгізуді талап етті. Осыған байланысты "Жалпы
білім беретін мектептің оқу бағдарламаларына (І-ІУсыныптар)" (Алматы,1997),
"білім, білік, дағдыларды күнделікті бақылап бағалауға қойылатын негізгі
талаптар" деген бөлім енгізілді.
Бірінші топ — арнайы (немесе жеке) іскерліктер оқушылардың бойында нақты
оқу пәндерін оқу процесінде қалыптасады. Олар оқу материалымен, жұмыс
істеуге керекті және оны түсінуге елеулі ықпал етеді.
Екінші топ - оқушының оқу жұмысын тиімді ұйымдастыру іскерліктері: оқу
материалдарын меңгеру, талдау, оларды түрлі танымдық міндеттерді шешуге
қолдану, жұмысты безендіру, Өз жұмысын бақылау, оның нәтижелерін түзету,
өзінің іс-әрекетін басқару.
Үшінші топқа интеллектуалдық іскерліктер енеді. Олар: талдау және жинақтау,
қорытындылау және саралау, абстракция және нақтылау, салыстыру және ұқсату,
себеп-салдарлық байланыстарды табу.
Әрбір топтағы іскерліктер оқушының теориялық, ішкі және сыртқы,
репродуктивтік және өнімді іс-әрекетінде көрінеді.
Қ. Жарықбаевтың анықтамасы бойынша "дағды- алғашқыда саналы орындауды қажет
ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуы". Дағды — іс-әрекеттің автоматтандырылған бөлігі, ол іс-
әрекетті жақсы, көп күш жұмсамай, жасауға мүмкіндік береді.
Іс-әрекетке дағдыланған адам, іс-әрекетке керекті қимыл-қозғалыстарды,
жаттығуларды шапшаң жасайды.
Дағдылар ақыл-ой, тілдік, сенсорлық, ерік-жігер, мәдени, гигиеналық болып
бөлінеді. Ақыл-ой дағдылары: әдебиеттерді, сызбаларды оқу, есте сақтау,
өткенді тұрақты түрде қайталау. Тілдік дағдылар: сөйлемдерді дұрыс құру,
дәйекті дәлелдерге сүйеніп сөйлеу және жазу, таза сөйлеу, қыстырма сөздерді
қолданбау. Қозғалыс дағдылары: киіну, өзіне-өзі қызмет ету, жүріс. Еңбек
дағдылары: түрлі еңбек құралдарымен, станоктармен, машиналармен жұмыс
істеу. Сенсорлық дағдылар: ана тілін, кеңістік және уақытты қабылдау.
Ерік-жігер дағдылары: іс-әрекеттегі белсенділік, тәртіптілік, талап қоя
білу. Мәдени дағдылар: ұжымды, басқа адамдарды құрметтеу, өзін-өзі
тәрбиелеу.
Гигиеналық дағдылар: денені таза ұстау.
4. Оқыту процесінің қызметі. Оқыту процесінің өзіне тән кызметтері бар.
Олар оқытудық білім беру, оқытудық тәрбиелік, оқытудық дамыту қызметтері.
Оқытудық білім беру қызметі - бұл адам баласының білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға, ілкерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезде білімді толық игеру үіиін оған қойылатын талаптарды
ескерген жөн. Олар:
• білімнің толықтығы - оқу материалдарын түсіну үшін танымдық іс-әрекетті
іске асыру;
• білімнің түсініктілігі - оқушылардың өз бетімен ізденіп ақыл ойын
дамытуы;
• білімнің әрекеттілігі - жаңа білім алу үшін оқушыға бұрынғы білімін
шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау.
Оқытудық тәрбиелік қызметі - оқытудық тәрбилік ықпалы жайындағы идея
Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербарттың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пироговтың және
К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф.Гербарт оқыту - адамгершілік тәрбиесінсіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фараби "тәрбиесіз білім адамзаттың қас
жауы болады" деп, қатты ескертті. Білім беру мен тәрбиелеу біртұтас әрекет
екендігін дәлелдеген ғүламалар соған байланысты. Өз шығармаларында сол екі
негізге байланыстырып құра білді. М. Дулатов "Оқытудағы мақсат жалғыз
құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру керек"
екендігін баса айтып, оқу мен тәрбиенің біртұтас педагогикалық әрекет
екендігін дәлелдеді.
Мағжан Жұмабаев көру, есту, сипау, иіскеу, бұлшың ет сезімдері
арқылыәдепке, әдемілікке, сымбаттылыққа талғампаздыққа тәрбиелеу керек, сол
тәрбиелер арқылы зейін қалыптасады, баланың ақылы ересек адамдарға
қарағанда төмен, екеніне байланысты тәрбиелік іс-әрекетте тәлімді тәсіл
қолдана білу керек екенін түсіндіреді.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетінымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз байланыста
өткізіледі.
Оқытудық дамыту қызметі. Оқыту процесі, білімді меңгеру оқушыны дамытады.
Оқушының тілі, ақыл-ойы, сенсорлық және қозғалыс аймағы, сезімі, ерік-
жігері, қажеттіліктері, мотивтері дамиды. Оқыту - жеке тұлғаны дамыту
құралы. Л.С.Выготский (1896-1934) тұжырымдаған психологияның маңызды
заңдарының бірі - баланың дамуы оқытуға байланысты. Сондықтан білім
мазмұнына баланы дамытатын материалдар енгізіледі. Оқыту процесінде
П.А.Гальпериннің ақыл-ой жұмысын кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
М.Н.Скаткиннің, И.П .Лернердің мәселелік оқыту әдісі баланы дамытуға
бағытталған.
Қазіргі оқыту тек білім берумен шектелмей, оқушыны әр жақты дамытуға,
алдымен ақыл-ойды дамытуға бағытталған.
Сонымен оқыту процесінің 3 міндеті болды. Олар бір-бірімен тығыз байланысты
және оқытудық барлық бөліктерінде жүзеге асады.
5. Оқыту процесінің негізгі құрамдық бөліктері. Дидактика тарихында оқыту
мақсаты туралы екі көзқарас болды. Біріншісі: мақсат - жеке тұлғаның ақыл-
ойын, есін және басқа қабілеттерін дамыту деген тұжырым. Екіншісі: мақсат -
ғылым негіздерін меңгерту, өмірге қажет нақты білімдер беру.
Қазіргі оқыту мақсаты білім туралы мемлекеттік құжаттарда белгіленген. Ол
мұғалімнің сабақ жоспарларында нақтыланады.
Оқу материалын меңгертудің әрбір кезеңінде мұғалім өзінің алдына 4 түрлі
дидактикалық мақсат қояды. Олар:
• оқушыны оқу материалымен таныстыру және оны бірінші рет бекіту;
• оқығанды еске түсірту, іс жүзінде репродуктивтік және продуктивтік
деңгейде қолдандыру;
• білім және іскерлікті қолдану арқылы жүйелеу;
• білім, іскерлікті бақылау және есепке алу.
Оқыту мазмұны - оқыту процесінде оқушы меңгеретін ғылыми білімдер,
тәжірибелік іскерлік, дағды, іс-әрекет және ойлау тәсілдері, оқыту мазмұны
пән бойынша жасалған мемлекеттік оқу жоспарында, мемлекеттік оқу
бағдарламаларында, оқулықтарда жазылған.
Оқыту процесінің бастапқы кезеңінде мұғалім оқушыларды оқу материалдарымен
және оны қолдану әдістерімен таныстырды. Оқу материалының жаңа бөлігін
меңгеру және бекіту қатар жүреді. Оқытудың мақсаты - оқу материалының
негізгі ойын және тәжірибелік маңызын оқушыға меңгерту.
Бкінші кезенде оқу материалы қайталанады және оқушылар маған білімдерін
қолданады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты -алған білімді нақтылау, кеңейту,
кең түрде жаңғырту, тәжірибелік қолдану.
Үшінші кезеиде мұғалім оқушылардың тәжірибелік жұмыстарын ұйымдастырады,
сол арқылы ұғымдарын жүйеге келтіреді. Оқушы алған білімін мұғалімнің
көмегімен де және өз бетімен де қолданады, меңгерген білімдерін бір-бірімен
салыстырады. Бұл кезеңдегі оқыту нәтижесінің көрсеткіші:
• оқушылардың мәселелерді өз бетімен шешуі;
• білімді түрлі жағдайларда қолдана білуі.
Оқыту процесін кезеңдерге бөлу, талдау оның ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді.
Бірінші ерекшелік. Оқыту мен оқудық бірлігі. Олардың біреуін өзгерту,
екіншісінің өзгеруіне де ықпал етеді. Оқыту барысында осы бөліктер арасында
үйлесімді дидактикалық өзара әрекет болу керек.
Іс-әрекет субъектілерінің жақсы қарым-қатынасы оқытудық нәтижелерін
көтерудің негізгі жолдарының бірі.
Оқыту процесінің екінші ерекшілігі: оқыту және оқудық өзара байланысы
аркылы білім мазмұны оқушының іс-әрекетіне негіз болады.
Бір циклден екіншісіне жоспарлы түрде өту - оқытуды басқаруға қойылатын
келесі талаптардың бірі.
Үшінші ерекшелік оқу ақпараттарын оқушылардың қалай қабылдасағанын, оны
меңгеру нәтижесінде қандай ішкі процестер өтетінін, қандай жағдайлардың
оқытуға ықпал ететінін бірден бағалауға болмайтындығында. Оқу процесінде
жоспардан ауытқулар болуы мүмкін, оның алдын алу үшін мұғалім ең басты
ұғымдарға назар аударады.
Оқытушы іс-әрекеті. Оқыту - оқыту процесінің негізгі бөліктерінің бірі.
Оқытушының іс-әрекеті оқушымен тікелей де, жанама да байланыста жүзеге
асырылады. Оқыту процесі оқу процесінің белсенділігін талап етеді. Бұл
талапты орындау оқушылардың іс-әрекетін мұғалімнің ұйымдастыруына,
бақылауына, өздігінен білім алуды жолға қоюына, өз мақсаты мен оқушы
мақсатын сәйкестендіруіне байланысты. Оқытушы:
• оқу ақпараттарын іріктейді, жүйелейді, бөліктерге бөледі және оқушыларға
ұсынады.
• осы ақпараттарды үйретеді, меңгертеді, олармен істелетін жұмыс әдістерін
белгілейді.
• әрбір оқушының білімдер жүйесін меңгеруін және оларды оқу- өндірістік
жұмыстарда қолдануын ұйымдастырады.
• оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетіне басшылық етеді.
• оқытушы оқушылардың белсенділігін және саналылығын ынталандырады,
білімнің және оқу іс-әрекетінің сапасын бақылайды, оқыту нәтижелерін
талдайды, оқушының жеке тұлғасын одан әрі дамытуды жоспарлайды.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекеті. Оқу мазмұны және мәнін зерттеген
бихевиоризм, гешталыісихология, когнитивизм, іс-әрекет теориясы, гуманистік
психология.
Оқу - оқушылардың танымдық іс-әрекеті.
Оқушының оқыту процесіндегі іс-әрекеті бір нәтижеге жетуге бағытталған.
Осы іс-әрекеттің маңызды белгілері: өзін-өзі сынау және өз бетімен жұмыс
істей білу, қызығушылық, қажеттілік, танымымдық белсенділік, табандылық,
жігерлілік, өзінің алдында тұрған міндеттерді дұрыс түсіну, керекті іс-
қимылдарды таңдау.
Оқу іс-әрекетінің өнімдері - білімдерде, іс-әрекетте, рухани өмірде,
қоғамдық қатынастарда, бағаларда бейнеленген. Оқу іс-орекетінде тұлғаның
барлық сапалары көрінеді және қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті мазмұн, жеке іс-қимылдар, мотивтер сияқты бөліктерден
тұрады. Оқу іс-әрекеті арқылы оқу міндеттері шешілсе, оның құрамында
мынадай бөліктер болады: міндеттерді талдау; міндеттерді орындау туралы
шешімге келу; оларды шешуге керекті білімдерді еске түсіру; міндеттерді
шешу жоспарын жасау; жүзеге асыру, шешілетін міндетті бақылау және бағалау;
оқу міндеттерін шешу процесіндегі іс-әрекет тәсілдерін түсіну.
Оқыту нәтижелері, оны бағалау. Оқыту қол жеткен нәтижелерді талдаумен
аяқталады. Бірінші сабақтағы ең басты назар оқушыға жаңа білім,
іскерліктерді меңгеруге көмектесуге аударылып, келесі сабақтарда бақылау
және талдау күшейтіледі.
Оқушылар жаттығуларды, үй тапсырмаларын жеткілікті деңгейде орындағаннан
кейін меңгерілген оқу материалын қолдануға назар аударылады. Мұғалім
оқушының фактілерді, анықтамаларды түсінгендігін тәжірибелік жұмыста
білімді дұрыс қолдануынан көріп, оқыту мақсатына жеткендігі, білімнің,
меңгерілгендігі туралы қорытынды жасайды.
Қорытындыларды шығаруға оқушылардың өздері де қатыстырылады. Сөйтіп,
оқытудық соңғы кезеңінде білімдегі, іскерліктегі кемшіліктер анықталып,
меңгерілген таңырыптармен және бөлімдермен одан әрі жұмыс істеу жолдары
белгіленеді.
Мотив — оқу қызметінің маңызды бөлігі.
Оқу іс-әрекеті, мазмұны оқушыны оқуға итермелейді. Оқу-танымдық мотивтері
(Д .Б.Эльконин) бар оқушы ақпараттармен шектелмей, әр пәндегі іс-әрекет
тәсілдерін үйренуге тырысады.
Оқу танымын алға бастыратын жағымды себептер болып табылады. Танымға
оқушының ыңыласы болу керек. Оған қалай қол жеткізуге болады? Педагогика
ғылымы бұл сұраққа толық жауап берген жоқ. Іс-әрекеттің негізгі себептері -
қажеттілік, қызығушылық.
Мұғалімнің жеке тұлғасы, іс-әрекеті, оқу материалы мазмұны, оны меңгерту
әдістері оқушының оқуға деген ықыласын оятып, жақсы сезім, қызықты
сабақтар, жаңа көрнекіліктер, техникалық құралдар оқушыларды сабаққа
қызықтырады. Болашақты ойлап пәндерге қызығу, түрлі пәндерге қабілет,
белсенділік, ата-аналарының алдындағы парыз баланың білім алуына себепші
болады.
Мұғалімнен, "екіліктен қорқып оқу" жағымсыз қылыққа жатады.
Дидактикалық жүйелер уақыт талабына сай өзгеріп отырады. Мысалы,
И.Гербарттың (1776-1841) дидактикасы кейін дәстүрлі оқыту түріне айналды.
Онда Я.А.Коменский (1592-1670) дидактикасының, сол сияқты ертедегі
догматикалық және схоластикалық жүйелердің әлементтері болды. Д.Дьюй (1859-
1952) дидактикасы дәстүрлі дидактика негізінде пайда болды. Сол сияқты
қазіргі бағдарламалық немесе компьютерлік оқытулар да бұрынғы жүйелер
жасаған негізге сүйенеді.
Тәжірибеде оқытудық көптеген түрлері қолданылуда. Мұғалімдер барлық пайдалы
оқыту түрлерінен бас тартпай, жақсыларын жаңа жүйеге пайдалануда.
Догматикалық оқыту- европада көп ғасырлар бойы өмір сүрді, оқушылар болмыс
факті, құбылыстарын және олардың арасындағы байланыстарды дайын күйінде
жаттады. Оқушылар бұл материалды есте сақтап, сөзбе сөз еске түсіруі керек
болды.
Олардан білімді тәжірибеде қолдану талап етілген жоқ. Оқытудың бұл түрі
механикалық естің дамуына көмектеседі, бірақ жеке тұлғаның ақыл-ойының
өсуіне жағдай жасамайды. Қазіргі мектепте көп қолданылатын оқыту түрлері:
түсіндіру - суреттеу, проблемалық, т.б.
Түсіндіру — суреттеу арқылы оқыту. Оның мәні атынан көрінеді. Түсіндіру
және көрнекілік - мұндай оқытудық негізгі әдісі, тыңдау және есте сақтау -
оқушы іс-әрекетінің жетекші түрлері, оқылғанды қатесіз жаңғырту - негізгі
талап және тиімділіктің негізгі өлшемі. Бұл оқытудық кең тараған түрі. Оны
ғылыми негіздеген және сипаттаған неміс ғалымы И.Гербарт. Осы дидактикалық
процесте оқытушы мен мұғалімнің іс-әрекетінің кезеңдері мынадай болады:
Түсіндіру - суреттеу арқылы оқытудық жақсы жақтары: уақыт үнемдейді,
мұғалім мен оқушылардың күшін саңтайды, оқушылардың күрделі білімдерді
түсінуін жеңілдетеді, процесті тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сонымен
қатар оның ірі кемшіліктері бар. "Дайын" білімдер оқушыларды өз бетімен
ойлауға үйретпейді, жеке оқушылармен жұмыс істеу мүмкіншілігі шектеулі,
оның ақыл-ой қабілетін және оқушының іскерлігін нашар дамытады.
Сондықтан дидактикада, әсіресе XX ғасырда, өнімді (репродуктивтіктен өзге)
ойлауға, шығармашылық ой дағдыларына үйрететін модельдерді іздестіру жүрді.
Осылайша проблемалық оқыту пайда болады.
Проблемалық оқыту кезінде мұғалім ізденіс жұмыстарын ұйымдастырады, оның
барысында оқушылар жаңа білім, іскерліктерді меңгеріп, жалпы қабілетін,
зерттеу белсенділігін дамытады, шығармашылыққа үйренеді, оқу мен оқыту
сипаты өзгереді. Оқушылар шағын зерттеу және шығармашылық-тәжірибелік
жұмыстар мен айналысады. "Зерттеу" арқылыжаңабілімдер - факті, заңдылықтар,
ұғымдар, принциптер, теориялар, (режелер, алгоритмдер қалыптасады.
Проблемалық оқыту процесі мынадай:
• Проблемалық жағдай жасау және мәселе қою.
• Мәселені шешу жолдарын - гипотезаларды ұсыну.
• Таңдап алған гипотезаның дұрыстығын жаратылыс-математика бағытындағы
пәндерде тәжірибе арқьшы гуманитарлық пәндердегі ережелердің дұрыстығын
түпдеректер арқылы тексеру.
• Нәтижелерді қорыту: жаңа білім, іскерліктерді оқушылардың бұрынғы білім,
іскерліктеріне қосу, оларды теория меп тәжірибе арқылы бекіту.
Мұғалім әр кезеңде басшы, оқуды ұйымдастырушы. Оқушылардың белсенділігі
материалдық күрделілігіне, оқушылардың дайындықтары мен деңгейлеріне,
жабдықтарға байланысты.
Мәселелі оқыту, меңгеру үшін мұғалім мәселелік жағдаят, мәселе, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.