Банкілік несиелеудің құқықтық негіздері.
Кіріспе
1.Несиелік қатынастардың мәні
2.Заң және банкілік несие.
З. Банкілік несиелеудің принциптері
4.Несиелеудің әдістері мен ссудалық шоттардың формалары.
5.Банкілік несиелеуді қамтамасыз етудің ерекшеліктері.
Банкілік несиелеуді тұрақты кәсіптік қызмет ретінде іске асыру
БАНКІЛІК ТЕРМИНОЛОГИЯЛЬІҚ СӨЗДІК
1.Несиелік қатынастардың мәні
2.Заң және банкілік несие.
З. Банкілік несиелеудің принциптері
4.Несиелеудің әдістері мен ссудалық шоттардың формалары.
5.Банкілік несиелеуді қамтамасыз етудің ерекшеліктері.
Банкілік несиелеуді тұрақты кәсіптік қызмет ретінде іске асыру
БАНКІЛІК ТЕРМИНОЛОГИЯЛЬІҚ СӨЗДІК
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы несиелік қаты-. настармен тікелей байланысты. Кез келген басқа да қатынастар секілді, несиелік қатыпастар да мемлекетте құқық арқылы реттеледі. Демек, қандай да бір мемлекеттің зандарының ерекшеліктеріне несиелік қатынастардың қызмет етуінің өзінді ерекшеліктері тәуелді болады. Қазақстан Республикасының казіргі заңдары үнемі дамып отыратын, өзіне жиі өзгеріске ұшырау тән нормалар жүйесі.
Заң шығарушылар қазіргі кезде қабылданып жатқан жаңа заңдарды, бұрын қабылданған заң актілеріне енгізілетін толықтырулар мен өзгерістерді жақсылап, терең зерттеуі қажет. Себебі, күші бар заңдардың бір кемшілігі олардың тұрақсыздығы болып отыр. Заң актілерінің тұрактылығы мемлекеттегі саясаттың, соның ішінде, ақша-несие саясатының бағыттарын анықтауға негіз болар еді.
Қазіргі уақытта мәмлеге қатысушылардың банкир және кәсіпкер сияқты екі категориясымен шектелуге болмайды. Ссудалық капи¬тал беруді казіргі кезде банктермен қатар әр түрлі мекемелер де іске асырады. Мысалы: қаржылық компаниялар, сақтандыру және зейнет қорлары және т.б.
Несие алушылардың құрамы да күрт өзгерген. Бұрынғы қыз¬мет еткен кәсіпкерлерге банкілік емес несие - қаржылық мекемелер, тұрғындар, Үкімет, жергілікті билік органдары қосылды.
Несие-қаржылык мекеме қаншама әмбебап болғанымен олардың әрқайсысының қызметі оның қандай экономикалық саланы таңдағанына байланысты. Ол кіші бизнес, сыртқы экономикалық қызмет, жер учаскелерін кепілге беру, ірі инвестициялық жобалар және т.б. болуы мүмкін.
Заң шығарушылар қазіргі кезде қабылданып жатқан жаңа заңдарды, бұрын қабылданған заң актілеріне енгізілетін толықтырулар мен өзгерістерді жақсылап, терең зерттеуі қажет. Себебі, күші бар заңдардың бір кемшілігі олардың тұрақсыздығы болып отыр. Заң актілерінің тұрактылығы мемлекеттегі саясаттың, соның ішінде, ақша-несие саясатының бағыттарын анықтауға негіз болар еді.
Қазіргі уақытта мәмлеге қатысушылардың банкир және кәсіпкер сияқты екі категориясымен шектелуге болмайды. Ссудалық капи¬тал беруді казіргі кезде банктермен қатар әр түрлі мекемелер де іске асырады. Мысалы: қаржылық компаниялар, сақтандыру және зейнет қорлары және т.б.
Несие алушылардың құрамы да күрт өзгерген. Бұрынғы қыз¬мет еткен кәсіпкерлерге банкілік емес несие - қаржылық мекемелер, тұрғындар, Үкімет, жергілікті билік органдары қосылды.
Несие-қаржылык мекеме қаншама әмбебап болғанымен олардың әрқайсысының қызметі оның қандай экономикалық саланы таңдағанына байланысты. Ол кіші бизнес, сыртқы экономикалық қызмет, жер учаскелерін кепілге беру, ірі инвестициялық жобалар және т.б. болуы мүмкін.
1. «Банктер және банктер қызметі жөнінде» Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысы, 1995 г.
2. « Пруденциальді нормативтер жөнінде» Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі Ережесі, 1995 г.
3. О.И. Лаврушина. Банктік ісі. М.: Банктік және биржалық ақпараттық орталығы, 1992, - 432 с.
4. П. Роуз Банктік менеджмент. М.: «Дело Лтд.», 1994
5. П. Брук. Банктік ісі және инвестицияларды қаржыландыру.
6. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. Банктік ісі. М.: «Қаржы және статистика», 1996. - 480 с.
2. « Пруденциальді нормативтер жөнінде» Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі Ережесі, 1995 г.
3. О.И. Лаврушина. Банктік ісі. М.: Банктік және биржалық ақпараттық орталығы, 1992, - 432 с.
4. П. Роуз Банктік менеджмент. М.: «Дело Лтд.», 1994
5. П. Брук. Банктік ісі және инвестицияларды қаржыландыру.
6. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. Банктік ісі. М.: «Қаржы және статистика», 1996. - 480 с.
Кіріспе
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы несиелік қаты-. настармен
тікелей байланысты. Кез келген басқа да қатынастар секілді, несиелік
қатыпастар да мемлекетте құқық арқылы реттеледі. Демек, қандай да бір
мемлекеттің зандарының ерекшеліктеріне несиелік қатынастардың қызмет
етуінің өзінді ерекшеліктері тәуелді болады. Қазақстан Республикасының
казіргі заңдары үнемі дамып отыратын, өзіне жиі өзгеріске ұшырау тән
нормалар жүйесі.
Заң шығарушылар қазіргі кезде қабылданып жатқан жаңа заңдарды, бұрын
қабылданған заң актілеріне енгізілетін толықтырулар мен өзгерістерді
жақсылап, терең зерттеуі қажет. Себебі, күші бар заңдардың бір кемшілігі
олардың тұрақсыздығы болып отыр. Заң актілерінің тұрактылығы мемлекеттегі
саясаттың, соның ішінде, ақша-несие саясатының бағыттарын анықтауға негіз
болар еді.
Қазіргі уақытта мәмлеге қатысушылардың банкир және кәсіпкер сияқты екі
категориясымен шектелуге болмайды. Ссудалық капитал беруді казіргі кезде
банктермен қатар әр түрлі мекемелер де іске асырады. Мысалы: қаржылық
компаниялар, сақтандыру және зейнет қорлары және т.б.
Несие алушылардың құрамы да күрт өзгерген. Бұрынғы қызмет еткен
кәсіпкерлерге банкілік емес несие - қаржылық мекемелер, тұрғындар,
Үкімет, жергілікті билік органдары қосылды.
Несие-қаржылык мекеме қаншама әмбебап болғанымен олардың әрқайсысының
қызметі оның қандай экономикалық саланы таңдағанына байланысты. Ол кіші
бизнес, сыртқы экономикалық қызмет, жер учаскелерін кепілге беру, ірі
инвестициялық жобалар және т.б. болуы мүмкін.
Осылайша, атаулы саладағы зерттеулердің актуальдылығы несиелік
қатынастардың ерекшеліктерімен және республика заңдарының қалыптасуымен,
сондай-ақ Қазақстанның ақша-несие саясатын жүргізудің өзіндік белгілермен
сипатталады.
Несиелік қатынастар проблемасы әдебиеттерде көптен жазылуда.
Дегенмен, мемлекеттің заңдар негізі арқылы несиелік қатынастарды
қалыптастыру жөніндегі сұрақтар нақты теориялық негіздерді қажет етеді.
Несиелік жүйенің нарық жағдайында қалыптасуы мен қызмет етуінің
қиындықтары осы проблеманы одан әрі терең зерттеуді талап етеді.
Несиелік қатынастар теориясы экономикалық ғылымның тарландары -
А.Смит, К.Маркс, Дж.Кэмпбэлл, Э.Рид, А.М.Поллард, Т.Рабзинский,
П.Самуэльсон, М.Фридмен, П.Хейне, Л.Харрис және тағы да басқа шетелдік
экономистердің еңбектерінде айтылған. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында
несиелеу мәселесі туралы Р. Абдуллаев, А. В. АникинГ Н. Анулова, В.С.
Волынский, Л. Н. Красавина, С.Жуков, О.И.Лаврушин, А.М.Максимова,
О.М.Олейник, С.М. Вильянский. И.С.Гуревич, Е.А.Флейшиц, Д.А.Зинчук және,
т.б. жазған болатын.
Қазақстанда қаржылық-банкілік жүйе сұрақтары В.К.Иришевтын,
Г.Қожағановтың, М.С.Саниевтің, Т.Т.Төлебаевтың, Ц.Л.Фридманның және тағы да
баска зерттеушілердің енбектерінде көрініс тапты.
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстарында банкілік жүйенің даму тарихының
әр түрлі кезеңдеріндегі несиелік қатынастардың қалыптасу және даму
процесіне талдау жасалған.
Атаулы проблеманы зерттеудің пәні несиелік қатынастар, олардың
сипаты мен мақсаты, банкілік несиелеудің мәні, оның құкықтық табиғаты және
банкілік несиені қайтаруды қамтамасыз етудің проблемалары, несиелік
қатынастарды реттеудің жаңа жолдарын экономикалық теория және құқықтық
ғылым тұрғысынан зерттеу, несиелік қатынастардың мәнінің дамуының теориялық-
методологиялық және ғылыми-практикалық сұрақтарын, Қазақстан
Республикасындағы несие жуйесінің дамуының басымдылығын қамтамасыз ету үшін
банкілік несиелеудің құқыктық негіздерін зерттеу болып табылады.
Ғалым-экономистердің, заңгер-құқықтанушылардың және тәжірибелі
қызметкерлердің алдында келесі міндеттер тұрды:
n несиелік қатынастардың эволюциялық, дамуының теориялық
аспектілерін, несие рыногының даму тенденциясын талдау:
n несиелік саясатты, оны іске асыру құралдарын, экономикалық даму
проблемаларын шешуде Қазақстан Республикасындағы несиелік қарым-
қатынастардың ролі мен алатын орнын талдау;
n шаруашылық қатынастардың дамуының дүние жүзілік тәжірибесін зерттеу
және Қазақстан Республикасы несиелік жүйесінің қалыптасу мүмкіндіктерін
анықтау,
n несиелік заңдардың дамуын талдау;
n банкілік несиелеудің құқықтық табиғатын және банкілік несиелерді
қамтамасыз етудің проблемаларын талдау.
Зерттеу жұмыстарының методологиялық және теориялық негізі экономикалық
теория классиктерінің туындылары, қазіргі ғалым-экономистердің несие және
несие саясатын жүргізу проблемалары жөніндегі еңбектері болып табылады.
1.Несиелік қатынастардың мәні
Нарықтық экономикада ақша саудалық капитал рыногына түсіп, несиелік-
қаржылық мекемелерде шоғырланады, содан кейін экономиканың қосымша капиталы
қажет ететін саласына орналастырылып, тиімді іске жіберіледі деген заңы
бар. Бұрынғы Кеңестер Одағы шеңберінде жазылған әдебиеттерде несиенің мәні
мен міндеттері туралы әр түрлі көзқарастар қалыптасқан.
Э.А.Вознесенскийдің пікірінше банкілік несие экономикалық категория
бола отырып, қаржылармен салыстырғанда неғұрлым жеке тәртіпте болады және
соңғылардың құрамына кіреді. Осы пікірді -А.Г.Зверев, Д.А.Алахвердян
секілді галымдар да қолдайды.
Экономистердің келесі бір тобы несиені қаржылармен қатар қызмет
атқаратын, жеке категория дейді. Мұндай
пікірВ.С.Захаровтың,О.И.Лаврушиннің , М.А.Пессельдің, В.И.Рыбиннің,
И.ВЛевчуктің еңбектерінде көрініс тапқан және толығымен марксизм
-ленинизмнің зерттеулеріне сәйкес келеді.
Несиенің жеке экономикалық категория ретіндегі менің анықтау туралы
сұрақ неғұрлым күрделі мәселелердің бірі болып табылады. В.С.Захаров және
М.А.Пессельдің айтуынша, несие дегеніміз - қарызға берілген құнның
қозғалысы. В.С.Захаров несиеге анықтама бергенде оны абстрактылы
экономикалық категория ретінде сипаттайтын белгілерді ғана есепке алады.
"Несие дегеніміз - уақытша пайдалануға берілетін құн жөніндегі қоғамдық
қатынас" - дейді ол. Осы анықтамада өздерінің өндірісі мен товар айналымы
бар барлық қоғамдық-экономикалық формацияларға тән жалпы белгілерге көңіл
аударады .
М.А.Пессельдің пікірінше, несие шаруашылыққа тән экономикалық
категория және онда мемлекет, шаруашылық ұйымдары немесе жеке тұлғалар
біріне-бірі қайтарып беру шартымен уақытша пайдалануға құн бергенде пайда
болатын өндірістік қатынастар көрініс табады. Жоғарыда келтірілген
анықтамаларда несиенің неғүрлым маңызды жақтары айтылған: Біріншіден, оның
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ақша қаражаттарын бөлуге қатыстылығы;
екіншіден, қозғалыс формасы (товар немесе ақша); үшіншіден, қозғалыстың
негізгі белгісі - қайта өндіру.
Несиенің мәнін талдау жөніндегі келесі бір методологиялық ой-
тұжырымдар Г.А.Шварцтың, И.В.Левчуктің, О.И.Лаврушиннің, В.И.Рыбиннің және
тағы да басқа авторлардың еңбектерінде айтылған.
Маркстің еңбектерін негізге ала отырып, мынадай қорытынды жасауға
болады. Біріншіден, ссудалық капитал мен проценттің әлеуметтік-экономикалық
табиғатын ашу қажет, екіншіден, проценттер әкелетін капиталды басқару
банктің ақшамен сауда жасау және несиелік қатынастарды ұйымдастырумен
байланысты қызметі ретінде жеке дараланады, үшіншіден, банкке келіп
түсетін капиталдың алуан түрлі болады.
"Несие дегеніміз - ссудалық капиталдың мерзімділік, қайтарымдылық және
ақылылық негізде іске асырылатын қозғалысы".
Несие экономикалық категория ретінде - ақша қаражаттарының жиынтығы
емес, коғамдық қатынастардың белгілі бір түрі.
Өндірістік процеске несиелік -қатынас тараптарының біреуі -несиені
өндіріс мақсатына пайдаланатын қарыз алушы ғана қатыса алады. Несиені
берушінің товар өндірісіне ешқандай қатысы болмайды.
Несие ауыстыру сатысында пайда бола отырып, құнның үздіксіз қозғалысын
қамтамасыз ететін ссудалық мәмленің формасы ретінде болады.
Осы талаптарды жүзеге асырудың экономикалық шарттары өндірістік
процестің өзінде. Құн қозғалысы несиенің қозғалысының түп тамыры болып
табылады. Несие ссуда мәмлесі ретінде товар айналымын білдіреді.
"Ақша капиталисі" ссуда мәмлесі барысында құнды беретін, алайда кейін
оны қайтарып алатын жалғыз ғана тұлға. Сауда кезінде тек бір тарап қана күн
алады, бір ғана тарап құн береді
Профессор Г.А.Шварц: "банк пен оның аппараты ғана несие беруге және
экономиканың пропорционалдығы міндеттерін орындауға бағытталғандығын естен
шығармау керек" - деп жазады. Несиелік салымдардың тиімділігі туралы
сұрақты талдай отырып, несиенің мерзімінде қайтарылуын ескеріп қана
қоймай, несие қандай негіздер есебінен өтеліп жатқандығын және қаржының
айналымының аяқталуы мен қаржыны қайтарудың байланыс деңгейін ашып отырған
жөн.
Саудалық капиталды қалыптастырудың негізі айналымда жоқ уақытша
босқалған ақша қаражаттары болып табылады. Уақытша бос ақша капиталдары
несиелендіру арқылы қосымша ақша қаражатын қажет ететін шаруашылық
салаларына жіберіледі.
Несие барлық уақытта белгілі бір шарттармен беріледі. Несиелеу
шарттары дегеніміз - несиелік мәмленің пайда болуы және оны жүзеге асыру
үшін қажетті қатынастардың жиынтығы.
Сол шарттардың ішінде маңызды екеуі бар. Біріншіден, несиелік мәмлеге
қатысушылар ерікті болуы керек, яғни; атаулы субьектілер экономикалық
байланыстардан туындайтын міндеттемелерді орындай алатындығына материалдық
кепілдіқ беруі қажет.
Екіншіден, несиелік қатынасқа қатысушылар рынок заңдарынан басқа
мемлекет заңдарын да сақтауға міндетті. Несиелеу туралы заңдарды орындамау
тараптарды әр түрлі проблемаларға әкеліп соғады.
Көріп отырғанымыздай, несиелік қатынастардың дамуы экономикалық
мүдделерге ғана емес, рынок заңдарына да тәуелді. Құқық несиелік
қатынастарды реттеудің маңызды құралы болып табылады. Бірақ ол
субьектілердің экономикалық мүдделерін қорғау құралы ретінде көрінетіндігін
де ұмытпаған дұрыс.
Несие беруші мен қарыз алушының мүдделері сәйкес келгенде ғана
қажетті болады. Тараптардың біреуі ақша қаражатын несиеге беруге, ал
екіншісі сол несиені алуға мүдделі болуы керек. Алайда мәмлеге
қатысушылардың мүдделері уақыт және кеңістік бойынша ғана емес, сонымен
қатар, сапасы жағынан да сәйкес келгенде, яғни, несие жөнінде қандай-да бір
экономикалық операция емес, өзара келісім болғанда несиелік қатынас
шындыққа айналады.
Несиелік қатынастың субьектілері ретінде қайта өндіру процесіне
қатысушы әр түрлі тұлғалар бола алады. Екіжақты қатынастар мемлекет пен
шаруашылық субьектісі, тұрғындар мен мемлекет, шаруашылық субъектісі мен
тұрғындар, жеке тұлғалар арасында болуы мүмкін. Несиелік қатынастар,
субьектілеріне қарай, мемлекеттік немесе жеке меншік негізде жүзеге
асырылады.
Ссудалық капиталдың қайнар көздерін талдау жеке экономикалық категория
ретіндегі несиенің мәнін анықтауға негіз болады.
Маркстың айтуынша, "Банктердің ссудалық капиталы ақша ұста-ушылардың
салымдарынан құралады және салым салушылар банктерге өздері берген ақшаны
несиеге беруге құқық береді... Өздігінше қызмет ете алмайтын ұсақ
мөлшердегі ақша қаржылары бірігіп, көп мөлшердегі ақша капиталын құрайды".
Қазіргі уақытта банктер несиені тек өзінің қаражатынан ғана емес,
шоттарда сақталатын, тартылған ақша қаражатынан, сондай-ақ, акциялар мен
облигацияларды орналастыру арқылы шоғырландырылған ақша қаражаттары
есебінен де бере алады.
Несиелік қатынастарға бүгінгі күні мемлекеттік банкілік істің
монополиясы жүргізілмейді. Бірақ, еліміздегі банктердің қызметіне бақылау
жүргізу үшін мемлекеттің құрал-саймаңдарының жеткілікті екендігін ұмытпаған
жөн.
Уақытша бос ақша қаражаттарын -шоғырландыру және мерзімділік,
ақылылық, қайтарылу шартымен қайта бөлу жөнінде несие беруші мен қарыз
алушының арасындағы болатын экономикалық қатынастар несиелік қатынастар деп
аталады.
Несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қарым-қатынас қарама-
кайшылықтардың бірлігі сипатына ие.
Бір жағынан алып қарасақ, тараптардың ортақ мүддесі бар - мәмле жасау,
екінші жағынан - тараптардың әрқайсысының жағдайының ерекшелігі осы ортақ
мүддені қарама-қарсы екі жаққа тартады. Қарыз алушы неғұрлым арзан несие
алғысы келеді, ал, несие беруші - неғұрлым жоғары ссудалық процентті
қалайды.
Несие беруші мен қарыз алушыдан басқа несиелік қатынастардың,
құрылымының элементі несие обьектісі болып табылады, яғни, несие берушіден
қарыз алушыға ауысатын және керісінше, қарыз алушыдан несие берушіге қайтып
тапсырылатын ақша қаражаты.
"Несиенің арқасында уақытша тоқтап қалған ақша қаражаты өндіріске және
айналымға пайдалану үшін несие қажеттілігі бар тұлғаға ауысады.
Несиелік қатынастар өндірістік қорлардың үздіксіз айналымын қамтамасыз
етеді, олардың қозғалысындағы үзілістерді жояды және нәтижесінде,
өндірістік процесті жылдамдатады.
&.2.Заң және банкілік несие.
Несиелік қатынастардың бір ерекшелігі - несиелік қатынастарды реттеуге
бағытталған заңдардың нормаларының әр түрлі құқық салаларында болуында.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында банкілік несиелеудің маңызы
зор және оны кеңінен қолдану несиелік қатынастарды нақты құқықтық реттеуді
талап етеді. Осы кезге дейінгі қалыптасқан құқықтық реттеудің жай-күйін
бағалау үшін, оны пайдаланудың мүмкіндігі мен жолдарын ашу үшін күші бар
нормативтік актілердің иерархиясы мен келісім тәртібін көрсетуміз қажет.
Банкілік несиелеуге қолданылатын нормалардан тұратын негізгі заң
актілері: 1994 жылы 24-желтоқсанда шыққан Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі, Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылы 31-тамызда қабылдаған "Қазақстан Республикасындағы банктер және
банкілік қызмет туралы", 1995 жылы 30-наурызда қабылдаған "Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы" заң күші бар Жарлықтары болып
табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің Ерекше
бөліміне деген қажеттілік байқалуда. Оны қабылдау Кеңестер Одағының ескіріп
қалған Азаматтық заңдар негіздерін қолданудан туындап отырған проблемаларды
шешуге мүмкіндік берер еді.
Нақты несиелік қатынастардың ерекшеліктеріне қарай басқа да заң
актілерінің нормалары қолданылады. Мысалы: несиелік қатынаста кепіл туралы
шарттар болса Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 25-желтоқсанда
кабылдаған "Жылжы-майтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалатын
мәмлелерді мемлекеттік тіркеу туралы", 1995 жылы 23-желтоқсанда қабылдаған
"Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы" заң күші бар Жарлықтарының
нормалары қолданылады. Несиелеу мәселелерін, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының "1999 жылға арналған Республикалық бюджет туралы" және 1998
жылдың 31-желтоқсанында қабылданған "Бюджеттік жүйе туралы" заңдарының
нормалары да реттейді.
Жоғарыда аталған заң актілері негізінен нақты құқықтық реттеуге
бағытталмаған, олар Ұлттық Банктің банкілік несиелеуді заң актілеріне
сәйкес реттеуі үшін нормативті негіз беруге сілтемелі қызмет атқарады.
Занға сәйкес реттеу нормативті сипаттағы көптеген актілер арқылы іске
асырылады. Мұндай актілер Ереже, Қаулы, Нұсқау, Бұйрық, Бағдарлама,
методикалық ұсыныстар және тағы да басқа формада болуы мүмкін.
Ұлттық Банкпен бекітілген заңға сәйкес актілерге мысалы: 1997 жылы 8-
сәуірде шыққан "Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің
шағын кәсіпкерлік субьектілерін несиелеудің минимальді мөлшері туралы",
1995 жылы 21-сәуірде шыққан "Банктерді ломбардтық негізде несиелеу туралы",
1996 жылы 31-желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі
беретін несиелердің түрлері және оларды қамтамасыз етудің фор-малары
туралы, 1995 жылы 21-қыркүйекте шыққан "Қазақстан Республикасының Үкіметін
несиелеу тәртібі туралы", 1996 жылы 24-маусымда шыққан "Қазақстан
Республикасы банктерінің несиелеу жөнінде құжаттама жүргізу тәртібі туралы"
Ережелерді атауға болады.
Несиелік қатынастарды реттейтін, занга сәйкес қабылданған нормативті
актілерге Қазақстан Республикасының актілері де жатады. Мысалы: 1997 жылы
27-тамызда қабылданған "Мемлекеттік борыштық бағалы қағаздарды шығару
тұралы" қаулы, 1995 жылы 8-желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасы Қаржы-
Министрлігінің вексельдік міндеттемелерін рәсімдеу тәртібі және кейіннен
өтеу туралы" Ереже. Осы жерде Қаржы Министрлігінің өзі де несиелік
қатынастарды заңға сәйкес реттеу құқына ие екендігін айта кеткен дұрыс
(көбіне бұйрықтар шығару арқылы).
Банкілік несиені құқықтық реттеудің тәртіпке келтірілмеуі және
кеісілмегендігіне байланысты әрбір нақты банктегі несиелеу процесі
негізінен локальді нормативті актілермен анықталады. Оларға бәрінен бұрын
нақты сол банктің несиелеу тәртібі, банктің несие беру туралы шешім
қабылдайтын қызметкерлерінің жеке категорияларының лауазымдық нұсқаулары
жатады.
Бұл актілердің құқықтық мәні - шарт жасалғанға дейін олар қарыз алушы
үшін ұсыныс болса, шарт жасалған соң ерікті түрде мойнына алған міндеттеме
болады.
Банкілік заңдардың нормаларына Республикадағы несиелеудің негізгі
бастамасын анықтау өкілдігі жүктелген, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы" заң күші бар Жарлығында:
"Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие саясатының тиімділігін және
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету
мақсатында Ұлттық Банк атаулы Жарлыққа сәйкес:
а)Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіне келісім-шарт негізінде
қысқа мерзімді несиелер береді;
б)Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіне Қазақстанның
халықаралық ұйымдарға мүшелігімен байланысты өзара келісілген шартпен
жазылымдар мен басқа төлемдерге қатысты несиелер береді деп бекітілген.
Көріп отырғанымыздай, Үкімет те Ұлттық Банктің басқа клиенттері
секілді әрбір несие бойынша тиісті келісім-шарттың негізінде қайтарып беру,
мерзімділік, нысаналы мақсатта пайдалану және ақылылық шартымен қарыз алады
екен.
Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық проценттік ставкалары бар бағалы
қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық Банкте сатып алу мерзімі алты айдан аспауы
керек, алайда қажет болған жағдайда сатып алу мерзімі жылдың аяғына дейін
ұзартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Банктер және банкілік қызмет
туралы" заң күші бар Жарлығы несие беруді банкілік қызметке жатқызады, сол
себепті несиелеу операцияларын жүргізуге банктің өкілеттігі болуы керек.
Осы Жарлықтың 34-бабына сәйкес, мәмленің атауына және тараптардың ой-
пиғылына қарамастан несие беру дегеніміз - қайтарып беру және ақылылық
шартымен, өз атынан, тәуекел ете отырып басқа тұлғаға ақша қаражатын беру.
Егер, ақша қаражатын алушы депозит қабылдауға Ұлттық Банктің
лицензиясын алған банк немесе банкілік емес қаржылық мекеме болса, ссудалық
операцияны іске асыру үшін Ұлттық Банктің лицензиясы қажет емес.
Банктің ссудалық операциялары оның бақылау кеңесі бекіткен ішкі
несиелік саясатына сәйкес жүзеге асырылады. Ішкі несиелік шартты іске
асыратын орган банктің несиелік комитеті болып табылады.
Ссудалық операцияларды іске асыру барысында тәуекел дәрежесін
төмендету мақсатында:
n заңды және жеке тұлғаларға несие беру шарттарын;
n банк қызметкерлеріне және лауазымды тұлғаларға несие беру шарттарын;
n несиелік комитеттің ұйымдастырылу құрылымын, міндеттерін және
өкілеттігін;
n несиелік комитеттің мүшелерінің жауапкершілігін;
n несиелеудің шектерін;
n несиелік келісім шарттарды бекіту тәртібін анықтайтын Ішкі несиелік
саясат туралы Ереже жасалады.
З. Банкілік несиелеудің принциптері
Несиелеудің принциптерін несиенің міндеті мен мәнін ашатын және
несиені жоспарлау, беру, пайдалану және қайтару процесіндегі экономикалық
заңдардың нақты формалары ретінде қарастыруға болады. Несиелеудің
принциптерін зерттеуге осындай методологиялық тұрғыдан қараған О.И.Лаврушин
оларды екі топқа бөлді. Бірінші топтағы принциптерге обьективті заңдармен
байланысты және барлық экономикалық категориялар мен олардың механизмдеріне
тән жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер жатады. Екінші топты несиенің
жеке экономикалық категория ретіндегі мәні мен міндеттерін білдіретін
принциптер құрайды.
Аталған классификацияға сәйкес, бірінші топқа: жоспарлылық, тиімділік,
алынған табыска қарай беру дифференциясы сияқты принциптер кіреді.
Екінші топтың принциптері: қайтарымдылық, мерзімділік, қамтамасыз
етілуі, ақылылық.
Жоспарлы-мақсатты сипат банкілік несиенің түрлері мен мөлшері
банктердің несиелік жоспарлары негізінде бекітілетіндігін білдіреді.
Несиелеудің нысаналы мақсаты несиені нақты обьектілер мен өндірістік
шығындарға жұмсауды көздейді.
Несиелеуді дифференциациялау қажетті нормаларға сай өндіріс нәтижесі
мен өнімді өткізуге қол жеткізуді талап ететін құн заңы әрекеттерімен
түсіндіріледі. Осыған сәйкес, банкілік несие қол жеткен жұмыс нәтижелеріне
қарай әр түрлі шарттармен беріледі.
Тиімділік несиелеудің міндетті шарты болып табылады. Ол өндіріс
қарқыны мен өнімді сатып өткізуге тікелей тәуелді.
Несиенің міндетті түрде қайтарылатындығы принципі қоғамның уақытша бос
ақша қаражаттарын шоғырландыру және қайта бөлумен байланысты несиенің жеке
экономикалык категория ретіндегі мәнімен ашылады.
Сондықтан бұл қаржылар банктің шаруашылық билігінде белгілі бір уақыт
қана болады және несиеелеу үшін қысқа мерзімді ақша қоры ретінде
пайдаланылады.
Қамтамасыз етілу принципі - қолда бар капитал мен несиеге берілетін
капиталдың пропорциясын сақтап отыру үшін қолданылатын принцип.
Банкіліқ несиелерді товарлық-материалдық құндылықтармен толық
қамтамасыз етудің ақша айналымының тұрақтылығы үшін маңызы зор.
Себебі, банкілік айналымның ақшалары қолма-қол ақшаға ауысады және
керісінше болады.
• Ақылылық принципі қарыз алушының несиені пайдаланғаны үшін
проценттер төлеуін білдіреді.
Несиелеудің принциптері несиелеу процесінің барлық сатыларымен
үзілмейтін байланыста болады. Мысалы: несиелік салымдарды жоспарлау
барысында жоспарлылық және нысаналы мақсат қолданылады; банкілік несиені
беру барысында - дифференциялау және мерзімділік; банкілік несиені
пайдалану барысында - қамтамасыз етілу және тиімділік; ақша қаражаттарының
айналымы аяқталғанда - ақылылық және қайтарымдылық принциптері
қолданылады.
Несие қандайда бір обьектіге тән, қажетті, тұрақты байланыстар
жиынтығымен, яғни, өзінің формасымен ерекшеленеді.
Қаржылық құқықтың теориясы мен практикасына несиенің мынадай формалары
белгілі: коммерциялық, банкілік, тұтынушылық, мемлекеттік, халықаралық,
Үкіметаралық, фирмалық және т.б. Жиі қолданылуына байланысты несиенің
коммерциялық және банкілік формалары ерекше орын алады.
Тиісті қатынастар жүйесінде несиенің қасиеттерінің сырттай көрінуі
оның қызметі (функциясы) болып табылады. Несиенің қызметі - оның мәнінің
ерекше көрінісі.
Несиенің маңызды міндеттерінің бірі - несиелік қатынастардың пайда
болуымен түсіндірілетін, уақытша бос ақша қаражаттарын қарыз алушыға беру
арқылы қайта бөлу. Кейін осы қаржылар алғашқы иесіне қайтарылады.
Несиенің келесі міндеті ақшаны несиелік операциялармен ауыстыру.
Несие алушы алған және шаруашылық айналымға түскен қаржы ақшаға тән
қызметті атқара бастайды (товарлық-материалдық құндылықтар сатып алуға,
жалақа төлеуге және тағы да басқаларға пайдаланылады).
4.Несиелеудің әдістері мен ссудалық шоттардың формалары.
Несие саласыңдағы қатынастар белгілі бір жүйе бойынша құрылады.
Банкілік несиелеу жүйесі дегеніміз - несиелік процесті ұйымдастыратын
және несиелеу принциптеріне сәйкес, оны реттеуді анықтайтын элементтердің
жиынтығы. Оның құрамдас элементтері:
n несиелік операцияда қарыз алушының өзінің қаражатының қатысуының
тәртібі мен дәрежесі;
n несиенің нысаналы мақсаты;
n несиелеу әдістері;
n ссудалық шоттардың формалары;
n ссудалық қарызды реттеудің тәсілдері;
n ссудалық қаражаттың нысаналы мақсатта және тиімді пай-даланылуын,
уақытында қайтарылуын бақылау тәртібі мен формалары.
Несиелеудің бұрынғы банкілік жүйесі шаруашылық субъектілерінің өзінің
және қарызға алған қаржыларын пайдаланудың заңмен бекітілген шегіне
негізделетін.
Несиелеудің қазіргі жүйесі үшін шаруашылық субьектілерінің
өздерінің қаражаттары мен қарызға алған қаражаттары арасындағы арақатынасын
бекітуге мемлекет тарапынан диктаттың болуы жат құбылыс.
Шаруашылық субьектілері өздерінің қызметі барысында қолда бар
қаражатының барлығын айналымға қосуға экономикалық жағынан мүдделі болады
және шаруашылық айналымына тартылған қарыз ақша қаражаттары үшін толық
материалдық жауапкершілік атқарады. Қарыз ақша қаражаттары ретінде банкілік
несие ғана емес, сонымен қатар, ақшалай және товарлық формадағы
шаруашылықаралық несие де болады. Қазіргі кезде кәсіпорындарға кімнен және
қандай мөлшерде қарыз алатындығын шешу құқығы берілген, ал оларды
пайдаланудың мән-жайлары шартпен көзделеді.
Банкілік несиелеу жүйесіндегі негізгі элемент несиелеу әдістері болып
табылады. Себебі олар осы жүйенің ссудалық шоттың түрі, ссудалық қарызды
реттеу тәсілдері, қарызға алынған қаражатты нысаналы мақсатта пайдалануды
және уақытында қайтарып беруді бақылаудың формалары мен тәртібі сияқты
элементтерін анықтайды.
Несиелеу әдістері дегеніміз - несиелеу принциптеріне сәйкес, несие
беру және оны өтеу тәсілдері.
Реформаларға дейінгі отандық банкілік істе несиелеудің екі әдісі
қалыптасқан болатын: қалдық бойынша және айналым бойынша. Алғашкы әдістің
мәні - несиенің қозғалысының (яғни, несиені беру және өтеу) товарлы-
материалдық құндылықтар, аяқтал-май қалған өндіріс, алдағы уақытта болатын
шығындар, дайын өнім және тиеліп қойылған жүк түріндегі несиеленетін
құндылықтардың қалдығымен байланысты болуында.
Несиелеудің осындай әдісі барысында алынған несие шаруашылық
субьектілерінің құндылықтар қорын көтеру үшін салған өздерінің қаражаттарын
өтейтін болғандықтан компенсациялық сипатқа ие болды.
Айналым бойынша несиелеу әдісінің ерекшелігі - несиенің козғалысы
материалдық құндылықтардың айналымымен, яғни, оларды келіп түсуі және
шығындалуымен анықталатындығында. Несиелеудің атаулы әдісі барысында
жаңадан несие беру мен бұрын алған несиені өтеу бір уақытта іске асырылуы
мүмкін. Бұл жерде несие төлем ақы төлеуді орындау үшін және негізінен,
қарызға алатын қаражатты қажет еткен сәтте берілетін болғандықтан төлемдік
сипатта болды. Несиені өтеу қарызға алынған қаражат товар айналымының
жоспарына сәйкес, толық айналымнан өткен соң іске асырылатыны.
Несиелеудің осы әдісінің арқасында шаруашылық субьектілерінің төлемдік
айналымының үздіксіз жүріп отыруына, сондай-ақ, несиенің шаруашылық
айналымға тұрақты қатысуының тұрақтылығына қол жетті.Қалдық бойынша
несиелеу әдісі шаруашылық жүргізудің нарыктық жағдайына өту кезеңінде-ақ,
банкілік реформалардың 80-жылдардағы алғашқы кезеңінде көптеген ұсақ
обьектілерді несиелеуден біртұтас схема бойынша ірі обьектілерді тек
айналым бойынша несиелеуге ауысумен байланысты іс жүзінде өзінің маңызын
жоғалтты. Сонымен қатар, айналым бойынша несиелеу өндіріс қорлары мен
шығындарының жиынтығы бойынша несиелеу
формасына көшіп, шаруашылықтың барлық салалары осы формаға дағдылана
бастады. Казіргі кезде мұндай тәртіппен мемлекеттік өнеркәсіп, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда ұйымдары несиеленеді.
Жаңа коммерциялық құрылымдарға, яғни, басқа меншік фор-маларындағы
субьектілерге қатысты ссуда беру барысында коммерциялық банктер шетелдік
тәжірибеге сүйене отырып, несиелеудің басқа әдістерін қолданады.
Шетелдік банкілік тәжірибе де несиелеудің екі әдісін қолданады.
Бірінші әдістің мәні - ссуда беру туралы әрбір сұрақтың жеке тәртіпте
шешілуінде.
Ссуда қаражаттарға деген белгілі бір нысаналы қажеттілікті
қанағаттандьіру үшін беріледі. Бұл әдіс ссуданы нақты мерзімге берген
жағдайда, яғни, мерзімді ссуда бергенде қолданылады.
Екінші әдіс барысында ссуда қарыз алушы үшін банктің бекіткен несиелеу
шегінде беріледі, ал қарыз алушы оны кажеттілік туындаған сайын төлем
құжаттарына төлемақы төлеу арқылы пайдаланады. Несиені берудің осындай
формасы несиелік желіні ашу деп аталады. Ашық несиелік желі несие есебінен
клиент пен банктің арасында жасалатын несиелік шартпен көзделген кез келген
есептік-ақшалай құжаттары бойынша төлемақы төлеуді жүргізуге мүмкіндік
береді. Несиелік желі негізінен бір жылға ашылады, бірақ одан да қысқа
мерзімге ашылуы мүмкін. Несиелік желі мерзімі кезінде клиент кез келген
уақытта, банкпен ешбір қосымша келіссөздер жүргізбей-ақ, және рәсімдемей
ссуда алуға құқылы. Алайда, Банк қарыз алушының қаржылық жағдайының
нашарлағанын анықтаса, клиентке ссуда беруден бас тарту құкығын сақтап
қалады. Несиелік желі, әдетте, қаржылық жағдайы тұрақты және жақсы танымалы
клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы
мүмкін.
Несиелік желі калпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін деп
бөлінеді. Қалпына келтірілмейтін несиелік желі ашылғанда ссуда беріліп және
оны өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қатынастар аяқталады.
Қалпына келтірілетін несиелік желі (револьверлі) кезінде несие
белгіленген шекте автоматты түрде беріледі және өтеледі. Бір жыл немесе бір
кезең аралығыңда іске асырылатын бір контрактының шеңберіндегі товарлар
тапсырысы-на ақы төлеу үшін клиенттің банкте ашатын несиелік желісі
нысаналы мақсатты (шектеулі) деп аталады.
Қалпына келтірілетін несиелік желі әдісі сырттай карағанда ірі
обьектіні айналым бойынша несиелеу әдісіне ұқсайдьі. Бірақ олардың
айырмашылыктары да бар. Мысалы: шетелдік банктер несиелік желіні тек
бірінші класты клиенттерге ашады, ал біздің банктер туралы ондайды айта
алмаймыз.
Сонымен бірге, несиелеу шегін анықтаудың тәсілдері де әр түрлі, алған
несиенің есебінен атқары-латын төлемақылардың мөлшері де көп болады.
Несиелеудің негізгі әдісі - әрбір ссуданы берген кезде клиенттің
әрқайсысының жеке-дара қаралуында.
Несиелеу әдісі несиені беру және оны өтеу үшін қолданылатын ссудалық
шоттың формасын білдіреді. Несиелендіру жөніндегі операцияларды іске асыру
үшін банк мекемелері қарыз алушыларға қарапайым және арнайы ссудалық шоттар
ашады.
Шаруашылық субьектісі үнемі банкілік несиені қажет етіп отырса және
олардың төлемдік айналымыны басым көпшілігі несиемен атқарылатын болса
қарыз алушыларға арнайы ссудалық шоттар ашылады. Несие беру үшін арнайы
саудалық шоты пайдалану товарларды сатудан түскен барлық табысты банкілік
сауданы уақытында қайтару мақсатында және қарыз алушының өзінің қаражаты
өндірістік процеске қатысуын толық қамтамасыз ету үшін осы шоттың несиесіне
ауыстырылуын білдіреді. Осылайша, арнайы шот бойынша үнемі несие беріліп
және өтеліп отырады. Бұл жерде есептік шот қосалқы оттың ролін атқарады.
Себебі, ол шот бойынша негізінен табысты бөлу және жалақы төлеумен
байланысты операциялардың шектеулі саңы орындалады. Ол үшін арнайы шоттан
клиенттің есептік шотына материалдык шығындар мен табыстар аударылып
отырылады.
Кәсіпорынға бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Алайда, банк
кәсіпорынның жеке товарлары мен шығындарын несиелеуді қажет деп тапса,
қосымша қарапайым ссудалық шот-тарды ашуына құқығы бар.
Қарапайым ссудалық шоттар банкілік істе көбінесе бір мәртелік ссудалар
беру үшін қолданылады. Осы шоттар бойынша қарызды өтеу мерзімді міндеттеме-
тапсырмалардың негізінде қарыз алушымен келісілген уақытта жүзеге
асырылады.
Егер, кәсіпорын бірнеше обьектіге қатысты несиені пайдаланса,
ссудалар әр түрлі мерзімге және әр түрлі шарттармен берілетіндігі белгілі.
Сондықтан кәсіпорын қатарынан бірнеше қарапайьм ссудалық шоттар ашуы
мүмкін.
Ссудаларды осындай ерекще есепке алудың қарызға алушының алған несиені
уақытында өтеуін бақылауды іске асыру үшін маңызы зор.
Бірақ, төлемдік сипаттағы несиені беру үшін қарапайым ссудалық шотты
қолдануға да болады. Мұндай жағдайда төлемдік несиені беру товарлық-
материалдық құндылықтар мен көрсетілген қызмет үшін төлемақы төлеуге
қаражаттың қажеттігі туындаған сайын жүзеге асырылып отырылады. Алайда,
төлемдік несиелерді беру үшін бұл шоттың осындай режимін қолдану барысында,
жиналған қарыз клиенттің табысының барлығын осы шотқа ауыстыру жолымен
емес, қарапайым тәртіпте, яғни, мерзімді міндеттеме-тапсырманың негізінде
несиелік шартта бекітілген уақытта іске асырылады.
Бірінші класты төлем қабілетті және несие қабілетті қарыз
алушыларды несиелеу банкілік істе КОНТОКОРРЕНТ деп аталатын біртұтас
активті-пассивті шотты қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл шот банктің
клиентке деген сенімінің жоғарғы формасы болып табылады. Осы шоттың дебеті
бойынша клиенттің өндірістік қызметімен және табысты бөлуімен байланысты
барлық төлемдері жүреді, ал несиеге кәсіпорынның пайдасына түсетін
табыстары мен барлық түсімдері аударылады. Шоттың несиелік сальдосы
кәсіпорынның дәл сол уақытта айналымда қанша қаражатының бар екендігін,
дебеттік сальдо - айналымға банкілік несие тартылатындығын куәландырады.
Контокорренттік шот қарапайым ссудалық шоттардан берілетін және
контокорренттік шоттың несиесіне тіркелетін немесе товар тапсырушылардың
шоттарына ақы төлеу үшін жіберілетін банкілік несиенің басқа түрлерін
рәсімдеуге клиентке тиым салмайды.
Нарықтық қатынастарға ауысуға байланысты ссудалық шоттың кең тараған
түрі пайдаланудың әр түрлі режиміндегі қарапайым ссудалық шоттар болуда.
5.Банкілік несиелеуді қамтамасыз етудің ерекшеліктері.
Банкілік несиелеуді тұрақты кәсіптік қызмет ретінде іске асыру
міндеттемелерді тиісті дәрежеде орындауды қамтамасыз ететін механизмнің
болуын талап етеді. Іс жүзінде несиені қайтармау Қазақстан Республикасында
күнделікті іске айналып отырғаны практикадан белгілі. Бұл -
міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің қажеттігін
растайтын айғақ. Осындай мән-жайларды ескеріп, банк несиенің қандай
жағдайларда және не себепті қайтарылмауы мүмкін екендігін, несие толық
қайтарылмаса банк пен оның салымшыларының мүдделері қалайша қамтамасыз
етілетіндігін терең талдап, алдын-ала анықтауы керек. Банктер өздерінің
мүдделерін қанағаттандыру үшін міндеттемелерді қамтамасыз ететін, азаматтық
құқықпен көзделген, клиентпен шартта бекітілген кез келген тәсілді немесе
заңмен тиым салынбаған басқа да тәсілдерді қолдана алады.
Банктің мүдделерін қорғау үшін таңдайтын әдіс-тәсілдердің құқықтық
табиғаты алуан түрлі. Осыған байланысты құқықтық институттарды үш топқа
бөлуге болады:
1. Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің дәстүрлі тәсілдері
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 18-тарауымен көзделген. Оларға:
айып төлету, кепіл, борышқордың мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік,
кепілпұл және заңмен немесе шартпен көзделген басқа түрлері жатады.
Несиені қайтармаған жағдайда банктің мүдделерін қана-ғаттандыруға құқықтық
кепілдік болатын сақтандыру шарттары.
3. Банктің және оның салымшыларының мүдделерін қамтамасыз етудің стандартты
емес тәсілдері (қарызды өтеуді кейінге қалдыру, қарызын кешіру, новация).
Үшінші тұлғалардың міндеттемелерін орындауын қамтамасыз етуде
қолданылатын қандай да бір мүлікті және ақша қаражатын пайдаланудың
құқықтық мүмкіндігін ескеру кажет. Себебі, заңды тұлғалардың барлығы бірдей
әмбебап құқық қабілеттігін иеленбейді. Демек, үшінші тұлғалар үшін несиелік
шартты орындауды қамтамасыз етуге өздерінің мүліктерін пайдалануға олардың
барлығының мүмкіндігі бола бермейді.
Банкілік несиелеуде айып төлетуді қолдану барысындағы аса маңызды
сәттердің бірі - оның қамтамасыз ету міндеті және шығынға сәйкес мөлшердегі
сипаты болып табылады.
Банкілік несиелеуде кепілді пайдаланудың, несиелік шартты жасау
барысында қарыз алушының да, банктің де ескеруі міндетті деп саналатын
бірқатар ерекшеліктері бар. Кепілзат ретінде берілген мүлікті, әсіресе, ірі
мүліктерді сақтауға, олардың пайдаланылуын бақылауға банктердің мүмкіндігі
болмайды. Сондықтан да банкілік несиелеуде тез сатылатын және сақтауы мен
күтіп-баптауына көп қаражат жұмсалмайтын мүліктер түрі қолданылады.
Қазіргі кезде кепіл ретінде пәтерлер, үйлер, кейде - жер учаскелері,
бағалы қағаздар, шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық қорындағы пайлар
мен үлестер, шетел валютасы, бағалы тастар мен металдар, көлік құралдары
бола алады. Кепілдің осы аталған түрлерінің әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері бар: мысалы, жарғылық қордағы акцияның, пайдың және үлестің
кепіл болу мүмкіндігі туралы сұрақты алайык, Шаруашылық серіктестіктерінің
құрылтайшыларының құрылып жаткан серіктестіктің мүлкіндегі үлеске меншік
құқығы емес, міндеттеме құқығы болады. Демек, кепіл кезінде пәннің ақшалай
құнын, яғни, заңды тұлғаға қатысушының үлесінің ақшалай эквивалентін
пайдалану туралы айтылады. Оның үлесі тіпті көлік құралы немесе ғимарат
болуы мүмкін.
Акциялар мен үлестерді кепілге алу барысында акционерлік қоғамның типі
ескерілуі керек. Акциялар мен үлестерді кейін іске асыру мүмкіндігі
акционерлік қоғамның типімен тікелей байланысты. Егер, ашық типті
акционерлік қоғамның акциялары бір тұлғадан екіншіге ешбір кедергісіз ауыса
беретін болса, жабық типті акционерлік қоғамның акциялары жөнінде бірқатар
проблемалар туындайды.
Кепіл барысында борышқор кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемесін
орындамаған жағдайда, кепіл ұстаушының кепілге салынған мүліктің құнынан
қанағаттандырылуға құқығы басым. Яғни, кепілге ұстаушының құқығы мүлікке
емес, оның құнына ғана қатысты болады. Алайда бұл ереженің кейбір
ерекшелігі бар. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы" Заң күші бар жарлығына сәйкес,
сауда жүргізілген жоқ деп жарияланған жағдайда кепіл ұстаушы кепілге
салынған мүлікті оның ағымдағы бағалық құны бойынша өзінің меншігіне
алуға құқылы.
Кепіл шарт негізінде пайда болады. Кепіл туралы шарт жазбаша формада
рәсімделеді. Кепіл туралы шартта кепілдің пәні, оның қаншаға
бағаланатындығы, мәні, кепілмен - қамтамасыз етілетін міндеттеменің
орындалуының мерзімі мен мөлшері көрсетіледі. Онда, сонымен қатар, кепілге
салынған мүліктің тараптардың қайсысында болатындығы және оны пайдалану
мүмкіндігі туралы жазылады.
Кепіл туралы шартпен, сондай-ақ, заң актілерімен көзделген
жағдайларда, банк кепілге салынған мүлікті соттан тыс тәртіпте сауда-саттық
(аукцион) жүргізу арқылы өз еркімен іске асыруға құқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
және олармен жасалатын мәмлелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар
Жарлығына сәйкес, кепіл беруіні ипотека туралы шарттың негізінде ипотеканы
мемлекеттік тіркеуден өткізуі керек. Мемлекеттік тіркеу туралы талапты
орындамау заңсыздыққа әкеледі.
Кепілдің екі түрі болады:
Кепілдің пәні кепіл берушіде қалатын жағдай (ипотека).
Кепілдің пәні кепіл ұстаушының иелігі мен билігіне өтетін жағдай
(кепілзат).
Кепілдің екі түрі де несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін
қолданылады. Бірінші жағдайда кепіл бірнеше формада болуы болуы мүмкін:
а)айналымдағы товарларды кепілге беру, мұнда қарыз алушы қарыздың белгілі
бір бөлігін өтей отырып кепілге салынған құндылықтарды пайдалана береді;
б)өндеудегі товарларды кепілге беру, мұнда қарыз алушы кепілге салынған
мүлікті өзі өңдей алады және өнделген шикізат пен өнімге кепіл құқығының
күші жүреді; в)жылжымайтын мүлікті кепілге салу.
Кепілдің екінші түрінің негізгі екі формасы болады: а)қатаң кепіл -
товар немесе басқа мүлікті банкке тапсыру және оны несиелік мекеменің
қоймасында сақтау немесе қарыз алушының қоймасында банктің күзетімен
сактау; б)құқықтарды кепілге беру - банкке ссуданы қамтамасыз ету жөніндегі
мүлікті иелену және пайдалану құқығын тапсыратындығын куаландыратын
құжаттарды кепілге беру.
Несиелерді қайтаруды қамтамасыз етудің жиі кездесетін тәсілдері кепіл
болушылық және кепілдік. Бірақ, ол, банкілік құқықтың батыстық теоретигі
В.М.Усоскин жазғандай - банк үшін қорғаныстың соңғы шебі.
Кепіл болушылық пен кепілдік біржақты ерік білдіру арқылы
тоқтатылмайды. Сондықтан да кепіл болушы мен кепілдік етуші кепіл болуды
және кепілдік етуді қайта шақырып алуға және өздерінің мойнына алған
міндеттемелерін орындаудан бас тартуға құқығы жоқ.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың мерзімі негізгі міндеттеменің
мерзімінен ұзақ болуы керек. Ол кепілдік етушіге және кепіл болушыға
талапқою мүмкіндігімен байланысты мәселелерді шешуге үлгеру үшін қажет.
Міндеттемені орындау кепілдікпен қамтамасыз етілген несие бойынша
несиелік құжаттарға: кепілдік шарты, кепілдік етушінің қаржылық жағдайының
канағаттандырарлық екендігін растайтын аудиторлық құжаттар, кепілдік
етушінің атынан кепілдік шартына қол қоятын тұлғаның өкілдігін растайтын
құжаттар тіркеледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігі Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің шетелдік кредиторға мемлекеттік кепілдік беретіндігі
туралы шарт формасында болады. Егер, шартта басқаша көзделмесе, кепілдік
шарты оған тараптар қол қойған сәттен бастап күшіне енеді.
Осындай кепілдік шартында және кепілдік міндеттемеде:
n Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдік беруі арқылы
тартылған қаражаттар есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалардың
қатарына инвестициялық жобаның қосылатындығы туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысы;
n Казақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігіне қол қойған
лауазымды тұлға;
n мемлекеттік кепілдік берілетін жалпы сомма;
n Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігін иеленетін қарыз
алушының сыртқы заем бойынша негізгі міндеттемесінің мазмұны;
n Қазақстан Республикасының кепілдігінің берілген мерзімі көрсетіледі.
Ссудалардың қайтарылуын қамтамасыз етудің жана формасы қарыз алушының
несиені өтемегені үшін жауапкершілігін сақтандыру болып табылады. Қарыз
алушы сақтандырушымен сақтандыру шартына отырады.
Егер, карыз алушы несиені уақытында қайтармаса, сақтандырушы несие
берген банкке несиенің өтелмеген мөлшері үшін процент түріңде сақтандыру
төлемін және несиені пайдаланғаны үшін проценттер төлейді.
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру шартында бекітіледі.
Банкке сақтандыру төлемін төлеп болғаннан кейін несие беруші-банкке
несие шарты бойынша тиесілі барлық құқықтар төленген төлемақы мөлшерінде
сақтандырушыға ауысады.
Сақтандыру шарты несиенің қамтамасыз етілуінің, қарыз алушының несие
қабілеттілігін және несиелік кәсіпорынның іске асыруы жөніндегі тәуекелінің
дәрежесін сараптау бағасы негізінде жасалады. Сақтандырушыны сақтандыру
төлемін төлеуден босатудың мүмкіңдігі туралы ережелер бар.
Сонымен катар, сақтанушының сақтандыру шартымен мойнына жүктелген
міндеттемелерін орындамауы да сақтандырушының сақтандыру төлемін төлемеуге
қосымша негіз болады.
Несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз етудің келесі формасы қарыз
алушының банк алдындағы міндеттерін үшінші тұлғаға тапсыруы (цессия).
Осындай ауыстыру арнайы келісіммен немесе талапты ауыстыру жөніндегі
шартпен (цессия туралы шартпен) рәсімделеді. Банк түскен табысты берілген
несиені өтеу және ол үшін процент төлеуге ғана пайдалануға құқылы.
Қазақстан Республикасындағы екінші денгейдегі банктердің несиені
қайтарып алудың шарты ретінде қарыз алушыдан депозиттік шотта белгілі бір
мөлшерде ақша қаражатын сақтауды талап етуі де кездеседі. Оны
компенсациялық қалдық деп атайды. Бұл тәсілдің маңыздылығы -
екіжақтылығында, яғни, біріншіден, банкке нақты мерзімге несиелік ресурстар
тартуға мүмкіндік берсе, екіншіден, несиені қайтаруды қамтамасыз етудің
формасы ретінде болады.
Ақшаны төлегеннен кейін немесе белгілі бір мүлікті тапсырған соң
немесе новацияның көмегімен шартты тоқтату арқылы банктің мүдделерін
қамтамасыз ету Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 21-тарауымен
реттеледі. Мысалы: несие беру жөніндегі міндеттемеге қатысатын кез келген
тарап келесі тараппен келісе отырып, ақшаны төлеу, белгіл бір мүлікті
тапсыру жолымен міндеттемесін тоқтата алады.
Новация кезінде алғашқы міндеттеме пәні немесе орындалу тәсілдері
басқа міндеттемемен ауыстырылады.
Аталған тәсілдер негізгі міндеттемені жойып қана қоймайды, сонымен
бірге, несие шарты бойынша тараптардың мүдделерін қорғайды
БАНКІЛІК ТЕРМИНОЛОГИЯЛЬІҚ СӨЗДІК
1.Абсолютная прибыль - абсолютті пайда - сатушының бүкіл тауарды
сатудан түскен соммадан жұмсалған шығынды алып тастағандағы табысқа тең
пайда.
2. Аваль - Вексельдік тапсырма, вексельдік тапсырманы орындаушы тұлға
сол вексельді иеленушінің алдында оның міндеттемелерінің орындалуына
жауапкершілік атқарады.
3. Аванс - аванс - Материалдық құндылықтарға, орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызметке төленетін төлемақы есебінен алдын-ала берілетін ақша
соммасы.
4.Авизо - авизо - Бір контрагенттің екінші контрагентке есептесу
операцияларының орындалуы туралы ресми хабарламасы. Банктер өздерінің
клиенттеріне авизоның көмегімен дебеттік және кредиттік жазбалар туралы,
шотта қалған қалдықтар туралы, аккредитивтің ашылғандығы туралы, аударымның
іске асырылғандығы туралы хабардар етіп отырады.
5.Автаркия – өзімен-өзі болуы өзін-өзі қамтамасыз ететіндей
экономиканы құру мақсатында басқа елдердің экономикасынан жеке-дараланудың
экономикалық саясаты. Бұл саясаттың негізгі құралдары: елге алып келінетін
товарларға өте жоғары салықтар бекіту, басқа елдермен болатын саудалық және
экономикалық қатынастардың дамуына жол бермеу.
Автаркия халықаралық еңбек бөлінісінің, елдер арасындағы экономикалық
ынтымақтастықтың талаптарына қайшы келеді .
6.Авуары - авуар - а)Иеленуші төлемақы жүргізе алатын және
міндеттемелерін өтей алатын әр түрлі активтер (ақша қаражаттары, чектер,
вексельдер, аккредитивтер); б)Банктің шетелдердегі банктерде сақтаулы
жатқан қаржылары, сондай-ақ, шетел валю тасындағы, бағалы қағаздардағы және
алтындағы қаржылары.
7.Агент - өкіл - Ұйымның іскерлік тапсырмасын орындаушы өкілі.
8.Аддендум - аддендум - Тараптар арасында жасалған шартқа, соның
ішінде, чартерлік шартқа қосымша енгізу.
9.Административная юрисдикция - әкімшілік юрисдикция -Мемлекеттік
басқару органдарының құқық қолдану кызметінің ерекше түрі: даулар шешіледі,
әкімшілік шаралар қолданылады.
10.Ажиотаж - жанығу - Биржада, рынокта бағалы кағаздар мен товарларға
бағаны жасанды түрде көтеру, алып-сатарлық жасау.
11.Аквизитор - аквизитор - Сақтандыру және көлік кәсіпорындарының жаңа
жүктер мен сақтандыруларды іздестіретін қызметкері (агент).
12.Аккредитив - ақшасыз есеп айырысу формасы - Банктің басқа банкке
немесе банктерге клиенттің шоты есебінен және клиенттің билігі бойынша жеке
және заңды тұлгаларға шектелген мөлшерде төлемақы жүргізуді атқаруы туралы
тапсырмасы.
13.Актив - актив - а)Бухгалтерлік баланстың кәсіпорынның немесе
мекеменің барлық материалдық құндылыктарын, ақшалай қаражаттарын және
борыштық талаптарын көрсететін бөлігі; б)Шетелден түскен ақшалай табыстың
өсуі.
14.Активные операции банков- Банктердің активтік операциялары -
Банктер осы операциялар арқылы ақшалай қаражаттарын орналастырады (бағалы
қағаздар сатып алады, несие береді).
15.Активный торговый баланс - Активті саудалық баланс - Елге
әкелінетін товардың мөлшерінен елден шығарылатын товарлардың мөлшерінің
асып түсуімен сипатталатын сауда балансы.
16.Акцепт - Акцепт - төлемақыға немесе ақшалай, есептесу
төлемақыларының, товарлық құжаттардың немесе товардың кепілдігіне келісім
беру, ұсынылған мән жайлармен шарт жасауға келісім беру.
17.Акцептант - Акцептант - Өзіне ұсынылған вексель, шот бойынша
төлемақы жүргіземін деп міндеттеме алған тұлға.
18.Акциз - Акциз - Көпшілік тұтынатын товарларға салынатын жанама
салықтың түрі.
19.Акция на предьявителя - Ұсынбалы акция Ұстаушысының аты-жөні
жазылмайтын акция бланкі. Акционерлік қоғамның акцияларды тіркеу кітабында
басып шығарылған ұсынбалы акциялардың жалпы саны ғана көрсетіледі.
20.Акционер - Акционер Акционерлік кәсіпорынды
иемденушілердің бірі; белгілі бір мөлшердігі табысты алуға және
кәсіпорынның істерін басқаруға қатысуға құқық беретін акцияларды иеленуші.
21.Акционерное общество, Акционерное предприятие - Акционерлік
қоғам, Акционерлік кәсіпорын Қаражаты жарна төлеушілердің жарнасынан
құралатын кәсіпорын. Акционерлік қоғамның құрылтайшылары акциялар шығарады.
22.Акция - Акция - Иеленушінің акционерліқ қоғамның қаржыларын
калыптастыруға қатысуын куәландыратын және тиісінше, түскен табыстан үлесін
- дивиденд алып отыру құқығын беретін бағалы кағаз.
23.Аллонж - Аллонж - Кепілдік берілетіндігі туралы жазылатын,
вексельге тіркелетін қосымша қағаз.
24.Альпари - Альпари - Бағалы қағаздардың, валютаның, вексельдердің
биржалық бағамының олардың номиналына сәйкестігі.
25.Амортизация - Амортизациялау - а)Негізгі қорлардың (ғимараттар,
машиналар, құрал-жабдықтар) тозуына байланысты құнын біртіндеп төмендету,
сондай-ақ, оларды жаңарту үшін қаражат жинау мақсатында негізгі қорлардың
құнын өндіріліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы несиелік қаты-. настармен
тікелей байланысты. Кез келген басқа да қатынастар секілді, несиелік
қатыпастар да мемлекетте құқық арқылы реттеледі. Демек, қандай да бір
мемлекеттің зандарының ерекшеліктеріне несиелік қатынастардың қызмет
етуінің өзінді ерекшеліктері тәуелді болады. Қазақстан Республикасының
казіргі заңдары үнемі дамып отыратын, өзіне жиі өзгеріске ұшырау тән
нормалар жүйесі.
Заң шығарушылар қазіргі кезде қабылданып жатқан жаңа заңдарды, бұрын
қабылданған заң актілеріне енгізілетін толықтырулар мен өзгерістерді
жақсылап, терең зерттеуі қажет. Себебі, күші бар заңдардың бір кемшілігі
олардың тұрақсыздығы болып отыр. Заң актілерінің тұрактылығы мемлекеттегі
саясаттың, соның ішінде, ақша-несие саясатының бағыттарын анықтауға негіз
болар еді.
Қазіргі уақытта мәмлеге қатысушылардың банкир және кәсіпкер сияқты екі
категориясымен шектелуге болмайды. Ссудалық капитал беруді казіргі кезде
банктермен қатар әр түрлі мекемелер де іске асырады. Мысалы: қаржылық
компаниялар, сақтандыру және зейнет қорлары және т.б.
Несие алушылардың құрамы да күрт өзгерген. Бұрынғы қызмет еткен
кәсіпкерлерге банкілік емес несие - қаржылық мекемелер, тұрғындар,
Үкімет, жергілікті билік органдары қосылды.
Несие-қаржылык мекеме қаншама әмбебап болғанымен олардың әрқайсысының
қызметі оның қандай экономикалық саланы таңдағанына байланысты. Ол кіші
бизнес, сыртқы экономикалық қызмет, жер учаскелерін кепілге беру, ірі
инвестициялық жобалар және т.б. болуы мүмкін.
Осылайша, атаулы саладағы зерттеулердің актуальдылығы несиелік
қатынастардың ерекшеліктерімен және республика заңдарының қалыптасуымен,
сондай-ақ Қазақстанның ақша-несие саясатын жүргізудің өзіндік белгілермен
сипатталады.
Несиелік қатынастар проблемасы әдебиеттерде көптен жазылуда.
Дегенмен, мемлекеттің заңдар негізі арқылы несиелік қатынастарды
қалыптастыру жөніндегі сұрақтар нақты теориялық негіздерді қажет етеді.
Несиелік жүйенің нарық жағдайында қалыптасуы мен қызмет етуінің
қиындықтары осы проблеманы одан әрі терең зерттеуді талап етеді.
Несиелік қатынастар теориясы экономикалық ғылымның тарландары -
А.Смит, К.Маркс, Дж.Кэмпбэлл, Э.Рид, А.М.Поллард, Т.Рабзинский,
П.Самуэльсон, М.Фридмен, П.Хейне, Л.Харрис және тағы да басқа шетелдік
экономистердің еңбектерінде айтылған. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында
несиелеу мәселесі туралы Р. Абдуллаев, А. В. АникинГ Н. Анулова, В.С.
Волынский, Л. Н. Красавина, С.Жуков, О.И.Лаврушин, А.М.Максимова,
О.М.Олейник, С.М. Вильянский. И.С.Гуревич, Е.А.Флейшиц, Д.А.Зинчук және,
т.б. жазған болатын.
Қазақстанда қаржылық-банкілік жүйе сұрақтары В.К.Иришевтын,
Г.Қожағановтың, М.С.Саниевтің, Т.Т.Төлебаевтың, Ц.Л.Фридманның және тағы да
баска зерттеушілердің енбектерінде көрініс тапты.
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстарында банкілік жүйенің даму тарихының
әр түрлі кезеңдеріндегі несиелік қатынастардың қалыптасу және даму
процесіне талдау жасалған.
Атаулы проблеманы зерттеудің пәні несиелік қатынастар, олардың
сипаты мен мақсаты, банкілік несиелеудің мәні, оның құкықтық табиғаты және
банкілік несиені қайтаруды қамтамасыз етудің проблемалары, несиелік
қатынастарды реттеудің жаңа жолдарын экономикалық теория және құқықтық
ғылым тұрғысынан зерттеу, несиелік қатынастардың мәнінің дамуының теориялық-
методологиялық және ғылыми-практикалық сұрақтарын, Қазақстан
Республикасындағы несие жуйесінің дамуының басымдылығын қамтамасыз ету үшін
банкілік несиелеудің құқыктық негіздерін зерттеу болып табылады.
Ғалым-экономистердің, заңгер-құқықтанушылардың және тәжірибелі
қызметкерлердің алдында келесі міндеттер тұрды:
n несиелік қатынастардың эволюциялық, дамуының теориялық
аспектілерін, несие рыногының даму тенденциясын талдау:
n несиелік саясатты, оны іске асыру құралдарын, экономикалық даму
проблемаларын шешуде Қазақстан Республикасындағы несиелік қарым-
қатынастардың ролі мен алатын орнын талдау;
n шаруашылық қатынастардың дамуының дүние жүзілік тәжірибесін зерттеу
және Қазақстан Республикасы несиелік жүйесінің қалыптасу мүмкіндіктерін
анықтау,
n несиелік заңдардың дамуын талдау;
n банкілік несиелеудің құқықтық табиғатын және банкілік несиелерді
қамтамасыз етудің проблемаларын талдау.
Зерттеу жұмыстарының методологиялық және теориялық негізі экономикалық
теория классиктерінің туындылары, қазіргі ғалым-экономистердің несие және
несие саясатын жүргізу проблемалары жөніндегі еңбектері болып табылады.
1.Несиелік қатынастардың мәні
Нарықтық экономикада ақша саудалық капитал рыногына түсіп, несиелік-
қаржылық мекемелерде шоғырланады, содан кейін экономиканың қосымша капиталы
қажет ететін саласына орналастырылып, тиімді іске жіберіледі деген заңы
бар. Бұрынғы Кеңестер Одағы шеңберінде жазылған әдебиеттерде несиенің мәні
мен міндеттері туралы әр түрлі көзқарастар қалыптасқан.
Э.А.Вознесенскийдің пікірінше банкілік несие экономикалық категория
бола отырып, қаржылармен салыстырғанда неғұрлым жеке тәртіпте болады және
соңғылардың құрамына кіреді. Осы пікірді -А.Г.Зверев, Д.А.Алахвердян
секілді галымдар да қолдайды.
Экономистердің келесі бір тобы несиені қаржылармен қатар қызмет
атқаратын, жеке категория дейді. Мұндай
пікірВ.С.Захаровтың,О.И.Лаврушиннің , М.А.Пессельдің, В.И.Рыбиннің,
И.ВЛевчуктің еңбектерінде көрініс тапқан және толығымен марксизм
-ленинизмнің зерттеулеріне сәйкес келеді.
Несиенің жеке экономикалық категория ретіндегі менің анықтау туралы
сұрақ неғұрлым күрделі мәселелердің бірі болып табылады. В.С.Захаров және
М.А.Пессельдің айтуынша, несие дегеніміз - қарызға берілген құнның
қозғалысы. В.С.Захаров несиеге анықтама бергенде оны абстрактылы
экономикалық категория ретінде сипаттайтын белгілерді ғана есепке алады.
"Несие дегеніміз - уақытша пайдалануға берілетін құн жөніндегі қоғамдық
қатынас" - дейді ол. Осы анықтамада өздерінің өндірісі мен товар айналымы
бар барлық қоғамдық-экономикалық формацияларға тән жалпы белгілерге көңіл
аударады .
М.А.Пессельдің пікірінше, несие шаруашылыққа тән экономикалық
категория және онда мемлекет, шаруашылық ұйымдары немесе жеке тұлғалар
біріне-бірі қайтарып беру шартымен уақытша пайдалануға құн бергенде пайда
болатын өндірістік қатынастар көрініс табады. Жоғарыда келтірілген
анықтамаларда несиенің неғүрлым маңызды жақтары айтылған: Біріншіден, оның
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ақша қаражаттарын бөлуге қатыстылығы;
екіншіден, қозғалыс формасы (товар немесе ақша); үшіншіден, қозғалыстың
негізгі белгісі - қайта өндіру.
Несиенің мәнін талдау жөніндегі келесі бір методологиялық ой-
тұжырымдар Г.А.Шварцтың, И.В.Левчуктің, О.И.Лаврушиннің, В.И.Рыбиннің және
тағы да басқа авторлардың еңбектерінде айтылған.
Маркстің еңбектерін негізге ала отырып, мынадай қорытынды жасауға
болады. Біріншіден, ссудалық капитал мен проценттің әлеуметтік-экономикалық
табиғатын ашу қажет, екіншіден, проценттер әкелетін капиталды басқару
банктің ақшамен сауда жасау және несиелік қатынастарды ұйымдастырумен
байланысты қызметі ретінде жеке дараланады, үшіншіден, банкке келіп
түсетін капиталдың алуан түрлі болады.
"Несие дегеніміз - ссудалық капиталдың мерзімділік, қайтарымдылық және
ақылылық негізде іске асырылатын қозғалысы".
Несие экономикалық категория ретінде - ақша қаражаттарының жиынтығы
емес, коғамдық қатынастардың белгілі бір түрі.
Өндірістік процеске несиелік -қатынас тараптарының біреуі -несиені
өндіріс мақсатына пайдаланатын қарыз алушы ғана қатыса алады. Несиені
берушінің товар өндірісіне ешқандай қатысы болмайды.
Несие ауыстыру сатысында пайда бола отырып, құнның үздіксіз қозғалысын
қамтамасыз ететін ссудалық мәмленің формасы ретінде болады.
Осы талаптарды жүзеге асырудың экономикалық шарттары өндірістік
процестің өзінде. Құн қозғалысы несиенің қозғалысының түп тамыры болып
табылады. Несие ссуда мәмлесі ретінде товар айналымын білдіреді.
"Ақша капиталисі" ссуда мәмлесі барысында құнды беретін, алайда кейін
оны қайтарып алатын жалғыз ғана тұлға. Сауда кезінде тек бір тарап қана күн
алады, бір ғана тарап құн береді
Профессор Г.А.Шварц: "банк пен оның аппараты ғана несие беруге және
экономиканың пропорционалдығы міндеттерін орындауға бағытталғандығын естен
шығармау керек" - деп жазады. Несиелік салымдардың тиімділігі туралы
сұрақты талдай отырып, несиенің мерзімінде қайтарылуын ескеріп қана
қоймай, несие қандай негіздер есебінен өтеліп жатқандығын және қаржының
айналымының аяқталуы мен қаржыны қайтарудың байланыс деңгейін ашып отырған
жөн.
Саудалық капиталды қалыптастырудың негізі айналымда жоқ уақытша
босқалған ақша қаражаттары болып табылады. Уақытша бос ақша капиталдары
несиелендіру арқылы қосымша ақша қаражатын қажет ететін шаруашылық
салаларына жіберіледі.
Несие барлық уақытта белгілі бір шарттармен беріледі. Несиелеу
шарттары дегеніміз - несиелік мәмленің пайда болуы және оны жүзеге асыру
үшін қажетті қатынастардың жиынтығы.
Сол шарттардың ішінде маңызды екеуі бар. Біріншіден, несиелік мәмлеге
қатысушылар ерікті болуы керек, яғни; атаулы субьектілер экономикалық
байланыстардан туындайтын міндеттемелерді орындай алатындығына материалдық
кепілдіқ беруі қажет.
Екіншіден, несиелік қатынасқа қатысушылар рынок заңдарынан басқа
мемлекет заңдарын да сақтауға міндетті. Несиелеу туралы заңдарды орындамау
тараптарды әр түрлі проблемаларға әкеліп соғады.
Көріп отырғанымыздай, несиелік қатынастардың дамуы экономикалық
мүдделерге ғана емес, рынок заңдарына да тәуелді. Құқық несиелік
қатынастарды реттеудің маңызды құралы болып табылады. Бірақ ол
субьектілердің экономикалық мүдделерін қорғау құралы ретінде көрінетіндігін
де ұмытпаған дұрыс.
Несие беруші мен қарыз алушының мүдделері сәйкес келгенде ғана
қажетті болады. Тараптардың біреуі ақша қаражатын несиеге беруге, ал
екіншісі сол несиені алуға мүдделі болуы керек. Алайда мәмлеге
қатысушылардың мүдделері уақыт және кеңістік бойынша ғана емес, сонымен
қатар, сапасы жағынан да сәйкес келгенде, яғни, несие жөнінде қандай-да бір
экономикалық операция емес, өзара келісім болғанда несиелік қатынас
шындыққа айналады.
Несиелік қатынастың субьектілері ретінде қайта өндіру процесіне
қатысушы әр түрлі тұлғалар бола алады. Екіжақты қатынастар мемлекет пен
шаруашылық субьектісі, тұрғындар мен мемлекет, шаруашылық субъектісі мен
тұрғындар, жеке тұлғалар арасында болуы мүмкін. Несиелік қатынастар,
субьектілеріне қарай, мемлекеттік немесе жеке меншік негізде жүзеге
асырылады.
Ссудалық капиталдың қайнар көздерін талдау жеке экономикалық категория
ретіндегі несиенің мәнін анықтауға негіз болады.
Маркстың айтуынша, "Банктердің ссудалық капиталы ақша ұста-ушылардың
салымдарынан құралады және салым салушылар банктерге өздері берген ақшаны
несиеге беруге құқық береді... Өздігінше қызмет ете алмайтын ұсақ
мөлшердегі ақша қаржылары бірігіп, көп мөлшердегі ақша капиталын құрайды".
Қазіргі уақытта банктер несиені тек өзінің қаражатынан ғана емес,
шоттарда сақталатын, тартылған ақша қаражатынан, сондай-ақ, акциялар мен
облигацияларды орналастыру арқылы шоғырландырылған ақша қаражаттары
есебінен де бере алады.
Несиелік қатынастарға бүгінгі күні мемлекеттік банкілік істің
монополиясы жүргізілмейді. Бірақ, еліміздегі банктердің қызметіне бақылау
жүргізу үшін мемлекеттің құрал-саймаңдарының жеткілікті екендігін ұмытпаған
жөн.
Уақытша бос ақша қаражаттарын -шоғырландыру және мерзімділік,
ақылылық, қайтарылу шартымен қайта бөлу жөнінде несие беруші мен қарыз
алушының арасындағы болатын экономикалық қатынастар несиелік қатынастар деп
аталады.
Несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қарым-қатынас қарама-
кайшылықтардың бірлігі сипатына ие.
Бір жағынан алып қарасақ, тараптардың ортақ мүддесі бар - мәмле жасау,
екінші жағынан - тараптардың әрқайсысының жағдайының ерекшелігі осы ортақ
мүддені қарама-қарсы екі жаққа тартады. Қарыз алушы неғұрлым арзан несие
алғысы келеді, ал, несие беруші - неғұрлым жоғары ссудалық процентті
қалайды.
Несие беруші мен қарыз алушыдан басқа несиелік қатынастардың,
құрылымының элементі несие обьектісі болып табылады, яғни, несие берушіден
қарыз алушыға ауысатын және керісінше, қарыз алушыдан несие берушіге қайтып
тапсырылатын ақша қаражаты.
"Несиенің арқасында уақытша тоқтап қалған ақша қаражаты өндіріске және
айналымға пайдалану үшін несие қажеттілігі бар тұлғаға ауысады.
Несиелік қатынастар өндірістік қорлардың үздіксіз айналымын қамтамасыз
етеді, олардың қозғалысындағы үзілістерді жояды және нәтижесінде,
өндірістік процесті жылдамдатады.
&.2.Заң және банкілік несие.
Несиелік қатынастардың бір ерекшелігі - несиелік қатынастарды реттеуге
бағытталған заңдардың нормаларының әр түрлі құқық салаларында болуында.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында банкілік несиелеудің маңызы
зор және оны кеңінен қолдану несиелік қатынастарды нақты құқықтық реттеуді
талап етеді. Осы кезге дейінгі қалыптасқан құқықтық реттеудің жай-күйін
бағалау үшін, оны пайдаланудың мүмкіндігі мен жолдарын ашу үшін күші бар
нормативтік актілердің иерархиясы мен келісім тәртібін көрсетуміз қажет.
Банкілік несиелеуге қолданылатын нормалардан тұратын негізгі заң
актілері: 1994 жылы 24-желтоқсанда шыққан Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі, Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылы 31-тамызда қабылдаған "Қазақстан Республикасындағы банктер және
банкілік қызмет туралы", 1995 жылы 30-наурызда қабылдаған "Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы" заң күші бар Жарлықтары болып
табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің Ерекше
бөліміне деген қажеттілік байқалуда. Оны қабылдау Кеңестер Одағының ескіріп
қалған Азаматтық заңдар негіздерін қолданудан туындап отырған проблемаларды
шешуге мүмкіндік берер еді.
Нақты несиелік қатынастардың ерекшеліктеріне қарай басқа да заң
актілерінің нормалары қолданылады. Мысалы: несиелік қатынаста кепіл туралы
шарттар болса Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 25-желтоқсанда
кабылдаған "Жылжы-майтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалатын
мәмлелерді мемлекеттік тіркеу туралы", 1995 жылы 23-желтоқсанда қабылдаған
"Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы" заң күші бар Жарлықтарының
нормалары қолданылады. Несиелеу мәселелерін, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының "1999 жылға арналған Республикалық бюджет туралы" және 1998
жылдың 31-желтоқсанында қабылданған "Бюджеттік жүйе туралы" заңдарының
нормалары да реттейді.
Жоғарыда аталған заң актілері негізінен нақты құқықтық реттеуге
бағытталмаған, олар Ұлттық Банктің банкілік несиелеуді заң актілеріне
сәйкес реттеуі үшін нормативті негіз беруге сілтемелі қызмет атқарады.
Занға сәйкес реттеу нормативті сипаттағы көптеген актілер арқылы іске
асырылады. Мұндай актілер Ереже, Қаулы, Нұсқау, Бұйрық, Бағдарлама,
методикалық ұсыныстар және тағы да басқа формада болуы мүмкін.
Ұлттық Банкпен бекітілген заңға сәйкес актілерге мысалы: 1997 жылы 8-
сәуірде шыққан "Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің
шағын кәсіпкерлік субьектілерін несиелеудің минимальді мөлшері туралы",
1995 жылы 21-сәуірде шыққан "Банктерді ломбардтық негізде несиелеу туралы",
1996 жылы 31-желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі
беретін несиелердің түрлері және оларды қамтамасыз етудің фор-малары
туралы, 1995 жылы 21-қыркүйекте шыққан "Қазақстан Республикасының Үкіметін
несиелеу тәртібі туралы", 1996 жылы 24-маусымда шыққан "Қазақстан
Республикасы банктерінің несиелеу жөнінде құжаттама жүргізу тәртібі туралы"
Ережелерді атауға болады.
Несиелік қатынастарды реттейтін, занга сәйкес қабылданған нормативті
актілерге Қазақстан Республикасының актілері де жатады. Мысалы: 1997 жылы
27-тамызда қабылданған "Мемлекеттік борыштық бағалы қағаздарды шығару
тұралы" қаулы, 1995 жылы 8-желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасы Қаржы-
Министрлігінің вексельдік міндеттемелерін рәсімдеу тәртібі және кейіннен
өтеу туралы" Ереже. Осы жерде Қаржы Министрлігінің өзі де несиелік
қатынастарды заңға сәйкес реттеу құқына ие екендігін айта кеткен дұрыс
(көбіне бұйрықтар шығару арқылы).
Банкілік несиені құқықтық реттеудің тәртіпке келтірілмеуі және
кеісілмегендігіне байланысты әрбір нақты банктегі несиелеу процесі
негізінен локальді нормативті актілермен анықталады. Оларға бәрінен бұрын
нақты сол банктің несиелеу тәртібі, банктің несие беру туралы шешім
қабылдайтын қызметкерлерінің жеке категорияларының лауазымдық нұсқаулары
жатады.
Бұл актілердің құқықтық мәні - шарт жасалғанға дейін олар қарыз алушы
үшін ұсыныс болса, шарт жасалған соң ерікті түрде мойнына алған міндеттеме
болады.
Банкілік заңдардың нормаларына Республикадағы несиелеудің негізгі
бастамасын анықтау өкілдігі жүктелген, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы" заң күші бар Жарлығында:
"Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие саясатының тиімділігін және
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету
мақсатында Ұлттық Банк атаулы Жарлыққа сәйкес:
а)Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіне келісім-шарт негізінде
қысқа мерзімді несиелер береді;
б)Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіне Қазақстанның
халықаралық ұйымдарға мүшелігімен байланысты өзара келісілген шартпен
жазылымдар мен басқа төлемдерге қатысты несиелер береді деп бекітілген.
Көріп отырғанымыздай, Үкімет те Ұлттық Банктің басқа клиенттері
секілді әрбір несие бойынша тиісті келісім-шарттың негізінде қайтарып беру,
мерзімділік, нысаналы мақсатта пайдалану және ақылылық шартымен қарыз алады
екен.
Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық проценттік ставкалары бар бағалы
қағаздар шығарады. Оларды Ұлттық Банкте сатып алу мерзімі алты айдан аспауы
керек, алайда қажет болған жағдайда сатып алу мерзімі жылдың аяғына дейін
ұзартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Банктер және банкілік қызмет
туралы" заң күші бар Жарлығы несие беруді банкілік қызметке жатқызады, сол
себепті несиелеу операцияларын жүргізуге банктің өкілеттігі болуы керек.
Осы Жарлықтың 34-бабына сәйкес, мәмленің атауына және тараптардың ой-
пиғылына қарамастан несие беру дегеніміз - қайтарып беру және ақылылық
шартымен, өз атынан, тәуекел ете отырып басқа тұлғаға ақша қаражатын беру.
Егер, ақша қаражатын алушы депозит қабылдауға Ұлттық Банктің
лицензиясын алған банк немесе банкілік емес қаржылық мекеме болса, ссудалық
операцияны іске асыру үшін Ұлттық Банктің лицензиясы қажет емес.
Банктің ссудалық операциялары оның бақылау кеңесі бекіткен ішкі
несиелік саясатына сәйкес жүзеге асырылады. Ішкі несиелік шартты іске
асыратын орган банктің несиелік комитеті болып табылады.
Ссудалық операцияларды іске асыру барысында тәуекел дәрежесін
төмендету мақсатында:
n заңды және жеке тұлғаларға несие беру шарттарын;
n банк қызметкерлеріне және лауазымды тұлғаларға несие беру шарттарын;
n несиелік комитеттің ұйымдастырылу құрылымын, міндеттерін және
өкілеттігін;
n несиелік комитеттің мүшелерінің жауапкершілігін;
n несиелеудің шектерін;
n несиелік келісім шарттарды бекіту тәртібін анықтайтын Ішкі несиелік
саясат туралы Ереже жасалады.
З. Банкілік несиелеудің принциптері
Несиелеудің принциптерін несиенің міндеті мен мәнін ашатын және
несиені жоспарлау, беру, пайдалану және қайтару процесіндегі экономикалық
заңдардың нақты формалары ретінде қарастыруға болады. Несиелеудің
принциптерін зерттеуге осындай методологиялық тұрғыдан қараған О.И.Лаврушин
оларды екі топқа бөлді. Бірінші топтағы принциптерге обьективті заңдармен
байланысты және барлық экономикалық категориялар мен олардың механизмдеріне
тән жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер жатады. Екінші топты несиенің
жеке экономикалық категория ретіндегі мәні мен міндеттерін білдіретін
принциптер құрайды.
Аталған классификацияға сәйкес, бірінші топқа: жоспарлылық, тиімділік,
алынған табыска қарай беру дифференциясы сияқты принциптер кіреді.
Екінші топтың принциптері: қайтарымдылық, мерзімділік, қамтамасыз
етілуі, ақылылық.
Жоспарлы-мақсатты сипат банкілік несиенің түрлері мен мөлшері
банктердің несиелік жоспарлары негізінде бекітілетіндігін білдіреді.
Несиелеудің нысаналы мақсаты несиені нақты обьектілер мен өндірістік
шығындарға жұмсауды көздейді.
Несиелеуді дифференциациялау қажетті нормаларға сай өндіріс нәтижесі
мен өнімді өткізуге қол жеткізуді талап ететін құн заңы әрекеттерімен
түсіндіріледі. Осыған сәйкес, банкілік несие қол жеткен жұмыс нәтижелеріне
қарай әр түрлі шарттармен беріледі.
Тиімділік несиелеудің міндетті шарты болып табылады. Ол өндіріс
қарқыны мен өнімді сатып өткізуге тікелей тәуелді.
Несиенің міндетті түрде қайтарылатындығы принципі қоғамның уақытша бос
ақша қаражаттарын шоғырландыру және қайта бөлумен байланысты несиенің жеке
экономикалык категория ретіндегі мәнімен ашылады.
Сондықтан бұл қаржылар банктің шаруашылық билігінде белгілі бір уақыт
қана болады және несиеелеу үшін қысқа мерзімді ақша қоры ретінде
пайдаланылады.
Қамтамасыз етілу принципі - қолда бар капитал мен несиеге берілетін
капиталдың пропорциясын сақтап отыру үшін қолданылатын принцип.
Банкіліқ несиелерді товарлық-материалдық құндылықтармен толық
қамтамасыз етудің ақша айналымының тұрақтылығы үшін маңызы зор.
Себебі, банкілік айналымның ақшалары қолма-қол ақшаға ауысады және
керісінше болады.
• Ақылылық принципі қарыз алушының несиені пайдаланғаны үшін
проценттер төлеуін білдіреді.
Несиелеудің принциптері несиелеу процесінің барлық сатыларымен
үзілмейтін байланыста болады. Мысалы: несиелік салымдарды жоспарлау
барысында жоспарлылық және нысаналы мақсат қолданылады; банкілік несиені
беру барысында - дифференциялау және мерзімділік; банкілік несиені
пайдалану барысында - қамтамасыз етілу және тиімділік; ақша қаражаттарының
айналымы аяқталғанда - ақылылық және қайтарымдылық принциптері
қолданылады.
Несие қандайда бір обьектіге тән, қажетті, тұрақты байланыстар
жиынтығымен, яғни, өзінің формасымен ерекшеленеді.
Қаржылық құқықтың теориясы мен практикасына несиенің мынадай формалары
белгілі: коммерциялық, банкілік, тұтынушылық, мемлекеттік, халықаралық,
Үкіметаралық, фирмалық және т.б. Жиі қолданылуына байланысты несиенің
коммерциялық және банкілік формалары ерекше орын алады.
Тиісті қатынастар жүйесінде несиенің қасиеттерінің сырттай көрінуі
оның қызметі (функциясы) болып табылады. Несиенің қызметі - оның мәнінің
ерекше көрінісі.
Несиенің маңызды міндеттерінің бірі - несиелік қатынастардың пайда
болуымен түсіндірілетін, уақытша бос ақша қаражаттарын қарыз алушыға беру
арқылы қайта бөлу. Кейін осы қаржылар алғашқы иесіне қайтарылады.
Несиенің келесі міндеті ақшаны несиелік операциялармен ауыстыру.
Несие алушы алған және шаруашылық айналымға түскен қаржы ақшаға тән
қызметті атқара бастайды (товарлық-материалдық құндылықтар сатып алуға,
жалақа төлеуге және тағы да басқаларға пайдаланылады).
4.Несиелеудің әдістері мен ссудалық шоттардың формалары.
Несие саласыңдағы қатынастар белгілі бір жүйе бойынша құрылады.
Банкілік несиелеу жүйесі дегеніміз - несиелік процесті ұйымдастыратын
және несиелеу принциптеріне сәйкес, оны реттеуді анықтайтын элементтердің
жиынтығы. Оның құрамдас элементтері:
n несиелік операцияда қарыз алушының өзінің қаражатының қатысуының
тәртібі мен дәрежесі;
n несиенің нысаналы мақсаты;
n несиелеу әдістері;
n ссудалық шоттардың формалары;
n ссудалық қарызды реттеудің тәсілдері;
n ссудалық қаражаттың нысаналы мақсатта және тиімді пай-даланылуын,
уақытында қайтарылуын бақылау тәртібі мен формалары.
Несиелеудің бұрынғы банкілік жүйесі шаруашылық субъектілерінің өзінің
және қарызға алған қаржыларын пайдаланудың заңмен бекітілген шегіне
негізделетін.
Несиелеудің қазіргі жүйесі үшін шаруашылық субьектілерінің
өздерінің қаражаттары мен қарызға алған қаражаттары арасындағы арақатынасын
бекітуге мемлекет тарапынан диктаттың болуы жат құбылыс.
Шаруашылық субьектілері өздерінің қызметі барысында қолда бар
қаражатының барлығын айналымға қосуға экономикалық жағынан мүдделі болады
және шаруашылық айналымына тартылған қарыз ақша қаражаттары үшін толық
материалдық жауапкершілік атқарады. Қарыз ақша қаражаттары ретінде банкілік
несие ғана емес, сонымен қатар, ақшалай және товарлық формадағы
шаруашылықаралық несие де болады. Қазіргі кезде кәсіпорындарға кімнен және
қандай мөлшерде қарыз алатындығын шешу құқығы берілген, ал оларды
пайдаланудың мән-жайлары шартпен көзделеді.
Банкілік несиелеу жүйесіндегі негізгі элемент несиелеу әдістері болып
табылады. Себебі олар осы жүйенің ссудалық шоттың түрі, ссудалық қарызды
реттеу тәсілдері, қарызға алынған қаражатты нысаналы мақсатта пайдалануды
және уақытында қайтарып беруді бақылаудың формалары мен тәртібі сияқты
элементтерін анықтайды.
Несиелеу әдістері дегеніміз - несиелеу принциптеріне сәйкес, несие
беру және оны өтеу тәсілдері.
Реформаларға дейінгі отандық банкілік істе несиелеудің екі әдісі
қалыптасқан болатын: қалдық бойынша және айналым бойынша. Алғашкы әдістің
мәні - несиенің қозғалысының (яғни, несиені беру және өтеу) товарлы-
материалдық құндылықтар, аяқтал-май қалған өндіріс, алдағы уақытта болатын
шығындар, дайын өнім және тиеліп қойылған жүк түріндегі несиеленетін
құндылықтардың қалдығымен байланысты болуында.
Несиелеудің осындай әдісі барысында алынған несие шаруашылық
субьектілерінің құндылықтар қорын көтеру үшін салған өздерінің қаражаттарын
өтейтін болғандықтан компенсациялық сипатқа ие болды.
Айналым бойынша несиелеу әдісінің ерекшелігі - несиенің козғалысы
материалдық құндылықтардың айналымымен, яғни, оларды келіп түсуі және
шығындалуымен анықталатындығында. Несиелеудің атаулы әдісі барысында
жаңадан несие беру мен бұрын алған несиені өтеу бір уақытта іске асырылуы
мүмкін. Бұл жерде несие төлем ақы төлеуді орындау үшін және негізінен,
қарызға алатын қаражатты қажет еткен сәтте берілетін болғандықтан төлемдік
сипатта болды. Несиені өтеу қарызға алынған қаражат товар айналымының
жоспарына сәйкес, толық айналымнан өткен соң іске асырылатыны.
Несиелеудің осы әдісінің арқасында шаруашылық субьектілерінің төлемдік
айналымының үздіксіз жүріп отыруына, сондай-ақ, несиенің шаруашылық
айналымға тұрақты қатысуының тұрақтылығына қол жетті.Қалдық бойынша
несиелеу әдісі шаруашылық жүргізудің нарыктық жағдайына өту кезеңінде-ақ,
банкілік реформалардың 80-жылдардағы алғашқы кезеңінде көптеген ұсақ
обьектілерді несиелеуден біртұтас схема бойынша ірі обьектілерді тек
айналым бойынша несиелеуге ауысумен байланысты іс жүзінде өзінің маңызын
жоғалтты. Сонымен қатар, айналым бойынша несиелеу өндіріс қорлары мен
шығындарының жиынтығы бойынша несиелеу
формасына көшіп, шаруашылықтың барлық салалары осы формаға дағдылана
бастады. Казіргі кезде мұндай тәртіппен мемлекеттік өнеркәсіп, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда ұйымдары несиеленеді.
Жаңа коммерциялық құрылымдарға, яғни, басқа меншік фор-маларындағы
субьектілерге қатысты ссуда беру барысында коммерциялық банктер шетелдік
тәжірибеге сүйене отырып, несиелеудің басқа әдістерін қолданады.
Шетелдік банкілік тәжірибе де несиелеудің екі әдісін қолданады.
Бірінші әдістің мәні - ссуда беру туралы әрбір сұрақтың жеке тәртіпте
шешілуінде.
Ссуда қаражаттарға деген белгілі бір нысаналы қажеттілікті
қанағаттандьіру үшін беріледі. Бұл әдіс ссуданы нақты мерзімге берген
жағдайда, яғни, мерзімді ссуда бергенде қолданылады.
Екінші әдіс барысында ссуда қарыз алушы үшін банктің бекіткен несиелеу
шегінде беріледі, ал қарыз алушы оны кажеттілік туындаған сайын төлем
құжаттарына төлемақы төлеу арқылы пайдаланады. Несиені берудің осындай
формасы несиелік желіні ашу деп аталады. Ашық несиелік желі несие есебінен
клиент пен банктің арасында жасалатын несиелік шартпен көзделген кез келген
есептік-ақшалай құжаттары бойынша төлемақы төлеуді жүргізуге мүмкіндік
береді. Несиелік желі негізінен бір жылға ашылады, бірақ одан да қысқа
мерзімге ашылуы мүмкін. Несиелік желі мерзімі кезінде клиент кез келген
уақытта, банкпен ешбір қосымша келіссөздер жүргізбей-ақ, және рәсімдемей
ссуда алуға құқылы. Алайда, Банк қарыз алушының қаржылық жағдайының
нашарлағанын анықтаса, клиентке ссуда беруден бас тарту құкығын сақтап
қалады. Несиелік желі, әдетте, қаржылық жағдайы тұрақты және жақсы танымалы
клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы
мүмкін.
Несиелік желі калпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін деп
бөлінеді. Қалпына келтірілмейтін несиелік желі ашылғанда ссуда беріліп және
оны өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қатынастар аяқталады.
Қалпына келтірілетін несиелік желі (револьверлі) кезінде несие
белгіленген шекте автоматты түрде беріледі және өтеледі. Бір жыл немесе бір
кезең аралығыңда іске асырылатын бір контрактының шеңберіндегі товарлар
тапсырысы-на ақы төлеу үшін клиенттің банкте ашатын несиелік желісі
нысаналы мақсатты (шектеулі) деп аталады.
Қалпына келтірілетін несиелік желі әдісі сырттай карағанда ірі
обьектіні айналым бойынша несиелеу әдісіне ұқсайдьі. Бірақ олардың
айырмашылыктары да бар. Мысалы: шетелдік банктер несиелік желіні тек
бірінші класты клиенттерге ашады, ал біздің банктер туралы ондайды айта
алмаймыз.
Сонымен бірге, несиелеу шегін анықтаудың тәсілдері де әр түрлі, алған
несиенің есебінен атқары-латын төлемақылардың мөлшері де көп болады.
Несиелеудің негізгі әдісі - әрбір ссуданы берген кезде клиенттің
әрқайсысының жеке-дара қаралуында.
Несиелеу әдісі несиені беру және оны өтеу үшін қолданылатын ссудалық
шоттың формасын білдіреді. Несиелендіру жөніндегі операцияларды іске асыру
үшін банк мекемелері қарыз алушыларға қарапайым және арнайы ссудалық шоттар
ашады.
Шаруашылық субьектісі үнемі банкілік несиені қажет етіп отырса және
олардың төлемдік айналымыны басым көпшілігі несиемен атқарылатын болса
қарыз алушыларға арнайы ссудалық шоттар ашылады. Несие беру үшін арнайы
саудалық шоты пайдалану товарларды сатудан түскен барлық табысты банкілік
сауданы уақытында қайтару мақсатында және қарыз алушының өзінің қаражаты
өндірістік процеске қатысуын толық қамтамасыз ету үшін осы шоттың несиесіне
ауыстырылуын білдіреді. Осылайша, арнайы шот бойынша үнемі несие беріліп
және өтеліп отырады. Бұл жерде есептік шот қосалқы оттың ролін атқарады.
Себебі, ол шот бойынша негізінен табысты бөлу және жалақы төлеумен
байланысты операциялардың шектеулі саңы орындалады. Ол үшін арнайы шоттан
клиенттің есептік шотына материалдык шығындар мен табыстар аударылып
отырылады.
Кәсіпорынға бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Алайда, банк
кәсіпорынның жеке товарлары мен шығындарын несиелеуді қажет деп тапса,
қосымша қарапайым ссудалық шот-тарды ашуына құқығы бар.
Қарапайым ссудалық шоттар банкілік істе көбінесе бір мәртелік ссудалар
беру үшін қолданылады. Осы шоттар бойынша қарызды өтеу мерзімді міндеттеме-
тапсырмалардың негізінде қарыз алушымен келісілген уақытта жүзеге
асырылады.
Егер, кәсіпорын бірнеше обьектіге қатысты несиені пайдаланса,
ссудалар әр түрлі мерзімге және әр түрлі шарттармен берілетіндігі белгілі.
Сондықтан кәсіпорын қатарынан бірнеше қарапайьм ссудалық шоттар ашуы
мүмкін.
Ссудаларды осындай ерекще есепке алудың қарызға алушының алған несиені
уақытында өтеуін бақылауды іске асыру үшін маңызы зор.
Бірақ, төлемдік сипаттағы несиені беру үшін қарапайым ссудалық шотты
қолдануға да болады. Мұндай жағдайда төлемдік несиені беру товарлық-
материалдық құндылықтар мен көрсетілген қызмет үшін төлемақы төлеуге
қаражаттың қажеттігі туындаған сайын жүзеге асырылып отырылады. Алайда,
төлемдік несиелерді беру үшін бұл шоттың осындай режимін қолдану барысында,
жиналған қарыз клиенттің табысының барлығын осы шотқа ауыстыру жолымен
емес, қарапайым тәртіпте, яғни, мерзімді міндеттеме-тапсырманың негізінде
несиелік шартта бекітілген уақытта іске асырылады.
Бірінші класты төлем қабілетті және несие қабілетті қарыз
алушыларды несиелеу банкілік істе КОНТОКОРРЕНТ деп аталатын біртұтас
активті-пассивті шотты қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл шот банктің
клиентке деген сенімінің жоғарғы формасы болып табылады. Осы шоттың дебеті
бойынша клиенттің өндірістік қызметімен және табысты бөлуімен байланысты
барлық төлемдері жүреді, ал несиеге кәсіпорынның пайдасына түсетін
табыстары мен барлық түсімдері аударылады. Шоттың несиелік сальдосы
кәсіпорынның дәл сол уақытта айналымда қанша қаражатының бар екендігін,
дебеттік сальдо - айналымға банкілік несие тартылатындығын куәландырады.
Контокорренттік шот қарапайым ссудалық шоттардан берілетін және
контокорренттік шоттың несиесіне тіркелетін немесе товар тапсырушылардың
шоттарына ақы төлеу үшін жіберілетін банкілік несиенің басқа түрлерін
рәсімдеуге клиентке тиым салмайды.
Нарықтық қатынастарға ауысуға байланысты ссудалық шоттың кең тараған
түрі пайдаланудың әр түрлі режиміндегі қарапайым ссудалық шоттар болуда.
5.Банкілік несиелеуді қамтамасыз етудің ерекшеліктері.
Банкілік несиелеуді тұрақты кәсіптік қызмет ретінде іске асыру
міндеттемелерді тиісті дәрежеде орындауды қамтамасыз ететін механизмнің
болуын талап етеді. Іс жүзінде несиені қайтармау Қазақстан Республикасында
күнделікті іске айналып отырғаны практикадан белгілі. Бұл -
міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің қажеттігін
растайтын айғақ. Осындай мән-жайларды ескеріп, банк несиенің қандай
жағдайларда және не себепті қайтарылмауы мүмкін екендігін, несие толық
қайтарылмаса банк пен оның салымшыларының мүдделері қалайша қамтамасыз
етілетіндігін терең талдап, алдын-ала анықтауы керек. Банктер өздерінің
мүдделерін қанағаттандыру үшін міндеттемелерді қамтамасыз ететін, азаматтық
құқықпен көзделген, клиентпен шартта бекітілген кез келген тәсілді немесе
заңмен тиым салынбаған басқа да тәсілдерді қолдана алады.
Банктің мүдделерін қорғау үшін таңдайтын әдіс-тәсілдердің құқықтық
табиғаты алуан түрлі. Осыған байланысты құқықтық институттарды үш топқа
бөлуге болады:
1. Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің дәстүрлі тәсілдері
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 18-тарауымен көзделген. Оларға:
айып төлету, кепіл, борышқордың мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік,
кепілпұл және заңмен немесе шартпен көзделген басқа түрлері жатады.
Несиені қайтармаған жағдайда банктің мүдделерін қана-ғаттандыруға құқықтық
кепілдік болатын сақтандыру шарттары.
3. Банктің және оның салымшыларының мүдделерін қамтамасыз етудің стандартты
емес тәсілдері (қарызды өтеуді кейінге қалдыру, қарызын кешіру, новация).
Үшінші тұлғалардың міндеттемелерін орындауын қамтамасыз етуде
қолданылатын қандай да бір мүлікті және ақша қаражатын пайдаланудың
құқықтық мүмкіндігін ескеру кажет. Себебі, заңды тұлғалардың барлығы бірдей
әмбебап құқық қабілеттігін иеленбейді. Демек, үшінші тұлғалар үшін несиелік
шартты орындауды қамтамасыз етуге өздерінің мүліктерін пайдалануға олардың
барлығының мүмкіндігі бола бермейді.
Банкілік несиелеуде айып төлетуді қолдану барысындағы аса маңызды
сәттердің бірі - оның қамтамасыз ету міндеті және шығынға сәйкес мөлшердегі
сипаты болып табылады.
Банкілік несиелеуде кепілді пайдаланудың, несиелік шартты жасау
барысында қарыз алушының да, банктің де ескеруі міндетті деп саналатын
бірқатар ерекшеліктері бар. Кепілзат ретінде берілген мүлікті, әсіресе, ірі
мүліктерді сақтауға, олардың пайдаланылуын бақылауға банктердің мүмкіндігі
болмайды. Сондықтан да банкілік несиелеуде тез сатылатын және сақтауы мен
күтіп-баптауына көп қаражат жұмсалмайтын мүліктер түрі қолданылады.
Қазіргі кезде кепіл ретінде пәтерлер, үйлер, кейде - жер учаскелері,
бағалы қағаздар, шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық қорындағы пайлар
мен үлестер, шетел валютасы, бағалы тастар мен металдар, көлік құралдары
бола алады. Кепілдің осы аталған түрлерінің әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері бар: мысалы, жарғылық қордағы акцияның, пайдың және үлестің
кепіл болу мүмкіндігі туралы сұрақты алайык, Шаруашылық серіктестіктерінің
құрылтайшыларының құрылып жаткан серіктестіктің мүлкіндегі үлеске меншік
құқығы емес, міндеттеме құқығы болады. Демек, кепіл кезінде пәннің ақшалай
құнын, яғни, заңды тұлғаға қатысушының үлесінің ақшалай эквивалентін
пайдалану туралы айтылады. Оның үлесі тіпті көлік құралы немесе ғимарат
болуы мүмкін.
Акциялар мен үлестерді кепілге алу барысында акционерлік қоғамның типі
ескерілуі керек. Акциялар мен үлестерді кейін іске асыру мүмкіндігі
акционерлік қоғамның типімен тікелей байланысты. Егер, ашық типті
акционерлік қоғамның акциялары бір тұлғадан екіншіге ешбір кедергісіз ауыса
беретін болса, жабық типті акционерлік қоғамның акциялары жөнінде бірқатар
проблемалар туындайды.
Кепіл барысында борышқор кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемесін
орындамаған жағдайда, кепіл ұстаушының кепілге салынған мүліктің құнынан
қанағаттандырылуға құқығы басым. Яғни, кепілге ұстаушының құқығы мүлікке
емес, оның құнына ғана қатысты болады. Алайда бұл ереженің кейбір
ерекшелігі бар. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы" Заң күші бар жарлығына сәйкес,
сауда жүргізілген жоқ деп жарияланған жағдайда кепіл ұстаушы кепілге
салынған мүлікті оның ағымдағы бағалық құны бойынша өзінің меншігіне
алуға құқылы.
Кепіл шарт негізінде пайда болады. Кепіл туралы шарт жазбаша формада
рәсімделеді. Кепіл туралы шартта кепілдің пәні, оның қаншаға
бағаланатындығы, мәні, кепілмен - қамтамасыз етілетін міндеттеменің
орындалуының мерзімі мен мөлшері көрсетіледі. Онда, сонымен қатар, кепілге
салынған мүліктің тараптардың қайсысында болатындығы және оны пайдалану
мүмкіндігі туралы жазылады.
Кепіл туралы шартпен, сондай-ақ, заң актілерімен көзделген
жағдайларда, банк кепілге салынған мүлікті соттан тыс тәртіпте сауда-саттық
(аукцион) жүргізу арқылы өз еркімен іске асыруға құқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
және олармен жасалатын мәмлелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар
Жарлығына сәйкес, кепіл беруіні ипотека туралы шарттың негізінде ипотеканы
мемлекеттік тіркеуден өткізуі керек. Мемлекеттік тіркеу туралы талапты
орындамау заңсыздыққа әкеледі.
Кепілдің екі түрі болады:
Кепілдің пәні кепіл берушіде қалатын жағдай (ипотека).
Кепілдің пәні кепіл ұстаушының иелігі мен билігіне өтетін жағдай
(кепілзат).
Кепілдің екі түрі де несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін
қолданылады. Бірінші жағдайда кепіл бірнеше формада болуы болуы мүмкін:
а)айналымдағы товарларды кепілге беру, мұнда қарыз алушы қарыздың белгілі
бір бөлігін өтей отырып кепілге салынған құндылықтарды пайдалана береді;
б)өндеудегі товарларды кепілге беру, мұнда қарыз алушы кепілге салынған
мүлікті өзі өңдей алады және өнделген шикізат пен өнімге кепіл құқығының
күші жүреді; в)жылжымайтын мүлікті кепілге салу.
Кепілдің екінші түрінің негізгі екі формасы болады: а)қатаң кепіл -
товар немесе басқа мүлікті банкке тапсыру және оны несиелік мекеменің
қоймасында сақтау немесе қарыз алушының қоймасында банктің күзетімен
сактау; б)құқықтарды кепілге беру - банкке ссуданы қамтамасыз ету жөніндегі
мүлікті иелену және пайдалану құқығын тапсыратындығын куаландыратын
құжаттарды кепілге беру.
Несиелерді қайтаруды қамтамасыз етудің жиі кездесетін тәсілдері кепіл
болушылық және кепілдік. Бірақ, ол, банкілік құқықтың батыстық теоретигі
В.М.Усоскин жазғандай - банк үшін қорғаныстың соңғы шебі.
Кепіл болушылық пен кепілдік біржақты ерік білдіру арқылы
тоқтатылмайды. Сондықтан да кепіл болушы мен кепілдік етуші кепіл болуды
және кепілдік етуді қайта шақырып алуға және өздерінің мойнына алған
міндеттемелерін орындаудан бас тартуға құқығы жоқ.
Кепілдік пен кепіл болушылықтың мерзімі негізгі міндеттеменің
мерзімінен ұзақ болуы керек. Ол кепілдік етушіге және кепіл болушыға
талапқою мүмкіндігімен байланысты мәселелерді шешуге үлгеру үшін қажет.
Міндеттемені орындау кепілдікпен қамтамасыз етілген несие бойынша
несиелік құжаттарға: кепілдік шарты, кепілдік етушінің қаржылық жағдайының
канағаттандырарлық екендігін растайтын аудиторлық құжаттар, кепілдік
етушінің атынан кепілдік шартына қол қоятын тұлғаның өкілдігін растайтын
құжаттар тіркеледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігі Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің шетелдік кредиторға мемлекеттік кепілдік беретіндігі
туралы шарт формасында болады. Егер, шартта басқаша көзделмесе, кепілдік
шарты оған тараптар қол қойған сәттен бастап күшіне енеді.
Осындай кепілдік шартында және кепілдік міндеттемеде:
n Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдік беруі арқылы
тартылған қаражаттар есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалардың
қатарына инвестициялық жобаның қосылатындығы туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысы;
n Казақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігіне қол қойған
лауазымды тұлға;
n мемлекеттік кепілдік берілетін жалпы сомма;
n Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігін иеленетін қарыз
алушының сыртқы заем бойынша негізгі міндеттемесінің мазмұны;
n Қазақстан Республикасының кепілдігінің берілген мерзімі көрсетіледі.
Ссудалардың қайтарылуын қамтамасыз етудің жана формасы қарыз алушының
несиені өтемегені үшін жауапкершілігін сақтандыру болып табылады. Қарыз
алушы сақтандырушымен сақтандыру шартына отырады.
Егер, карыз алушы несиені уақытында қайтармаса, сақтандырушы несие
берген банкке несиенің өтелмеген мөлшері үшін процент түріңде сақтандыру
төлемін және несиені пайдаланғаны үшін проценттер төлейді.
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру шартында бекітіледі.
Банкке сақтандыру төлемін төлеп болғаннан кейін несие беруші-банкке
несие шарты бойынша тиесілі барлық құқықтар төленген төлемақы мөлшерінде
сақтандырушыға ауысады.
Сақтандыру шарты несиенің қамтамасыз етілуінің, қарыз алушының несие
қабілеттілігін және несиелік кәсіпорынның іске асыруы жөніндегі тәуекелінің
дәрежесін сараптау бағасы негізінде жасалады. Сақтандырушыны сақтандыру
төлемін төлеуден босатудың мүмкіңдігі туралы ережелер бар.
Сонымен катар, сақтанушының сақтандыру шартымен мойнына жүктелген
міндеттемелерін орындамауы да сақтандырушының сақтандыру төлемін төлемеуге
қосымша негіз болады.
Несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз етудің келесі формасы қарыз
алушының банк алдындағы міндеттерін үшінші тұлғаға тапсыруы (цессия).
Осындай ауыстыру арнайы келісіммен немесе талапты ауыстыру жөніндегі
шартпен (цессия туралы шартпен) рәсімделеді. Банк түскен табысты берілген
несиені өтеу және ол үшін процент төлеуге ғана пайдалануға құқылы.
Қазақстан Республикасындағы екінші денгейдегі банктердің несиені
қайтарып алудың шарты ретінде қарыз алушыдан депозиттік шотта белгілі бір
мөлшерде ақша қаражатын сақтауды талап етуі де кездеседі. Оны
компенсациялық қалдық деп атайды. Бұл тәсілдің маңыздылығы -
екіжақтылығында, яғни, біріншіден, банкке нақты мерзімге несиелік ресурстар
тартуға мүмкіндік берсе, екіншіден, несиені қайтаруды қамтамасыз етудің
формасы ретінде болады.
Ақшаны төлегеннен кейін немесе белгілі бір мүлікті тапсырған соң
немесе новацияның көмегімен шартты тоқтату арқылы банктің мүдделерін
қамтамасыз ету Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 21-тарауымен
реттеледі. Мысалы: несие беру жөніндегі міндеттемеге қатысатын кез келген
тарап келесі тараппен келісе отырып, ақшаны төлеу, белгіл бір мүлікті
тапсыру жолымен міндеттемесін тоқтата алады.
Новация кезінде алғашқы міндеттеме пәні немесе орындалу тәсілдері
басқа міндеттемемен ауыстырылады.
Аталған тәсілдер негізгі міндеттемені жойып қана қоймайды, сонымен
бірге, несие шарты бойынша тараптардың мүдделерін қорғайды
БАНКІЛІК ТЕРМИНОЛОГИЯЛЬІҚ СӨЗДІК
1.Абсолютная прибыль - абсолютті пайда - сатушының бүкіл тауарды
сатудан түскен соммадан жұмсалған шығынды алып тастағандағы табысқа тең
пайда.
2. Аваль - Вексельдік тапсырма, вексельдік тапсырманы орындаушы тұлға
сол вексельді иеленушінің алдында оның міндеттемелерінің орындалуына
жауапкершілік атқарады.
3. Аванс - аванс - Материалдық құндылықтарға, орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызметке төленетін төлемақы есебінен алдын-ала берілетін ақша
соммасы.
4.Авизо - авизо - Бір контрагенттің екінші контрагентке есептесу
операцияларының орындалуы туралы ресми хабарламасы. Банктер өздерінің
клиенттеріне авизоның көмегімен дебеттік және кредиттік жазбалар туралы,
шотта қалған қалдықтар туралы, аккредитивтің ашылғандығы туралы, аударымның
іске асырылғандығы туралы хабардар етіп отырады.
5.Автаркия – өзімен-өзі болуы өзін-өзі қамтамасыз ететіндей
экономиканы құру мақсатында басқа елдердің экономикасынан жеке-дараланудың
экономикалық саясаты. Бұл саясаттың негізгі құралдары: елге алып келінетін
товарларға өте жоғары салықтар бекіту, басқа елдермен болатын саудалық және
экономикалық қатынастардың дамуына жол бермеу.
Автаркия халықаралық еңбек бөлінісінің, елдер арасындағы экономикалық
ынтымақтастықтың талаптарына қайшы келеді .
6.Авуары - авуар - а)Иеленуші төлемақы жүргізе алатын және
міндеттемелерін өтей алатын әр түрлі активтер (ақша қаражаттары, чектер,
вексельдер, аккредитивтер); б)Банктің шетелдердегі банктерде сақтаулы
жатқан қаржылары, сондай-ақ, шетел валю тасындағы, бағалы қағаздардағы және
алтындағы қаржылары.
7.Агент - өкіл - Ұйымның іскерлік тапсырмасын орындаушы өкілі.
8.Аддендум - аддендум - Тараптар арасында жасалған шартқа, соның
ішінде, чартерлік шартқа қосымша енгізу.
9.Административная юрисдикция - әкімшілік юрисдикция -Мемлекеттік
басқару органдарының құқық қолдану кызметінің ерекше түрі: даулар шешіледі,
әкімшілік шаралар қолданылады.
10.Ажиотаж - жанығу - Биржада, рынокта бағалы кағаздар мен товарларға
бағаны жасанды түрде көтеру, алып-сатарлық жасау.
11.Аквизитор - аквизитор - Сақтандыру және көлік кәсіпорындарының жаңа
жүктер мен сақтандыруларды іздестіретін қызметкері (агент).
12.Аккредитив - ақшасыз есеп айырысу формасы - Банктің басқа банкке
немесе банктерге клиенттің шоты есебінен және клиенттің билігі бойынша жеке
және заңды тұлгаларға шектелген мөлшерде төлемақы жүргізуді атқаруы туралы
тапсырмасы.
13.Актив - актив - а)Бухгалтерлік баланстың кәсіпорынның немесе
мекеменің барлық материалдық құндылыктарын, ақшалай қаражаттарын және
борыштық талаптарын көрсететін бөлігі; б)Шетелден түскен ақшалай табыстың
өсуі.
14.Активные операции банков- Банктердің активтік операциялары -
Банктер осы операциялар арқылы ақшалай қаражаттарын орналастырады (бағалы
қағаздар сатып алады, несие береді).
15.Активный торговый баланс - Активті саудалық баланс - Елге
әкелінетін товардың мөлшерінен елден шығарылатын товарлардың мөлшерінің
асып түсуімен сипатталатын сауда балансы.
16.Акцепт - Акцепт - төлемақыға немесе ақшалай, есептесу
төлемақыларының, товарлық құжаттардың немесе товардың кепілдігіне келісім
беру, ұсынылған мән жайлармен шарт жасауға келісім беру.
17.Акцептант - Акцептант - Өзіне ұсынылған вексель, шот бойынша
төлемақы жүргіземін деп міндеттеме алған тұлға.
18.Акциз - Акциз - Көпшілік тұтынатын товарларға салынатын жанама
салықтың түрі.
19.Акция на предьявителя - Ұсынбалы акция Ұстаушысының аты-жөні
жазылмайтын акция бланкі. Акционерлік қоғамның акцияларды тіркеу кітабында
басып шығарылған ұсынбалы акциялардың жалпы саны ғана көрсетіледі.
20.Акционер - Акционер Акционерлік кәсіпорынды
иемденушілердің бірі; белгілі бір мөлшердігі табысты алуға және
кәсіпорынның істерін басқаруға қатысуға құқық беретін акцияларды иеленуші.
21.Акционерное общество, Акционерное предприятие - Акционерлік
қоғам, Акционерлік кәсіпорын Қаражаты жарна төлеушілердің жарнасынан
құралатын кәсіпорын. Акционерлік қоғамның құрылтайшылары акциялар шығарады.
22.Акция - Акция - Иеленушінің акционерліқ қоғамның қаржыларын
калыптастыруға қатысуын куәландыратын және тиісінше, түскен табыстан үлесін
- дивиденд алып отыру құқығын беретін бағалы кағаз.
23.Аллонж - Аллонж - Кепілдік берілетіндігі туралы жазылатын,
вексельге тіркелетін қосымша қағаз.
24.Альпари - Альпари - Бағалы қағаздардың, валютаның, вексельдердің
биржалық бағамының олардың номиналына сәйкестігі.
25.Амортизация - Амортизациялау - а)Негізгі қорлардың (ғимараттар,
машиналар, құрал-жабдықтар) тозуына байланысты құнын біртіндеп төмендету,
сондай-ақ, оларды жаңарту үшін қаражат жинау мақсатында негізгі қорлардың
құнын өндіріліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz