Конституциялық құқық пәнінен дәрістер
Тақырып №1: ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ . ҰЛТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖЕТЕКШI САЛАСЫ.
Тақырып №2 : ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ . ЗАҢИ ҒЫЛЫМ
Тақырып №3. ҚР КОНСТИТУЦИЯСЫ . МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ.
Тақырып №4. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГIЗДЕРI
Тақырып №5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ.
Тақырып №6. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ МЕН АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ АДАМДАРДЫҢ Қ¥ҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
Тақырып №7. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕНШІК ПЕН КӘСШКЕРЛІКТЩ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тақырып №8. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ
Тақырып №9. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ.
Тақырып № 10. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ, ӨКІЛЕТТІКТЕРІ.
Тақырып №11. ҚР ПАРЛАМЕНТІ, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Тақырып №12. қр үкіметі, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Тақырып №13. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІ, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Тақырып №14. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
Тақырып №15. ҚР ЖЕРГІЛІКТІ ӨКІЛДІЖӘНЕ АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРЫ
Тақырып №16. Қазақстан Республикасында тікелей демократия нысандарының дамуы
Тақырып №2 : ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ . ЗАҢИ ҒЫЛЫМ
Тақырып №3. ҚР КОНСТИТУЦИЯСЫ . МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ.
Тақырып №4. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГIЗДЕРI
Тақырып №5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ.
Тақырып №6. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ МЕН АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ АДАМДАРДЫҢ Қ¥ҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
Тақырып №7. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕНШІК ПЕН КӘСШКЕРЛІКТЩ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тақырып №8. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ
Тақырып №9. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ.
Тақырып № 10. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ, ӨКІЛЕТТІКТЕРІ.
Тақырып №11. ҚР ПАРЛАМЕНТІ, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Тақырып №12. қр үкіметі, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Тақырып №13. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІ, ОНЫҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Тақырып №14. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
Тақырып №15. ҚР ЖЕРГІЛІКТІ ӨКІЛДІЖӘНЕ АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРЫ
Тақырып №16. Қазақстан Республикасында тікелей демократия нысандарының дамуы
ҚР конституциялық құқығы құқық саласы, ғылым саласы және оқу тәртібі ретінде ұғынылады.
Құқық саласы ретінде конституциялық құқық – бұл қоғам мен ммелекеттің құрылысының негіздерін, атап айтсақ ҚР-ң конституциялық құрылыс негіздерін, жеке адамның құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару негіздерін реттеп, бекітетін нормалардың жиынтығын білдіретін ұлттық құқықтың бір саласы.
Конституциялық құқық саласының пәні болып оның нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар ұғынылады. Олай болса, конституциялық құқықтың реттеу пәні болып келесі қоғамдық қатынастар жиынтығы табылады: ҚР конституциялық құрылысының негіздері, жеке адамның құқықтық жағдайының негіздері, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметі, сайлау құқығы мен сайлау жүйесі, әкімшілік-аумақтық құрылысы, жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздері табылады.
Конституциялық құқықтың реттеу тәсілдері – бұл конституциялық құқық нормаларының конституциялық құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды реттеп, бекітетін амал, әдістері: тану тәсілі, құқық беру тәсілі, міндеттеу және тиым салу тәсілдері.
Конституциялық құқықтың ұлттық құқық жүйесінде алатын орны ерекше. Ол жетекші, фундаменттік құқық саласы ретінде анықталады. Себебі, 1-ден, ол қоғамның барлық салаларына (экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени т.б.) әсер етеді, ал өзге құқық салалары тек бір салаға ғана әсер етеді, 2-ден, конституциялық құқық сол салалардың барлық қатынастарын емес, тек негізгі, басты қатынастарын ғана реттеп, бекітеді. Басқа құқық салалары үшін негіз болатын нормалар белгілейді.
Жоғарыда атап кеткеніміздей конституциялық құқық тиісті қоғамдық қатынастарға конституциялық құқықтық нормалар арқылы әсер етеді. Конституциялық құқықтық норма – бұл конституциялық құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды реттеп, бекітетін жүріс-тұрыс ережесі. Ол конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылардың жүріс-тұрысын анықтайды. Конституциялық құқықтық нормалардың негізгі нышандары болып келесілер табылады:
- Конституциялық құқықтық норма – жалпыға міндетті ереже, яғни ол тұлғалар мен түрлі ұйымдарға қоса мемлекеттің өзі үшін де орындалуы міндетті болып табылады.
- Конституциялық құқықтық норма – нысанды анықталған ереже, яғни олар белгілі бір актінің нысанында шығарылады (мысалы, жарлық, қаулы, заң т.б.).
- Конституциялық құқықтық норма – нақты анықталған жүріс-тұрыс ереже. Бұл оның нақты құқықтар мен міндеттерді, жүріс-тұрысты белгілейтіндігін анықтайды.
- Конституциялық құқықтық норма – мәжбүрлі ереже, яғни оның орындалуы мемлекеттің ықпалымен, мәжбүр ету күшімен қамтамасыз етіледі.
Конституциялық құқықтық нормалардың өзге құқықтық нормалардан ерекшеліктері:
- конституциялық құқықтық нормалардың негізінде белгілі бір құқықтық қатынастардың түрі пайда болады.
- конституциялық құқықтық нормалар реттеу пәні бойынша ерекшеленеді. Яғни, конституциялық құқықтың нормалары ерекше сипаттағы, негізгі, фундаменталдық қатынастарды реттейді.
- қайнар көздері (бастаулары) бойынша ерекшелінеді, яғни конституциялық құқықтық нормалар басқа құқықтық нормаларға қарағанда мемлекеттің негізгі заңы – Конституцияда көбірек белгіленген. Тиісінше заңи күші де көбінесе жоғарырақ болып келеді;
- конституциялық құқықтық нормалар бірнеше бағытты қамтуға арналған.
- конституциялық құқықтық нормалар құрылымына қарай ерекшеленеді. Нақты айтсақ, конституциялық құқықтық нормаларда өзге құқықтық нормаларға қарағанда санкция өте сирек кездеседі.
- конституциялық құқықтық нормалар көбіне нақты реттеушілік емес, жалпы реттеушілік сипатта болады. Мұнда мақсат, міндет, анықтама, мәртебе, қағида нормалары көп болады.
- конституциялық құқықтық нормаларға құрылтайшылық немесе ұйымдастырушылық сипат тән.
Құқық саласы ретінде конституциялық құқық – бұл қоғам мен ммелекеттің құрылысының негіздерін, атап айтсақ ҚР-ң конституциялық құрылыс негіздерін, жеке адамның құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару негіздерін реттеп, бекітетін нормалардың жиынтығын білдіретін ұлттық құқықтың бір саласы.
Конституциялық құқық саласының пәні болып оның нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар ұғынылады. Олай болса, конституциялық құқықтың реттеу пәні болып келесі қоғамдық қатынастар жиынтығы табылады: ҚР конституциялық құрылысының негіздері, жеке адамның құқықтық жағдайының негіздері, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметі, сайлау құқығы мен сайлау жүйесі, әкімшілік-аумақтық құрылысы, жергілікті өзін-өзі басқарудың негіздері табылады.
Конституциялық құқықтың реттеу тәсілдері – бұл конституциялық құқық нормаларының конституциялық құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды реттеп, бекітетін амал, әдістері: тану тәсілі, құқық беру тәсілі, міндеттеу және тиым салу тәсілдері.
Конституциялық құқықтың ұлттық құқық жүйесінде алатын орны ерекше. Ол жетекші, фундаменттік құқық саласы ретінде анықталады. Себебі, 1-ден, ол қоғамның барлық салаларына (экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени т.б.) әсер етеді, ал өзге құқық салалары тек бір салаға ғана әсер етеді, 2-ден, конституциялық құқық сол салалардың барлық қатынастарын емес, тек негізгі, басты қатынастарын ғана реттеп, бекітеді. Басқа құқық салалары үшін негіз болатын нормалар белгілейді.
Жоғарыда атап кеткеніміздей конституциялық құқық тиісті қоғамдық қатынастарға конституциялық құқықтық нормалар арқылы әсер етеді. Конституциялық құқықтық норма – бұл конституциялық құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды реттеп, бекітетін жүріс-тұрыс ережесі. Ол конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылардың жүріс-тұрысын анықтайды. Конституциялық құқықтық нормалардың негізгі нышандары болып келесілер табылады:
- Конституциялық құқықтық норма – жалпыға міндетті ереже, яғни ол тұлғалар мен түрлі ұйымдарға қоса мемлекеттің өзі үшін де орындалуы міндетті болып табылады.
- Конституциялық құқықтық норма – нысанды анықталған ереже, яғни олар белгілі бір актінің нысанында шығарылады (мысалы, жарлық, қаулы, заң т.б.).
- Конституциялық құқықтық норма – нақты анықталған жүріс-тұрыс ереже. Бұл оның нақты құқықтар мен міндеттерді, жүріс-тұрысты белгілейтіндігін анықтайды.
- Конституциялық құқықтық норма – мәжбүрлі ереже, яғни оның орындалуы мемлекеттің ықпалымен, мәжбүр ету күшімен қамтамасыз етіледі.
Конституциялық құқықтық нормалардың өзге құқықтық нормалардан ерекшеліктері:
- конституциялық құқықтық нормалардың негізінде белгілі бір құқықтық қатынастардың түрі пайда болады.
- конституциялық құқықтық нормалар реттеу пәні бойынша ерекшеленеді. Яғни, конституциялық құқықтың нормалары ерекше сипаттағы, негізгі, фундаменталдық қатынастарды реттейді.
- қайнар көздері (бастаулары) бойынша ерекшелінеді, яғни конституциялық құқықтық нормалар басқа құқықтық нормаларға қарағанда мемлекеттің негізгі заңы – Конституцияда көбірек белгіленген. Тиісінше заңи күші де көбінесе жоғарырақ болып келеді;
- конституциялық құқықтық нормалар бірнеше бағытты қамтуға арналған.
- конституциялық құқықтық нормалар құрылымына қарай ерекшеленеді. Нақты айтсақ, конституциялық құқықтық нормаларда өзге құқықтық нормаларға қарағанда санкция өте сирек кездеседі.
- конституциялық құқықтық нормалар көбіне нақты реттеушілік емес, жалпы реттеушілік сипатта болады. Мұнда мақсат, міндет, анықтама, мәртебе, қағида нормалары көп болады.
- конституциялық құқықтық нормаларға құрылтайшылық немесе ұйымдастырушылық сипат тән.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Ғ. Сапарғалиев Қазақстан мемлекеті мен
2. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері Алматы,
3. Дулатбеков Н. Амандықова С. Тұрлаев
Нормативтік құқықтық актілер
Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше
Арнайы әдебиеттер
1. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық
2. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық
1. Ғ. Сапарғалиев Қазақстан мемлекеті мен
2. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері Алматы,
3. Дулатбеков Н. Амандықова С. Тұрлаев
Нормативтік құқықтық актілер
Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше
Арнайы әдебиеттер
1. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық
2. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Тақырып №1: ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ - ҰЛТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖЕТЕКШI САЛАСЫ.
ҚР конституциялық құқығы құқық саласы, ғылым саласы және оқу тәртібі
ретінде ұғынылады.
Құқық саласы ретінде конституциялық құқық – бұл қоғам мен ммелекеттің
құрылысының негіздерін, атап айтсақ ҚР-ң конституциялық құрылыс негіздерін,
жеке адамның құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік биліктің
ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын, жергілікті мемлекеттік және өзін-
өзі басқару негіздерін реттеп, бекітетін нормалардың жиынтығын білдіретін
ұлттық құқықтың бір саласы.
Конституциялық құқық саласының пәні болып оның нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастар ұғынылады. Олай болса, конституциялық құқықтың реттеу
пәні болып келесі қоғамдық қатынастар жиынтығы табылады: ҚР конституциялық
құрылысының негіздері, жеке адамның құқықтық жағдайының негіздері,
мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметі, сайлау құқығы мен сайлау
жүйесі, әкімшілік-аумақтық құрылысы, жергілікті өзін-өзі басқарудың
негіздері табылады.
Конституциялық құқықтың реттеу тәсілдері – бұл конституциялық құқық
нормаларының конституциялық құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды
реттеп, бекітетін амал, әдістері: тану тәсілі, құқық беру тәсілі, міндеттеу
және тиым салу тәсілдері.
Конституциялық құқықтың ұлттық құқық жүйесінде алатын орны ерекше. Ол
жетекші, фундаменттік құқық саласы ретінде анықталады. Себебі, 1-ден, ол
қоғамның барлық салаларына (экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени т.б.)
әсер етеді, ал өзге құқық салалары тек бір салаға ғана әсер етеді, 2-ден,
конституциялық құқық сол салалардың барлық қатынастарын емес, тек негізгі,
басты қатынастарын ғана реттеп, бекітеді. Басқа құқық салалары үшін негіз
болатын нормалар белгілейді.
Жоғарыда атап кеткеніміздей конституциялық құқық тиісті қоғамдық
қатынастарға конституциялық құқықтық нормалар арқылы әсер етеді.
Конституциялық құқықтық норма – бұл конституциялық құқықтың пәні болып
табылатын қатынастарды реттеп, бекітетін жүріс-тұрыс ережесі. Ол
конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылардың жүріс-тұрысын анықтайды.
Конституциялық құқықтық нормалардың негізгі нышандары болып келесілер
табылады:
- Конституциялық құқықтық норма – жалпыға міндетті ереже, яғни ол
тұлғалар мен түрлі ұйымдарға қоса мемлекеттің өзі үшін де орындалуы
міндетті болып табылады.
- Конституциялық құқықтық норма – нысанды анықталған ереже, яғни олар
белгілі бір актінің нысанында шығарылады (мысалы, жарлық, қаулы, заң
т.б.).
- Конституциялық құқықтық норма – нақты анықталған жүріс-тұрыс ереже.
Бұл оның нақты құқықтар мен міндеттерді, жүріс-тұрысты
белгілейтіндігін анықтайды.
- Конституциялық құқықтық норма – мәжбүрлі ереже, яғни оның орындалуы
мемлекеттің ықпалымен, мәжбүр ету күшімен қамтамасыз етіледі.
Конституциялық құқықтық нормалардың өзге құқықтық нормалардан
ерекшеліктері:
- конституциялық құқықтық нормалардың негізінде белгілі бір құқықтық
қатынастардың түрі пайда болады.
- конституциялық құқықтық нормалар реттеу пәні бойынша ерекшеленеді.
Яғни, конституциялық құқықтың нормалары ерекше сипаттағы, негізгі,
фундаменталдық қатынастарды реттейді.
- қайнар көздері (бастаулары) бойынша ерекшелінеді, яғни конституциялық
құқықтық нормалар басқа құқықтық нормаларға қарағанда мемлекеттің
негізгі заңы – Конституцияда көбірек белгіленген. Тиісінше заңи күші
де көбінесе жоғарырақ болып келеді;
- конституциялық құқықтық нормалар бірнеше бағытты қамтуға арналған.
- конституциялық құқықтық нормалар құрылымына қарай ерекшеленеді. Нақты
айтсақ, конституциялық құқықтық нормаларда өзге құқықтық нормаларға
қарағанда санкция өте сирек кездеседі.
- конституциялық құқықтық нормалар көбіне нақты реттеушілік емес, жалпы
реттеушілік сипатта болады. Мұнда мақсат, міндет, анықтама, мәртебе,
қағида нормалары көп болады.
- конституциялық құқықтық нормаларға құрылтайшылық немесе
ұйымдастырушылық сипат тән.
- Конституциялық құқықтық нормалардың түрлері:
1) мазмұны немесе пәні бойынша:
- конституциялық құрылыс негіздерін бекітетін нормалар;
- жеке адамның құқықтық жағдайының негіздерін бекітетін нормалар;
- мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын
бекітетін нормалар;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырылуы негіздерін бекітетін
нормалар.
2) заңи күші бойынша:
- конституциялық - конституцияда көрініс тапқан нормалар
- субконституциялық - конституциядан өзге актілерде, яғни заңдарда,
Президенттің жарлықтарында, Парламенттің қаулыларында, Үкіметтің
актілерінде, орталық және жергілікті атқарушы органдардың актілерінде,
маслихаттың шешімдерінде, Конституциялық Кеңестің қаулыларында және
т.б. көрініс тапқан нормалар.
3) әрекет ету аумағы бойынша:
- республикалық - республиканың бүкіл аумағында әрекет ететін нормалар;
- жергілікті - республиканың белгілі бір аумағының шегінде әрекет
ететін нормалар.
4) құрамында көрсетілген ережелердің сипатына байланысты:
- өкілеттік (құқық) беруші нормалар - субъектіге (мемлекеттік органға,
қоғамдық бірлестікке, азаматтарға) қандай да бір жағымды әрекет
жасауға құқық беретін нормалар;
- міндет жүктеуші нормалар - адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің,
мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер жасау
жауапкершілігін, міндеттілігін белгілейтін нормалар;
- тиым салушы нормалар - қандай да бір әрекеттерді жасауға
болмайтындығын белгілейтін нормалар.
5) құрамындағы көрсетілген ережелердің анықталғандық, нақтылық
дәрежесіне байланысты:
- императивтік нормалар;
- диспозитивтік нормалар;
Императивтік нормаларға өте бір қатаңдық, өктемдік тән, оның орындалуы
біржақты өктем болып келеді. Мысалы, заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті болып табылады 35бап. Ал, диспозитивтік нормаларда құқықтық
қатынасқа түсушілерге белгілі дәрежеде еркіндіктер беріледі.
6) құқықтық реттеу механизміндегі атқаратын рөлі бойынша:
- жалпы – анықтама, қағида, мақсат, міндет нормалары;
- материалдық - мемлекеттік органдардың және басқа да субъектілердің
қызметтерінің негіздерін, олардың құқықтық мәртебелерін, құзыреттерін,
құқықтарын т.б. жағдайларын айқындайтын нормалар;
- процессуалдық - материалдық норманың жүзеге асырылу процедурасын
белгілейтін нормалар
Конституциялық құқықтық нормалар конституциялық құқықтың пәні болып
табылатын қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялық құқықтық
нормалардың тиісті қоғамдық қатынастарға әсер етуінің нәтижесінде
конституциялық құқықтық қатынастар пайда болады. Олай болса, конституциялық
құқықтық қатынастар – бұл конституциялық құқықтық нормалармен реттелетін
қоғамдық қатынастар.
Конституциялық құқықтық қатынастардың өзге құқықтық қатынастармен
ұқсас жалпы белгілері:
- кез-келген құқықтық қатынас – бұл құқықтық нормалардың қоғамдық
қатынастарды реттеуінің нәтижесі;
- реттеу нәтижесінде тиісті субъектілер арасында заңи байланыс пайда
болады;
- қоғамдық қатынастар арқылы ғана құқық нормалары пайда болады,
таратылады.
Конституциялық құқықтық қатынастардың өзіндік ерекшеліктері:
1) өз мазмұнымен ерекшелінеді, яғни конституциялық құқықтың пәнін
құрайтын қатынастар саласында пайда болады, қоғам құрылысы мен
мемлекет құрылысының негіздерін білдіреді;
2) басқа құқықтық қатынастардың негізі болып табылады;
3) қоғам өмірінің барлық жақтарында болады, тиісінше қоғамдық
қатынастардың алуан түрлілігінің көптігімен ерекшеленеді;
4) кейбір субъектілері ерекше келеді (мемлекет, халық, ұлт т.б.)
Конституциялық-құқықтық қатынастың мазмұны болып субъектілері
арасындағы өзара құқық пен міндет нысанындағы заң байланыс табылады. Олай
болса, конституциялық құқықтық қатынастардың мазмұнына келесі элементтер
кіреді: 1. субъектісі – конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылар
(мемлекет, халық, мемлекеттік органдар, ұлттар, әкімшілік аумақтық
бірліктер, қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары, азаматтар, депутаттар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар);
2. объектісі - (мемлекеттік билік, мемлекеттің аумағы, материалдық
игіліктер, құнды заттар, мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың
әрекеттері, адамдардың жүріс-тұрысы, азаматтардың мүліктік емес құқықтары
және т.б.);
3. субъективтік құқықтар мен заңи міндеттер.
Конституциялық құқықтың қайнар көздері дегеніміз конституциялық
құқықтық нормалардан тұратын актілер. Кеңірек ашып қарастырар болсақ,
конституциялық құқықтың қайнар көздері болып конституциялық құрылыс
негіздерін, жеке адамдардың құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік
биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын, жергілікті ммелекеттік
және өзін-өзі басқару негіздерін реттеп, бекітетін нормалардан тұратын
актілер. Олардың екі түрі бар: ішкі қайнар көздер және сыртқы қайнар
көздер. Сыртқы қайнар көздерге конституциялық құқықтық нормалардан тұратын
Қазақстан Республикасы бекіткен актілер кіреді (халықаралық келісімдер,
шарттар, пактілер т.б.) Ішкі қайнар көздерге конституциялық құқықтық
нормалардан тұратын ҚР халқымен, мемлекеттік органдарымен және лауазымды
тұлғаларымен қабылданған нормативтік құқықтық актілер табылады. Олар:
- Конституция;
- Заңдар: конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар,
конституциялық заңдар және жай заңдар
- Президенттің жарлықтары: конституциялық заң күші бар жарлық, жай заң
күші бар жарлық, нормативтік жарлық;
- Парламенттің және оның палаталарының қаулылары;
- Үкіметтің қаулылары;
- Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Жоғарғы Сотының және
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
қаулылары;
- Орталық атқарушы органдардың басшыларының нормативтік құқықтық
бұйрықтары;
- Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың нормативтік актілері;
- Декларация, регламенттер, ережелер...
ҚР Конституциясы конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып
табылады. Ол келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
1. Конституцияда барлық басқа қайнар көздер үшін бастапқы болып
табылатын жалпы сипаттағы құқықтық нормалар бекітіледі. Басқа
қайнар көздер Конституция нормаларынан туындалады, оның
ережелерін нактылайды.
2. Конституция – онда белгіленген нормалардың мазмұнының кеңдігімен
сипатталады. Конституция нормалары қоғам өмірінің барлық
салаларына әсер етеді. Ал, басқа қайнар көздер қатынастардың
қандай да белгілі бір саласын реттейді;
3. Конституция басқа қайнар көздерге қарағанда жоғары заңи күшке
ие, Қазақстанның бүкіл аумағында тікелей қолданылады;
4. Конституцияда құқық саласы қайнар көздерінің басқа да көптеген
түрлері анықталады. Онда құқықтық актілердің аты, олардың
заңдылық күші, қабылдану, күшін жою және жариялау тәртібі
белгіленеді;
5. Конституцияда бекітілген нормалар халықтың мемлекеттік еркін
жүзеге асыру нысаны ретінде болады;
6. Конституция жоғары құқықтық мәні, жоғары қоғамдық маңызы бар акт
болып табылады. Оның нормалары әрбір азаматқа, қоғамдық
қызметтің барлық субъектілеріне бағытталған.
Тақырып №2 : ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ – ЗАҢИ ҒЫЛЫМ
Конституциялық құқық құқықтық ғылымның бір саласы ретінде оқытылады.
Құқық саласы ретінде конституциялық құқық белгілі бір қоғамдық қатынастар
тобын, нақты айтсақ ҚР-ң конституциялық құрылыс негіздерін, жеке адамның
құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен
қызметінің қағидаларын, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару
негіздерін реттеп, бекітсе, ғылым ретінде ол сол бір қатынастарды, олардың
реттелу жай-күйін, реттеу тәсілдері мен амалдарын, тарихи даму
өзгешеліктерін зерттейді, оларды жетілдіру, дамыту жөнінде ұсыныстар
береді.
Ғылым ретінде конституциялық құқықка өз пәні, өз бастаулары, оны оқып-
үйренуге өзіндік бағыт-бағдар тән. Конституциялық құқық ғылымы
конституциялық кұқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету зандылығын зерттеуге
бағытталған, конституциялық заңдылыкқа сүйенетін негізгі үғымдар мен
санаттарды қалыптастырады және конституциялық құкықтың құқықтық ғылым
жүйесіндегі орны мен рөлін анықтайды.
Конституциялық құқық ғылымы жоғарыда айтқандай мемлекеттік биліктің
ұйымдастырылу және қызмеету негіздерін, қағидаларын, мемлекеттік басқару
және мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекеті тетігін
(механизмін), мемлекеттік органдардың өзара карым-қатынасының нысандарын,
әдістері мен тәсілдерін зерттейді. Мұнымен шектлемей конституциялық құқық
ғылымы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдары жүйесін де,
сайлау жүйесін де зерделеп, саралайды. Сайлау мен референдум мәселелеріне
конституциялық құқық ғылымы демократияның қайнар көзі ретінде ерекше назар
аударады.
Жеке адамның конституциялық құқықтық жағдайы конституциялық құқық
ғылымының өзекті ауқымды мәселесі болып табылады. Адам мен азаматтың құқы,
шетел азаматтары, конституциялық нормалардың адам құқының халықаралық құқық
нормаларымен өзара байланысы проблемаларын зерттеуге ғылымда айрықша назар
бөлінеді.
Зерттеу нәтижесінде конституциялық құқық ғылымы аталмыш мәселелерді
жетілдіру, дамыту, тиімділігін көтеру жөнінде ұсыныстар береді. Тиісті
қоғамдық қатынастарды зерттеп қана қоймай конституциялық құқық ғылымы
оларды реттейтін нормалардың жай-күйін, кемшін тұстары мен олардың
тиімділігін де зерттейді. Зерттеу нәтижесі жаңа құқықтық қатынастардың
пайда болуына, өзгеруіне немесе жойылуына әсер етуі мүмкін. Конституциялық
құқық бүкіл құқық жүйесінің жетекші, фундаменттік саласы болғандықтан жаңа
конституциялық-құқықтық қатынастардың, жаңа конституциялық-құқықтық
нормалардың пайда болуы басқа құқық салаларына да өзгерістер алып келуі
ықтимал. Сондықтан конституциялық құқық ғылымы тиісті мәселелерді басқа
құқық салаларымен салыстырмалы, байланысты жағдайда зерттейді деп айтуға
болады. Жоғарыда айтқанымыздай зерттеу нәтижесі бойынша ғылым ұсыныстар
береді, халық өкілдігі ұлттық, халықтық және мемлекеттік егемендік,
мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік-аймақтық бөлініс нысандары т.б.
сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын жасайды.
Жоғарыда аталғандарды қорыта келе, конституциялық құқық ғылымының
зерттеу пәні болып конституциялық құқық саласы табылады деп айтуға болады.
Олай болса, бір ауыз сөзбен айтқанда ғылым ретіндегі конституциялық құқық –
бұл конституциялық құқық саласын зерттейтін ғылыми ережелердің жиынтығы.
Ал, конституциялық құқық ғылымының зерттеу тәсілдері – бұл жоғарыда аталған
мәселелерді зерттеудің амал, әдістері. Конституциялық құқық ғылымының
зерттеу әдiстеріне келесі әдістер кіреді: тарихи, қисындық, статистикалық,
философиялық, салыстыру, талдау, синтез, анализ, дедукция, индукция, т.б.
Конституциялық құқық ғылымының қайнар көздері. Теориялық қорытындылар
бере отырып конституциялық құқық ғылымы қайнар көздердің кең көлеміне
сүйенеді. Ғылымның қайнар көзі ретінде ғылыми тану негіздерін құрайтын
факторлар ұғынылады. Мұндай қайнар көздерге конститциялық құқықтық
нормалардан тұратын нормативтік құқықтық актілер, ғылыми еңбектер, ...
жатады. Ғылым "конституциялык, құқык" деп аталғандықтан, оның негізгі
қайнар көзі болып Конституция табылады. Ол Конституцияның негізінде езінің
басты теориялық ережелерін қалыптастырады. Сонымен қоса өзге актілер де
конституциялық құқық ғылымының қайнар көздері болып табылады. Бұл -
конституциялык, құқық ғылымының нормативтік құқықтық қайнарлары.
Конституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі - отандық,
сондай-ак, шетелдік ғалымдардың конституциялық құрылыстың философиялық,
зандық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға
тікелей немесе жанамалай катысты еңбектері.
Конституциялық құқық ғылымының басқа бір қайнар көзі – практика, яғни
конституциялық құқықтық нормалар мен институттардың әрекет етуі негізінде
өмірде болып жатқан процесстер. Ғылыми танудың қайнар көзі болып практика
табылмаса, ғылым қажетті шамада өзінің міндеттерін орындау алмас еді.
Сондықтан, ғылымның қайнар көзі ретінде мемлекеттік органдардың,
конституциялық құқықтық қатынастың басқа да субъектілерінің нақты
практикалық қызметі, бүкіл қоғамдық-саяси қызмет саналады.
Тақырып №3. ҚР КОНСТИТУЦИЯСЫ – МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ.
Конституция – бұл мемлекет өмірінің негізгі бастауларын – мемлекеттің
құрылысын, саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйесінің негіздерін
бекітетін, адамның қоғамдағы алатын орнын байқататын мемлекеттің негізгі
заңы.
Конституцияда адам мен азаматтың табиғи және ажырамас құқықтары
байқалады және бекітіледі. Олардың негізінде мемлекеттің құрылымы мен
нысаны, билік тәртібі орнығады.
Конституцияның негізгі мәні мынада:
- Конституция ағымдағы заңнаманың заңи базасын құрайды, яғни
Конституцияның заңи жоғарылығы танылады. Бұл дегеніміз, жаңа Конституция
қабылданған жағдайда өзге барлық заңнама оған сәйкестендіріледі. Барлық
құқықтық актілер оған сәйкес болуы тиіс, ал мұндай талапқа жауап бермейтін
барлық актілер заңсыз деп танылады және қолдануға жатпайды;
- сондай-ақ, Конституция – бұл қоғамның барлық топтарының мүдделерін
қамтамасыз ететін заң, себебі, Конституция таптан (таптардың мүддесінен)
жоғары тұратын, қоғамның барлық мүшелері үшін теңдей міндеттеме белгілейтін
құжат болып табылады. Конституция – бұл заңдар үшін заң болып табылады.
Конституция – конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып
табылады. Конституцияның келесідей белгілері оны өзге құқықтық актілерден
айырады:
- ерекше жолмен қабылданылуы. Конституция - халықтың тікелей ерік
білдіруінің көрінісі, ол референдум арқылы Қазақстан халқымен қабылданған
бірден-бір акт болып табылады.
- ерекше тәртіппен қорғалуы. Конституция ерекше қорғалатын акт болып
табылады. Конституция бойынша оны қорғау Конституцияның мызғымастығының
кепілі ретінде Президентке, конституциялық қадағалау органы –
Конституциялық Кеңеске жүктелген. Сонымен қатар, Республика Конституциясын
сақтау әркімнің конституциялық міндеті болып табылады.
- қоғамның барлық субъектілеріне бағытталуы. Конституция бірмезетте
қоғамның барлық субъектілерінің жүріс-тұрысын реттейді, ал өзге құқықтық
актілер қоғамның нақты бір субъектілеріне арналып шығарылады. Мысалы,
сайлау туралы заң, азаматтық туралы заң т.б.
- конституциялық реттеу пәнінің ерекшелігі. Конституция қоғамның ең
негізгі, фундаменттік қатынастарын реттейді. Ол қатынастарға жалпы
қамтушылық сипат тән.
- күрделендірілген тәртіпте өзгерістер мен толықтырулар енгізу. ҚР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу ерекше күрделі
тәртіпте жүзеге асырылады. Ол екі түрлі жолмен жүргізілуі мүмкін:
Парламентпен және республикалық референдум арқылы. Парламент
Конституцияға өзгертулер мен толықтыруларды Президенттің бастамасы
бойынша әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң
көпшiлiк даусымен енгiзедi. Конституцияға өзгертулер мен
толықтыруларды референдум арқылы енгізу тәртібі Конституцияның 91
бабында реттелген.
- Конституцияға құрылтайшылық сипат тән. Конституцияда басқа актілердің
көптеген түрлері анықталады. Онда құқықтық актілердің аты, олардың
заңдылық күші, қабылдану, күшін жою және жариялау тәртібі белгіленеді;
- заңи қасиеттері:
1. Конституцияның жоғарылығы – оның нормаларына, қағидаларына бүкіл
мемелкеттік, қоғамдық құрылымның, азаматтардың қоғамның барлық
салаларындағы қызметтері сай келуі тиіс.;
2.жоғары заңи күші – мемлекетте қабылданған барлық заңдар мен өзге
нормативтік актілер Конституцияға қайшы келмеуі керек;
3.тікелей қолданылуы. Бұл Конституцияның негізінде қандай да бір мәселелер
бойынша нақты салалық нормалардың шығарылғанына немесе шығарылмағанына
қарамастан оның нормаларының тікелей қолданыла беретінін білдіреді.
4.бүкіл құқықтық жүйенің ядросы болып табылатындығы – Конституция бүкіл
құқық жүйесінің ядросын құрайтын нормаларды белгілейді, оның нормалары
ағымдағы заңнаманың барлығы үшін бағыт беруші, фундаменттік рөл атқарады;
5.базалық мәні, яғни Конституция ағымдағы заңнама, заң шығару қызметі үшін
база болып табылады, заңдар және басқа нормативтік актілер Конституцияның
негізінде қабылданады, өзгертіледі және күшін жояды.
Конституцияның функциялары:
Құрылтайшылық функция. Бұл функция Негізгі заңымыздың мемлекеттің
конституциялық құрылысының, саясатының негізгі қағидаларын және бастауларын
бекітетінін көрсетеді. Конституция азаматтардың негізгі құқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін бекітеді, сондай-ақ біздің қоғамымызға тән
меншік нысандарын бекітеді. Қоғамдағы барлық құқықтық қатынастар реті
Конституциямен анықтылады және одан туындалады. ҚР-ң негізгі заңының
құрылтайшылық функциясын осыдан байқауға болады.
Ұйымдастырушылық функция. Конституция барлық мемлекеттік органдардың
жүйесін, басты функцияларын және қызметінің нысандарын бекітеді, яғни
Конституция бүкіл мемлекеттік механизмнің жергілікті өзін-өзі басқарумен
үйлесімдікте тиімді, ұйымдық түрде қызмет етуінің негіздерін қалайды.
Құқықтық функция. Конституция бүкіл құқықтық жүйенің ядросы ретінде
болады, түрлі құқық салалары үшін негіз болып табылатын маңызды қағидаларды
заңи белгілейді, түрлі құқық салаларын біртұтас құқықтық жүйеге
біріктіреді.
Сыртқы саяси функция. Ол Конституцияның мемлекеттің сыртқы саяси
қызметінің де фундаменті ретінде болатындығын білдіреді, Конституция
Қазақстанның сыртқы қатынаста ұстанатын негізгі қағидаларын белгілейді.
Конституцияның негізгі түрлері:
1. Нысаны бойынша: жазылған – мазмұны әріптермен, басқа да белгілермен
жазылған мемлекеттің негізгі заңы. Өз кезегінде олар кодификацияланған
немесе заңдар жинағы түрінде болуы мүмкін. Жазылмаған – бір құжатқа
жинақталмаған, мазмұны жазбашамен қоса ауызша сипаттағы ережелерден де
құралған Конституция.
2. Конституцияларды өзгерту және жою әдістеріне қарай: қатты Конституция –
ерекше күрделендірілген тәртіппен өзгертіліп, толықтырылатын конституция,
жұмсақ Конституция – жай заң қабылдау тәртібінде өзгертіліп, толықтырылатын
конституция;
3. Қабылдау тәртібі бойынша:
1) октроированная - сыйғы тартылған конституция,
2) халықтық: референдумда қабылданған конституция; өкілді органмен
(Парламентпен) қабылданған конституция; арнайы құрылған органмен
қабылданған конституция.
4. Мәні бойынша: шынайы – нормалары өмірде жүзеге асатын, шындыққа сай
келетін конституция, шынайы емес – шындықпен үйлеспейтін, ережелері тек
жазылған күйде ғана қалатын конституция;
5. Әрекет ету мерзімі бойынша: тұрақты - әрекет етуі шексіз ұзақ мерзімге
есептелген конституция, уақытша - әрекеті нақты мерзімге есетелген
конституция, т.б.
Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясының дамуы бірнеше кезеңнен өтті.
Оның келесідей 3 кезеңін көрсетуге болады:
1.Қазақстан тәуелсіздік алғаннан 28 қантар 1993 жылға дейінгі Қазақ ССР
Конституциясы кезеңі;
2.28 қантар 1993 жылдан 30 тамыз 1995 жылға дейінгі аралықты қамтитын
тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясы кезеңі;
3.1995 жылдың 30 тамызынан бүгінгі күнге дейінгі Қазақстанның екінші
Конституциясы.
1993 жылғы Конституцияның қабылдану себептері:
1. ҚР-ның шынайы егемендік фактісін конституциялық тұрғыда бекіту
қажеттігі;
2. адам мен азаматтардың неғұрлым кең құқықтары мен бостандықтарын
конституциялық тұрғыда бекемдеу;
3. экономикалық себеп – меншіктің алуан түрлілігіне негізделген
экономикалық жүйені бекіту;
4. саяси жүйе мен мемлекеттік тетік құрылымында жүріп жатқан сапалық
өзгерістерді конституциялық тұрғыда бекіту;
5. сапалық жағынан өзге құқықтық жүйе жасау.
1993 жылғы Конституцияның кемшіліктері 1995 жылғы Конституцияны
қабылдауға себеп болды.
1995 жылғы Конституцияның қабылдану себептері:
1. Орыс тілінің мәртебесін айқындау.
2. Жерге жеке меншік бекіту мәселесі.
3. Азаматтық мәселесі.
4. Жеке адамдардың құқықтары мен бостандықтары жүйесін кеңейту,
халықаралық деңгейге көтеру мәселесі.
5. Жоғары өкілді органның құрылымын жетілдіру және оның құқықтық
өкілеттігін айқындап беру.
6. Үкіметтің мәртебесі мен оның өкілеттігі туралы мәселесі.
7. Сот жүйесін реформалау.
8. т.б.
Президенттің ұсынысына сәйкес 1998 жылғы 7 қазанда “Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы”
заң қабылданды. 1995 жылғы Конституцияға енгізілген өзгертулер мен
толықтырулар сайлау жүйесін жетілдіру, Президенттің өкілеттігі уақытынан
бұрын тоқтатылған жағдайда биліктің сабақтастығын қамтамасыз ету үшін Сенат
пен Мәжілістің рөлін көтеру, партиялық тізімдер бойынша сайланатын
депутаттар ретінде саяси партиялардың өкілдерінің Парлдаментке қатысуын
кеңейту мәселелеріне байланысты болды. Бұл заң саяси партиялардың да саяси
және мемлекеттік өмірдегі, саяси жүйені нығайтудағы рөлін біршама көтерді,
олардың халық алдында беделін жоғарылатты, бірінші рет сайлау жүйесіне бара-
бар өкілдік қағидасын енгізді.
2007 жылдың 21 мамырында ҚР Конституциясына екінші рет өзгертулер мен
толықтырулар енгізген тиісінше заң қабылданды. Конституциялық реформа
Негізгі заңымыздың ешбір бөлімін сырт айналып кеткен жоқ, өзгертулер мен
толықтырулар Конституцияның барлық бөлімдеріне енгізілді.
Тақырып №4. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГIЗДЕРI
Әрбір мемлекет қандай-да бір нышандармен сипатталады. Бұл нышандарда
оның өзіндік белгі-қасиеттері айқындалады. Мысалы, мемлекет демократиялық
немесе тоталитарлық, республика немесе монархия, біртұтас немесе
федеративтік болуы мүмкін. Осы нышандардың жиынтығы мемлекетті
ұйымдастырудың белгілі бір әдістері, нысандары туралы немесе мемлекеттік
құрылыс пен қоғамдық құрылыс туралы түсінік береді. Мемлекеттің
конституциясында бекітілген бұл құрылыс оның конституциялық құрылысы болып
табылады. Олай болса, конституциялық құрылыс – бұл Конституцияда бекітілген
мемлекеттің және қоғамның ұйымдастырылуының белгілі бір нысаны немесе
амалы.
Мемлекеттік құрылыс басқару нысанын, мемлекеттік құрылым нысанын,
саяси режимді, яғни мемлекеттің ұйымдастырылуы мен мемлекеттік билікті
жүзеге асыру тәртібін қамтиды. Ал, қоғамның құрылысы адамның және азаматтың
жағдайын, шаруашылық жүргізу жүйесін, меншік нысандарын, қоғамның саяси,
идеологиялық, діни және өзге де бастауларын қамтиды.
Жоғарыда айтқанымыздай олар Конституцияда бекітілген. Ашып
қарастырсақ, Конституцияның жалпы ережелер бөлімінің 1, 2 баптарында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы, яғни мемлекет ретінде
басқару нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны, саяси режимі жарияланған, ал 3
бапта бүкіл биліктің халыққа тән болып табылатындығы бекітілген, кейін
мемлекеттік билікті жүзеге асыру тетігі ашылған. Басқаша айтқанда, мұнда
мемлекеттің құрылысы (мемлекеттік құрылыс, мемлекетті ұйымдастыру) көрініс
тапқан. Ал, қоғамның құрылысының, оның ұйымдастырылуының элементтері болып
табылатын адамның және азаматтың мәртебесі, қоғамның экономикалық,
идеологиялық, саяси, діни бастаулары 1 баптың 1 тармағынан бастап бірнеше
баптарда көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 1 бабында аталғандай өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады. Конституцияның екінші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы –
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас, егемен мемлекет болып табылады.
Олай болса, ҚР конституциялық құрылысының негіздері болып келесілер
танылады:
1. Қазақстан Респбликасы - демократиялық мемлекет. Демократиялық
мемлекет – бұл билік халыққа тән болатын, биліктің жоғары эшолоны
халықпен сайланатын, халыққа есепті болатын, саяси әралуандылық,
өзін-өзі басқару танылатын мемлекет. Негізгі белгілері:
- халық билігі (сайлау, референдум, демонстрация, митинг т.б.)
- идеологиялық және саяси алуандылық;
- жергілікті өзін-өзі басқару;
- өкілді биліктің болуы.
2. Қазақстан Реаспубликасы – құқықтық мемлекет. Құқықтық мемлекеттің
мәні – барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың,
қоғамдық бірлесіктер мен азаматтардың құқықтық нормаларға қатаң
сәйкестікте әрекет ету тиістілігінде, яғни мемлекетте құқықтық
үстемдік етуінде. Белгілері:
- заңның (құқықтың) жоғарылығы;
- соттың тәуелсіздігі;
- жеке тұлғаның шынайы бостандығы, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі;
- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүдделерінен басымдығы;
- биліктің бөлінуі;
- мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы.
3. Қазақстан Республикасы - әлеуметтік мемлекет. Әлеуметтік мемлекет –
бұл қызметі қоғамның жоғары әл-ауқаттылығына жетуге, қоғамның
мүмкіндіктерін, мүліктік және рухани қажеттіктерін қанағаттандыруға
бағытталған мемлекет. Әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға (таптарға)
емес, қоғам мен адамға тұтастай қызмет етеді. Міндеті – барлық азаматтарға
мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер көрсетіп, әлеуметтік теңсіздікті
жеңілдетуге, жоюға тырысу. Белгілері:
- жұмыссыздықтан қорғау;
- отбасыны, аналықты, балалықты, мүгедектікті, кәрі адамдарды қорғау;
- әлеуметтік қызмет түрлерін дамыту (тегін білім беру, тегін дәрігерлік
көмек т.б.)
- адамдардың денсаулығын және еңбегін қорғау;
- еңбек ақысының ең төменгі көлеміне кепілдік беру міндеті,
- көп балалы атбасыларға, жалғыз басты аналарға, асыраушысынан айырылған
отбасыларға, кедей тұратын отбасыларға жәрдем көрсету
- т.б.
4. Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Зайырлы
мемлекет – бұл діннің мемлекеттен бөлінуі. Белгілері:
- дін мен мемлекет бір-бірінің ішкі істеріне араласпайды – діни
бiрлестiктер қандай да болсын мемлекеттiк қызметтер атқармайды, дін
мемлекеттің саясатына, сайлауларға, мемлекеттік органдардың қызметіне,
білім беру жүйесіне араласа алмайды, мемлекет те дiни бiрлестiктердiң
қызметiне, егер ол заңға қайшы келмесе, араласпайды;
- мемлекет дiни бірлестiктердi қаржыландырмайды;
- барлық дiндер мен діни бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Ешбiр дiн
немесе дiни бiрлестіктер басқаларға қарағанда ешқандай артықшылықтарды
пайдаланбайды;
- ешбір дін міндетті дін ретінде бекітілмейді;
- діни сипаттағы партияларды және өзге де саяси құрылымдарды құруға,
сондай-ақ дiни бiрлестiктердің саяси партиялар қызметiне қатысуына
немесе оларға қаржы жағынан қолдау жасауына жол берiлмейдi;
- міндетті дін болмайды, әркім қандай дінді ұстанам десе, балаларын
қандай дінде тәрбиелеймін десе өзі біледі, яғни діни сенім бостандығы
танылады. Дiнге деген, құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен
рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты
айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп мәжбүр етуге жол берiлмейдi;
- дiни бiрлестiктердiң қызметшiлерi саяси өмiрге барлық азаматтармен
бiрдей тек өз атынан ғана қатыса алады;
- діни бiрлестiктер заң талаптарын және хұқық тәртiбiн сақтауға
мiндеттi. Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен
тiркелмеген дiни бiрлестiктердiң қызметiне жол берiлмейдi
- т.б.
5. Қазақстан Республикасы – егемен мемлекет. Мемлекеттік егемендік –
бұл мемлекеттің ішкі және сыртқы қатынаста тәуелсіз, дербес болуы. Оның
белгілері:
- мемлекет Конституциясын және өзге заңдарын дербес қабылдауға құқылы;
- мемлекеттік биліктің жоғары органдарын дербес құрады;
- бюджетті әзірлеу және бекіту құқығы болады;
- қаржы жүйесін өзі анықтайды – ұлттық валютасы болады;
- қарулы күштерін құрады;
- өз азаматтығы болады;
- сыртқы сауда және сыртқы экономикалық қатынас түрлеріне құқылы болады;
- өзге мемлекеттермен сыртқы қатынасты жүзеге асырады;
- мемлекеттік егемендігін көрсететін мемлекеттік рәміздері болады;
- мемлекеттік тілі болады,
- табиғи ресурстарын, табиғи құндылықтарын дербес пайдалану құқығы
болады,
- мемлекеттік шекарасына, оның қол сұғылмауына, тұтастығына және
бөлінбеуіне құқығы, т.б. ...
6. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет. Президенттік басқару нысаны - ҚР Конституциясында бекітілген
мемлекетті басқару жүйесі. Бұл жүйе бойынша мемлекет басшысы жалпы халық
сайлаған Президент болады, ол өзінің алдында жауапты болатын Үкіметті
тағайындайды. Бұл негіз Қазақстанның басқару нысанымен қоса оның
мемлекеттік құрылымын да байқатады. Қазақстан – біртұтас мемлекет, яғни өз
ішінде қандай да бір басқадай мемлекеттік құрылымы жоқ, елді және халықты
үйлесімді басқару үшін өз аумағы әкімшілік-аумақтық бөліністерге бөлінетін
мемлекет.
7. Экономикалық негіздері. ҚР-ның экономикасының негізі болып меншік
нысандарының көптүрлілігі және теңдігі қағидаты танылады. Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады.
8. Саяси жүйені ұйымдастыру негіздері.
Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық
танылады.
Мемлекеттік органдарда партия ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. Қоғамдық
бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Қоғамдық бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң
және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң заңсыз араласуына, қоғамдық
бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың қызметiн жүктеуге жол берiлмейдi.
9. Адам. Конституцияда белгіленгендей ҚР-ның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі қағидалары: қазақстандық
патриотизм, саяси тұрақтылық, қоғамдық татуластық, бүкіл халықтың игілігін
көздейтін экономикалық даму, мемлекеттің аса маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен шешу.
Тақырып №5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
НЕГІЗДЕРІ.
Конституциялық кұқық саласында маңызды орынды жеке адамның құқықтық
мэртебесінің негіздерін бекітетін нормалардан тұратын институт алады. Бұл
институт Конституцияның екінші бөлімінде, яғни "Адам және азамат" деп
аталатын бөлімде реттелген. Адам, оның өмірі, кұқықтары мен бостандықтары
жоғары бағалы кұндылық ретінде ата заңда бекітілген. Сондай-ақ тиісті
институттың қатынастары Конституциядан басқа актілерде де толығырақ ашылып,
нақтыланады. Мысалы, азаматтық туралы, қоғамдық бірлестіктер туралы, діни
сенім бостандығы жэне діни бірлестіктер туралы заңдарда жэне т.б.
Нормалары жеке адамның мэртебесінің негіздерін бекітетін бұл институт
адамның қоғам мен мемлекеттегі жағдайын, олардың өзарақатынасының
қағидаларын анықтайтын неғұрлым маңызды бастапқы бастауларды байқатады.
Адамның жэне азаматтың кұқықтық жағдайы - барлық құқық салаларының
нормалары жүзеге асу процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастың
субъектісі ретінде адам мен азамат ие болатын құқықтар, бостандықтар мен
міндеттердің жиынтығы ретінде сипатталса, жеке адамның (жеке тұлғаның)
құқықтық жағдайының негіздері - бұл жеке тұлға мен мемлекеттің
өзарақатынасын, жеке тұлғаның қоғамдағы жағдайын көрсететін жэне
Конституцияда бекітілген құқықтар, бостандықтар жэне міндеттер жүйесі
ретінде анықталады.
Жеке тұлғаның құқықтық жағдайы алдымен оның мэртебесіне: азамат,
шетелдік азамат, азаматтығы жоқ адам екендігіне байланысты. Құқықтардың
неғұрлым кең көлеміне (саяси кұқықтарды қоса, оның ішінде сайлау құқықтары,
саяси партияларға бірігу кұқығы, мемлекеттік қызметке кіру құқығы, ...)
тиісті мемлекеттің азаматтары ие болады, тиісінше олар неғұрлым көбірек
міндеттер атқарады. Әдетте шетел азаматтары саяси құқықтарды иеленбейді.
Азаматтығы жоқ адамдардың жағдайы көбінесе шетел азаматының жағдайына
ұқсас, теңестірілген болып келеді.
Жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздері келесідей элементтерді
қамтиды. Бұл элементтер жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздерінің
мазмұнын кұрайды:
- азаматтық. Азаматтық - бұл жеке тұлғалардың арасынан ҚР азаматтарын
бөліп көрсететін элемент.
- конституциялық (негізгі) құқықтар, бостандықтар жэне міндеттер.
- конституциялық кұқықсубъектілік - азамат құқық қабілеттігі мен
эрекет қабілеттігіне ие болса ғана конституциялық құқықтар мен
бостандықтардың толық көлеміне ие болады жэне толық көлемде міндеттер
атқарады.
- конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу
кепілдіктері.
Жеке түлғаның құқықтық мәртебесінің қағидалары:
а) адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарының теңдігі жэне
жалпыға тэндігі қағидасы;
б) кұқықтар мен міндеттердің біртұтастығы қағидасы — құқықтар мен
бостандықтардың жүзеге асырылуы міндеттерді орындаудан бөлінбейді.
в) мемлекеттің қүқықтар мен бостандықтарды сақтау жэне қорғау, оларды
кепілдендіру міндеттілігі қағидасы;
г) конституциялық кұқықтар мен бостандықтардың түрақтылығы қағидасы;
д) адамдардың мүдделерінің мемлекет мүдделерінен басымдығы қағидасы;
е) конституциялық қүқықтар мен бостандықтардың заңдылығы қағидасы.
Конституциялық қүқықтар мен бостандықтар заңды болуы үшін мына шарттарды
сақтау қажет деп есептелінеді: оларды бекітетін Конституцияның халықпен не
оның өкілді органымен демократиялық жолмен эрі заңи бекітілген тэртіпте
қабылданылуы, конституциялық кұқықтар мен бостандықтардың жэне міндеттердің
өзгеруі тиісті заң актілерінің негізінде ғана жүзеге асуы.
Жеке түлғаның қүқықтық жағдайының басты элементтерінің бірі -азаматтық.
Республика Конституциясының ережелерін талдаудан келіп шығатыны, азаматтық-
түлғаның Қазақстан мемлекетімен конституциялық-қүқықтық байланысын
білдіреді, ол үзаққа созылатын жэне орнықты байланыстармен, олардың өзара
қүқықтары мен міндеттерінің жиынтығы болуымен сипатталады. Азаматтықтың
жалпы жэне өзіндік қағидаларын көрсетуге болады.
Азаматтықтың өзіндік қағидаларына мыналар жатады:
- азаматтықтың бірыңғайлығы және теңдігі қағидасы - Азаматтықтың
бірыңғайлығы туралы конституциялық қағида мемлекеттің біртүтастығынан келіп
шығады жэне Республика азаматтарының, бірыңғай конституциялық қүқық
субъектілікке негізделген, бірыңгай қүқықтық мэртебеге ие екендігін
білдіреді. Азаматтықтың теңдігі қағидасы Республика азаматтарының тегіне,
элеуметтік, лауазымдық жэне мүліктік жағдайына, нәсіліне, үлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, түрғылықты жеріне немесе кез келген өзге
жағдаяттарға (м\ы азаматтықтың алыну жолына) қарамастан қүқықтары,
бостандықтары мен міндеттерінің теңдігін білдіреді
- азаматтықтың еріктілігі қағидасы - азаматтық алу жэне одан шығу
ерікті түрде жүргізіледі;
- азаматтықтың түрақтылыгы қағидасы - түрған жеріне, отбасылық
жағдайына, жас шамасына қарамастан ҚР азаматтығы түрақты болып табылады;
- бір азаматтық қағидасы - ҚР-да азаматтық біртүтас, қос азаматтық
мойындалмайды;
- ҚР азаматтығынан айыруға болмайтындығы қағидасы - ҚР
Конституциясына сәйкес Республиканың азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту күқыгынан айыруға болмайды;
- азамат пен мемлекеттің өзара жауаптылығы қағидасы - азаматтық
байланысы жеке түлға мен мемлекеттің арасында өзара күқықтар мен міндеттер
туындап, өзара жауаптылық жағдайын белгілейді;
- қан жэне топырақ күқығының үйлесімдігі қағидасы - ҚР азаматтығын
тууы бойынша алу кезінде тиісті мэселе ата-анасының азаматтығына қарай жэне
ҚР аумағында тууына қарай шешілуі мүмкін;
- ҚР азаматын басқа мемлекетке бермеу қағидасы.
Азаматтық институты Республика егемендігінің, тэуелсіздігі мен
конституциялық қүрылысының айқындаушы белгісі болып табылады, өйткені
мемлекеттің азаматтарынан түратын Қазақстан халқы ғана "мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы" болып табылады жэне "билікті тікелей
республикалық референдум жэне еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді".
Азаматтық алу, оның тоқтатылуы, балалардың азаматтығы мэселелері,
Қазақстан Республикасы Президентінің жэне мемлекеттік органдарының
азаматтық мэселелер жөніндегі өкілеттігі "ҚР азаматтығы туралы" 20.12.1990
жылғы заңда толығырақ реттелген.
Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық-күқықтық мэртебесі,
олардың заң алдында тең бола отырып, Конституциямен белгіленген
қүқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің барлық кешеніне ие болуын
көздейді.
Алдында атап кеткеніміздей, жеке түлғаның қүқықтық жағдайы барлық күқық
салаларының нормаларында көрініс тапқан қүқықтар мен бостандықтардың
жиынтығымен анықталады. Ал, жеке түлғаның күқықтық жағдайының негіздері
конституцияда бекітілген күқықтар мен бостандықтарды қамтиды. Олар
конституциялық (негізгі) қүқықтар мен бостандықтар жэне міндеттер деп
аталады әрі олар барлық қүқықтар мен бостандықтардың азымаз, негізгі
бөлігін күрайды. Олар негізінен эркімге тумысынан тэн болып табылады,
сондықтан да олар адамнан бөлінбейтін, ажырамас қүқықтар мен бостандықтар
болып есептеледі. Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың өзге қүқықтар
мен бостандықтардан бірқатар ерекшеліктері бар. Олар:
1. конституциялық қүқықтар мен бостандықтар мемлекеттің негізгі заңы
-Конституцияда бекітілген.
2. конституциялық күқықтар мен бостандықтар адам үшін, қоғам үшін
неғүрлым маңызды болып табылады.
3. конституциялық күқықтар мен бостандықтар адамға әдетте тумысынан
тэн болып табылады жэне ажырамайды;
4. жалпы алғанда конституциялық қүқықтар мен бостандықтар
эрбір адамға, азаматқа тэн.
5. конституциялық күқықтар мен бостандықтар жалпы күқықтар
мен бостандықтардың ядросы, негізі болып табылады.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың түрлері. Конституциялық
қүқықтар мен бостандықтардың 3 түрі бар:
- жеке күқықтар мен бостандықтар - эркімнің күқығы болып табылады жэне
тікелей мемлекеттің азаматтығына тэндігімен байланысты емес, одан
туындамайды; адамға тумысынан тэн болады жэне одан бөлінбейді; адамның жеке
өміріне, бас бостандығына, ар-ожданына байланысты өзге де табиғи қүқықтарын
қорғау үшін қажетті күқықтар мен бостандықтарды қамтиды.
- саяси қүқықтар мен бостандықтар - мемлекеттің азаматтығында болуға
байланысты жэне белгілі бір жасқа (18) толғанда туындайды, азаматтардың
ммелекеттің саяси өміріне қатысуын байқатады;
- элеуметтік-экономикалық күқықтар мен бостандықтар - адамның
элеуметтік, экономикалық, мэдени қажеттіктерін қанағаттандыруға байланысты
қүқықтар мен бостандықтар.
Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері — бүл
конституциялық күқықтар мен бостандықтарды шынайы жүзеге асыруға арналған,
оларды түрлі қол сүғушылықтардан қорғауға бағытталған амалдар. Олардың үш
түрін көрсетуге болады:
1. әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер. Бүл кепілдіктер адамдардың қүқықтар
мен бостандықтарды еркін пайдалануын қамтамасыз ететін тиісті орта мен
материалдық негіздің болуын анықтайды — мысалы, элеуметтік түрақтылық,
дамыған экономика, қоғамның барлық әлеуметтік қажеттіктеріне қызмет
көрсетуге мүмкіндік беретін мекемелер жүйесінің болуы т.б.
2. саяси кепілдіктер — адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір сүруін
қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағытталған мемлекеттің саясаты
-саяси қүрылымдардың түрақтылығы, олардың азаматтық келісімге қол жеткізу
қабілеттігі, қоғамда түрақсыздықты жою, азаматтардың саяси мэдениетінің
тиісті деңгейі.
3. заңи кепілдіктер — адам жэне азаматтың күқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін барлық күқықтық амалдар -эрбір
қүқықтың нақты кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі.
Тақырып №6. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ МЕН АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ
АДАМДАРДЫҢ Қ¥ҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің кұқықтық жағдайы Республика
Конституциясымен, "Шетелдіктердің кұқықтық жағдайы туралы" 1995 ж. 19
маусымдағы ҚР заңымен т.б. заң актілерімен анықталады. Шетелдіктер - бұл
Қазақстанда тұратын, оның заңына бағынатын бірақ оның азаматы болып
табылмайтын тұлғалар. Оларға шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар
(апатрид) кіреді. Заңнамаға сэйкес Қазақстан Республикасындағы шетел
азаматтары болып Қазақстан Республикасының азаматтары емес жэне өзінің
басқа мемлекеттің азаматтығына қатысты екендігінің дэлелі бар адамдар
есептеледі. Ал, Қазақстан Республикасындағы азаматтығы жоқ адамдар - бұлар
Қазақстан Республикасының азаматы емес, сондай-ақ өзге мемлекеттің
азаматтығында болмайтын адамдар. ҚР азаматтары мен шетелдіктердің (шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар) кұқықтық мэртебелері көбіне сэйкес келе
бермейді. Негізгі айырмашылықтары келесілерде:
1. кейбір лауазымдарды (Президент, сот, самолет экипажының командирі,
т.б.) тек ҚР азаматтары ғана иеленеді;
2. мемлекеттік кұпиямен байланысты жұмысқа кіру ҚР азаматы болып
табылмайтындар үшін шектелген;
3. шетелдік азаматтар мен азаматтыгы жоқ адамдар үшін еркін жүріп-түру
құқығы шектелген;
4. жалпыға бірдей эскери міндеттілік шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ адамдарға емес тек ҚР азаматтарына ғана тарайды;
5. ҚР азаматтары мен шетелдіктердің деликтқабілеттігі бірдей емес.
Мысалы, соңғыларына келу мерзімін қысқарту, ҚР аумағынан кетіру секілді
шаралар қолданылуы мүмкін. 6. шетелдік
азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан мемлекетінің саяси өміріне
араласа алмайды.
Сонда да аталмыш ерекшеліктерді ескере отырып шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың конституциялық мэртебесінің жалпы сипаттамасын
беруге болады. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ адамдардың конституциялық-қүқықтық мэртебесі - бүл Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың
Конституциямен, заңдармен жэне өзге қүқықтық актілермен белгіленген
қүқықтары, міндеттері, жауаптылығы.
Жоғарыда аталғандай Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың қүқықтық мэртебесі республика Конституциясымен,
"Шетел азаматтарының қүқықтық жағдайы туралы" ҚР заңымен, оған қоса
шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасына келуінің жэне болуының,
сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кетуінің Тэртібімен және
бірқатар өзге де арнайы актілермен белгіленеді. Қазақстан Республикасындағы
шетел азаматтарының күқықтық жағдайы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен де анықтала алады. Шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ адамдардың конституциялық құқықтық мэртебесі олардың жалпы күқықтық
мэртебесінің негізгі, маңызды бөлігін құрайды жэне көптеген заң актілері
мен заңға тэуелді актілерде бекітіледі.
Қазақстандағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың
конституциялық құқықтық мэртебесінің мазмұнын келесідей бөлшектер құрайды:
- конституциялық құқық нормаларымен бекітілген кұқықтары мен
міндеттерінің кешені;
- бұл құқықтар мен міндеттерді заңмен қорғау жэне мемлекеттік,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қамтамасыз ету механизмдерін қоса
алғанда оларды жүзеге асыру кепілдіктері.
Қазақстан Республикасының Конституциясы тегіне, элеуметтік, лауазымдық жэне
мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан адамдар мен азаматтардың (оның
ішінде шетелдіктердің де) құқықтары мен бостандықтарының теңдігіне кепілдік
береді. Конституция адамдардың барлығының қүқықтары мен бостандықтарының
теңдігін бекіткеніне қарамастан түрлі жағдайларға байланысты адамдардың
жеке категорияларының теңсіздігі байқалып қалып жатады. Өйткені, адамдардың
кейбір топтарының құқықтық мэртебесінде мэнді ерекшеліктер бар. Мысалы,
шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар ҚР азаматтарымен теңдей
қүқықтардың шегін пайдаланбайды. Республика заңнамасына, ғылыми доктринаға
қарап отырып, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың саяси қүқықтарды
мүлдем иеленбейтінін көрсеміз. Ал, жеке жэне әлеуметтік-экономикалық
күқықтарды иеленгенімен шетелдіктер оларды белгілі бір шектеулермен
пайдаланады.
Саяси қүқықтарга мыналар жатады: мемлекеттік қызметке кіру қүқығы,
қоғамдық бірлестіктерге бірігу қүқығы, сайлау жэне сайлану қүқығы,
референдумға қатысу қүқығы, тікелед жэне өз өкілдері арқылы мемлекетті
басқару ісіне қатысу қүқығы ... Саяси партияға шетелдіктердің, азаматтығы
жоқ адамдардың мүше болуына, сондай-ақ үжымдық мүшелікке жол берілмейді.
Атап кеткеніміздей шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар біршама
күқықтарды шектеулермен иеленеді. Олардың бірі - еңбек ету бастандығына
күқық. Республика заңнамасына сэйкес адамдардың бүл категориялары
республика азаматтарымен теңдей еңбек ете алады. Бірақ кейбір лауазымдар
мен қызметтер түрі олар үшін жабық болып табылады. Сондай-ақ ҚР аумағында
еркін жүріп түру қүқығы, жоғары білім алу қүқығы да т.б. шетелдіктер үшін
біршама шектелген болып табылады.
Қазақстанда жүрген шетелдіктерді үш топқа бөлуге болады:
1. Қазақстан Республикасында түрақты түратын шетелдіктер;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚР конституциялық құқығы құқық саласы, ғылым саласы және оқу тәртібі
ретінде ұғынылады.
Құқық саласы ретінде конституциялық құқық – бұл қоғам мен ммелекеттің
құрылысының негіздерін, атап айтсақ ҚР-ң конституциялық құрылыс негіздерін,
жеке адамның құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік биліктің
ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын, жергілікті мемлекеттік және өзін-
өзі басқару негіздерін реттеп, бекітетін нормалардың жиынтығын білдіретін
ұлттық құқықтың бір саласы.
Конституциялық құқық саласының пәні болып оның нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастар ұғынылады. Олай болса, конституциялық құқықтың реттеу
пәні болып келесі қоғамдық қатынастар жиынтығы табылады: ҚР конституциялық
құрылысының негіздері, жеке адамның құқықтық жағдайының негіздері,
мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметі, сайлау құқығы мен сайлау
жүйесі, әкімшілік-аумақтық құрылысы, жергілікті өзін-өзі басқарудың
негіздері табылады.
Конституциялық құқықтың реттеу тәсілдері – бұл конституциялық құқық
нормаларының конституциялық құқықтың пәні болып табылатын қатынастарды
реттеп, бекітетін амал, әдістері: тану тәсілі, құқық беру тәсілі, міндеттеу
және тиым салу тәсілдері.
Конституциялық құқықтың ұлттық құқық жүйесінде алатын орны ерекше. Ол
жетекші, фундаменттік құқық саласы ретінде анықталады. Себебі, 1-ден, ол
қоғамның барлық салаларына (экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени т.б.)
әсер етеді, ал өзге құқық салалары тек бір салаға ғана әсер етеді, 2-ден,
конституциялық құқық сол салалардың барлық қатынастарын емес, тек негізгі,
басты қатынастарын ғана реттеп, бекітеді. Басқа құқық салалары үшін негіз
болатын нормалар белгілейді.
Жоғарыда атап кеткеніміздей конституциялық құқық тиісті қоғамдық
қатынастарға конституциялық құқықтық нормалар арқылы әсер етеді.
Конституциялық құқықтық норма – бұл конституциялық құқықтың пәні болып
табылатын қатынастарды реттеп, бекітетін жүріс-тұрыс ережесі. Ол
конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылардың жүріс-тұрысын анықтайды.
Конституциялық құқықтық нормалардың негізгі нышандары болып келесілер
табылады:
- Конституциялық құқықтық норма – жалпыға міндетті ереже, яғни ол
тұлғалар мен түрлі ұйымдарға қоса мемлекеттің өзі үшін де орындалуы
міндетті болып табылады.
- Конституциялық құқықтық норма – нысанды анықталған ереже, яғни олар
белгілі бір актінің нысанында шығарылады (мысалы, жарлық, қаулы, заң
т.б.).
- Конституциялық құқықтық норма – нақты анықталған жүріс-тұрыс ереже.
Бұл оның нақты құқықтар мен міндеттерді, жүріс-тұрысты
белгілейтіндігін анықтайды.
- Конституциялық құқықтық норма – мәжбүрлі ереже, яғни оның орындалуы
мемлекеттің ықпалымен, мәжбүр ету күшімен қамтамасыз етіледі.
Конституциялық құқықтық нормалардың өзге құқықтық нормалардан
ерекшеліктері:
- конституциялық құқықтық нормалардың негізінде белгілі бір құқықтық
қатынастардың түрі пайда болады.
- конституциялық құқықтық нормалар реттеу пәні бойынша ерекшеленеді.
Яғни, конституциялық құқықтың нормалары ерекше сипаттағы, негізгі,
фундаменталдық қатынастарды реттейді.
- қайнар көздері (бастаулары) бойынша ерекшелінеді, яғни конституциялық
құқықтық нормалар басқа құқықтық нормаларға қарағанда мемлекеттің
негізгі заңы – Конституцияда көбірек белгіленген. Тиісінше заңи күші
де көбінесе жоғарырақ болып келеді;
- конституциялық құқықтық нормалар бірнеше бағытты қамтуға арналған.
- конституциялық құқықтық нормалар құрылымына қарай ерекшеленеді. Нақты
айтсақ, конституциялық құқықтық нормаларда өзге құқықтық нормаларға
қарағанда санкция өте сирек кездеседі.
- конституциялық құқықтық нормалар көбіне нақты реттеушілік емес, жалпы
реттеушілік сипатта болады. Мұнда мақсат, міндет, анықтама, мәртебе,
қағида нормалары көп болады.
- конституциялық құқықтық нормаларға құрылтайшылық немесе
ұйымдастырушылық сипат тән.
- Конституциялық құқықтық нормалардың түрлері:
1) мазмұны немесе пәні бойынша:
- конституциялық құрылыс негіздерін бекітетін нормалар;
- жеке адамның құқықтық жағдайының негіздерін бекітетін нормалар;
- мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын
бекітетін нормалар;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырылуы негіздерін бекітетін
нормалар.
2) заңи күші бойынша:
- конституциялық - конституцияда көрініс тапқан нормалар
- субконституциялық - конституциядан өзге актілерде, яғни заңдарда,
Президенттің жарлықтарында, Парламенттің қаулыларында, Үкіметтің
актілерінде, орталық және жергілікті атқарушы органдардың актілерінде,
маслихаттың шешімдерінде, Конституциялық Кеңестің қаулыларында және
т.б. көрініс тапқан нормалар.
3) әрекет ету аумағы бойынша:
- республикалық - республиканың бүкіл аумағында әрекет ететін нормалар;
- жергілікті - республиканың белгілі бір аумағының шегінде әрекет
ететін нормалар.
4) құрамында көрсетілген ережелердің сипатына байланысты:
- өкілеттік (құқық) беруші нормалар - субъектіге (мемлекеттік органға,
қоғамдық бірлестікке, азаматтарға) қандай да бір жағымды әрекет
жасауға құқық беретін нормалар;
- міндет жүктеуші нормалар - адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің,
мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер жасау
жауапкершілігін, міндеттілігін белгілейтін нормалар;
- тиым салушы нормалар - қандай да бір әрекеттерді жасауға
болмайтындығын белгілейтін нормалар.
5) құрамындағы көрсетілген ережелердің анықталғандық, нақтылық
дәрежесіне байланысты:
- императивтік нормалар;
- диспозитивтік нормалар;
Императивтік нормаларға өте бір қатаңдық, өктемдік тән, оның орындалуы
біржақты өктем болып келеді. Мысалы, заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті болып табылады 35бап. Ал, диспозитивтік нормаларда құқықтық
қатынасқа түсушілерге белгілі дәрежеде еркіндіктер беріледі.
6) құқықтық реттеу механизміндегі атқаратын рөлі бойынша:
- жалпы – анықтама, қағида, мақсат, міндет нормалары;
- материалдық - мемлекеттік органдардың және басқа да субъектілердің
қызметтерінің негіздерін, олардың құқықтық мәртебелерін, құзыреттерін,
құқықтарын т.б. жағдайларын айқындайтын нормалар;
- процессуалдық - материалдық норманың жүзеге асырылу процедурасын
белгілейтін нормалар
Конституциялық құқықтық нормалар конституциялық құқықтың пәні болып
табылатын қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялық құқықтық
нормалардың тиісті қоғамдық қатынастарға әсер етуінің нәтижесінде
конституциялық құқықтық қатынастар пайда болады. Олай болса, конституциялық
құқықтық қатынастар – бұл конституциялық құқықтық нормалармен реттелетін
қоғамдық қатынастар.
Конституциялық құқықтық қатынастардың өзге құқықтық қатынастармен
ұқсас жалпы белгілері:
- кез-келген құқықтық қатынас – бұл құқықтық нормалардың қоғамдық
қатынастарды реттеуінің нәтижесі;
- реттеу нәтижесінде тиісті субъектілер арасында заңи байланыс пайда
болады;
- қоғамдық қатынастар арқылы ғана құқық нормалары пайда болады,
таратылады.
Конституциялық құқықтық қатынастардың өзіндік ерекшеліктері:
1) өз мазмұнымен ерекшелінеді, яғни конституциялық құқықтың пәнін
құрайтын қатынастар саласында пайда болады, қоғам құрылысы мен
мемлекет құрылысының негіздерін білдіреді;
2) басқа құқықтық қатынастардың негізі болып табылады;
3) қоғам өмірінің барлық жақтарында болады, тиісінше қоғамдық
қатынастардың алуан түрлілігінің көптігімен ерекшеленеді;
4) кейбір субъектілері ерекше келеді (мемлекет, халық, ұлт т.б.)
Конституциялық-құқықтық қатынастың мазмұны болып субъектілері
арасындағы өзара құқық пен міндет нысанындағы заң байланыс табылады. Олай
болса, конституциялық құқықтық қатынастардың мазмұнына келесі элементтер
кіреді: 1. субъектісі – конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылар
(мемлекет, халық, мемлекеттік органдар, ұлттар, әкімшілік аумақтық
бірліктер, қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары, азаматтар, депутаттар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар);
2. объектісі - (мемлекеттік билік, мемлекеттің аумағы, материалдық
игіліктер, құнды заттар, мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың
әрекеттері, адамдардың жүріс-тұрысы, азаматтардың мүліктік емес құқықтары
және т.б.);
3. субъективтік құқықтар мен заңи міндеттер.
Конституциялық құқықтың қайнар көздері дегеніміз конституциялық
құқықтық нормалардан тұратын актілер. Кеңірек ашып қарастырар болсақ,
конституциялық құқықтың қайнар көздері болып конституциялық құрылыс
негіздерін, жеке адамдардың құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік
биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаларын, жергілікті ммелекеттік
және өзін-өзі басқару негіздерін реттеп, бекітетін нормалардан тұратын
актілер. Олардың екі түрі бар: ішкі қайнар көздер және сыртқы қайнар
көздер. Сыртқы қайнар көздерге конституциялық құқықтық нормалардан тұратын
Қазақстан Республикасы бекіткен актілер кіреді (халықаралық келісімдер,
шарттар, пактілер т.б.) Ішкі қайнар көздерге конституциялық құқықтық
нормалардан тұратын ҚР халқымен, мемлекеттік органдарымен және лауазымды
тұлғаларымен қабылданған нормативтік құқықтық актілер табылады. Олар:
- Конституция;
- Заңдар: конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар,
конституциялық заңдар және жай заңдар
- Президенттің жарлықтары: конституциялық заң күші бар жарлық, жай заң
күші бар жарлық, нормативтік жарлық;
- Парламенттің және оның палаталарының қаулылары;
- Үкіметтің қаулылары;
- Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Жоғарғы Сотының және
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
қаулылары;
- Орталық атқарушы органдардың басшыларының нормативтік құқықтық
бұйрықтары;
- Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың нормативтік актілері;
- Декларация, регламенттер, ережелер...
ҚР Конституциясы конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып
табылады. Ол келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
1. Конституцияда барлық басқа қайнар көздер үшін бастапқы болып
табылатын жалпы сипаттағы құқықтық нормалар бекітіледі. Басқа
қайнар көздер Конституция нормаларынан туындалады, оның
ережелерін нактылайды.
2. Конституция – онда белгіленген нормалардың мазмұнының кеңдігімен
сипатталады. Конституция нормалары қоғам өмірінің барлық
салаларына әсер етеді. Ал, басқа қайнар көздер қатынастардың
қандай да белгілі бір саласын реттейді;
3. Конституция басқа қайнар көздерге қарағанда жоғары заңи күшке
ие, Қазақстанның бүкіл аумағында тікелей қолданылады;
4. Конституцияда құқық саласы қайнар көздерінің басқа да көптеген
түрлері анықталады. Онда құқықтық актілердің аты, олардың
заңдылық күші, қабылдану, күшін жою және жариялау тәртібі
белгіленеді;
5. Конституцияда бекітілген нормалар халықтың мемлекеттік еркін
жүзеге асыру нысаны ретінде болады;
6. Конституция жоғары құқықтық мәні, жоғары қоғамдық маңызы бар акт
болып табылады. Оның нормалары әрбір азаматқа, қоғамдық
қызметтің барлық субъектілеріне бағытталған.
Тақырып №2 : ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ – ЗАҢИ ҒЫЛЫМ
Конституциялық құқық құқықтық ғылымның бір саласы ретінде оқытылады.
Құқық саласы ретінде конституциялық құқық белгілі бір қоғамдық қатынастар
тобын, нақты айтсақ ҚР-ң конституциялық құрылыс негіздерін, жеке адамның
құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен
қызметінің қағидаларын, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару
негіздерін реттеп, бекітсе, ғылым ретінде ол сол бір қатынастарды, олардың
реттелу жай-күйін, реттеу тәсілдері мен амалдарын, тарихи даму
өзгешеліктерін зерттейді, оларды жетілдіру, дамыту жөнінде ұсыныстар
береді.
Ғылым ретінде конституциялық құқықка өз пәні, өз бастаулары, оны оқып-
үйренуге өзіндік бағыт-бағдар тән. Конституциялық құқық ғылымы
конституциялық кұқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету зандылығын зерттеуге
бағытталған, конституциялық заңдылыкқа сүйенетін негізгі үғымдар мен
санаттарды қалыптастырады және конституциялық құкықтың құқықтық ғылым
жүйесіндегі орны мен рөлін анықтайды.
Конституциялық құқық ғылымы жоғарыда айтқандай мемлекеттік биліктің
ұйымдастырылу және қызмеету негіздерін, қағидаларын, мемлекеттік басқару
және мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекеті тетігін
(механизмін), мемлекеттік органдардың өзара карым-қатынасының нысандарын,
әдістері мен тәсілдерін зерттейді. Мұнымен шектлемей конституциялық құқық
ғылымы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдары жүйесін де,
сайлау жүйесін де зерделеп, саралайды. Сайлау мен референдум мәселелеріне
конституциялық құқық ғылымы демократияның қайнар көзі ретінде ерекше назар
аударады.
Жеке адамның конституциялық құқықтық жағдайы конституциялық құқық
ғылымының өзекті ауқымды мәселесі болып табылады. Адам мен азаматтың құқы,
шетел азаматтары, конституциялық нормалардың адам құқының халықаралық құқық
нормаларымен өзара байланысы проблемаларын зерттеуге ғылымда айрықша назар
бөлінеді.
Зерттеу нәтижесінде конституциялық құқық ғылымы аталмыш мәселелерді
жетілдіру, дамыту, тиімділігін көтеру жөнінде ұсыныстар береді. Тиісті
қоғамдық қатынастарды зерттеп қана қоймай конституциялық құқық ғылымы
оларды реттейтін нормалардың жай-күйін, кемшін тұстары мен олардың
тиімділігін де зерттейді. Зерттеу нәтижесі жаңа құқықтық қатынастардың
пайда болуына, өзгеруіне немесе жойылуына әсер етуі мүмкін. Конституциялық
құқық бүкіл құқық жүйесінің жетекші, фундаменттік саласы болғандықтан жаңа
конституциялық-құқықтық қатынастардың, жаңа конституциялық-құқықтық
нормалардың пайда болуы басқа құқық салаларына да өзгерістер алып келуі
ықтимал. Сондықтан конституциялық құқық ғылымы тиісті мәселелерді басқа
құқық салаларымен салыстырмалы, байланысты жағдайда зерттейді деп айтуға
болады. Жоғарыда айтқанымыздай зерттеу нәтижесі бойынша ғылым ұсыныстар
береді, халық өкілдігі ұлттық, халықтық және мемлекеттік егемендік,
мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік-аймақтық бөлініс нысандары т.б.
сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын жасайды.
Жоғарыда аталғандарды қорыта келе, конституциялық құқық ғылымының
зерттеу пәні болып конституциялық құқық саласы табылады деп айтуға болады.
Олай болса, бір ауыз сөзбен айтқанда ғылым ретіндегі конституциялық құқық –
бұл конституциялық құқық саласын зерттейтін ғылыми ережелердің жиынтығы.
Ал, конституциялық құқық ғылымының зерттеу тәсілдері – бұл жоғарыда аталған
мәселелерді зерттеудің амал, әдістері. Конституциялық құқық ғылымының
зерттеу әдiстеріне келесі әдістер кіреді: тарихи, қисындық, статистикалық,
философиялық, салыстыру, талдау, синтез, анализ, дедукция, индукция, т.б.
Конституциялық құқық ғылымының қайнар көздері. Теориялық қорытындылар
бере отырып конституциялық құқық ғылымы қайнар көздердің кең көлеміне
сүйенеді. Ғылымның қайнар көзі ретінде ғылыми тану негіздерін құрайтын
факторлар ұғынылады. Мұндай қайнар көздерге конститциялық құқықтық
нормалардан тұратын нормативтік құқықтық актілер, ғылыми еңбектер, ...
жатады. Ғылым "конституциялык, құқык" деп аталғандықтан, оның негізгі
қайнар көзі болып Конституция табылады. Ол Конституцияның негізінде езінің
басты теориялық ережелерін қалыптастырады. Сонымен қоса өзге актілер де
конституциялық құқық ғылымының қайнар көздері болып табылады. Бұл -
конституциялык, құқық ғылымының нормативтік құқықтық қайнарлары.
Конституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі - отандық,
сондай-ак, шетелдік ғалымдардың конституциялық құрылыстың философиялық,
зандық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға
тікелей немесе жанамалай катысты еңбектері.
Конституциялық құқық ғылымының басқа бір қайнар көзі – практика, яғни
конституциялық құқықтық нормалар мен институттардың әрекет етуі негізінде
өмірде болып жатқан процесстер. Ғылыми танудың қайнар көзі болып практика
табылмаса, ғылым қажетті шамада өзінің міндеттерін орындау алмас еді.
Сондықтан, ғылымның қайнар көзі ретінде мемлекеттік органдардың,
конституциялық құқықтық қатынастың басқа да субъектілерінің нақты
практикалық қызметі, бүкіл қоғамдық-саяси қызмет саналады.
Тақырып №3. ҚР КОНСТИТУЦИЯСЫ – МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ.
Конституция – бұл мемлекет өмірінің негізгі бастауларын – мемлекеттің
құрылысын, саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйесінің негіздерін
бекітетін, адамның қоғамдағы алатын орнын байқататын мемлекеттің негізгі
заңы.
Конституцияда адам мен азаматтың табиғи және ажырамас құқықтары
байқалады және бекітіледі. Олардың негізінде мемлекеттің құрылымы мен
нысаны, билік тәртібі орнығады.
Конституцияның негізгі мәні мынада:
- Конституция ағымдағы заңнаманың заңи базасын құрайды, яғни
Конституцияның заңи жоғарылығы танылады. Бұл дегеніміз, жаңа Конституция
қабылданған жағдайда өзге барлық заңнама оған сәйкестендіріледі. Барлық
құқықтық актілер оған сәйкес болуы тиіс, ал мұндай талапқа жауап бермейтін
барлық актілер заңсыз деп танылады және қолдануға жатпайды;
- сондай-ақ, Конституция – бұл қоғамның барлық топтарының мүдделерін
қамтамасыз ететін заң, себебі, Конституция таптан (таптардың мүддесінен)
жоғары тұратын, қоғамның барлық мүшелері үшін теңдей міндеттеме белгілейтін
құжат болып табылады. Конституция – бұл заңдар үшін заң болып табылады.
Конституция – конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып
табылады. Конституцияның келесідей белгілері оны өзге құқықтық актілерден
айырады:
- ерекше жолмен қабылданылуы. Конституция - халықтың тікелей ерік
білдіруінің көрінісі, ол референдум арқылы Қазақстан халқымен қабылданған
бірден-бір акт болып табылады.
- ерекше тәртіппен қорғалуы. Конституция ерекше қорғалатын акт болып
табылады. Конституция бойынша оны қорғау Конституцияның мызғымастығының
кепілі ретінде Президентке, конституциялық қадағалау органы –
Конституциялық Кеңеске жүктелген. Сонымен қатар, Республика Конституциясын
сақтау әркімнің конституциялық міндеті болып табылады.
- қоғамның барлық субъектілеріне бағытталуы. Конституция бірмезетте
қоғамның барлық субъектілерінің жүріс-тұрысын реттейді, ал өзге құқықтық
актілер қоғамның нақты бір субъектілеріне арналып шығарылады. Мысалы,
сайлау туралы заң, азаматтық туралы заң т.б.
- конституциялық реттеу пәнінің ерекшелігі. Конституция қоғамның ең
негізгі, фундаменттік қатынастарын реттейді. Ол қатынастарға жалпы
қамтушылық сипат тән.
- күрделендірілген тәртіпте өзгерістер мен толықтырулар енгізу. ҚР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу ерекше күрделі
тәртіпте жүзеге асырылады. Ол екі түрлі жолмен жүргізілуі мүмкін:
Парламентпен және республикалық референдум арқылы. Парламент
Конституцияға өзгертулер мен толықтыруларды Президенттің бастамасы
бойынша әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң
көпшiлiк даусымен енгiзедi. Конституцияға өзгертулер мен
толықтыруларды референдум арқылы енгізу тәртібі Конституцияның 91
бабында реттелген.
- Конституцияға құрылтайшылық сипат тән. Конституцияда басқа актілердің
көптеген түрлері анықталады. Онда құқықтық актілердің аты, олардың
заңдылық күші, қабылдану, күшін жою және жариялау тәртібі белгіленеді;
- заңи қасиеттері:
1. Конституцияның жоғарылығы – оның нормаларына, қағидаларына бүкіл
мемелкеттік, қоғамдық құрылымның, азаматтардың қоғамның барлық
салаларындағы қызметтері сай келуі тиіс.;
2.жоғары заңи күші – мемлекетте қабылданған барлық заңдар мен өзге
нормативтік актілер Конституцияға қайшы келмеуі керек;
3.тікелей қолданылуы. Бұл Конституцияның негізінде қандай да бір мәселелер
бойынша нақты салалық нормалардың шығарылғанына немесе шығарылмағанына
қарамастан оның нормаларының тікелей қолданыла беретінін білдіреді.
4.бүкіл құқықтық жүйенің ядросы болып табылатындығы – Конституция бүкіл
құқық жүйесінің ядросын құрайтын нормаларды белгілейді, оның нормалары
ағымдағы заңнаманың барлығы үшін бағыт беруші, фундаменттік рөл атқарады;
5.базалық мәні, яғни Конституция ағымдағы заңнама, заң шығару қызметі үшін
база болып табылады, заңдар және басқа нормативтік актілер Конституцияның
негізінде қабылданады, өзгертіледі және күшін жояды.
Конституцияның функциялары:
Құрылтайшылық функция. Бұл функция Негізгі заңымыздың мемлекеттің
конституциялық құрылысының, саясатының негізгі қағидаларын және бастауларын
бекітетінін көрсетеді. Конституция азаматтардың негізгі құқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін бекітеді, сондай-ақ біздің қоғамымызға тән
меншік нысандарын бекітеді. Қоғамдағы барлық құқықтық қатынастар реті
Конституциямен анықтылады және одан туындалады. ҚР-ң негізгі заңының
құрылтайшылық функциясын осыдан байқауға болады.
Ұйымдастырушылық функция. Конституция барлық мемлекеттік органдардың
жүйесін, басты функцияларын және қызметінің нысандарын бекітеді, яғни
Конституция бүкіл мемлекеттік механизмнің жергілікті өзін-өзі басқарумен
үйлесімдікте тиімді, ұйымдық түрде қызмет етуінің негіздерін қалайды.
Құқықтық функция. Конституция бүкіл құқықтық жүйенің ядросы ретінде
болады, түрлі құқық салалары үшін негіз болып табылатын маңызды қағидаларды
заңи белгілейді, түрлі құқық салаларын біртұтас құқықтық жүйеге
біріктіреді.
Сыртқы саяси функция. Ол Конституцияның мемлекеттің сыртқы саяси
қызметінің де фундаменті ретінде болатындығын білдіреді, Конституция
Қазақстанның сыртқы қатынаста ұстанатын негізгі қағидаларын белгілейді.
Конституцияның негізгі түрлері:
1. Нысаны бойынша: жазылған – мазмұны әріптермен, басқа да белгілермен
жазылған мемлекеттің негізгі заңы. Өз кезегінде олар кодификацияланған
немесе заңдар жинағы түрінде болуы мүмкін. Жазылмаған – бір құжатқа
жинақталмаған, мазмұны жазбашамен қоса ауызша сипаттағы ережелерден де
құралған Конституция.
2. Конституцияларды өзгерту және жою әдістеріне қарай: қатты Конституция –
ерекше күрделендірілген тәртіппен өзгертіліп, толықтырылатын конституция,
жұмсақ Конституция – жай заң қабылдау тәртібінде өзгертіліп, толықтырылатын
конституция;
3. Қабылдау тәртібі бойынша:
1) октроированная - сыйғы тартылған конституция,
2) халықтық: референдумда қабылданған конституция; өкілді органмен
(Парламентпен) қабылданған конституция; арнайы құрылған органмен
қабылданған конституция.
4. Мәні бойынша: шынайы – нормалары өмірде жүзеге асатын, шындыққа сай
келетін конституция, шынайы емес – шындықпен үйлеспейтін, ережелері тек
жазылған күйде ғана қалатын конституция;
5. Әрекет ету мерзімі бойынша: тұрақты - әрекет етуі шексіз ұзақ мерзімге
есептелген конституция, уақытша - әрекеті нақты мерзімге есетелген
конституция, т.б.
Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясының дамуы бірнеше кезеңнен өтті.
Оның келесідей 3 кезеңін көрсетуге болады:
1.Қазақстан тәуелсіздік алғаннан 28 қантар 1993 жылға дейінгі Қазақ ССР
Конституциясы кезеңі;
2.28 қантар 1993 жылдан 30 тамыз 1995 жылға дейінгі аралықты қамтитын
тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясы кезеңі;
3.1995 жылдың 30 тамызынан бүгінгі күнге дейінгі Қазақстанның екінші
Конституциясы.
1993 жылғы Конституцияның қабылдану себептері:
1. ҚР-ның шынайы егемендік фактісін конституциялық тұрғыда бекіту
қажеттігі;
2. адам мен азаматтардың неғұрлым кең құқықтары мен бостандықтарын
конституциялық тұрғыда бекемдеу;
3. экономикалық себеп – меншіктің алуан түрлілігіне негізделген
экономикалық жүйені бекіту;
4. саяси жүйе мен мемлекеттік тетік құрылымында жүріп жатқан сапалық
өзгерістерді конституциялық тұрғыда бекіту;
5. сапалық жағынан өзге құқықтық жүйе жасау.
1993 жылғы Конституцияның кемшіліктері 1995 жылғы Конституцияны
қабылдауға себеп болды.
1995 жылғы Конституцияның қабылдану себептері:
1. Орыс тілінің мәртебесін айқындау.
2. Жерге жеке меншік бекіту мәселесі.
3. Азаматтық мәселесі.
4. Жеке адамдардың құқықтары мен бостандықтары жүйесін кеңейту,
халықаралық деңгейге көтеру мәселесі.
5. Жоғары өкілді органның құрылымын жетілдіру және оның құқықтық
өкілеттігін айқындап беру.
6. Үкіметтің мәртебесі мен оның өкілеттігі туралы мәселесі.
7. Сот жүйесін реформалау.
8. т.б.
Президенттің ұсынысына сәйкес 1998 жылғы 7 қазанда “Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы”
заң қабылданды. 1995 жылғы Конституцияға енгізілген өзгертулер мен
толықтырулар сайлау жүйесін жетілдіру, Президенттің өкілеттігі уақытынан
бұрын тоқтатылған жағдайда биліктің сабақтастығын қамтамасыз ету үшін Сенат
пен Мәжілістің рөлін көтеру, партиялық тізімдер бойынша сайланатын
депутаттар ретінде саяси партиялардың өкілдерінің Парлдаментке қатысуын
кеңейту мәселелеріне байланысты болды. Бұл заң саяси партиялардың да саяси
және мемлекеттік өмірдегі, саяси жүйені нығайтудағы рөлін біршама көтерді,
олардың халық алдында беделін жоғарылатты, бірінші рет сайлау жүйесіне бара-
бар өкілдік қағидасын енгізді.
2007 жылдың 21 мамырында ҚР Конституциясына екінші рет өзгертулер мен
толықтырулар енгізген тиісінше заң қабылданды. Конституциялық реформа
Негізгі заңымыздың ешбір бөлімін сырт айналып кеткен жоқ, өзгертулер мен
толықтырулар Конституцияның барлық бөлімдеріне енгізілді.
Тақырып №4. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГIЗДЕРI
Әрбір мемлекет қандай-да бір нышандармен сипатталады. Бұл нышандарда
оның өзіндік белгі-қасиеттері айқындалады. Мысалы, мемлекет демократиялық
немесе тоталитарлық, республика немесе монархия, біртұтас немесе
федеративтік болуы мүмкін. Осы нышандардың жиынтығы мемлекетті
ұйымдастырудың белгілі бір әдістері, нысандары туралы немесе мемлекеттік
құрылыс пен қоғамдық құрылыс туралы түсінік береді. Мемлекеттің
конституциясында бекітілген бұл құрылыс оның конституциялық құрылысы болып
табылады. Олай болса, конституциялық құрылыс – бұл Конституцияда бекітілген
мемлекеттің және қоғамның ұйымдастырылуының белгілі бір нысаны немесе
амалы.
Мемлекеттік құрылыс басқару нысанын, мемлекеттік құрылым нысанын,
саяси режимді, яғни мемлекеттің ұйымдастырылуы мен мемлекеттік билікті
жүзеге асыру тәртібін қамтиды. Ал, қоғамның құрылысы адамның және азаматтың
жағдайын, шаруашылық жүргізу жүйесін, меншік нысандарын, қоғамның саяси,
идеологиялық, діни және өзге де бастауларын қамтиды.
Жоғарыда айтқанымыздай олар Конституцияда бекітілген. Ашып
қарастырсақ, Конституцияның жалпы ережелер бөлімінің 1, 2 баптарында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы, яғни мемлекет ретінде
басқару нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны, саяси режимі жарияланған, ал 3
бапта бүкіл биліктің халыққа тән болып табылатындығы бекітілген, кейін
мемлекеттік билікті жүзеге асыру тетігі ашылған. Басқаша айтқанда, мұнда
мемлекеттің құрылысы (мемлекеттік құрылыс, мемлекетті ұйымдастыру) көрініс
тапқан. Ал, қоғамның құрылысының, оның ұйымдастырылуының элементтері болып
табылатын адамның және азаматтың мәртебесі, қоғамның экономикалық,
идеологиялық, саяси, діни бастаулары 1 баптың 1 тармағынан бастап бірнеше
баптарда көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 1 бабында аталғандай өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады. Конституцияның екінші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы –
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас, егемен мемлекет болып табылады.
Олай болса, ҚР конституциялық құрылысының негіздері болып келесілер
танылады:
1. Қазақстан Респбликасы - демократиялық мемлекет. Демократиялық
мемлекет – бұл билік халыққа тән болатын, биліктің жоғары эшолоны
халықпен сайланатын, халыққа есепті болатын, саяси әралуандылық,
өзін-өзі басқару танылатын мемлекет. Негізгі белгілері:
- халық билігі (сайлау, референдум, демонстрация, митинг т.б.)
- идеологиялық және саяси алуандылық;
- жергілікті өзін-өзі басқару;
- өкілді биліктің болуы.
2. Қазақстан Реаспубликасы – құқықтық мемлекет. Құқықтық мемлекеттің
мәні – барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың,
қоғамдық бірлесіктер мен азаматтардың құқықтық нормаларға қатаң
сәйкестікте әрекет ету тиістілігінде, яғни мемлекетте құқықтық
үстемдік етуінде. Белгілері:
- заңның (құқықтың) жоғарылығы;
- соттың тәуелсіздігі;
- жеке тұлғаның шынайы бостандығы, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі;
- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүдделерінен басымдығы;
- биліктің бөлінуі;
- мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы.
3. Қазақстан Республикасы - әлеуметтік мемлекет. Әлеуметтік мемлекет –
бұл қызметі қоғамның жоғары әл-ауқаттылығына жетуге, қоғамның
мүмкіндіктерін, мүліктік және рухани қажеттіктерін қанағаттандыруға
бағытталған мемлекет. Әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға (таптарға)
емес, қоғам мен адамға тұтастай қызмет етеді. Міндеті – барлық азаматтарға
мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер көрсетіп, әлеуметтік теңсіздікті
жеңілдетуге, жоюға тырысу. Белгілері:
- жұмыссыздықтан қорғау;
- отбасыны, аналықты, балалықты, мүгедектікті, кәрі адамдарды қорғау;
- әлеуметтік қызмет түрлерін дамыту (тегін білім беру, тегін дәрігерлік
көмек т.б.)
- адамдардың денсаулығын және еңбегін қорғау;
- еңбек ақысының ең төменгі көлеміне кепілдік беру міндеті,
- көп балалы атбасыларға, жалғыз басты аналарға, асыраушысынан айырылған
отбасыларға, кедей тұратын отбасыларға жәрдем көрсету
- т.б.
4. Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Зайырлы
мемлекет – бұл діннің мемлекеттен бөлінуі. Белгілері:
- дін мен мемлекет бір-бірінің ішкі істеріне араласпайды – діни
бiрлестiктер қандай да болсын мемлекеттiк қызметтер атқармайды, дін
мемлекеттің саясатына, сайлауларға, мемлекеттік органдардың қызметіне,
білім беру жүйесіне араласа алмайды, мемлекет те дiни бiрлестiктердiң
қызметiне, егер ол заңға қайшы келмесе, араласпайды;
- мемлекет дiни бірлестiктердi қаржыландырмайды;
- барлық дiндер мен діни бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Ешбiр дiн
немесе дiни бiрлестіктер басқаларға қарағанда ешқандай артықшылықтарды
пайдаланбайды;
- ешбір дін міндетті дін ретінде бекітілмейді;
- діни сипаттағы партияларды және өзге де саяси құрылымдарды құруға,
сондай-ақ дiни бiрлестiктердің саяси партиялар қызметiне қатысуына
немесе оларға қаржы жағынан қолдау жасауына жол берiлмейдi;
- міндетті дін болмайды, әркім қандай дінді ұстанам десе, балаларын
қандай дінде тәрбиелеймін десе өзі біледі, яғни діни сенім бостандығы
танылады. Дiнге деген, құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен
рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты
айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп мәжбүр етуге жол берiлмейдi;
- дiни бiрлестiктердiң қызметшiлерi саяси өмiрге барлық азаматтармен
бiрдей тек өз атынан ғана қатыса алады;
- діни бiрлестiктер заң талаптарын және хұқық тәртiбiн сақтауға
мiндеттi. Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен
тiркелмеген дiни бiрлестiктердiң қызметiне жол берiлмейдi
- т.б.
5. Қазақстан Республикасы – егемен мемлекет. Мемлекеттік егемендік –
бұл мемлекеттің ішкі және сыртқы қатынаста тәуелсіз, дербес болуы. Оның
белгілері:
- мемлекет Конституциясын және өзге заңдарын дербес қабылдауға құқылы;
- мемлекеттік биліктің жоғары органдарын дербес құрады;
- бюджетті әзірлеу және бекіту құқығы болады;
- қаржы жүйесін өзі анықтайды – ұлттық валютасы болады;
- қарулы күштерін құрады;
- өз азаматтығы болады;
- сыртқы сауда және сыртқы экономикалық қатынас түрлеріне құқылы болады;
- өзге мемлекеттермен сыртқы қатынасты жүзеге асырады;
- мемлекеттік егемендігін көрсететін мемлекеттік рәміздері болады;
- мемлекеттік тілі болады,
- табиғи ресурстарын, табиғи құндылықтарын дербес пайдалану құқығы
болады,
- мемлекеттік шекарасына, оның қол сұғылмауына, тұтастығына және
бөлінбеуіне құқығы, т.б. ...
6. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет. Президенттік басқару нысаны - ҚР Конституциясында бекітілген
мемлекетті басқару жүйесі. Бұл жүйе бойынша мемлекет басшысы жалпы халық
сайлаған Президент болады, ол өзінің алдында жауапты болатын Үкіметті
тағайындайды. Бұл негіз Қазақстанның басқару нысанымен қоса оның
мемлекеттік құрылымын да байқатады. Қазақстан – біртұтас мемлекет, яғни өз
ішінде қандай да бір басқадай мемлекеттік құрылымы жоқ, елді және халықты
үйлесімді басқару үшін өз аумағы әкімшілік-аумақтық бөліністерге бөлінетін
мемлекет.
7. Экономикалық негіздері. ҚР-ның экономикасының негізі болып меншік
нысандарының көптүрлілігі және теңдігі қағидаты танылады. Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады.
8. Саяси жүйені ұйымдастыру негіздері.
Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық
танылады.
Мемлекеттік органдарда партия ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. Қоғамдық
бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Қоғамдық бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң
және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң заңсыз араласуына, қоғамдық
бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың қызметiн жүктеуге жол берiлмейдi.
9. Адам. Конституцияда белгіленгендей ҚР-ның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі қағидалары: қазақстандық
патриотизм, саяси тұрақтылық, қоғамдық татуластық, бүкіл халықтың игілігін
көздейтін экономикалық даму, мемлекеттің аса маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен шешу.
Тақырып №5. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
НЕГІЗДЕРІ.
Конституциялық кұқық саласында маңызды орынды жеке адамның құқықтық
мэртебесінің негіздерін бекітетін нормалардан тұратын институт алады. Бұл
институт Конституцияның екінші бөлімінде, яғни "Адам және азамат" деп
аталатын бөлімде реттелген. Адам, оның өмірі, кұқықтары мен бостандықтары
жоғары бағалы кұндылық ретінде ата заңда бекітілген. Сондай-ақ тиісті
институттың қатынастары Конституциядан басқа актілерде де толығырақ ашылып,
нақтыланады. Мысалы, азаматтық туралы, қоғамдық бірлестіктер туралы, діни
сенім бостандығы жэне діни бірлестіктер туралы заңдарда жэне т.б.
Нормалары жеке адамның мэртебесінің негіздерін бекітетін бұл институт
адамның қоғам мен мемлекеттегі жағдайын, олардың өзарақатынасының
қағидаларын анықтайтын неғұрлым маңызды бастапқы бастауларды байқатады.
Адамның жэне азаматтың кұқықтық жағдайы - барлық құқық салаларының
нормалары жүзеге асу процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастың
субъектісі ретінде адам мен азамат ие болатын құқықтар, бостандықтар мен
міндеттердің жиынтығы ретінде сипатталса, жеке адамның (жеке тұлғаның)
құқықтық жағдайының негіздері - бұл жеке тұлға мен мемлекеттің
өзарақатынасын, жеке тұлғаның қоғамдағы жағдайын көрсететін жэне
Конституцияда бекітілген құқықтар, бостандықтар жэне міндеттер жүйесі
ретінде анықталады.
Жеке тұлғаның құқықтық жағдайы алдымен оның мэртебесіне: азамат,
шетелдік азамат, азаматтығы жоқ адам екендігіне байланысты. Құқықтардың
неғұрлым кең көлеміне (саяси кұқықтарды қоса, оның ішінде сайлау құқықтары,
саяси партияларға бірігу кұқығы, мемлекеттік қызметке кіру құқығы, ...)
тиісті мемлекеттің азаматтары ие болады, тиісінше олар неғұрлым көбірек
міндеттер атқарады. Әдетте шетел азаматтары саяси құқықтарды иеленбейді.
Азаматтығы жоқ адамдардың жағдайы көбінесе шетел азаматының жағдайына
ұқсас, теңестірілген болып келеді.
Жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздері келесідей элементтерді
қамтиды. Бұл элементтер жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздерінің
мазмұнын кұрайды:
- азаматтық. Азаматтық - бұл жеке тұлғалардың арасынан ҚР азаматтарын
бөліп көрсететін элемент.
- конституциялық (негізгі) құқықтар, бостандықтар жэне міндеттер.
- конституциялық кұқықсубъектілік - азамат құқық қабілеттігі мен
эрекет қабілеттігіне ие болса ғана конституциялық құқықтар мен
бостандықтардың толық көлеміне ие болады жэне толық көлемде міндеттер
атқарады.
- конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу
кепілдіктері.
Жеке түлғаның құқықтық мәртебесінің қағидалары:
а) адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарының теңдігі жэне
жалпыға тэндігі қағидасы;
б) кұқықтар мен міндеттердің біртұтастығы қағидасы — құқықтар мен
бостандықтардың жүзеге асырылуы міндеттерді орындаудан бөлінбейді.
в) мемлекеттің қүқықтар мен бостандықтарды сақтау жэне қорғау, оларды
кепілдендіру міндеттілігі қағидасы;
г) конституциялық кұқықтар мен бостандықтардың түрақтылығы қағидасы;
д) адамдардың мүдделерінің мемлекет мүдделерінен басымдығы қағидасы;
е) конституциялық қүқықтар мен бостандықтардың заңдылығы қағидасы.
Конституциялық қүқықтар мен бостандықтар заңды болуы үшін мына шарттарды
сақтау қажет деп есептелінеді: оларды бекітетін Конституцияның халықпен не
оның өкілді органымен демократиялық жолмен эрі заңи бекітілген тэртіпте
қабылданылуы, конституциялық кұқықтар мен бостандықтардың жэне міндеттердің
өзгеруі тиісті заң актілерінің негізінде ғана жүзеге асуы.
Жеке түлғаның қүқықтық жағдайының басты элементтерінің бірі -азаматтық.
Республика Конституциясының ережелерін талдаудан келіп шығатыны, азаматтық-
түлғаның Қазақстан мемлекетімен конституциялық-қүқықтық байланысын
білдіреді, ол үзаққа созылатын жэне орнықты байланыстармен, олардың өзара
қүқықтары мен міндеттерінің жиынтығы болуымен сипатталады. Азаматтықтың
жалпы жэне өзіндік қағидаларын көрсетуге болады.
Азаматтықтың өзіндік қағидаларына мыналар жатады:
- азаматтықтың бірыңғайлығы және теңдігі қағидасы - Азаматтықтың
бірыңғайлығы туралы конституциялық қағида мемлекеттің біртүтастығынан келіп
шығады жэне Республика азаматтарының, бірыңғай конституциялық қүқық
субъектілікке негізделген, бірыңгай қүқықтық мэртебеге ие екендігін
білдіреді. Азаматтықтың теңдігі қағидасы Республика азаматтарының тегіне,
элеуметтік, лауазымдық жэне мүліктік жағдайына, нәсіліне, үлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, түрғылықты жеріне немесе кез келген өзге
жағдаяттарға (м\ы азаматтықтың алыну жолына) қарамастан қүқықтары,
бостандықтары мен міндеттерінің теңдігін білдіреді
- азаматтықтың еріктілігі қағидасы - азаматтық алу жэне одан шығу
ерікті түрде жүргізіледі;
- азаматтықтың түрақтылыгы қағидасы - түрған жеріне, отбасылық
жағдайына, жас шамасына қарамастан ҚР азаматтығы түрақты болып табылады;
- бір азаматтық қағидасы - ҚР-да азаматтық біртүтас, қос азаматтық
мойындалмайды;
- ҚР азаматтығынан айыруға болмайтындығы қағидасы - ҚР
Конституциясына сәйкес Республиканың азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту күқыгынан айыруға болмайды;
- азамат пен мемлекеттің өзара жауаптылығы қағидасы - азаматтық
байланысы жеке түлға мен мемлекеттің арасында өзара күқықтар мен міндеттер
туындап, өзара жауаптылық жағдайын белгілейді;
- қан жэне топырақ күқығының үйлесімдігі қағидасы - ҚР азаматтығын
тууы бойынша алу кезінде тиісті мэселе ата-анасының азаматтығына қарай жэне
ҚР аумағында тууына қарай шешілуі мүмкін;
- ҚР азаматын басқа мемлекетке бермеу қағидасы.
Азаматтық институты Республика егемендігінің, тэуелсіздігі мен
конституциялық қүрылысының айқындаушы белгісі болып табылады, өйткені
мемлекеттің азаматтарынан түратын Қазақстан халқы ғана "мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы" болып табылады жэне "билікті тікелей
республикалық референдум жэне еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді".
Азаматтық алу, оның тоқтатылуы, балалардың азаматтығы мэселелері,
Қазақстан Республикасы Президентінің жэне мемлекеттік органдарының
азаматтық мэселелер жөніндегі өкілеттігі "ҚР азаматтығы туралы" 20.12.1990
жылғы заңда толығырақ реттелген.
Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық-күқықтық мэртебесі,
олардың заң алдында тең бола отырып, Конституциямен белгіленген
қүқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің барлық кешеніне ие болуын
көздейді.
Алдында атап кеткеніміздей, жеке түлғаның қүқықтық жағдайы барлық күқық
салаларының нормаларында көрініс тапқан қүқықтар мен бостандықтардың
жиынтығымен анықталады. Ал, жеке түлғаның күқықтық жағдайының негіздері
конституцияда бекітілген күқықтар мен бостандықтарды қамтиды. Олар
конституциялық (негізгі) қүқықтар мен бостандықтар жэне міндеттер деп
аталады әрі олар барлық қүқықтар мен бостандықтардың азымаз, негізгі
бөлігін күрайды. Олар негізінен эркімге тумысынан тэн болып табылады,
сондықтан да олар адамнан бөлінбейтін, ажырамас қүқықтар мен бостандықтар
болып есептеледі. Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың өзге қүқықтар
мен бостандықтардан бірқатар ерекшеліктері бар. Олар:
1. конституциялық қүқықтар мен бостандықтар мемлекеттің негізгі заңы
-Конституцияда бекітілген.
2. конституциялық күқықтар мен бостандықтар адам үшін, қоғам үшін
неғүрлым маңызды болып табылады.
3. конституциялық күқықтар мен бостандықтар адамға әдетте тумысынан
тэн болып табылады жэне ажырамайды;
4. жалпы алғанда конституциялық қүқықтар мен бостандықтар
эрбір адамға, азаматқа тэн.
5. конституциялық күқықтар мен бостандықтар жалпы күқықтар
мен бостандықтардың ядросы, негізі болып табылады.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың түрлері. Конституциялық
қүқықтар мен бостандықтардың 3 түрі бар:
- жеке күқықтар мен бостандықтар - эркімнің күқығы болып табылады жэне
тікелей мемлекеттің азаматтығына тэндігімен байланысты емес, одан
туындамайды; адамға тумысынан тэн болады жэне одан бөлінбейді; адамның жеке
өміріне, бас бостандығына, ар-ожданына байланысты өзге де табиғи қүқықтарын
қорғау үшін қажетті күқықтар мен бостандықтарды қамтиды.
- саяси қүқықтар мен бостандықтар - мемлекеттің азаматтығында болуға
байланысты жэне белгілі бір жасқа (18) толғанда туындайды, азаматтардың
ммелекеттің саяси өміріне қатысуын байқатады;
- элеуметтік-экономикалық күқықтар мен бостандықтар - адамның
элеуметтік, экономикалық, мэдени қажеттіктерін қанағаттандыруға байланысты
қүқықтар мен бостандықтар.
Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері — бүл
конституциялық күқықтар мен бостандықтарды шынайы жүзеге асыруға арналған,
оларды түрлі қол сүғушылықтардан қорғауға бағытталған амалдар. Олардың үш
түрін көрсетуге болады:
1. әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер. Бүл кепілдіктер адамдардың қүқықтар
мен бостандықтарды еркін пайдалануын қамтамасыз ететін тиісті орта мен
материалдық негіздің болуын анықтайды — мысалы, элеуметтік түрақтылық,
дамыған экономика, қоғамның барлық әлеуметтік қажеттіктеріне қызмет
көрсетуге мүмкіндік беретін мекемелер жүйесінің болуы т.б.
2. саяси кепілдіктер — адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір сүруін
қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағытталған мемлекеттің саясаты
-саяси қүрылымдардың түрақтылығы, олардың азаматтық келісімге қол жеткізу
қабілеттігі, қоғамда түрақсыздықты жою, азаматтардың саяси мэдениетінің
тиісті деңгейі.
3. заңи кепілдіктер — адам жэне азаматтың күқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін барлық күқықтық амалдар -эрбір
қүқықтың нақты кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі.
Тақырып №6. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ МЕН АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ
АДАМДАРДЫҢ Қ¥ҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің кұқықтық жағдайы Республика
Конституциясымен, "Шетелдіктердің кұқықтық жағдайы туралы" 1995 ж. 19
маусымдағы ҚР заңымен т.б. заң актілерімен анықталады. Шетелдіктер - бұл
Қазақстанда тұратын, оның заңына бағынатын бірақ оның азаматы болып
табылмайтын тұлғалар. Оларға шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар
(апатрид) кіреді. Заңнамаға сэйкес Қазақстан Республикасындағы шетел
азаматтары болып Қазақстан Республикасының азаматтары емес жэне өзінің
басқа мемлекеттің азаматтығына қатысты екендігінің дэлелі бар адамдар
есептеледі. Ал, Қазақстан Республикасындағы азаматтығы жоқ адамдар - бұлар
Қазақстан Республикасының азаматы емес, сондай-ақ өзге мемлекеттің
азаматтығында болмайтын адамдар. ҚР азаматтары мен шетелдіктердің (шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар) кұқықтық мэртебелері көбіне сэйкес келе
бермейді. Негізгі айырмашылықтары келесілерде:
1. кейбір лауазымдарды (Президент, сот, самолет экипажының командирі,
т.б.) тек ҚР азаматтары ғана иеленеді;
2. мемлекеттік кұпиямен байланысты жұмысқа кіру ҚР азаматы болып
табылмайтындар үшін шектелген;
3. шетелдік азаматтар мен азаматтыгы жоқ адамдар үшін еркін жүріп-түру
құқығы шектелген;
4. жалпыға бірдей эскери міндеттілік шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ адамдарға емес тек ҚР азаматтарына ғана тарайды;
5. ҚР азаматтары мен шетелдіктердің деликтқабілеттігі бірдей емес.
Мысалы, соңғыларына келу мерзімін қысқарту, ҚР аумағынан кетіру секілді
шаралар қолданылуы мүмкін. 6. шетелдік
азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан мемлекетінің саяси өміріне
араласа алмайды.
Сонда да аталмыш ерекшеліктерді ескере отырып шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың конституциялық мэртебесінің жалпы сипаттамасын
беруге болады. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ адамдардың конституциялық-қүқықтық мэртебесі - бүл Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың
Конституциямен, заңдармен жэне өзге қүқықтық актілермен белгіленген
қүқықтары, міндеттері, жауаптылығы.
Жоғарыда аталғандай Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың қүқықтық мэртебесі республика Конституциясымен,
"Шетел азаматтарының қүқықтық жағдайы туралы" ҚР заңымен, оған қоса
шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасына келуінің жэне болуының,
сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кетуінің Тэртібімен және
бірқатар өзге де арнайы актілермен белгіленеді. Қазақстан Республикасындағы
шетел азаматтарының күқықтық жағдайы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен де анықтала алады. Шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ адамдардың конституциялық құқықтық мэртебесі олардың жалпы күқықтық
мэртебесінің негізгі, маңызды бөлігін құрайды жэне көптеген заң актілері
мен заңға тэуелді актілерде бекітіледі.
Қазақстандағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың
конституциялық құқықтық мэртебесінің мазмұнын келесідей бөлшектер құрайды:
- конституциялық құқық нормаларымен бекітілген кұқықтары мен
міндеттерінің кешені;
- бұл құқықтар мен міндеттерді заңмен қорғау жэне мемлекеттік,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қамтамасыз ету механизмдерін қоса
алғанда оларды жүзеге асыру кепілдіктері.
Қазақстан Республикасының Конституциясы тегіне, элеуметтік, лауазымдық жэне
мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан адамдар мен азаматтардың (оның
ішінде шетелдіктердің де) құқықтары мен бостандықтарының теңдігіне кепілдік
береді. Конституция адамдардың барлығының қүқықтары мен бостандықтарының
теңдігін бекіткеніне қарамастан түрлі жағдайларға байланысты адамдардың
жеке категорияларының теңсіздігі байқалып қалып жатады. Өйткені, адамдардың
кейбір топтарының құқықтық мэртебесінде мэнді ерекшеліктер бар. Мысалы,
шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар ҚР азаматтарымен теңдей
қүқықтардың шегін пайдаланбайды. Республика заңнамасына, ғылыми доктринаға
қарап отырып, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың саяси қүқықтарды
мүлдем иеленбейтінін көрсеміз. Ал, жеке жэне әлеуметтік-экономикалық
күқықтарды иеленгенімен шетелдіктер оларды белгілі бір шектеулермен
пайдаланады.
Саяси қүқықтарга мыналар жатады: мемлекеттік қызметке кіру қүқығы,
қоғамдық бірлестіктерге бірігу қүқығы, сайлау жэне сайлану қүқығы,
референдумға қатысу қүқығы, тікелед жэне өз өкілдері арқылы мемлекетті
басқару ісіне қатысу қүқығы ... Саяси партияға шетелдіктердің, азаматтығы
жоқ адамдардың мүше болуына, сондай-ақ үжымдық мүшелікке жол берілмейді.
Атап кеткеніміздей шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар біршама
күқықтарды шектеулермен иеленеді. Олардың бірі - еңбек ету бастандығына
күқық. Республика заңнамасына сэйкес адамдардың бүл категориялары
республика азаматтарымен теңдей еңбек ете алады. Бірақ кейбір лауазымдар
мен қызметтер түрі олар үшін жабық болып табылады. Сондай-ақ ҚР аумағында
еркін жүріп түру қүқығы, жоғары білім алу қүқығы да т.б. шетелдіктер үшін
біршама шектелген болып табылады.
Қазақстанда жүрген шетелдіктерді үш топқа бөлуге болады:
1. Қазақстан Республикасында түрақты түратын шетелдіктер;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz