Әмір темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген саясаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.тарау. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Шағатай ұлысының ыдырауы. Әмір Темірдің билікке келуі және мемлекетін нығайту мақсатында жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2.Әмір Темірдің өзге мемлекеттерді жаулап алуда жүргізетін әскери, саяси және әкімшілік басқару ережелері (деректемесі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.тарау. Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым.қатынасының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3. Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.тарау. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Шағатай ұлысының ыдырауы. Әмір Темірдің билікке келуі және мемлекетін нығайту мақсатында жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2.Әмір Темірдің өзге мемлекеттерді жаулап алуда жүргізетін әскери, саяси және әкімшілік басқару ережелері (деректемесі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.тарау. Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым.қатынасының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3. Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өз алдына тәуелсіз мемлекет болып өмір сүріп тұрған тұста, қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы дәуірінде өзінің көршілес және алыс-жақын халықтармен, мемлекетермен ғасырлар бойы орын алған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылық уақыт өте артып отыр. Осы орайда, әлем тарихында үлкен маңызы болған, орта ғасырларда Орта Азияда құрылған Әмір Темір мемлекетінің жүргізген сыртқы саясатын жан-жақты талдау кездейсоқтық емес. Өйткені, бұл мемлекет ортағасырдың ең ірі империяларының қатарына кіріп қана қоймай, өзінің көрші мемлекеттерінің, сондай ақ Иран, Үндістан, Қытай сияқты ірі мемлекеттердің, Еуразия мен Орта Азия аймағындағы бірсыпыра этностар мен мемлекеттердің тарихында өзінің өшпес ізін қалдырды. Олардың ішінде халықтардың тарихына өзіндік әсерін тигізген, тарихи оқиғаларда өшпес із қалдырған - Әмір Темірдің жасаған жорықтары және оның жүргізген сырты саясаты болды. Осы оқиғаларды талдау барысында біз өзімізге зерттеу нысанасы ретінде Әмір Темір мемлекетінің жүргізген сыртқы саясаты тақырыбын таңдап алдық. Себебі осы мәселені жан-жақты қарастыру барысында осы мемлекеттің тарихы талданады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Әмір Темір өзінің халқына және хандығына мемлекеттік билік пен заңдар жобасын жасап берді. Бірақ бұл оқиғалар халықты жаппай қыру және қиратумен қатар жүріп отырды. Бұл оқиғаларды талдап, баға беру үшін біз бірінші кезекте осы оқиғаларға деректік негіз бола алатын шығармаларға тоқталып өтейік.
Әмір Темірдің өміріне байланысты деректік материалдар жылнамалық және мемуарлық сипатта жазылған деп топтауымызға болады. Бұл кезеңге байланысты бай мәліметті сонымен қатар заттай деректерден, эпиграфикалық ескерткіштерден де байқауымызға болады. Бұл дәуірге байланысты көп деректің бізге жетуіне Әмір Темірдің жанында арнайы хат танитын сауатты жылнамашыларының болғандығы да септігін тигізді («дабиран-и хас» - жеке хатшы, «фадилан-м аср» - заманының білімді адамы). Осындай адамдарының бірі Омар деген ғалым адам болды. Ол Темірдің Үндістан сапарына қатысып, жанында болып, көрген білгендерін қазғазға түсірген. Осы сапардың негізінде «Үнді жорығының күнделігі» жазылды /1/.
Сондай-ақ осы сапар нәтижесінде жазылған Гиас ад-дин Алидің күнделіктері белгілі. Бұл шығарма В.В.Бартольдтың зерттеуі бойынша 1403 жылы жазылғандығы анықталды.
Низам ад-дан Шамидің «Зафар намесінде» де Темірге байланысты маңызды мәліметтер кездестіреміз /2/. Әмір Темір оқуды және жазуды білмесе де, өз заманының білікті адамдарының бірі болғандығын айтады. Сонымен қатар, деректе бұл еңбек жазылғанға дейін де бізге жетпеген басқа деректердің болғандығы туралы мәлімет бар. Бұл еңбектің Гиас ад-дин Алидің еңбегінен ерекшелігі, еңбектің тілінің жеңілдігі және онда Темірдің бүкіл саяси қызметінің толық қамтылуы. Низам ад-дин Темірдің 1360 жылға дейінгі тарихына да тоқталған. Бұл еңбек 1405 жылға дейін жазылып аяқталған. Бұл еңбектің деректік маңызы зор. Сондықтан осы еңбекте келтірілген фактілер Әмір Темір дәуірінің тарихына байланысты кейінгі кездері жүргізіліген барлық зерттеулердің желісінің негізгі арқауы болды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер саны жағынан көп болып есептелінеді. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы деректер ішінен мәселеге қатысты Шараф ад-дин Али Йездидің «Зафар-нама» атты еңбегіне ерекше тоқталуға болады. Ол Әмір Темірдің өмірінің соңғы жылдарында оның кеңсе бөлімін басқарып, билеушінің Кіші Азияға жасаған жорықтарына тікелей қатысқан адам болды. Йездидің сөзіне сүйенсек, ол бұл туындысын Әмір Темірдің ұлы Шахрухтың баласы,өзінің немересі сұлтан Ибрагимнің тапсырысымен жазған.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өз алдына тәуелсіз мемлекет болып өмір сүріп тұрған тұста, қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы дәуірінде өзінің көршілес және алыс-жақын халықтармен, мемлекетермен ғасырлар бойы орын алған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылық уақыт өте артып отыр. Осы орайда, әлем тарихында үлкен маңызы болған, орта ғасырларда Орта Азияда құрылған Әмір Темір мемлекетінің жүргізген сыртқы саясатын жан-жақты талдау кездейсоқтық емес. Өйткені, бұл мемлекет ортағасырдың ең ірі империяларының қатарына кіріп қана қоймай, өзінің көрші мемлекеттерінің, сондай ақ Иран, Үндістан, Қытай сияқты ірі мемлекеттердің, Еуразия мен Орта Азия аймағындағы бірсыпыра этностар мен мемлекеттердің тарихында өзінің өшпес ізін қалдырды. Олардың ішінде халықтардың тарихына өзіндік әсерін тигізген, тарихи оқиғаларда өшпес із қалдырған - Әмір Темірдің жасаған жорықтары және оның жүргізген сырты саясаты болды. Осы оқиғаларды талдау барысында біз өзімізге зерттеу нысанасы ретінде Әмір Темір мемлекетінің жүргізген сыртқы саясаты тақырыбын таңдап алдық. Себебі осы мәселені жан-жақты қарастыру барысында осы мемлекеттің тарихы талданады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Әмір Темір өзінің халқына және хандығына мемлекеттік билік пен заңдар жобасын жасап берді. Бірақ бұл оқиғалар халықты жаппай қыру және қиратумен қатар жүріп отырды. Бұл оқиғаларды талдап, баға беру үшін біз бірінші кезекте осы оқиғаларға деректік негіз бола алатын шығармаларға тоқталып өтейік.
Әмір Темірдің өміріне байланысты деректік материалдар жылнамалық және мемуарлық сипатта жазылған деп топтауымызға болады. Бұл кезеңге байланысты бай мәліметті сонымен қатар заттай деректерден, эпиграфикалық ескерткіштерден де байқауымызға болады. Бұл дәуірге байланысты көп деректің бізге жетуіне Әмір Темірдің жанында арнайы хат танитын сауатты жылнамашыларының болғандығы да септігін тигізді («дабиран-и хас» - жеке хатшы, «фадилан-м аср» - заманының білімді адамы). Осындай адамдарының бірі Омар деген ғалым адам болды. Ол Темірдің Үндістан сапарына қатысып, жанында болып, көрген білгендерін қазғазға түсірген. Осы сапардың негізінде «Үнді жорығының күнделігі» жазылды /1/.
Сондай-ақ осы сапар нәтижесінде жазылған Гиас ад-дин Алидің күнделіктері белгілі. Бұл шығарма В.В.Бартольдтың зерттеуі бойынша 1403 жылы жазылғандығы анықталды.
Низам ад-дан Шамидің «Зафар намесінде» де Темірге байланысты маңызды мәліметтер кездестіреміз /2/. Әмір Темір оқуды және жазуды білмесе де, өз заманының білікті адамдарының бірі болғандығын айтады. Сонымен қатар, деректе бұл еңбек жазылғанға дейін де бізге жетпеген басқа деректердің болғандығы туралы мәлімет бар. Бұл еңбектің Гиас ад-дин Алидің еңбегінен ерекшелігі, еңбектің тілінің жеңілдігі және онда Темірдің бүкіл саяси қызметінің толық қамтылуы. Низам ад-дин Темірдің 1360 жылға дейінгі тарихына да тоқталған. Бұл еңбек 1405 жылға дейін жазылып аяқталған. Бұл еңбектің деректік маңызы зор. Сондықтан осы еңбекте келтірілген фактілер Әмір Темір дәуірінің тарихына байланысты кейінгі кездері жүргізіліген барлық зерттеулердің желісінің негізгі арқауы болды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер саны жағынан көп болып есептелінеді. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы деректер ішінен мәселеге қатысты Шараф ад-дин Али Йездидің «Зафар-нама» атты еңбегіне ерекше тоқталуға болады. Ол Әмір Темірдің өмірінің соңғы жылдарында оның кеңсе бөлімін басқарып, билеушінің Кіші Азияға жасаған жорықтарына тікелей қатысқан адам болды. Йездидің сөзіне сүйенсек, ол бұл туындысын Әмір Темірдің ұлы Шахрухтың баласы,өзінің немересі сұлтан Ибрагимнің тапсырысымен жазған.
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі
1. Гийасаддин Али. Дневники похода Тимура в Индию // Тамерлан: Эпоха. Личность.Деяние. –М., 1992. –С.188.
2. Низам ад-дин Шами. Зафар наме // СМИЗО /Собранные В.Г.Тизенгаузеном и обработанные А.А.Ромаскевичем и С.Л. Волиным - Т.ІІ.-М.-Л., 1941. -С.100-201.
3. Якубовский А.Ю. Тимур // Вопросы истории. – 1946. №8-9.- С.66.
4. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. – Ташкент, 1968. –С.34.
5. Бартольд В.В. Определение анонима Искандера» - Соч. Т.8.- М., 1973.-С.481-482; Соныкі. Еще об анониме Искандера. – Соч. Т.8.- 491-503.
6. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алма-Ата, 1974. – Б. 621.
7. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). М., 1990. – С.5.
8. Бартольд В.В. Собр. Соч. –Т.І. – М., 1963.
9. Строева Л.В. Возникновение государства Тимура // История и филология стран Востока. – 1952. С.64-87
10. Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной Европой в Х-ХҮ века.- Л., 1932.- С.53-60
11. Греков Б.Д., Якубовский А.Б. Золотая Орда и ее падение. – М-Л., 1950. –С. 336-373.
12. Абдираимов М.А. Обзор литературы, посвященный Тимуру и Тимуридам, изданный в Узбекистане в 60-х годах // История СССР. – 1973. №5. – С.83-90.
13. Умняков И.И. Внешнеполитические связи Самарканда с государствами Западной Европы // История Самарканда. –Ташкент, 1969. Т.І. –С.173-195.
14. Набиев Р.Н. Восстание сарбодаров // История самарканда. –Ташкент, 1969. – Т.І. –С.158-162.
15. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ-ХҮІ веков. – Алма-Ата, 1977. –С.28.
16. Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- 544с.
17. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. – М., 1998.- С.238.
18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в ХІҮ начале ХҮІ века.- Алма-Ата, 1977. – С.65 .
19. Бартольд В.В. Очерки Семиречья. – Соч. Т. ІІ. – М.,1963.
20. Автобиография Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.48.
21. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.532.
22. Клавихо. История Великого Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 186.
23. Г.А.Пугаченкова., Л.И.Ремпель. История искусств Узбекистана. С древнейших времен до середины двенадцатого века. – М., 1955. - С. 309.
24. Уложение Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 46.
25. Тамерлан и Запад // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.515.
26. Умняков И.И. Из истории международных отношений Средней Азии с Западом в начале ХҮ века (доклад на ХХҮ международном конгрессе востоковедов, отд. Оттиск), М., 1960. – С.6-7.
27. Бартольд В.В. Сочинение. Т.2. ч.1. –М., 1963. – С. 159-160.
28. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.-С.32.
29. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.- С.33.
30. Лянглэ. Жизнь Тимура. Сочинение Лянглэ. / Перевод Н.Суворова. – Ташкент, 1890. – С.38-41.
31. Всемирная история. Т.8. – Спб., 1870. – С. 503-504.
32. Вамбери. Характеристика Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.396.
33. Иванин М. Состояние военного искусства у среднеазиатских народов при Тамирлане // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 412.
34. Бартольд В.В. Царствование Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472.
35. Савельев П.С. Монеты джучидов, джагатаидов и другие, обращавшиеся в Золотой Орда в эпоху Тохтамыша. Вып.2. СПб., 1858. – С. 227-229.
36. Қазақстан тарихы.- Алматы: Атамұра, 1997. – Б. 110.
37. Низам ад-дин Шами. Зафар-наме. // СМИЗО.- Т.ІІ.- М-Л., 1941.- С.107.
38. Греков И.В. Восточная Европа и упадок Золотой Орды., С. 208-215.
39. Мырза Мухаммед Хайдар Дулат. Тарихи Рашиди. –Алматы:Санат,- 1997.
40. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды.- С. 156-157.
41. Походы Темирлана в Грузию // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472-489.
42. История Ирана с древнейших времен до коца 18 века.-Л., 1958. – С. 231.
43. История Самарканда. –Т.1. – Ташкент, 1969. –С. 235.
44. Жумагулов Т.К. Проблемы исследования евразийской истории // Историческая наука в ХХІ веке (материалы международных Бекмахановских чтений). – Алматы, 2001.-С.120.
45. Жумагулов К.Т. 10-летие кафедры истории древнего мира и средних веков КазНу им. Ал-Фараби и проблемы всемирной истории в Казахстане // Проблемы всемирной истории в контексте современной науки (Материалы Республиканской научно-теоретической конференции). – Алматы, 2001. – С.3-13.; Соныкі. Проблемы изучения всемирной истории в Республике Казахстан // Отан тарихы.- 2001, №3.- С.78-80.; Соныкі. Казахстан в евразийском прстранстве (история и современность) // Казахстан и страны евразийского континента (история и перспективы развития). (Материалы международных Бекмахановских чтений 24-25 мая 2002). – Алматы, 2002. – С. 5-10.
1. Гийасаддин Али. Дневники похода Тимура в Индию // Тамерлан: Эпоха. Личность.Деяние. –М., 1992. –С.188.
2. Низам ад-дин Шами. Зафар наме // СМИЗО /Собранные В.Г.Тизенгаузеном и обработанные А.А.Ромаскевичем и С.Л. Волиным - Т.ІІ.-М.-Л., 1941. -С.100-201.
3. Якубовский А.Ю. Тимур // Вопросы истории. – 1946. №8-9.- С.66.
4. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. – Ташкент, 1968. –С.34.
5. Бартольд В.В. Определение анонима Искандера» - Соч. Т.8.- М., 1973.-С.481-482; Соныкі. Еще об анониме Искандера. – Соч. Т.8.- 491-503.
6. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алма-Ата, 1974. – Б. 621.
7. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). М., 1990. – С.5.
8. Бартольд В.В. Собр. Соч. –Т.І. – М., 1963.
9. Строева Л.В. Возникновение государства Тимура // История и филология стран Востока. – 1952. С.64-87
10. Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной Европой в Х-ХҮ века.- Л., 1932.- С.53-60
11. Греков Б.Д., Якубовский А.Б. Золотая Орда и ее падение. – М-Л., 1950. –С. 336-373.
12. Абдираимов М.А. Обзор литературы, посвященный Тимуру и Тимуридам, изданный в Узбекистане в 60-х годах // История СССР. – 1973. №5. – С.83-90.
13. Умняков И.И. Внешнеполитические связи Самарканда с государствами Западной Европы // История Самарканда. –Ташкент, 1969. Т.І. –С.173-195.
14. Набиев Р.Н. Восстание сарбодаров // История самарканда. –Ташкент, 1969. – Т.І. –С.158-162.
15. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ-ХҮІ веков. – Алма-Ата, 1977. –С.28.
16. Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- 544с.
17. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. – М., 1998.- С.238.
18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в ХІҮ начале ХҮІ века.- Алма-Ата, 1977. – С.65 .
19. Бартольд В.В. Очерки Семиречья. – Соч. Т. ІІ. – М.,1963.
20. Автобиография Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.48.
21. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.532.
22. Клавихо. История Великого Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 186.
23. Г.А.Пугаченкова., Л.И.Ремпель. История искусств Узбекистана. С древнейших времен до середины двенадцатого века. – М., 1955. - С. 309.
24. Уложение Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 46.
25. Тамерлан и Запад // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.515.
26. Умняков И.И. Из истории международных отношений Средней Азии с Западом в начале ХҮ века (доклад на ХХҮ международном конгрессе востоковедов, отд. Оттиск), М., 1960. – С.6-7.
27. Бартольд В.В. Сочинение. Т.2. ч.1. –М., 1963. – С. 159-160.
28. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.-С.32.
29. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.- С.33.
30. Лянглэ. Жизнь Тимура. Сочинение Лянглэ. / Перевод Н.Суворова. – Ташкент, 1890. – С.38-41.
31. Всемирная история. Т.8. – Спб., 1870. – С. 503-504.
32. Вамбери. Характеристика Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.396.
33. Иванин М. Состояние военного искусства у среднеазиатских народов при Тамирлане // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 412.
34. Бартольд В.В. Царствование Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472.
35. Савельев П.С. Монеты джучидов, джагатаидов и другие, обращавшиеся в Золотой Орда в эпоху Тохтамыша. Вып.2. СПб., 1858. – С. 227-229.
36. Қазақстан тарихы.- Алматы: Атамұра, 1997. – Б. 110.
37. Низам ад-дин Шами. Зафар-наме. // СМИЗО.- Т.ІІ.- М-Л., 1941.- С.107.
38. Греков И.В. Восточная Европа и упадок Золотой Орды., С. 208-215.
39. Мырза Мухаммед Хайдар Дулат. Тарихи Рашиди. –Алматы:Санат,- 1997.
40. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды.- С. 156-157.
41. Походы Темирлана в Грузию // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472-489.
42. История Ирана с древнейших времен до коца 18 века.-Л., 1958. – С. 231.
43. История Самарканда. –Т.1. – Ташкент, 1969. –С. 235.
44. Жумагулов Т.К. Проблемы исследования евразийской истории // Историческая наука в ХХІ веке (материалы международных Бекмахановских чтений). – Алматы, 2001.-С.120.
45. Жумагулов К.Т. 10-летие кафедры истории древнего мира и средних веков КазНу им. Ал-Фараби и проблемы всемирной истории в Казахстане // Проблемы всемирной истории в контексте современной науки (Материалы Республиканской научно-теоретической конференции). – Алматы, 2001. – С.3-13.; Соныкі. Проблемы изучения всемирной истории в Республике Казахстан // Отан тарихы.- 2001, №3.- С.78-80.; Соныкі. Казахстан в евразийском прстранстве (история и современность) // Казахстан и страны евразийского континента (история и перспективы развития). (Материалы международных Бекмахановских чтений 24-25 мая 2002). – Алматы, 2002. – С. 5-10.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І-тарау. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген
саясаты ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Шағатай ұлысының ыдырауы. Әмір Темірдің билікке келуі және мемлекетін
нығайту мақсатында жүргізген
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2.Әмір Темірдің өзге мемлекеттерді жаулап алуда жүргізетін әскери, саяси
және әкімшілік басқару ережелері
(деректемесі) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...25
2-тарау. Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...29
2.1. Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым-
қатынасының тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...29
2.2. Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген
саясаты ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3. Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған
жорықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алғаннан бері Қазақстанның
геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен
бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өз алдына
тәуелсіз мемлекет болып өмір сүріп тұрған тұста, қазақ халқының рухани
өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы дәуірінде өзінің көршілес және
алыс-жақын халықтармен, мемлекетермен ғасырлар бойы орын алған қарым-
қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылық уақыт өте артып отыр. Осы
орайда, әлем тарихында үлкен маңызы болған, орта ғасырларда Орта Азияда
құрылған Әмір Темір мемлекетінің жүргізген сыртқы саясатын жан-жақты талдау
кездейсоқтық емес. Өйткені, бұл мемлекет ортағасырдың ең ірі империяларының
қатарына кіріп қана қоймай, өзінің көрші мемлекеттерінің, сондай ақ Иран,
Үндістан, Қытай сияқты ірі мемлекеттердің, Еуразия мен Орта Азия
аймағындағы бірсыпыра этностар мен мемлекеттердің тарихында өзінің өшпес
ізін қалдырды. Олардың ішінде халықтардың тарихына өзіндік әсерін тигізген,
тарихи оқиғаларда өшпес із қалдырған - Әмір Темірдің жасаған жорықтары
және оның жүргізген сырты саясаты болды. Осы оқиғаларды талдау барысында
біз өзімізге зерттеу нысанасы ретінде Әмір Темір мемлекетінің жүргізген
сыртқы саясаты тақырыбын таңдап алдық. Себебі осы мәселені жан-жақты
қарастыру барысында осы мемлекеттің тарихы талданады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Әмір Темір өзінің халқына және
хандығына мемлекеттік билік пен заңдар жобасын жасап берді. Бірақ бұл
оқиғалар халықты жаппай қыру және қиратумен қатар жүріп отырды. Бұл
оқиғаларды талдап, баға беру үшін біз бірінші кезекте осы оқиғаларға
деректік негіз бола алатын шығармаларға тоқталып өтейік.
Әмір Темірдің өміріне байланысты деректік материалдар жылнамалық
және мемуарлық сипатта жазылған деп топтауымызға болады. Бұл кезеңге
байланысты бай мәліметті сонымен қатар заттай деректерден, эпиграфикалық
ескерткіштерден де байқауымызға болады. Бұл дәуірге байланысты көп деректің
бізге жетуіне Әмір Темірдің жанында арнайы хат танитын сауатты
жылнамашыларының болғандығы да септігін тигізді (дабиран-и хас - жеке
хатшы, фадилан-м аср - заманының білімді адамы). Осындай адамдарының
бірі Омар деген ғалым адам болды. Ол Темірдің Үндістан сапарына қатысып,
жанында болып, көрген білгендерін қазғазға түсірген. Осы сапардың
негізінде Үнді жорығының күнделігі жазылды 1.
Сондай-ақ осы сапар нәтижесінде жазылған Гиас ад-дин Алидің
күнделіктері белгілі. Бұл шығарма В.В.Бартольдтың зерттеуі бойынша 1403
жылы жазылғандығы анықталды.
Низам ад-дан Шамидің Зафар намесінде де Темірге байланысты маңызды
мәліметтер кездестіреміз 2. Әмір Темір оқуды және жазуды білмесе де, өз
заманының білікті адамдарының бірі болғандығын айтады. Сонымен қатар,
деректе бұл еңбек жазылғанға дейін де бізге жетпеген басқа деректердің
болғандығы туралы мәлімет бар. Бұл еңбектің Гиас ад-дин Алидің
еңбегінен ерекшелігі, еңбектің тілінің жеңілдігі және онда Темірдің бүкіл
саяси қызметінің толық қамтылуы. Низам ад-дин Темірдің 1360 жылға дейінгі
тарихына да тоқталған. Бұл еңбек 1405 жылға дейін жазылып аяқталған. Бұл
еңбектің деректік маңызы зор. Сондықтан осы еңбекте келтірілген фактілер
Әмір Темір дәуірінің тарихына байланысты кейінгі кездері жүргізіліген
барлық зерттеулердің желісінің негізгі арқауы болды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер
саны жағынан көп болып есептелінеді. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы деректер ішінен
мәселеге қатысты Шараф ад-дин Али Йездидің Зафар-нама атты еңбегіне
ерекше тоқталуға болады. Ол Әмір Темірдің өмірінің соңғы жылдарында оның
кеңсе бөлімін басқарып, билеушінің Кіші Азияға жасаған жорықтарына тікелей
қатысқан адам болды. Йездидің сөзіне сүйенсек, ол бұл туындысын Әмір
Темірдің ұлы Шахрухтың баласы,өзінің немересі сұлтан Ибрагимнің
тапсырысымен жазған.
ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Әмір Темірге байланысты деректерді екіге
бөліп қарастыруымызға болады: біріншілерінде Темірдің жүргізген саясатын
құптау, қолдау байқалады; екіншілерінде бұл әрекеттерге теріс баға
беріледі. 3. Бірақ, соған қарамай бұл екі топтағы деректердің қай-
қайсысынан болмасын біздің мәселеге, сол оқиғаларға байланысты бай
мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Атап өтетін жай - әлі күнге дейін осындай
бай материалдар толығымен жүйеленіп, бір ізге келтірілмегендігі байқалады.
Бұл деректерде Орта Азия тарихы мен Әмір Темір мемлекеті дәуірі
арасындағы тарихи сабақтастық толық орын алмаған. Орта Азия, Иран, және
іргелес елдердің тарихын қазіргі уақыттағы зерттеушілер Темір мемлекетінің
ықпалының әлі де толық зерттелмегендігін атап өтіп, деректерді іздестіруді
жалғастыру керек деп есептейді 4.
Шараф ад-ин Али Йездидің Зафар-намесына тоқталайық. Автор
еңбектің соңында шығарманы Фатх-наме деп атап өтеді де, оны хижра жыл
санағы бойынша 840 жылы (1437 ж.) рамазан айында аяқтағанын баяндайды. Осы
қолжазбаны зерттеген Өзбекстандық зерттеушілер еңбек 1419 жылы басталып,
1437 жылы аяқталған деген қорытынды жасады. Бұдан автордың осы еңбекті 18
жыл көлемінде жазғандығын байқаймыз. Бұл еңбектің ерекшелігі, автор өзінің
еңбегінде тарихтың адамзат тарихында алатын жоғарғы орнын анықтай отырып,
оның өткенді саралап, болашақты болжау, мемлекеттің гүлдену мүмкіндігін
көрсете алу ерекшеліктерін атап өтеді. Зафар-намеда фактілік
материалдардың көп болуы оның құндылығын арттырады. Бұл еңбектің жазылуына
Темірдің өзінің қадағалауы және жағдай жасауы оның маңыздылығын арттыра
түседі. Бұл дерек негізінен оның өлімінен кейін жазылғандықтан автор
Темірді көрген, білген, оның жорықтарына қатысқан адамдардың мәліметтеріне
сүйенген. Бұл еңбектің алғы сөзі Рашид ад-диннің еңбегінен алынған.
Белгісіз автордың Ескендір Анонимі атты шығармасы да Әмір Темір
жорықтарына қатысты құнды дерек болып есептелінеді. Бұл еңбектің авторын
өмірінің соңында В.Бартольд зерттеп, Муин ад-Дин Натанзи болуы мүмкіндігі
туралы өзінің ойын айтып кеткен 5. Бұл еңбекпен танысу барысында автор
көптеген түркі, монғол терминдерін, атауларын қолданғандығын байқаймыз.
Бұл еңбек 1413-1414 жылдары жазылған. Еңбекте өзге шығармаларда
кездеспейтін көптеген фактілердің келтірілуі оның құндылығын арттырады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды мәліметтер ХҮ ғасырдың
тарихшылары Хафиз Абру, Абд ар-Разак Самаркандидің және Мирхондтың
шығармаларында да кездеседі.
Осы деректерді тимуридтік тарихнама кезінде жазылған, бізге жеткен
деректер тобына жатқызуымызға болады. Олар тікелей Темірдің өзінің немесе
оның ұрпақтарының тапсырысы бойынша жазылды.
Ал енді келесі топтағы деректерге, Әмір Темірге байланысты өз
ойларын ашық білдірген, оны ұнатпаған топ өкілдерінің мәліметтерін
жатқызуымызға болады. Осындай топ өкілдеріне Ибн Арабшахты және оның
Аджип ал- макдур фи наваиб ал-Тимур атты еңбегін қарастыруымызға болады.
Жас кезінде Дамаскіде тұтқынға түсіп, Самарқандқа алып келінген ол, өле-
өлгенше Темірге және оның қырып жою саясатына деген өзінің теріс
көзқарасын ұстанды.
Ибн Арабшахтың Темір өміріндегі көргемпаздық ғажайыптары атты
еңбегінде Темірге қатысты көптеген фактілер келтірілген 6. Бұл еңбекте
автор сол оқиғаларға қатысып қана қоймай, оны көрген-білгендердің
мәліметтеріне сүйене отырып та жазған.
Темірге қатысты келесі деректің авторы Абд ар-Разак Самарканди атты
тарихшы. Оның Матла'ас-са' дайн ва маджма' ал-бахрайн (Бақытты екі
жұлдыздың қосылған және екі теңіздің түйіскен жері атты еңбегі бізге
жеткен. Еңбек 1467-1471 жылдары жазылған. Оның бірінші томында Темірдің
өліміне дейінгі кезеңнің тарихы баяндалады. Еңбек Темір мен оның әулетінің
тарихын зеттеу үшін құнды мәліметтер береді.
Әмір Темір мемлекетіне және оның жеке тұлғасына байланысты құнды
мәліметті Руи Гонзалес де Клавихоның Самарқандтағы Темір сарайына
жіберілген елшілігі кезінде көрген білгендерін жазған мәліметтері де бере
алады 7. Бұл елшілік 1403 жылы кастильдік король ІІІ Генрихтың бұйрығымен
Самарқандқа аттандырылған болатын. 1404 жылы Клавихо Темірдің бірнеше
қабылдауында болып, онымен сұқбаттасқан, мемлекеттің өзге де қалаларын
аралаған. Өз көрген білгендерін күнделік түрінде қағазға түсіріп отырған.
Бұл дерек те Темір мемлекеті және оның сыптқы саясатының тарихын зерттеуде
көмегін тигізетін бағалы шығарма болып есептелінеді.
Әмір Темір мемлекетінің өзге елдермен жасаған қарым-қатынасына
байланысты құнды мәліметтерді материалдық мәдениетің туындылары арқылы да
байқауымызға мүмкіндік бар. Себебі осы кезеңде дүниеге келген мәдениет және
өнер туындыларында осы ықпал анық аңғарылады. Олардың қатарына осы
дәуірлерде тұрғызылған Самарқанд, Шахризабс, Түркістандағы мешіттер,
мавзолейлер, сарайларды жатқызуымызға болады. Осы құрылыстарды салу үшін
жаулап алынған елдердің барлығынан шеберлер, қолөнершілер жиналды. Олар көп
жағдайда өздері тұрғызған ғимараттарға аттарын жазып отырды. Осындай
қолөнер туындылары арқылы бұл мемлекеттің өзге де елдермен жасаған қарым-
қатынасы, ықпалын байқауымызға болады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеу барысында негіз болатын
қазіргі кезде белгілі деректер, жоғарыда аталған еңбектер.
Енді осы мемлекеттің тарихының зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ,
бұл мәселеге байланысты ең алдымен В.В.Бартольдтың еңбектерін атап өтуіміз
керек 8. Автордың зерттеулерінде аталған деректер негізінде осы
мемлекеттің құрылу тарихы, жаулаушылық жорықтары, әмір Темірдің жүргізген
саясаты талданған. Осы мемлекеттің Орта Азия халықтарының тарихындағы
орнын анықтаудың маңызына көңіл бөлген.
Зерттеуші Л.В. Строеваның еңбектері және ізденістері, мақалалары осы
тақырыпқа арналды 9. Автор зерттеу мақалаларында Әмір Темір мемлекетінің
құрылу алғышарттарына талдау жасай отырып, көрші мемлекеттердің
тарихындағы орнына өзіндік бағасын беруге тырысады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуде А.Ю.Якубовскийдің де қосқан
үлесін атап өтуіміз керек. Ол өзінің зерттеулерінде Темір мемлекетінің
тарихына қатысты құнды ойлар мен болжамдарын келтіреді 10. Оның
Б.Д.Грековпен бірлесіп жазған еңбегінде де осы мемлекеттің тарихы
баяндалған 11. 1960 жылдарға дейін бұл мемлекеттің тарихына қатысты
көлемді зерттеулер болмады.
1960 жылдары Өзбекстанда атап өтілген Әлішер Науаидің туғанына 525 жыл
толуы және Самарқанд қаласының 2500 жылдық мерейтойын атап өтуге байланысты
жиындар мен конференциялар ұйымдастырылды. Осы оқиғаларға байланысты
зерттушілердің Әмір Темір мен Темір ұрпақтары заманындағы Орта Азияның
әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өмірінің мәселелеріне арналған
зерттеулер жарық көрді. Абд ар-Разак Самаркандидің еңбегі өзбек тіліне
аударылды 12. Біздің тақырыбымызға қатысты жарық көрген зерттеулердің
ішінен И.И.Умняковтың 13, Г.Н.Набиевтің 14 зерттеулерін де атап өтуіміз
керек.
Темірдің Моғолстанға, Жетісу мен Тянь-Шаньға жасаға жорықтары
К.А.Пищулинаның еңбегінде баяндалған 15.
Соңғы жылдары Әмір Темір мемлекетінің тарихына және оның жеке
тұлғасына арналған еңбектер, зерттеулер де жарық көріп жатыр. Олардың
қатарына Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние атты жинаққа кірген
зерттеулерді қосуымызға болады 16 .
Қазақстан ғылымына тоқталатын болсақ, біз бұл салада ғалымдардың әлем
тарихы бағытындағы ізденістеріне ерекше тоқталуымыз керек. Қазақстандағы
қоғамдық ғылымдардың маңызды міндеті ретінде қазақстандық ғылымды қалыпты
оқшаулану жағдайынан әлемдік кеңістікке шығару мәселесі болып отыр. Осы
мәселеге байланысты Қ.Т.Жұмағұловтың айтқан ойлары біздің мәселені де
зерттеуде теориялық негіз бола алады. Ол: Тарих ғылымындағы
идеологияландыру және бейсаясаттандыру жағдайлары, интеграциялық
үрдістердің ғасырында маңызды теориялық және методологиялық мәселелерді
жүйелеудің жаңа жолдарын іздестіруге талпыныстар жасау керек. Өйткені
жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады - деген пікірін білдірді 44. Бұл пікірдің Әмір
Темір мемлекетінің жүргізген саясатына да объективті баға беруде маңызы зор
деп ойлаймыз. Автордың әлем тарихына байланысты жалпы теориялық
еңбектерінің де маңызы үлкен. Бұл ізденістегі теориялық, практикалық
тұжырымдар Қазақстандық тарихнамада Еуропа мен Еуразияда жаңа идеологияның
таралуына үлкен ықпал береді 45.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің зерттеу жұмысымыздың
мақсаты Әмір Темірдің жүргізген сыртқы саясатын зерттеу барысында, осы
мемлекеттің әлемдік тарихтағы орнына баға беру және маңызын ашып көрсету.
Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойдық:
- Әмір Темірдің билікке келу жолдарын қарастыру барысында оның кейінгі
кезде жүргізген сыртқы саясатының кейбір тұстарына түсініктеме беру;
- Жаулап алған мемлекеттерде жүргізген саясаттарының аясын анықтау;
- Әмір Темірдің көрші мемлекеттерге жүргізген жаулап алу жорықтарының
барысын анықтау арқылы осы мемлекеттің сыртқы саясатындағы бағыттарды
көрсету.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде отандық
және шетелдік ғалымдардың іргелі теорялық пікірлері қолданыс тапты. Ғылыми
зерттеуде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер
қолданылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеген асырудың әдістемесі
ретінде салыстырмалы тәсіл таңдап алынды. Жұмыс барысында жалпы ғылыми
әдістер – талдау мен синтез, индукция және дидукция, суреттеу және
түсіндіру сияқты әдістер де қолданылды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша әдебиеттерді қамтуда
тілдік, хронологиялық, ұлтты, мемлекеттік шектеулердің болмауында;
мәселелердің жаңа методологиялық тұрғыдан пайымдалуында; теориялық
мәселелерге көңіл аударылуында.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
І-тарау. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген
саясатының дерек көздері мен тарихнамасы
1.1. Шағатай ұлысының ыдырауы. Әмір Темірдің билікке келуі және мемлекетін
нығайту мақсатында жүргізген саясаты
1251 жылдары Шағатай ұлысына қарайтын Орта Азия территориясы аз
уақытқа олардың қол астынан шығып кетті. Алтын Орда ханы Батый Төленің
баласы Мөңкемен бірігіп, Үгедей мен Шағатайға қарсы одақ құрған еді. 1251
жылы Қарақорымда болған құрылтайда Батыйдың қолдауына сүйенген Мөңке,
моңғол империясындағы билікті қолына алады (1251-1259 жж.). Рашид ад-Диннің
дерегінде бұл оқиға егжей-тегжейлі, жан-жақты сипатталған 17. Өзіне қарсы
шыққан Шағатай және Үгедей ұрпақтарын Мөңке хан қырып жіберді. Осындай
оқиғалардың нәтижесінде Батый хан және Берке хан (1256-1266 жж.) тұсында
Мауереннахр территориясы Алтын Орданың бір бөлігіне кірді. Мөңке хан
тұсында монғол империясында болған ірі саяси оқиғалардың қатарына оның
бауыры Хулағудың Иранға жасаған жорығы болды. Ол 1254 жылы өзінің шатырын
Самарқанд түбіне тігіледі. Жергілікті ақсүйектер 40 күн бойы оған сый-
сыйяпат, ілтипат білдіріп күтеді. Хулағудың осы жорығының нәтижесінде Иран
бағынады. 1258 жыл Хулағу хан Бағдатты басып алып, аббасидтік халифтің
көзін жояды. Көп кешікпей Иран орталығы Тербезде орналасқан Хулағу
мемлекетіне бағынышты болады. Ал 60 жылдары Шағатайлық Алғуй
Мауереннахрдан алтынордалық билеушілерді қуып жіберіп, Шағатай ұлысын
қалпына келтіреді. Жошылықтарға көмек көрсеткен билеушілерді қатты
жазалап, Мауренахрдағы билікті Масудбекке береді. Оған Мауереннахр
өңірінен бөлек ұйғырлардың қалалары, Ферғана және Хорезм қалалары да
бағынышты болады. Ол осы өңірлерден салықтарды шағатайлықтарға жылма-жыл
ұқыпты жинап беріп тұрды. Шағатайлықтар исламға оң көзбен қарамады.
Мубарак-шах тұсында осы өңірлерге түркіленген монғол тайпалары қоныстана
бастады. Жалайрлар Ангрен, барластар Кашка-Дария өңірлеріне қоныстанды.
Кейіннен олар отырықшы шаруашылыққа көшіп, өздеріне тән мәдениеттен, өмір
сүру салтынан алшақтай бастады. Оларды Жетісуда қалған көшпелілер
қараунас деп атаса, олар енді жетісулықтарды кемсітіп тағы ретінде
жете деп атай бастады. Осындай ой алшақтығының нәтижесінде Шағатай ұлысы
екі бөлікке: Мауереннахр және Моғолстанға бөліне бастады 18 . ХІҮ
ғасырдың екінші жартысы ХҮ ғасырдың басы Орта Азия мен Шығыс халықтарының
тарихында орын алған үлкен тарихи оқиға -Әмір Темірдің жаулап алу
жорықтарымен тығыз байланысты болды. Бұл жорықтар жаулап алынған
мемлекеттердің шаруашылығына, саяси ақуалына, экономикасына, мәдениетіне
қатты әсерін тигізді. Әмір Темірдің алғашқы жаулап алу жорықтары, осы
мемлекеттің көршілері Алтын Орда, Ақ Орда мен Моғолстан мемлекетіне
бағытталды 19. Себебі бұл мемлекеттерде орын алған түрік және түріктенген
монғол ақсүйектерінің арасындағы ішкі қайшылықтар, бұл мемлекеттердің
саяси және экономикалық жағынан берік болмауы, ішінара осы мемлекеттерде
орын алған монғол үстемдігіне қарсы ұлт-азаттық күрестер, аталған
мемлекеттердің ыдырауына әкеп соқты. Шағатай ұрпақтары мемлекетінің батыс
бөлігі – Мауереннахрда ХІҮ ғасырдың ХІҮ 50-60 жылдарында ірі монғол-түрік
көсемдері арасында кескілескен күрес өршіді. Билеушілер арасындағы қырқыс
әсіресе қарапайым халыққа қатты әсер етті. Шағатай ұлысының бұрынғы аумағы
шеңберінде тарихи жағынан келмеске кеткен ескі мемлекеті қалпына келтіруді
көздеген Моғолстан хандарының Мауереннахрға жасаған жорықтары халық
бұқарасының қарсылығын туғызып, сарбадарлардың шынайы патриоттық
қозғалысына ұласты 20. Халық көтерілісінің қауіп-қатері Мауереннахрдың
ақсүйектері мен жоғары саудагер топтарын сарбадарлардың халық-азатық
қозғалысын басып, орнықты саяси билік орната алатын басшы іздестіруге
мәжбүр етті. Олар монғолдың түріктенген барлас тайпасынан шыққан Тарағай
бектің баласы әмір Темірді осындай басшы деп таныды.
Мауереннахрда ХІҮ ғасырдың 50- 60 жылдардың басында саяси аренаға
Темірдің тұлғасы ерекшеленіп, көріне бастайды. Бұл кезде Шағатай ұлысында
тақ үшін тартыста осы әулетті басқарған соңғы Шыңғыс ұрпағы Қазан-хан
қайтыс болып, оның орнына әмір Қазаған билікке келген еді. Ол 1346-1358
жылдары билік құрды. Бірақ көп ұзамай ол Моғолстан ханы Тоғлық Темір
ноянының қолынан қаза табады. Бұл кезеңде Мауереннахра фоедалдың
бытыраңқылық басым болды. Шахризабс, Бұхара, Термез, Бадахшан, Ходжен,
Шаштың басшылары бірін-бірі мойындамай, араларында қырқыс орын алды.
Осындай тұрақсыздық, экономикалық құлдырау жергілікті халықтың, мемлекеттің
әлеуметтік жағдайына қатты әсерін тигізді. Осындай қырқыстарға Темір де
қатысып, өзінің тұла бойына тән талантының және ептілігінің арқасында өзін
шебер әскери басшы ретінде мойындата алды.
Әмір Темір бин Тарагай Бахадурдың өмірі мен қызметі екі ерекше
кезеңге бөліп қарауға болады: бірінші кезең 1360-1386 жылдар. Бұл кезде ол
елді біріктіруді көздеген түрік және тәжік ақсүйектерімен бірігіп,
Мауереннахрды Монғол империясының бұғауынан босатуды көздеді. Сондай-ақ осы
өңірлерде бір орталыққа біріккен мықты мемлекет құруға қарсы майда бектер
мен сұлтандарды да бағындыра алды. Екінші кезең: 1386-1402 жылдарды
жатқызуымызға болады. Бұл кезеңді оның жылнамашы Шарафуддин Али Йездидің
жеткізген дерегіне сүйенсек тарихта үш жылдық, бес жылдық, жеті жылдық
деген атпен қалған жорықтары кезеңімен сипаттасақ болады.
1370 жылы құрылтай шақырылды. Бұл құрылтайда ақсүйектер мен билеуші
тап өкілдері жиналып, хан тағына Шыңғыстың тікелей ұрпағы Құбыла Шах
Оғланды отырғызады. Бірақ көп ұзамай Темір өзінің қарсыласын тақтан
құлатады. Бұл кезеңге дейін ол өзінің әскерін біршама күшейтіп, санын
арттырып алған еді. Оның әскерінің құрамында монғолдардың саны да көп
болды. Енді ол өзін хандық билікке ұсына бастады.
Сол 1370 жылы Темір Мауереннахрдың әмірі атағына ие болған еді.
Шыңғысыхан ұрпақтарының атынан Сыр мен Амудария өңірлерінде өзінің билігін
жүргізу құқығына ие болды. Оның бұл өңірдегі негізігі тірегі жергілікті
ақсүйектер, әскери адамдар және мұсылман дін басылары болды. Өзінің
астанасы етіп Самарқанд қаласын таңдады.
Жаулап алу жорықтарын бастамас бұрын Темір өзіне сенімді мықты
әскер құруды мақсат етті. Осындай әскер құруда ол монғолдардың және
Шыңғысханның әскерлерге және әскери іске қоятын талаптарына сүйеніп,
өзінің негізгі ұстанымына айналдырды 22 .
Темір өзінің билік үшін күресін өзіне сенімді 313 әскермен
бастаған және соларға арқа сүйеген болатын. Сол әскердің өкілдері Әмір
Темір әскерінің қолбасшылық бөлімінің негізін құрады. Олардың жүз адамы
ондықтардың, жүз адамы жүздіктердің, жүз адамы мыңдықтардың басында
қолбасшы болып тұрды. Темірге адал қызмет еткен және сенімді, берілген
адамдар жоғарғы қолбасшылық лауазымдарға көтерілді. Темір әскери
қолбасшыларды тағайындау ісіне өте ұқыптылықпен қарап, оған үлкен мән
берді. Ондықтардың басшысын ондықтардың өздері белгілеп, өздерінің арасынан
шыққан ең мықтыларын тағайындап отырды. Ал бірақ жүз басы және мыңбасыларды
Темір өзінің қалауы бойынша бекіткен. Билігі қамшы мен таяқтан әлсіз
билеуші, билік құруға тұрмайды - деп есептеді ол.
Оның әскерінің Шыңғысхан мен Батый хан әскерінен ерекшелігі, оларға
жалақы төленіп отырды. Қатардағы әскер екіден төртке дейінгі аттың құнына
тең жалақы алып отырды. Әскери қызметтің бағасы жүргізіліп жатқан жұмыстың
мөлшеріне және сапасына қарай анықталып отырды. Онбасына төленетін жалақы,
оның ондығының алатын жалақысына байланысты болды. Сондықтан олар өздерінің
әскерлерінің жақсы әскери қызметті өтеуін қатты қадағалады. Жүз басының
жалақысы алты онбасының жалақысына тең болды. Барлық әскери құрылым және
лауазымдар бір-бірімен тығыз байланыста болды.
Шайқастарда және әскери қызметте ерекше көзге түскен адамдар
әмірдің қолынан сыйлық және мақтау алу құрметіне, немесе айлығына қосымша
жалақы қосуға, құнды асыл тастармен өрнектелген қару жараққа, батыр немесе
бахадур атағына ие болды. Тәртіп бұзылған жағдайда жалақысының оннан бір
бөлігі ұсталып отырды. Бұл тәсілмен жазалау кең орын алған еді.
Әмір Темірдің әскерінің негізін атты әскер құрды. Олар ішінара ауыр
және жеңіл атты әскерге бөлінді. Жай атты әскерлердің өздерімен кем
дегенде садақ, 18-20 жебе, 10-ға жұық жебенің үшын, балта, ара, бігіз, ине,
арқан, су құятын торсықтар және астыларында аттары болуы керек еді. Ең
таңдаулы әскерлер ауыр атты әскерде қызметін өтеді. Оның әрбір мүшесінде
міндетті түрде қалхан, темірден тоқылған киім және қорғаныс саймандары,
қылыш, сауыт, садақ және артық екі аты болуы тиіс болды. Осындай бес
әскерге бір шаңырақ берілді. Өздеріне жорықта керек болатын басқа да
заттарын олар арнайы аттарға тиеді.
Монғол әскерінде Темір тұсында жеңіл жаяу әскер пайда болды. Олар
шайқас басталар алдында өздерінің әскерлерінен түсіп қарсыластарына
садақтан оқ жаудыратын еді. Бұл тәсіл әсіресе қорғаныста шайқасқанда және
бекіністерді алуда өзінің тиімділігін көрсетті. Олар мерген садақ атқыштар
болды.
Темір әскерлеріне тән ерекшелік - олардың тәртіпті қатал ұстануы
және алдын ала ойластырылған әскери әдістерге қатал сүйенуі болды. Әрбір
ондық, жүздік, мыңдық шеп құрамында және шайқас кезінде өзінің орнын жақсы
білді. Жекелеген әскерлерді олардың киімдерінің түсіне, астындағы аттарына,
туына, әскери сауытына қарап бөліп, тануға болатын еді. Шыңғысханның
заңына сәйкес әрбір жорық басталар алдында оларды міндетті түрде
тексеруден, шеруден өткізу керек болды.
Әскери жорықтары кезінде Темір күтпеген шабуылдарға ұшырамас үшін
ескери қорғаныс мәселесіне көп көңіл бөлді. Бес шақырым жерге арнайы
кезекші күзет қойды. Бұндай күзет жорық кезінде де әскердің алдында жүріп,
барлап отырды. Олардан бөлек бақылау мұнаралары орнатылды.
Атты әскерінің шабуылына және шайқасына ыңғайлы жерді таңдауға көп
көңіл бөлді. Ол шайқасқа үнемі мүмкіндігінше тегіс және суы жақын, шөбі
мол жерлерді таңдап отырды. Әскер шебін орналастырғанда садақ атқыштардың
көзіне күн сәулесі түспейтіндей орынды таңдап, орналастыруға көп көңіл
бөлді. Себебі атқыштардың көзіне күн сәулесі шағылысса, олардың нысанаға
дәл тигізу мүмкіндігі нашарлайтындығын түсінді. Шабуыл кезінде міндетті
түрде қосымша флангта әскер ұстап тұру оның әскери тактикасының
ерекшеліктерінің бірі болып есептелді.
Шайқас басталар алдында ол міндетті түрде жеңіл атты әскерді
жіберіп отырды, олар садақпен оқ жаудырды. Одан кейін атты әскерді үстін-
үстіне шабуылдатып жіберіп отырды. Қарсылас жақ әлсірей бастаған кезде,
шайқасқа қосылмай тұрған әскерді қосатын болған. Ол әскер ауыр атты
әскерден тұратын еді. Темірдің Тоғызыншы шабуыл жеңіске жеткізеді деген
сөздері, негізігі ережелерінің қатарына қосылды.
Темір өзінің жаулап алу жорықтарын 1371 жылдан бастады. 1380 жылға
дейін ол тоғыз үлкен жорық ұйымдастырды. Осы жасаған жорықтарының
нәтижесінде көршілес өзбек елді мекендері, қазіргі Ауғанстан
территориясының бір бөлігі Темір империясының құрамына қосылды. Кез келген
қарсылық қатты және қатал түрде жазаланып отырды. Өзіне бағынбаған
адамдардың басынан үйінділер жасау Темір жорықтарына тән құбылыс болды.
Темірдің Индияны, Иранды, Закавказьені, Египетті, Турцияны,
Ресейдің оңтүстік өңірлеріне жасаған жорықтары басқыншылық, тонаушылық
сипатта болды. Оған дәлел - осы кезеңге байланысты халық жадында сақталған
халық ауыз әдебиетінің туындылары, жылнамалар мәліметтері, тарихи
туындылар. Шарафуддин Али Йездидің шығармасында Әмір Темірдің жорықтары
кезінде қиратылған қалалар, елді мекендер, қырылған адамдар жайында
мәліметтер жан-жақты сипатталған. Бұл автордың шығармасы кейінгі ұрпақ осы
оқиғалармен танысу барысында өзі әділ бағасын бере алатындай сипатта
жазылған. Али Йезди мүмкіндігінше шынайы баға беру арқылы оқиғаларды
баяндауды өзіне мақсат еткен 22 .
1360-1361 жылдары Қашқар оазисінің билеушісі Әмір Хаджа Барлас Тоғлық
Темір әскерінен жеңіліс тауып, Хорасанға қашып бара жатқан жолда, оның
серігі Темір елін тастап кету дұрыс шешім емес екендігін түсінеді. Ол Әмір
Қожа Барласқа өзінің осында қалғаны, уәлаятты қираудан аман алып қалу
жолдарын қарастырғаны орынды екендігін айтады. Елде билік әлсіреп кетпеу
үшін ханның қол астына қызметке кіргені дұрыс екендігіне көзін жеткізеді.
Ол: биліксіз қалған ел жансыз денемен тең, ал жансыз дене өліммен тең деп
есептейді. Еліне деген өзіне тән сүйіспеншілігі, саяси-әлеуметтік
жағдайларға өзіндік көзқарасы 25 жасар жас жігіттің билікке келуіне үлкен
септігін тигізді. Осы жылдары оның әкесі Әмір Тарағай қайтыс болады. Ол
жергілікті түркілік билеушілердің ішінде өзіндік беделі бар адам еді.
Шараф ад-дин Әли Йездидің мәліметтеріне қарағанда Әмір Темір мен
Қазағанның немересі Әмір Хусейн арасында одақ құрылады. Бұл одақ оның
Хусейннің қарындасына үйленуімен бекітіле түседі. Ол Мауереннахрға басып
кірген Тоғлық Темірдің ұлы Илияс Қожаға қарсы тұру үшін сарбадарларды
өзінің жағына тарта біледі. Темірдің әйелі қайтыс болғаннан кейін Әмір
Хусейнмен қарым-қатынас үзіле бастайды. Ол енді Хаттулянның билеушісі
Кайхисрофпен қарым-қатынас орната бастайды. Ондағы мақсат Әмір Хусейн мен
Кайхисроф арасындағы қақтығысты шешу еді. Бірақ ол түбінде Әмір Хусейнді
өлтіреді. Самарқанттағы Сарбадарлардың басшысын жазалап, Мавлон-заденің
өмірін алып қалады. Темірдің Сарбадарлардың кейбір басшыларымен байланысы
болғаны туралы тарихнамада айтылады. Бұл байланыс негізінен екі жақтың да
монғол үстемдігіне қарсы күрес нәтижесінде орнауы да мүмкін еді.
Сарбадарлардың идеологы және көсемі болған Мавло-заде Темірді әсіресе
алғашқы билеу жылдарында қолдап, көмек көрсетіп отырды. Темірдің алғашқы
саяси аренаға шыққан тұстағы негізігі мақсаты, әлсіреп ыдырай бастаған
Шағатай ұлысының орнына бір орталыққа бағынған мықты мемлекет орнату
болған. Осы мақсатқа жету үшін ол уақытылы құрылтай жиналысын шақырып
тұрды. Зафар-наме дерегінде Қаршыда, Қарабақта, Самарқандта болған
құрылтай жиналыстары жақсы сипатталған. Бұл құрылтайларға ханзадалар,
басшылар, әскери қолбасшылар ақсүйектер қатысатын болды. Бұл құрылтайларда
мемлекеттің өмірінде маңызы бар келісім шарттар, әскери іс-шаралар,
шаруашылық мәселелері талқыланды. Үлкен мәселелерді шешу барысында ол
міндетті түрде ғұлама ғалымдармен кеңесіп, олардың айтқан ойларын ақыл
таразысына салып отырған. Темір математиктермен, астрологтармен,
әдебиетшілермен, ақындармен, тіл мамандырымен, теологтармен мемлекеттік
мәселелерді шешу барысында, мемлекетінің аумағын кеңейту мәселесіне
байланысты ақыл-кеңес алған. Ғалымдар Темір сарайында үлкен құрметке ие
болған 22. Әсіресе әдебиет саласын қатты құрметтеген. Оның сарайында
заманының ғұлама ақындары Атоий, Саккоки, Лутфи секілді ақындар өмір
сүрді. Олар жайында үлкен құрметпен Әлішер Науаи еске алған. Ескеретін
жайт, Темір дәуірінде әсіресе түркі тіліндегі әдебиет, поэзия жан-жақты
дамыған.
Осы кезеңде Самарқантта үлкен архитектуралық ғимараттар дүниеге
келді. Бұл жағдай осы кезеңге қатысты барлық деректерде сипатталған.
Ортаазиялық мәдениетті зерттеуші мамандар Л.И. Риммельдің және
Г.А.Пугаченковтың мәліметіне сүйенсек, осы кезеңде Мауереннахрда, әсіресе
Самарқандта Орта және Таяу Шығыс елдерінің мәдениетінің синтезінде Темір
мемлекетінің жаңа архитектуралық мәдениеті қалыптасты деп бағалайды 23.
Бұл өзгерістер сол дәуірлерде Мауереннахрдың Орта және Таяу Шығыс
елдерінің орталығына айналуымен тығыз байланысты болды. Сәулет өнеріндегі
осындай өзгерістер заманының ең алдыңғы қатарлы ойларына негізделіп
құрылды. Сәулет өнерімен қатар декоративтік өнер де өркендеді. Әмір Темір
дәуірінде Самарқантта Көк-Сарай, Бибіханым медресесі, Шахи-Зиндан
мавзолейі, Самарқанд төңірегінде Баги-Шынар, Баги-Шамал, Баги-Дилькушо,
Баги-Бехишт, Баги-Нов сияқты керемет бау-бақшалар дүниеге келді. Бұхарада,
Ферғанада, Шахризабста, Туркестанда иррегациялық жүйелер іске қосылды.
Қалаларды салу қарқыны өсті. Бұл іс-шаралардың барлығына тек жергілікті
қолөнер және сәулет өнерінің өкілдері араласып қана қойған жоқ, жаулап
алынған елдерден алып келінген көптеген шеберлердің де еңбегінің нәтижесі
болды. Бартольдтың айтуы бойынша Темір Самарқандты әлемдегі бірінші қала
дәрежесіне көтеруді өзіне мақсат еткен.
Темірдің мемлекеттік билікке үлкен көңіл бөлінгендігі байқалады.
Мемлекетте бас кеңседен бөлек жергілікті жерлерде басқару аппаратында да
кеңселері болды. Оларды дивандар деп атады. Дивандар басқару мәселесіне
қатысты бөлімдерге басшылық жасады. Оларда арнайы дафтарлар жүргізілді.
Дафтарларға кіріс және шығыс шығындарға байланысты барлық мағлұматтар
тіркелді. Олар түрік және тәжік тілдерінде толтырылып отырды. Бұл
мағлұматтар тек тарихшылардың ғана емес, экономистердің де заңгерлердің де
қызығушылығын туғызып отыр. Белгіленген кездерде тексеру орын алып отырған.
Мемлекеттің мүддесін өзінің жеке басының қамы үшін қолданған адамдарды,
мейлі ол өзінің туыстары, жақын адамдары болсын, қатал жазалап отырған.
Тюзик-Тимур атты деректе Темірдің мемлекетті басқаруға байланысты негізгі
ойлары айтылған 24. Темір мемлекетінің негізі тірегі –оның өзіне
сенімді әскері болды. Әскери тарих Темірді әлем тарихында ерекше орны бар
қолбасшылар қатарына жатқызады. Темір әскерін Әмір қожа Сейфуддин, Әмір
Сүлеймен хаш, Әмір Оқ Бұға, Әмір Сарыбұға, Әмір Бұрындық, Худойдот Хусейн
Бахадур, Шей Әли Бахадур, Темір Тош, Баратходжа, әмір Дауат Барлас, Омар
Аббас, Махмудшах Бұхари, Әмір Муаийд Арлад, Туман Бердібек және т.б.
қолбасшылар басқарды. Әмір Темір мемлектінің нығаюына, аяққа тұруына оның
ұлдары Әмірзада Мұхаммед Жехангер, Омар-шейх, Мироншах, Шухрух және
немересі Әмір Заде Пірмұхаммед Мұхаммед Сұлтанның да қосқан үлесі зор
болды. Оның сүйікті немересі Жаһангер мұрагер болып есептелді. Оның
әскерінің ең үлкен жеңістерінің бірі 1402 жылы Анкара түбіндегі жеңісі
болып есептелді. Темірдің Биязиттерді жеңуі, оны Батыс Еуропа елдерінің
мойындауына септігін тигізді 25 .
И.И.Умняковтың зерттеулерінде Темірдің Англия және Франция
корольдеріне және олардың Темірге жауап ретінде жазылған дипломатиялық
келісімдеріне көңіл бөледі. Корольдар Темір мемлекетімен дипломатиялық
қатынастар және сауда-саттық қатынастар орнатуға қызығушылық танытқанын
аңғартады 26. Сол дәуірлердегі негізігі сауда, халықаралық қатынас жолы
болып есептелетін Жібек Жолының негізігі трассаларына бақылау орнатқан
Темір, бұл жол арқылы өтіп жатқан сауда керуендерінің қауыпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесін шешуге тырысады. Бұл жол өзінің бастауын Үндістан
мен Қытайдан бастап, Шығыс және Батыс Еуропаға дейін созылып жатты. Бұл
салада Темір өзін шебер дипломат ретінде байқатып, Византия, Венеция,
Генуя, Испания, Франция сияқты заманының дамыған елдерімен экономикалық
қатынастар орнатуға талпынады. Биязидті жеңуі оның осы аталған
мемлекеттерде беделінің өсуіне тікелей септігін тигізеді.
Шебер саясаткер бола отырып, ол өзінің мемлекетін басқаруда негізгі
тірегі ислам екеніне аса көңіл бөлді. Мемлекеттің негізі дінге сүйенген
тұста ғана бірігіп, нығаятынын түсінді. Өзінің билігін нығайту үшін де
діни басшылыққа арқа сүйегені мәлім.
В.В. Бартльдтың зерттеулері негізінде ғылымда Әмір Темір Самарқандтан
басқа өңірдің өркендеп гүлденуіне ешқандай септігін тигізбеген деген ой
ішінара қалыптасқан 27. Бірақ бұл оймен кейбір зерттеушілер келіспейді
28. Шараф ад-дин Әли Йездидің мәліметтеріне сүйенсек Темір Бағдат қаласын
қалпына келтіріп, гүлдендіру жұмысын Әмір заде Әбубәкірге бұйырады. Сондай-
ақ ол Баилкан қаласын бір айдың көлемінде қалпына келтіргені туралы мәлімет
бар. Кабул және Муган даласында суару жүйесінің салынуына да өзінің септіін
тигізеді.
Әмір Темір дәуірінде қолданылған Жарғыларды зерттеудің тарихта
маңызы зор. Осы Жарғыларды кейбір зерттеушілердің пайымдауынша жазған
Темірдің өзі десе, келесі топтағы зерттеушілер оларды Темірдің бұйрығымен
дайындаған деген пікірлер бар. Осы мәселені зерттеген ғалымдардың бірі
Н.П.Остроумов. Зерттеушілердің ойынша бұл ережелер ең алғашында түрік
тілінде жазылған, оның алғашқы атауы Тюзик-и Тимур деп аталған дейді.
Түрік тілінде жазылуының себебі, түріктер бұл мемлекетте биліктің басында
болған. Онда қолданылған көп терминдердің де түрік тілінде жазылғандығы
осыны дәлелдейді. 29 Әбу-Талиб Хусейннің мәліметіне сүйенсек, бұл
Жарғының Йемен пашасы Жафардың кітапханасындағы түпнұсқасынан 1610 жылы
Әбу-Талиб парсы тіліне аударған. Оның аудармасын 1783 жылы Оксфордте майор
Дэви мен профессор Уайт аударған. Осы ағылшын аудармасынан Лянглэ оны 1787
жылы француз тіліне аударады. Осы француз аудармасынан Жарғы орыс
тіліне аударылған.
Осы тарихи шығарманы Н.П.Остроумовтың орыс тілінде басып шығаруы
тарих ғылымының дамуына үлкен сепігін тигізді. Бұл шығарманың негізінен
түрік тілінде осы ұлттың өкілдерінің жазуы оның тарихи құндылығын
арттырады. Себебі бұл еңбек арқылы Темірдің жеке тұлғасын, оның жасаған іс-
әрекетін объективтілік тұрғысынан баға беруге мүмкіндік туады. Себебі ол
басып алған жерлердің өкілдері ол туралы мейлінше жек көрінішпен, оны залым
ретінде сипаттайды. Ал бұл шығармадан басқа деректерде кездеспейтін
мәліметтер табамыз. Мысалы: Утомленный трудами этого дня, Тимур лег в
постель, когда привели в его палатку Баязеда со связанными рукми и ногами.
При неожиданном виде этого государя взволнлванный победитель не мог
удержаться от слез: он пошел к Баязеду навстречу и , приказавши освободить
его от оков, ввел его в приемную залу
Тогда посадив своего пленника около себя Тимур сказал: Баязед!
Обвиняйте самого себя за свои несчастья: это –шипы того дерева, которое вы
посадили. Я просил у вас только легкого удовлетворения, а ваш отказ
заставил меня поступить с вами так, как я вовсе не желал... Я не только не
хотел вредить вам, но и намеривался помочь вам в ваших войнах против
неверных. Ваше упорство все погубило. Увы! Если бы успех был на вашей
стороне, то я знаю, как бы вы поступили со мной и с моей армией. Тем не
менее будьте спокойны: вам нечего бояться; спасением вашей жизни я хочу
возблагодарить небо за свою победу - деген мәліметтер бар 30. Осы
сөздерінен кейін Темір Баязедке өзінің шатырының жанынан арнайы шатыр
тігуге бұйрық беріп барлық сый құрметін ұсынады. Ал араб, грек және түрік
авторларының мәліметтері бұл келтірілген деректерге мүлдем керіғар. Олар
Темірді өз еліне көрсеткен қытыгездіне күйініп, ол жайында тек теріс
пікірлер білдіреді. Лянгленің мәліметтерінен Темірдің ғалымдарға, шын
сөйлеген адамдарға, тарихшылар мен философтарға үлкен құрмет көрсеткендігін
байқаймыз. Неміс зерттеушісі Ф.Шлессер: Счастливый воин, новый
завоеватель мира, бывшии в то же время законодателем самого отдаленного
Востока, соеденил в Азии тактические и стратегические познания с умением
приковывать к себе хищные орды. Подобно предводителям средневековых
наемников, он возвысился тем, что, продовая услуги князьям, являлся к им
испытанными войнами ...
Проводя жизнь в походах, Тимур часто возвращался в Бухару и Самарканд
и дал своему новому государству Уложения и законы, представляющие
разительное противоречие со зверством, жестокостями и разрушениями,
призводимые по его повелению татарскими ордами.
По нашему мнению, не стоит даже обращать внимание на то, что говорят о
государственной мудрости Тимура, о нравственных и политических его
принципах и о книгах, содержащих в себе его гении Мы передаем только
действительное, ищем прозу, истину и историю, а не поэзию и романтизм, и
призираем то, что пищут льстецы. Не известно, что Тимур возбуждал в своих
ордах кровожадность и зверство, что его монголо-татары, походившие на
тигров, истребляли людей тысячами, что его сыщики шныряли во всех странах,
что у него была организована целая система шпионства, причем ему
необыкновенно деятельно помагали всякие дервишы, факриы и и даже
христианские монахи- деген ой айтады 31.
Енді тарихшы Г.Ваберидің Темірге қатысты айтқан ойларына тоқталайық :
Тимур был безчеловечно жесток с врагами, но имел великие таланты
полководца, правителя и законадателя, ненавидел ложь, не был лишен любви к
знаниям; в его стане находились толпы поэтов, ученых, музыкантов и мистиков
(суфи) ... Тимур прошел по Азии как разрушителный ураган, низвергающи все,
встречаемое им. Он оставлял за собой пепелища и пирамиды, сложенные из
человеческих голов. Но в спокойном настроении духа он был справедливым
судьей, другом образованности, покравителем художников и ученых, с которыми
любил беседовать. Залитое кровью царство Тимура скоро распалось.
Тимур был ужасен своей свирепостью, все-таки он и как человек, и как
правитель стоял выше Баязеда, который думал только о завоеваниях,
пренебрегал всеми другими делами, предоставил управлеие государством
своему алчному и развратному великому везиру Йли Паше, отдал области на
произвол корыстолю бивых и продажных судей и правителей - деген өзінің
ойын білдіреді 32.
Темір жайында оның қас жауы тарихшы Арабшах төмендегідей мәлімет
қалдырған: Темірдің дене бітімі сымбатты, бойшаң, ашық маңдайлы үлкен
басты, үні жуан және қатты дауысы оның күшіне сай болды. Ақ құба өңінде
үнемі қызғылт тартқан өңі өзіне келісімді. Ол кең иықты, жуан саусақты,
бұлшық еті күшті еді. Ол үнемі ұзын сақал қойып жүрді; оның оң аяғы мен оң
қолының мүкісі болды.
Оның көзқарасы
мейрімді болды. Ол өлімнен қорықпады, 80 жасқа сәл жетпей қайтыс болды,
бірақ ол өзінің жігері мен қайратын сақтап қалды. Ол өтірікті ұнатпады:
қалжыңдар оны қызықтырмады. Өзі отырған жерде қарақшылық, ұрлық, зорлық
жайында әңгіме қозғағанды ұнатпады. Қандай ашшы болса да ол шындықты бетке
айтуды талап етті. Оның көңіл күйіне жақсы да жаман да жетістіктер ерекше
әсер етпеді. Ол өзі әскерлерінің жақын досы бола отырып, оларды өзіне
мүлтіксіз бағындыра алды және өзін өзгелерге құрметтете алдыратын қабілеті
болды. деген мәліметтер береді.
Барлас руынан шыққан бек Тарағайдың жанұясында Ходжа-Ильгар
қышлағында Темірдің дүниеге келуі кездейсоқ оқиға болды. Бірақ дәл осындай
тұлға сол заманның, мемлекеттің талабына сай келді. Оның тұлғасы
мемлекеттік қайраткер ретінде өзі өмір сүріп жатқан Мауереннахр
мемлекетінің саяси жағдайының өзгеруіне септігін тигізді. Темірдің
жүргізген саясатының нәтижесінде осы өңірде біршама уақытқа тұрақтылық
орнады. Бұл тұрақтылық елдің экономикасының, мәдениетінің, ғылымы мен
өнерінің, әдебиетінің дамуына септігін тигізді. Осы аталған қызметтер
Темірдің Орта Азия тарихында алатын орнын айқындай түсетін сияқты.
Өздерінің мемлекеттеріндегі экономика мен мәдениетті дамытуға
бағытталған үрдісті одан кейін билікте болған Ұлықбек, Мырза Абу Саид,
Сүлтан Ахмед, Хусейн Байқара, Бабыр және Үндістанда билік құрған Ақбаршах
сияқты билеушілер жалғастырды.
Әмір Темірдің тұлғасына байланысты көптеген зерттеулер бар. Темірдің
өмірінен мәлімет беретін барлық деректер ыждахаттықпен жинақталған. Бірақ
сонда да Темірдің кезеңі оның тұлғасына байланысты барлық сұрақтар жауабын
толық тапты деп айту әлі де болса ерте. Көптеген зерттеушілер Темірдің
жорықтарына оның әлемді билеуге деген құштарлығы себеп болды деп біржақты
түсіндіреді. Бірақ бұл мәселені қарастыру барысында ортағасырға тән
ерекшеліктерді ескеріп қорытындылар жасағанымыз дұрыс. Біз әлі күнге дейін
сол дәуірлерде қоғамда тектіліктің алған орны қандай болды деген сұраққа
жауап таба алмай отырған сияқтымыз. Оған дәлел қаншама мемлекеттерді жаулап
алса да, Темір өзін әмір деңгейінен ары қарай көтермеуі. Темір билікті
Шағатай ұрпағының өкілдерімен бөлісіп отырған. Шыңғысханның заңына сәйкес
тек шыңғыс ұрпақтары ғана билікте бола алды. Сондықтан Темір әмір атағын
өзіне қанағат тұтты. Оның тұсында хан тағында Шыңғысханның ұрпағы
Суюргатмыш (1370-1388 жж) және оның ұлы Махмуд отырды.
Орта ғасырлық тарихтың әлі де болса аз зерттелген мәселелерінің бірі
генеология және мұрагерлік мәселесі екені белгілі. Осы мәселе жан-жақты
зерттелсе, онда Әмір Темір дәуірі және оның билікке келу жолдары, неге ол
өзін хан жарияламағандығы айқындала түсер еді. Қазіргі таңда Алтын Орда
мемлекеті және шыңғысхан ұрпақтарының тақты мұрагерленуінің мазмұны мен
мағынасына байланысты азды-көпті зерттеулер орын алуда. Бұл мәселенің
шешілуі Әмір Темірдің билікке келу мәселесін де жан-жақты қарастыруға
мүмкіндік бере алады деп есептпейміз.
1.2.Әмір Темірдің өзге мемлекеттерді жаулап алуда жүргізетін әскери, саяси
және әкімшілік басқару ережелері
Әмір Темір өзге мемлекеттерді жаулап алуда төмендегідей қағидалар мен
ережелерді ұстанды. Егер қарудың көмегінсіз мақсатқа жетуде саясатты
қолдануға мүмкіндік болса, сол бағытты ұстану дұрыс деп есептеді. Кез-
келген мемлекетке шабуыл жасамас бұрын сол халықтың әдет-ғұрпымен, халықтың
қалауымен танысудың маңызына көп көңіл бөлді Сондай ақ соғыс жүргізген
жағдайда өзінің әскерінің ерекшеліктерін ескеріп, шабуылға, қорғануға
ыңғайлы орындарды таңдаудың қаншалықты қажет екеніне көп назар аударды.
Халық пен әскер арасындағы жанжалды шешу үшін арнайы соттар ұйымдастырды.
Егер жаулап алған жерлерде әскерлер орналасса ол өңірлер әскерді қамтамасыз
ету үшін аймақтарға бөлінді. Әскерлерге жергілікті халықтан өздеріне
тиесілі мөлшерден артық талап етуге тиым салынды. Осы ережелерді қадағалау
үшін әрбір аймаққа екі бақылаушы тағайындады. Олардың бірі жергілікті
халықты әскерлер тарапынан күш көрсетуден қорғау үшін кез-келген заттың
есебін жүргізсе, екіншісі әскерлердің мүддесін қорғау үшін қызмет етті
33.
Басшыға, әмірге, мыңбасына берілген үлестік жер міндетті түрде үш
жылға берілді. Үш жыл өткеннен кейін осы жердегі халықтың жағдайын білу
мақсатында арнайы тексеретін адамды жіберіп отырған. Ол халықтың көңіл-
күйімен, әлеуметтік жағдайымен танысып, билеушінің билігіне байланысты
мәлімет жинаған. Егер жергілікті халық басшының билігіне ризашылығын
білдірсе ол тағы да үш жылға сайланған. Ал егер халық разы болмаса
билеушіні ауыстырып, ол үш жылға күн-көріс мүмкіндігінен, мүлкінен
айырылған. Темір салық жинау барысында ешқандай тәндік жарақатқа орын
бермеу тұралы нұсқау берді. Егер билеушінің билігі таяқ пен қамшыдан әлсіз
болса, ол адам билік құруға лайық емес деп есептеді Темір. Халықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І-тарау. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген
саясаты ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Шағатай ұлысының ыдырауы. Әмір Темірдің билікке келуі және мемлекетін
нығайту мақсатында жүргізген
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2.Әмір Темірдің өзге мемлекеттерді жаулап алуда жүргізетін әскери, саяси
және әкімшілік басқару ережелері
(деректемесі) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...25
2-тарау. Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...29
2.1. Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым-
қатынасының тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...29
2.2. Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген
саясаты ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3. Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған
жорықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендік алғаннан бері Қазақстанның
геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен
бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өз алдына
тәуелсіз мемлекет болып өмір сүріп тұрған тұста, қазақ халқының рухани
өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы дәуірінде өзінің көршілес және
алыс-жақын халықтармен, мемлекетермен ғасырлар бойы орын алған қарым-
қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылық уақыт өте артып отыр. Осы
орайда, әлем тарихында үлкен маңызы болған, орта ғасырларда Орта Азияда
құрылған Әмір Темір мемлекетінің жүргізген сыртқы саясатын жан-жақты талдау
кездейсоқтық емес. Өйткені, бұл мемлекет ортағасырдың ең ірі империяларының
қатарына кіріп қана қоймай, өзінің көрші мемлекеттерінің, сондай ақ Иран,
Үндістан, Қытай сияқты ірі мемлекеттердің, Еуразия мен Орта Азия
аймағындағы бірсыпыра этностар мен мемлекеттердің тарихында өзінің өшпес
ізін қалдырды. Олардың ішінде халықтардың тарихына өзіндік әсерін тигізген,
тарихи оқиғаларда өшпес із қалдырған - Әмір Темірдің жасаған жорықтары
және оның жүргізген сырты саясаты болды. Осы оқиғаларды талдау барысында
біз өзімізге зерттеу нысанасы ретінде Әмір Темір мемлекетінің жүргізген
сыртқы саясаты тақырыбын таңдап алдық. Себебі осы мәселені жан-жақты
қарастыру барысында осы мемлекеттің тарихы талданады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Әмір Темір өзінің халқына және
хандығына мемлекеттік билік пен заңдар жобасын жасап берді. Бірақ бұл
оқиғалар халықты жаппай қыру және қиратумен қатар жүріп отырды. Бұл
оқиғаларды талдап, баға беру үшін біз бірінші кезекте осы оқиғаларға
деректік негіз бола алатын шығармаларға тоқталып өтейік.
Әмір Темірдің өміріне байланысты деректік материалдар жылнамалық
және мемуарлық сипатта жазылған деп топтауымызға болады. Бұл кезеңге
байланысты бай мәліметті сонымен қатар заттай деректерден, эпиграфикалық
ескерткіштерден де байқауымызға болады. Бұл дәуірге байланысты көп деректің
бізге жетуіне Әмір Темірдің жанында арнайы хат танитын сауатты
жылнамашыларының болғандығы да септігін тигізді (дабиран-и хас - жеке
хатшы, фадилан-м аср - заманының білімді адамы). Осындай адамдарының
бірі Омар деген ғалым адам болды. Ол Темірдің Үндістан сапарына қатысып,
жанында болып, көрген білгендерін қазғазға түсірген. Осы сапардың
негізінде Үнді жорығының күнделігі жазылды 1.
Сондай-ақ осы сапар нәтижесінде жазылған Гиас ад-дин Алидің
күнделіктері белгілі. Бұл шығарма В.В.Бартольдтың зерттеуі бойынша 1403
жылы жазылғандығы анықталды.
Низам ад-дан Шамидің Зафар намесінде де Темірге байланысты маңызды
мәліметтер кездестіреміз 2. Әмір Темір оқуды және жазуды білмесе де, өз
заманының білікті адамдарының бірі болғандығын айтады. Сонымен қатар,
деректе бұл еңбек жазылғанға дейін де бізге жетпеген басқа деректердің
болғандығы туралы мәлімет бар. Бұл еңбектің Гиас ад-дин Алидің
еңбегінен ерекшелігі, еңбектің тілінің жеңілдігі және онда Темірдің бүкіл
саяси қызметінің толық қамтылуы. Низам ад-дин Темірдің 1360 жылға дейінгі
тарихына да тоқталған. Бұл еңбек 1405 жылға дейін жазылып аяқталған. Бұл
еңбектің деректік маңызы зор. Сондықтан осы еңбекте келтірілген фактілер
Әмір Темір дәуірінің тарихына байланысты кейінгі кездері жүргізіліген
барлық зерттеулердің желісінің негізгі арқауы болды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер
саны жағынан көп болып есептелінеді. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы деректер ішінен
мәселеге қатысты Шараф ад-дин Али Йездидің Зафар-нама атты еңбегіне
ерекше тоқталуға болады. Ол Әмір Темірдің өмірінің соңғы жылдарында оның
кеңсе бөлімін басқарып, билеушінің Кіші Азияға жасаған жорықтарына тікелей
қатысқан адам болды. Йездидің сөзіне сүйенсек, ол бұл туындысын Әмір
Темірдің ұлы Шахрухтың баласы,өзінің немересі сұлтан Ибрагимнің
тапсырысымен жазған.
ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Әмір Темірге байланысты деректерді екіге
бөліп қарастыруымызға болады: біріншілерінде Темірдің жүргізген саясатын
құптау, қолдау байқалады; екіншілерінде бұл әрекеттерге теріс баға
беріледі. 3. Бірақ, соған қарамай бұл екі топтағы деректердің қай-
қайсысынан болмасын біздің мәселеге, сол оқиғаларға байланысты бай
мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Атап өтетін жай - әлі күнге дейін осындай
бай материалдар толығымен жүйеленіп, бір ізге келтірілмегендігі байқалады.
Бұл деректерде Орта Азия тарихы мен Әмір Темір мемлекеті дәуірі
арасындағы тарихи сабақтастық толық орын алмаған. Орта Азия, Иран, және
іргелес елдердің тарихын қазіргі уақыттағы зерттеушілер Темір мемлекетінің
ықпалының әлі де толық зерттелмегендігін атап өтіп, деректерді іздестіруді
жалғастыру керек деп есептейді 4.
Шараф ад-ин Али Йездидің Зафар-намесына тоқталайық. Автор
еңбектің соңында шығарманы Фатх-наме деп атап өтеді де, оны хижра жыл
санағы бойынша 840 жылы (1437 ж.) рамазан айында аяқтағанын баяндайды. Осы
қолжазбаны зерттеген Өзбекстандық зерттеушілер еңбек 1419 жылы басталып,
1437 жылы аяқталған деген қорытынды жасады. Бұдан автордың осы еңбекті 18
жыл көлемінде жазғандығын байқаймыз. Бұл еңбектің ерекшелігі, автор өзінің
еңбегінде тарихтың адамзат тарихында алатын жоғарғы орнын анықтай отырып,
оның өткенді саралап, болашақты болжау, мемлекеттің гүлдену мүмкіндігін
көрсете алу ерекшеліктерін атап өтеді. Зафар-намеда фактілік
материалдардың көп болуы оның құндылығын арттырады. Бұл еңбектің жазылуына
Темірдің өзінің қадағалауы және жағдай жасауы оның маңыздылығын арттыра
түседі. Бұл дерек негізінен оның өлімінен кейін жазылғандықтан автор
Темірді көрген, білген, оның жорықтарына қатысқан адамдардың мәліметтеріне
сүйенген. Бұл еңбектің алғы сөзі Рашид ад-диннің еңбегінен алынған.
Белгісіз автордың Ескендір Анонимі атты шығармасы да Әмір Темір
жорықтарына қатысты құнды дерек болып есептелінеді. Бұл еңбектің авторын
өмірінің соңында В.Бартольд зерттеп, Муин ад-Дин Натанзи болуы мүмкіндігі
туралы өзінің ойын айтып кеткен 5. Бұл еңбекпен танысу барысында автор
көптеген түркі, монғол терминдерін, атауларын қолданғандығын байқаймыз.
Бұл еңбек 1413-1414 жылдары жазылған. Еңбекте өзге шығармаларда
кездеспейтін көптеген фактілердің келтірілуі оның құндылығын арттырады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды мәліметтер ХҮ ғасырдың
тарихшылары Хафиз Абру, Абд ар-Разак Самаркандидің және Мирхондтың
шығармаларында да кездеседі.
Осы деректерді тимуридтік тарихнама кезінде жазылған, бізге жеткен
деректер тобына жатқызуымызға болады. Олар тікелей Темірдің өзінің немесе
оның ұрпақтарының тапсырысы бойынша жазылды.
Ал енді келесі топтағы деректерге, Әмір Темірге байланысты өз
ойларын ашық білдірген, оны ұнатпаған топ өкілдерінің мәліметтерін
жатқызуымызға болады. Осындай топ өкілдеріне Ибн Арабшахты және оның
Аджип ал- макдур фи наваиб ал-Тимур атты еңбегін қарастыруымызға болады.
Жас кезінде Дамаскіде тұтқынға түсіп, Самарқандқа алып келінген ол, өле-
өлгенше Темірге және оның қырып жою саясатына деген өзінің теріс
көзқарасын ұстанды.
Ибн Арабшахтың Темір өміріндегі көргемпаздық ғажайыптары атты
еңбегінде Темірге қатысты көптеген фактілер келтірілген 6. Бұл еңбекте
автор сол оқиғаларға қатысып қана қоймай, оны көрген-білгендердің
мәліметтеріне сүйене отырып та жазған.
Темірге қатысты келесі деректің авторы Абд ар-Разак Самарканди атты
тарихшы. Оның Матла'ас-са' дайн ва маджма' ал-бахрайн (Бақытты екі
жұлдыздың қосылған және екі теңіздің түйіскен жері атты еңбегі бізге
жеткен. Еңбек 1467-1471 жылдары жазылған. Оның бірінші томында Темірдің
өліміне дейінгі кезеңнің тарихы баяндалады. Еңбек Темір мен оның әулетінің
тарихын зеттеу үшін құнды мәліметтер береді.
Әмір Темір мемлекетіне және оның жеке тұлғасына байланысты құнды
мәліметті Руи Гонзалес де Клавихоның Самарқандтағы Темір сарайына
жіберілген елшілігі кезінде көрген білгендерін жазған мәліметтері де бере
алады 7. Бұл елшілік 1403 жылы кастильдік король ІІІ Генрихтың бұйрығымен
Самарқандқа аттандырылған болатын. 1404 жылы Клавихо Темірдің бірнеше
қабылдауында болып, онымен сұқбаттасқан, мемлекеттің өзге де қалаларын
аралаған. Өз көрген білгендерін күнделік түрінде қағазға түсіріп отырған.
Бұл дерек те Темір мемлекеті және оның сыптқы саясатының тарихын зерттеуде
көмегін тигізетін бағалы шығарма болып есептелінеді.
Әмір Темір мемлекетінің өзге елдермен жасаған қарым-қатынасына
байланысты құнды мәліметтерді материалдық мәдениетің туындылары арқылы да
байқауымызға мүмкіндік бар. Себебі осы кезеңде дүниеге келген мәдениет және
өнер туындыларында осы ықпал анық аңғарылады. Олардың қатарына осы
дәуірлерде тұрғызылған Самарқанд, Шахризабс, Түркістандағы мешіттер,
мавзолейлер, сарайларды жатқызуымызға болады. Осы құрылыстарды салу үшін
жаулап алынған елдердің барлығынан шеберлер, қолөнершілер жиналды. Олар көп
жағдайда өздері тұрғызған ғимараттарға аттарын жазып отырды. Осындай
қолөнер туындылары арқылы бұл мемлекеттің өзге де елдермен жасаған қарым-
қатынасы, ықпалын байқауымызға болады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеу барысында негіз болатын
қазіргі кезде белгілі деректер, жоғарыда аталған еңбектер.
Енді осы мемлекеттің тарихының зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ,
бұл мәселеге байланысты ең алдымен В.В.Бартольдтың еңбектерін атап өтуіміз
керек 8. Автордың зерттеулерінде аталған деректер негізінде осы
мемлекеттің құрылу тарихы, жаулаушылық жорықтары, әмір Темірдің жүргізген
саясаты талданған. Осы мемлекеттің Орта Азия халықтарының тарихындағы
орнын анықтаудың маңызына көңіл бөлген.
Зерттеуші Л.В. Строеваның еңбектері және ізденістері, мақалалары осы
тақырыпқа арналды 9. Автор зерттеу мақалаларында Әмір Темір мемлекетінің
құрылу алғышарттарына талдау жасай отырып, көрші мемлекеттердің
тарихындағы орнына өзіндік бағасын беруге тырысады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуде А.Ю.Якубовскийдің де қосқан
үлесін атап өтуіміз керек. Ол өзінің зерттеулерінде Темір мемлекетінің
тарихына қатысты құнды ойлар мен болжамдарын келтіреді 10. Оның
Б.Д.Грековпен бірлесіп жазған еңбегінде де осы мемлекеттің тарихы
баяндалған 11. 1960 жылдарға дейін бұл мемлекеттің тарихына қатысты
көлемді зерттеулер болмады.
1960 жылдары Өзбекстанда атап өтілген Әлішер Науаидің туғанына 525 жыл
толуы және Самарқанд қаласының 2500 жылдық мерейтойын атап өтуге байланысты
жиындар мен конференциялар ұйымдастырылды. Осы оқиғаларға байланысты
зерттушілердің Әмір Темір мен Темір ұрпақтары заманындағы Орта Азияның
әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өмірінің мәселелеріне арналған
зерттеулер жарық көрді. Абд ар-Разак Самаркандидің еңбегі өзбек тіліне
аударылды 12. Біздің тақырыбымызға қатысты жарық көрген зерттеулердің
ішінен И.И.Умняковтың 13, Г.Н.Набиевтің 14 зерттеулерін де атап өтуіміз
керек.
Темірдің Моғолстанға, Жетісу мен Тянь-Шаньға жасаға жорықтары
К.А.Пищулинаның еңбегінде баяндалған 15.
Соңғы жылдары Әмір Темір мемлекетінің тарихына және оның жеке
тұлғасына арналған еңбектер, зерттеулер де жарық көріп жатыр. Олардың
қатарына Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние атты жинаққа кірген
зерттеулерді қосуымызға болады 16 .
Қазақстан ғылымына тоқталатын болсақ, біз бұл салада ғалымдардың әлем
тарихы бағытындағы ізденістеріне ерекше тоқталуымыз керек. Қазақстандағы
қоғамдық ғылымдардың маңызды міндеті ретінде қазақстандық ғылымды қалыпты
оқшаулану жағдайынан әлемдік кеңістікке шығару мәселесі болып отыр. Осы
мәселеге байланысты Қ.Т.Жұмағұловтың айтқан ойлары біздің мәселені де
зерттеуде теориялық негіз бола алады. Ол: Тарих ғылымындағы
идеологияландыру және бейсаясаттандыру жағдайлары, интеграциялық
үрдістердің ғасырында маңызды теориялық және методологиялық мәселелерді
жүйелеудің жаңа жолдарын іздестіруге талпыныстар жасау керек. Өйткені
жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен жоғарғы оқу
орындарында оқытылады - деген пікірін білдірді 44. Бұл пікірдің Әмір
Темір мемлекетінің жүргізген саясатына да объективті баға беруде маңызы зор
деп ойлаймыз. Автордың әлем тарихына байланысты жалпы теориялық
еңбектерінің де маңызы үлкен. Бұл ізденістегі теориялық, практикалық
тұжырымдар Қазақстандық тарихнамада Еуропа мен Еуразияда жаңа идеологияның
таралуына үлкен ықпал береді 45.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің зерттеу жұмысымыздың
мақсаты Әмір Темірдің жүргізген сыртқы саясатын зерттеу барысында, осы
мемлекеттің әлемдік тарихтағы орнына баға беру және маңызын ашып көрсету.
Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойдық:
- Әмір Темірдің билікке келу жолдарын қарастыру барысында оның кейінгі
кезде жүргізген сыртқы саясатының кейбір тұстарына түсініктеме беру;
- Жаулап алған мемлекеттерде жүргізген саясаттарының аясын анықтау;
- Әмір Темірдің көрші мемлекеттерге жүргізген жаулап алу жорықтарының
барысын анықтау арқылы осы мемлекеттің сыртқы саясатындағы бағыттарды
көрсету.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі ретінде отандық
және шетелдік ғалымдардың іргелі теорялық пікірлері қолданыс тапты. Ғылыми
зерттеуде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер
қолданылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеген асырудың әдістемесі
ретінде салыстырмалы тәсіл таңдап алынды. Жұмыс барысында жалпы ғылыми
әдістер – талдау мен синтез, индукция және дидукция, суреттеу және
түсіндіру сияқты әдістер де қолданылды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша әдебиеттерді қамтуда
тілдік, хронологиялық, ұлтты, мемлекеттік шектеулердің болмауында;
мәселелердің жаңа методологиялық тұрғыдан пайымдалуында; теориялық
мәселелерге көңіл аударылуында.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
І-тарау. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген
саясатының дерек көздері мен тарихнамасы
1.1. Шағатай ұлысының ыдырауы. Әмір Темірдің билікке келуі және мемлекетін
нығайту мақсатында жүргізген саясаты
1251 жылдары Шағатай ұлысына қарайтын Орта Азия территориясы аз
уақытқа олардың қол астынан шығып кетті. Алтын Орда ханы Батый Төленің
баласы Мөңкемен бірігіп, Үгедей мен Шағатайға қарсы одақ құрған еді. 1251
жылы Қарақорымда болған құрылтайда Батыйдың қолдауына сүйенген Мөңке,
моңғол империясындағы билікті қолына алады (1251-1259 жж.). Рашид ад-Диннің
дерегінде бұл оқиға егжей-тегжейлі, жан-жақты сипатталған 17. Өзіне қарсы
шыққан Шағатай және Үгедей ұрпақтарын Мөңке хан қырып жіберді. Осындай
оқиғалардың нәтижесінде Батый хан және Берке хан (1256-1266 жж.) тұсында
Мауереннахр территориясы Алтын Орданың бір бөлігіне кірді. Мөңке хан
тұсында монғол империясында болған ірі саяси оқиғалардың қатарына оның
бауыры Хулағудың Иранға жасаған жорығы болды. Ол 1254 жылы өзінің шатырын
Самарқанд түбіне тігіледі. Жергілікті ақсүйектер 40 күн бойы оған сый-
сыйяпат, ілтипат білдіріп күтеді. Хулағудың осы жорығының нәтижесінде Иран
бағынады. 1258 жыл Хулағу хан Бағдатты басып алып, аббасидтік халифтің
көзін жояды. Көп кешікпей Иран орталығы Тербезде орналасқан Хулағу
мемлекетіне бағынышты болады. Ал 60 жылдары Шағатайлық Алғуй
Мауереннахрдан алтынордалық билеушілерді қуып жіберіп, Шағатай ұлысын
қалпына келтіреді. Жошылықтарға көмек көрсеткен билеушілерді қатты
жазалап, Мауренахрдағы билікті Масудбекке береді. Оған Мауереннахр
өңірінен бөлек ұйғырлардың қалалары, Ферғана және Хорезм қалалары да
бағынышты болады. Ол осы өңірлерден салықтарды шағатайлықтарға жылма-жыл
ұқыпты жинап беріп тұрды. Шағатайлықтар исламға оң көзбен қарамады.
Мубарак-шах тұсында осы өңірлерге түркіленген монғол тайпалары қоныстана
бастады. Жалайрлар Ангрен, барластар Кашка-Дария өңірлеріне қоныстанды.
Кейіннен олар отырықшы шаруашылыққа көшіп, өздеріне тән мәдениеттен, өмір
сүру салтынан алшақтай бастады. Оларды Жетісуда қалған көшпелілер
қараунас деп атаса, олар енді жетісулықтарды кемсітіп тағы ретінде
жете деп атай бастады. Осындай ой алшақтығының нәтижесінде Шағатай ұлысы
екі бөлікке: Мауереннахр және Моғолстанға бөліне бастады 18 . ХІҮ
ғасырдың екінші жартысы ХҮ ғасырдың басы Орта Азия мен Шығыс халықтарының
тарихында орын алған үлкен тарихи оқиға -Әмір Темірдің жаулап алу
жорықтарымен тығыз байланысты болды. Бұл жорықтар жаулап алынған
мемлекеттердің шаруашылығына, саяси ақуалына, экономикасына, мәдениетіне
қатты әсерін тигізді. Әмір Темірдің алғашқы жаулап алу жорықтары, осы
мемлекеттің көршілері Алтын Орда, Ақ Орда мен Моғолстан мемлекетіне
бағытталды 19. Себебі бұл мемлекеттерде орын алған түрік және түріктенген
монғол ақсүйектерінің арасындағы ішкі қайшылықтар, бұл мемлекеттердің
саяси және экономикалық жағынан берік болмауы, ішінара осы мемлекеттерде
орын алған монғол үстемдігіне қарсы ұлт-азаттық күрестер, аталған
мемлекеттердің ыдырауына әкеп соқты. Шағатай ұрпақтары мемлекетінің батыс
бөлігі – Мауереннахрда ХІҮ ғасырдың ХІҮ 50-60 жылдарында ірі монғол-түрік
көсемдері арасында кескілескен күрес өршіді. Билеушілер арасындағы қырқыс
әсіресе қарапайым халыққа қатты әсер етті. Шағатай ұлысының бұрынғы аумағы
шеңберінде тарихи жағынан келмеске кеткен ескі мемлекеті қалпына келтіруді
көздеген Моғолстан хандарының Мауереннахрға жасаған жорықтары халық
бұқарасының қарсылығын туғызып, сарбадарлардың шынайы патриоттық
қозғалысына ұласты 20. Халық көтерілісінің қауіп-қатері Мауереннахрдың
ақсүйектері мен жоғары саудагер топтарын сарбадарлардың халық-азатық
қозғалысын басып, орнықты саяси билік орната алатын басшы іздестіруге
мәжбүр етті. Олар монғолдың түріктенген барлас тайпасынан шыққан Тарағай
бектің баласы әмір Темірді осындай басшы деп таныды.
Мауереннахрда ХІҮ ғасырдың 50- 60 жылдардың басында саяси аренаға
Темірдің тұлғасы ерекшеленіп, көріне бастайды. Бұл кезде Шағатай ұлысында
тақ үшін тартыста осы әулетті басқарған соңғы Шыңғыс ұрпағы Қазан-хан
қайтыс болып, оның орнына әмір Қазаған билікке келген еді. Ол 1346-1358
жылдары билік құрды. Бірақ көп ұзамай ол Моғолстан ханы Тоғлық Темір
ноянының қолынан қаза табады. Бұл кезеңде Мауереннахра фоедалдың
бытыраңқылық басым болды. Шахризабс, Бұхара, Термез, Бадахшан, Ходжен,
Шаштың басшылары бірін-бірі мойындамай, араларында қырқыс орын алды.
Осындай тұрақсыздық, экономикалық құлдырау жергілікті халықтың, мемлекеттің
әлеуметтік жағдайына қатты әсерін тигізді. Осындай қырқыстарға Темір де
қатысып, өзінің тұла бойына тән талантының және ептілігінің арқасында өзін
шебер әскери басшы ретінде мойындата алды.
Әмір Темір бин Тарагай Бахадурдың өмірі мен қызметі екі ерекше
кезеңге бөліп қарауға болады: бірінші кезең 1360-1386 жылдар. Бұл кезде ол
елді біріктіруді көздеген түрік және тәжік ақсүйектерімен бірігіп,
Мауереннахрды Монғол империясының бұғауынан босатуды көздеді. Сондай-ақ осы
өңірлерде бір орталыққа біріккен мықты мемлекет құруға қарсы майда бектер
мен сұлтандарды да бағындыра алды. Екінші кезең: 1386-1402 жылдарды
жатқызуымызға болады. Бұл кезеңді оның жылнамашы Шарафуддин Али Йездидің
жеткізген дерегіне сүйенсек тарихта үш жылдық, бес жылдық, жеті жылдық
деген атпен қалған жорықтары кезеңімен сипаттасақ болады.
1370 жылы құрылтай шақырылды. Бұл құрылтайда ақсүйектер мен билеуші
тап өкілдері жиналып, хан тағына Шыңғыстың тікелей ұрпағы Құбыла Шах
Оғланды отырғызады. Бірақ көп ұзамай Темір өзінің қарсыласын тақтан
құлатады. Бұл кезеңге дейін ол өзінің әскерін біршама күшейтіп, санын
арттырып алған еді. Оның әскерінің құрамында монғолдардың саны да көп
болды. Енді ол өзін хандық билікке ұсына бастады.
Сол 1370 жылы Темір Мауереннахрдың әмірі атағына ие болған еді.
Шыңғысыхан ұрпақтарының атынан Сыр мен Амудария өңірлерінде өзінің билігін
жүргізу құқығына ие болды. Оның бұл өңірдегі негізігі тірегі жергілікті
ақсүйектер, әскери адамдар және мұсылман дін басылары болды. Өзінің
астанасы етіп Самарқанд қаласын таңдады.
Жаулап алу жорықтарын бастамас бұрын Темір өзіне сенімді мықты
әскер құруды мақсат етті. Осындай әскер құруда ол монғолдардың және
Шыңғысханның әскерлерге және әскери іске қоятын талаптарына сүйеніп,
өзінің негізгі ұстанымына айналдырды 22 .
Темір өзінің билік үшін күресін өзіне сенімді 313 әскермен
бастаған және соларға арқа сүйеген болатын. Сол әскердің өкілдері Әмір
Темір әскерінің қолбасшылық бөлімінің негізін құрады. Олардың жүз адамы
ондықтардың, жүз адамы жүздіктердің, жүз адамы мыңдықтардың басында
қолбасшы болып тұрды. Темірге адал қызмет еткен және сенімді, берілген
адамдар жоғарғы қолбасшылық лауазымдарға көтерілді. Темір әскери
қолбасшыларды тағайындау ісіне өте ұқыптылықпен қарап, оған үлкен мән
берді. Ондықтардың басшысын ондықтардың өздері белгілеп, өздерінің арасынан
шыққан ең мықтыларын тағайындап отырды. Ал бірақ жүз басы және мыңбасыларды
Темір өзінің қалауы бойынша бекіткен. Билігі қамшы мен таяқтан әлсіз
билеуші, билік құруға тұрмайды - деп есептеді ол.
Оның әскерінің Шыңғысхан мен Батый хан әскерінен ерекшелігі, оларға
жалақы төленіп отырды. Қатардағы әскер екіден төртке дейінгі аттың құнына
тең жалақы алып отырды. Әскери қызметтің бағасы жүргізіліп жатқан жұмыстың
мөлшеріне және сапасына қарай анықталып отырды. Онбасына төленетін жалақы,
оның ондығының алатын жалақысына байланысты болды. Сондықтан олар өздерінің
әскерлерінің жақсы әскери қызметті өтеуін қатты қадағалады. Жүз басының
жалақысы алты онбасының жалақысына тең болды. Барлық әскери құрылым және
лауазымдар бір-бірімен тығыз байланыста болды.
Шайқастарда және әскери қызметте ерекше көзге түскен адамдар
әмірдің қолынан сыйлық және мақтау алу құрметіне, немесе айлығына қосымша
жалақы қосуға, құнды асыл тастармен өрнектелген қару жараққа, батыр немесе
бахадур атағына ие болды. Тәртіп бұзылған жағдайда жалақысының оннан бір
бөлігі ұсталып отырды. Бұл тәсілмен жазалау кең орын алған еді.
Әмір Темірдің әскерінің негізін атты әскер құрды. Олар ішінара ауыр
және жеңіл атты әскерге бөлінді. Жай атты әскерлердің өздерімен кем
дегенде садақ, 18-20 жебе, 10-ға жұық жебенің үшын, балта, ара, бігіз, ине,
арқан, су құятын торсықтар және астыларында аттары болуы керек еді. Ең
таңдаулы әскерлер ауыр атты әскерде қызметін өтеді. Оның әрбір мүшесінде
міндетті түрде қалхан, темірден тоқылған киім және қорғаныс саймандары,
қылыш, сауыт, садақ және артық екі аты болуы тиіс болды. Осындай бес
әскерге бір шаңырақ берілді. Өздеріне жорықта керек болатын басқа да
заттарын олар арнайы аттарға тиеді.
Монғол әскерінде Темір тұсында жеңіл жаяу әскер пайда болды. Олар
шайқас басталар алдында өздерінің әскерлерінен түсіп қарсыластарына
садақтан оқ жаудыратын еді. Бұл тәсіл әсіресе қорғаныста шайқасқанда және
бекіністерді алуда өзінің тиімділігін көрсетті. Олар мерген садақ атқыштар
болды.
Темір әскерлеріне тән ерекшелік - олардың тәртіпті қатал ұстануы
және алдын ала ойластырылған әскери әдістерге қатал сүйенуі болды. Әрбір
ондық, жүздік, мыңдық шеп құрамында және шайқас кезінде өзінің орнын жақсы
білді. Жекелеген әскерлерді олардың киімдерінің түсіне, астындағы аттарына,
туына, әскери сауытына қарап бөліп, тануға болатын еді. Шыңғысханның
заңына сәйкес әрбір жорық басталар алдында оларды міндетті түрде
тексеруден, шеруден өткізу керек болды.
Әскери жорықтары кезінде Темір күтпеген шабуылдарға ұшырамас үшін
ескери қорғаныс мәселесіне көп көңіл бөлді. Бес шақырым жерге арнайы
кезекші күзет қойды. Бұндай күзет жорық кезінде де әскердің алдында жүріп,
барлап отырды. Олардан бөлек бақылау мұнаралары орнатылды.
Атты әскерінің шабуылына және шайқасына ыңғайлы жерді таңдауға көп
көңіл бөлді. Ол шайқасқа үнемі мүмкіндігінше тегіс және суы жақын, шөбі
мол жерлерді таңдап отырды. Әскер шебін орналастырғанда садақ атқыштардың
көзіне күн сәулесі түспейтіндей орынды таңдап, орналастыруға көп көңіл
бөлді. Себебі атқыштардың көзіне күн сәулесі шағылысса, олардың нысанаға
дәл тигізу мүмкіндігі нашарлайтындығын түсінді. Шабуыл кезінде міндетті
түрде қосымша флангта әскер ұстап тұру оның әскери тактикасының
ерекшеліктерінің бірі болып есептелді.
Шайқас басталар алдында ол міндетті түрде жеңіл атты әскерді
жіберіп отырды, олар садақпен оқ жаудырды. Одан кейін атты әскерді үстін-
үстіне шабуылдатып жіберіп отырды. Қарсылас жақ әлсірей бастаған кезде,
шайқасқа қосылмай тұрған әскерді қосатын болған. Ол әскер ауыр атты
әскерден тұратын еді. Темірдің Тоғызыншы шабуыл жеңіске жеткізеді деген
сөздері, негізігі ережелерінің қатарына қосылды.
Темір өзінің жаулап алу жорықтарын 1371 жылдан бастады. 1380 жылға
дейін ол тоғыз үлкен жорық ұйымдастырды. Осы жасаған жорықтарының
нәтижесінде көршілес өзбек елді мекендері, қазіргі Ауғанстан
территориясының бір бөлігі Темір империясының құрамына қосылды. Кез келген
қарсылық қатты және қатал түрде жазаланып отырды. Өзіне бағынбаған
адамдардың басынан үйінділер жасау Темір жорықтарына тән құбылыс болды.
Темірдің Индияны, Иранды, Закавказьені, Египетті, Турцияны,
Ресейдің оңтүстік өңірлеріне жасаған жорықтары басқыншылық, тонаушылық
сипатта болды. Оған дәлел - осы кезеңге байланысты халық жадында сақталған
халық ауыз әдебиетінің туындылары, жылнамалар мәліметтері, тарихи
туындылар. Шарафуддин Али Йездидің шығармасында Әмір Темірдің жорықтары
кезінде қиратылған қалалар, елді мекендер, қырылған адамдар жайында
мәліметтер жан-жақты сипатталған. Бұл автордың шығармасы кейінгі ұрпақ осы
оқиғалармен танысу барысында өзі әділ бағасын бере алатындай сипатта
жазылған. Али Йезди мүмкіндігінше шынайы баға беру арқылы оқиғаларды
баяндауды өзіне мақсат еткен 22 .
1360-1361 жылдары Қашқар оазисінің билеушісі Әмір Хаджа Барлас Тоғлық
Темір әскерінен жеңіліс тауып, Хорасанға қашып бара жатқан жолда, оның
серігі Темір елін тастап кету дұрыс шешім емес екендігін түсінеді. Ол Әмір
Қожа Барласқа өзінің осында қалғаны, уәлаятты қираудан аман алып қалу
жолдарын қарастырғаны орынды екендігін айтады. Елде билік әлсіреп кетпеу
үшін ханның қол астына қызметке кіргені дұрыс екендігіне көзін жеткізеді.
Ол: биліксіз қалған ел жансыз денемен тең, ал жансыз дене өліммен тең деп
есептейді. Еліне деген өзіне тән сүйіспеншілігі, саяси-әлеуметтік
жағдайларға өзіндік көзқарасы 25 жасар жас жігіттің билікке келуіне үлкен
септігін тигізді. Осы жылдары оның әкесі Әмір Тарағай қайтыс болады. Ол
жергілікті түркілік билеушілердің ішінде өзіндік беделі бар адам еді.
Шараф ад-дин Әли Йездидің мәліметтеріне қарағанда Әмір Темір мен
Қазағанның немересі Әмір Хусейн арасында одақ құрылады. Бұл одақ оның
Хусейннің қарындасына үйленуімен бекітіле түседі. Ол Мауереннахрға басып
кірген Тоғлық Темірдің ұлы Илияс Қожаға қарсы тұру үшін сарбадарларды
өзінің жағына тарта біледі. Темірдің әйелі қайтыс болғаннан кейін Әмір
Хусейнмен қарым-қатынас үзіле бастайды. Ол енді Хаттулянның билеушісі
Кайхисрофпен қарым-қатынас орната бастайды. Ондағы мақсат Әмір Хусейн мен
Кайхисроф арасындағы қақтығысты шешу еді. Бірақ ол түбінде Әмір Хусейнді
өлтіреді. Самарқанттағы Сарбадарлардың басшысын жазалап, Мавлон-заденің
өмірін алып қалады. Темірдің Сарбадарлардың кейбір басшыларымен байланысы
болғаны туралы тарихнамада айтылады. Бұл байланыс негізінен екі жақтың да
монғол үстемдігіне қарсы күрес нәтижесінде орнауы да мүмкін еді.
Сарбадарлардың идеологы және көсемі болған Мавло-заде Темірді әсіресе
алғашқы билеу жылдарында қолдап, көмек көрсетіп отырды. Темірдің алғашқы
саяси аренаға шыққан тұстағы негізігі мақсаты, әлсіреп ыдырай бастаған
Шағатай ұлысының орнына бір орталыққа бағынған мықты мемлекет орнату
болған. Осы мақсатқа жету үшін ол уақытылы құрылтай жиналысын шақырып
тұрды. Зафар-наме дерегінде Қаршыда, Қарабақта, Самарқандта болған
құрылтай жиналыстары жақсы сипатталған. Бұл құрылтайларға ханзадалар,
басшылар, әскери қолбасшылар ақсүйектер қатысатын болды. Бұл құрылтайларда
мемлекеттің өмірінде маңызы бар келісім шарттар, әскери іс-шаралар,
шаруашылық мәселелері талқыланды. Үлкен мәселелерді шешу барысында ол
міндетті түрде ғұлама ғалымдармен кеңесіп, олардың айтқан ойларын ақыл
таразысына салып отырған. Темір математиктермен, астрологтармен,
әдебиетшілермен, ақындармен, тіл мамандырымен, теологтармен мемлекеттік
мәселелерді шешу барысында, мемлекетінің аумағын кеңейту мәселесіне
байланысты ақыл-кеңес алған. Ғалымдар Темір сарайында үлкен құрметке ие
болған 22. Әсіресе әдебиет саласын қатты құрметтеген. Оның сарайында
заманының ғұлама ақындары Атоий, Саккоки, Лутфи секілді ақындар өмір
сүрді. Олар жайында үлкен құрметпен Әлішер Науаи еске алған. Ескеретін
жайт, Темір дәуірінде әсіресе түркі тіліндегі әдебиет, поэзия жан-жақты
дамыған.
Осы кезеңде Самарқантта үлкен архитектуралық ғимараттар дүниеге
келді. Бұл жағдай осы кезеңге қатысты барлық деректерде сипатталған.
Ортаазиялық мәдениетті зерттеуші мамандар Л.И. Риммельдің және
Г.А.Пугаченковтың мәліметіне сүйенсек, осы кезеңде Мауереннахрда, әсіресе
Самарқандта Орта және Таяу Шығыс елдерінің мәдениетінің синтезінде Темір
мемлекетінің жаңа архитектуралық мәдениеті қалыптасты деп бағалайды 23.
Бұл өзгерістер сол дәуірлерде Мауереннахрдың Орта және Таяу Шығыс
елдерінің орталығына айналуымен тығыз байланысты болды. Сәулет өнеріндегі
осындай өзгерістер заманының ең алдыңғы қатарлы ойларына негізделіп
құрылды. Сәулет өнерімен қатар декоративтік өнер де өркендеді. Әмір Темір
дәуірінде Самарқантта Көк-Сарай, Бибіханым медресесі, Шахи-Зиндан
мавзолейі, Самарқанд төңірегінде Баги-Шынар, Баги-Шамал, Баги-Дилькушо,
Баги-Бехишт, Баги-Нов сияқты керемет бау-бақшалар дүниеге келді. Бұхарада,
Ферғанада, Шахризабста, Туркестанда иррегациялық жүйелер іске қосылды.
Қалаларды салу қарқыны өсті. Бұл іс-шаралардың барлығына тек жергілікті
қолөнер және сәулет өнерінің өкілдері араласып қана қойған жоқ, жаулап
алынған елдерден алып келінген көптеген шеберлердің де еңбегінің нәтижесі
болды. Бартольдтың айтуы бойынша Темір Самарқандты әлемдегі бірінші қала
дәрежесіне көтеруді өзіне мақсат еткен.
Темірдің мемлекеттік билікке үлкен көңіл бөлінгендігі байқалады.
Мемлекетте бас кеңседен бөлек жергілікті жерлерде басқару аппаратында да
кеңселері болды. Оларды дивандар деп атады. Дивандар басқару мәселесіне
қатысты бөлімдерге басшылық жасады. Оларда арнайы дафтарлар жүргізілді.
Дафтарларға кіріс және шығыс шығындарға байланысты барлық мағлұматтар
тіркелді. Олар түрік және тәжік тілдерінде толтырылып отырды. Бұл
мағлұматтар тек тарихшылардың ғана емес, экономистердің де заңгерлердің де
қызығушылығын туғызып отыр. Белгіленген кездерде тексеру орын алып отырған.
Мемлекеттің мүддесін өзінің жеке басының қамы үшін қолданған адамдарды,
мейлі ол өзінің туыстары, жақын адамдары болсын, қатал жазалап отырған.
Тюзик-Тимур атты деректе Темірдің мемлекетті басқаруға байланысты негізгі
ойлары айтылған 24. Темір мемлекетінің негізі тірегі –оның өзіне
сенімді әскері болды. Әскери тарих Темірді әлем тарихында ерекше орны бар
қолбасшылар қатарына жатқызады. Темір әскерін Әмір қожа Сейфуддин, Әмір
Сүлеймен хаш, Әмір Оқ Бұға, Әмір Сарыбұға, Әмір Бұрындық, Худойдот Хусейн
Бахадур, Шей Әли Бахадур, Темір Тош, Баратходжа, әмір Дауат Барлас, Омар
Аббас, Махмудшах Бұхари, Әмір Муаийд Арлад, Туман Бердібек және т.б.
қолбасшылар басқарды. Әмір Темір мемлектінің нығаюына, аяққа тұруына оның
ұлдары Әмірзада Мұхаммед Жехангер, Омар-шейх, Мироншах, Шухрух және
немересі Әмір Заде Пірмұхаммед Мұхаммед Сұлтанның да қосқан үлесі зор
болды. Оның сүйікті немересі Жаһангер мұрагер болып есептелді. Оның
әскерінің ең үлкен жеңістерінің бірі 1402 жылы Анкара түбіндегі жеңісі
болып есептелді. Темірдің Биязиттерді жеңуі, оны Батыс Еуропа елдерінің
мойындауына септігін тигізді 25 .
И.И.Умняковтың зерттеулерінде Темірдің Англия және Франция
корольдеріне және олардың Темірге жауап ретінде жазылған дипломатиялық
келісімдеріне көңіл бөледі. Корольдар Темір мемлекетімен дипломатиялық
қатынастар және сауда-саттық қатынастар орнатуға қызығушылық танытқанын
аңғартады 26. Сол дәуірлердегі негізігі сауда, халықаралық қатынас жолы
болып есептелетін Жібек Жолының негізігі трассаларына бақылау орнатқан
Темір, бұл жол арқылы өтіп жатқан сауда керуендерінің қауыпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесін шешуге тырысады. Бұл жол өзінің бастауын Үндістан
мен Қытайдан бастап, Шығыс және Батыс Еуропаға дейін созылып жатты. Бұл
салада Темір өзін шебер дипломат ретінде байқатып, Византия, Венеция,
Генуя, Испания, Франция сияқты заманының дамыған елдерімен экономикалық
қатынастар орнатуға талпынады. Биязидті жеңуі оның осы аталған
мемлекеттерде беделінің өсуіне тікелей септігін тигізеді.
Шебер саясаткер бола отырып, ол өзінің мемлекетін басқаруда негізгі
тірегі ислам екеніне аса көңіл бөлді. Мемлекеттің негізі дінге сүйенген
тұста ғана бірігіп, нығаятынын түсінді. Өзінің билігін нығайту үшін де
діни басшылыққа арқа сүйегені мәлім.
В.В. Бартльдтың зерттеулері негізінде ғылымда Әмір Темір Самарқандтан
басқа өңірдің өркендеп гүлденуіне ешқандай септігін тигізбеген деген ой
ішінара қалыптасқан 27. Бірақ бұл оймен кейбір зерттеушілер келіспейді
28. Шараф ад-дин Әли Йездидің мәліметтеріне сүйенсек Темір Бағдат қаласын
қалпына келтіріп, гүлдендіру жұмысын Әмір заде Әбубәкірге бұйырады. Сондай-
ақ ол Баилкан қаласын бір айдың көлемінде қалпына келтіргені туралы мәлімет
бар. Кабул және Муган даласында суару жүйесінің салынуына да өзінің септіін
тигізеді.
Әмір Темір дәуірінде қолданылған Жарғыларды зерттеудің тарихта
маңызы зор. Осы Жарғыларды кейбір зерттеушілердің пайымдауынша жазған
Темірдің өзі десе, келесі топтағы зерттеушілер оларды Темірдің бұйрығымен
дайындаған деген пікірлер бар. Осы мәселені зерттеген ғалымдардың бірі
Н.П.Остроумов. Зерттеушілердің ойынша бұл ережелер ең алғашында түрік
тілінде жазылған, оның алғашқы атауы Тюзик-и Тимур деп аталған дейді.
Түрік тілінде жазылуының себебі, түріктер бұл мемлекетте биліктің басында
болған. Онда қолданылған көп терминдердің де түрік тілінде жазылғандығы
осыны дәлелдейді. 29 Әбу-Талиб Хусейннің мәліметіне сүйенсек, бұл
Жарғының Йемен пашасы Жафардың кітапханасындағы түпнұсқасынан 1610 жылы
Әбу-Талиб парсы тіліне аударған. Оның аудармасын 1783 жылы Оксфордте майор
Дэви мен профессор Уайт аударған. Осы ағылшын аудармасынан Лянглэ оны 1787
жылы француз тіліне аударады. Осы француз аудармасынан Жарғы орыс
тіліне аударылған.
Осы тарихи шығарманы Н.П.Остроумовтың орыс тілінде басып шығаруы
тарих ғылымының дамуына үлкен сепігін тигізді. Бұл шығарманың негізінен
түрік тілінде осы ұлттың өкілдерінің жазуы оның тарихи құндылығын
арттырады. Себебі бұл еңбек арқылы Темірдің жеке тұлғасын, оның жасаған іс-
әрекетін объективтілік тұрғысынан баға беруге мүмкіндік туады. Себебі ол
басып алған жерлердің өкілдері ол туралы мейлінше жек көрінішпен, оны залым
ретінде сипаттайды. Ал бұл шығармадан басқа деректерде кездеспейтін
мәліметтер табамыз. Мысалы: Утомленный трудами этого дня, Тимур лег в
постель, когда привели в его палатку Баязеда со связанными рукми и ногами.
При неожиданном виде этого государя взволнлванный победитель не мог
удержаться от слез: он пошел к Баязеду навстречу и , приказавши освободить
его от оков, ввел его в приемную залу
Тогда посадив своего пленника около себя Тимур сказал: Баязед!
Обвиняйте самого себя за свои несчастья: это –шипы того дерева, которое вы
посадили. Я просил у вас только легкого удовлетворения, а ваш отказ
заставил меня поступить с вами так, как я вовсе не желал... Я не только не
хотел вредить вам, но и намеривался помочь вам в ваших войнах против
неверных. Ваше упорство все погубило. Увы! Если бы успех был на вашей
стороне, то я знаю, как бы вы поступили со мной и с моей армией. Тем не
менее будьте спокойны: вам нечего бояться; спасением вашей жизни я хочу
возблагодарить небо за свою победу - деген мәліметтер бар 30. Осы
сөздерінен кейін Темір Баязедке өзінің шатырының жанынан арнайы шатыр
тігуге бұйрық беріп барлық сый құрметін ұсынады. Ал араб, грек және түрік
авторларының мәліметтері бұл келтірілген деректерге мүлдем керіғар. Олар
Темірді өз еліне көрсеткен қытыгездіне күйініп, ол жайында тек теріс
пікірлер білдіреді. Лянгленің мәліметтерінен Темірдің ғалымдарға, шын
сөйлеген адамдарға, тарихшылар мен философтарға үлкен құрмет көрсеткендігін
байқаймыз. Неміс зерттеушісі Ф.Шлессер: Счастливый воин, новый
завоеватель мира, бывшии в то же время законодателем самого отдаленного
Востока, соеденил в Азии тактические и стратегические познания с умением
приковывать к себе хищные орды. Подобно предводителям средневековых
наемников, он возвысился тем, что, продовая услуги князьям, являлся к им
испытанными войнами ...
Проводя жизнь в походах, Тимур часто возвращался в Бухару и Самарканд
и дал своему новому государству Уложения и законы, представляющие
разительное противоречие со зверством, жестокостями и разрушениями,
призводимые по его повелению татарскими ордами.
По нашему мнению, не стоит даже обращать внимание на то, что говорят о
государственной мудрости Тимура, о нравственных и политических его
принципах и о книгах, содержащих в себе его гении Мы передаем только
действительное, ищем прозу, истину и историю, а не поэзию и романтизм, и
призираем то, что пищут льстецы. Не известно, что Тимур возбуждал в своих
ордах кровожадность и зверство, что его монголо-татары, походившие на
тигров, истребляли людей тысячами, что его сыщики шныряли во всех странах,
что у него была организована целая система шпионства, причем ему
необыкновенно деятельно помагали всякие дервишы, факриы и и даже
христианские монахи- деген ой айтады 31.
Енді тарихшы Г.Ваберидің Темірге қатысты айтқан ойларына тоқталайық :
Тимур был безчеловечно жесток с врагами, но имел великие таланты
полководца, правителя и законадателя, ненавидел ложь, не был лишен любви к
знаниям; в его стане находились толпы поэтов, ученых, музыкантов и мистиков
(суфи) ... Тимур прошел по Азии как разрушителный ураган, низвергающи все,
встречаемое им. Он оставлял за собой пепелища и пирамиды, сложенные из
человеческих голов. Но в спокойном настроении духа он был справедливым
судьей, другом образованности, покравителем художников и ученых, с которыми
любил беседовать. Залитое кровью царство Тимура скоро распалось.
Тимур был ужасен своей свирепостью, все-таки он и как человек, и как
правитель стоял выше Баязеда, который думал только о завоеваниях,
пренебрегал всеми другими делами, предоставил управлеие государством
своему алчному и развратному великому везиру Йли Паше, отдал области на
произвол корыстолю бивых и продажных судей и правителей - деген өзінің
ойын білдіреді 32.
Темір жайында оның қас жауы тарихшы Арабшах төмендегідей мәлімет
қалдырған: Темірдің дене бітімі сымбатты, бойшаң, ашық маңдайлы үлкен
басты, үні жуан және қатты дауысы оның күшіне сай болды. Ақ құба өңінде
үнемі қызғылт тартқан өңі өзіне келісімді. Ол кең иықты, жуан саусақты,
бұлшық еті күшті еді. Ол үнемі ұзын сақал қойып жүрді; оның оң аяғы мен оң
қолының мүкісі болды.
Оның көзқарасы
мейрімді болды. Ол өлімнен қорықпады, 80 жасқа сәл жетпей қайтыс болды,
бірақ ол өзінің жігері мен қайратын сақтап қалды. Ол өтірікті ұнатпады:
қалжыңдар оны қызықтырмады. Өзі отырған жерде қарақшылық, ұрлық, зорлық
жайында әңгіме қозғағанды ұнатпады. Қандай ашшы болса да ол шындықты бетке
айтуды талап етті. Оның көңіл күйіне жақсы да жаман да жетістіктер ерекше
әсер етпеді. Ол өзі әскерлерінің жақын досы бола отырып, оларды өзіне
мүлтіксіз бағындыра алды және өзін өзгелерге құрметтете алдыратын қабілеті
болды. деген мәліметтер береді.
Барлас руынан шыққан бек Тарағайдың жанұясында Ходжа-Ильгар
қышлағында Темірдің дүниеге келуі кездейсоқ оқиға болды. Бірақ дәл осындай
тұлға сол заманның, мемлекеттің талабына сай келді. Оның тұлғасы
мемлекеттік қайраткер ретінде өзі өмір сүріп жатқан Мауереннахр
мемлекетінің саяси жағдайының өзгеруіне септігін тигізді. Темірдің
жүргізген саясатының нәтижесінде осы өңірде біршама уақытқа тұрақтылық
орнады. Бұл тұрақтылық елдің экономикасының, мәдениетінің, ғылымы мен
өнерінің, әдебиетінің дамуына септігін тигізді. Осы аталған қызметтер
Темірдің Орта Азия тарихында алатын орнын айқындай түсетін сияқты.
Өздерінің мемлекеттеріндегі экономика мен мәдениетті дамытуға
бағытталған үрдісті одан кейін билікте болған Ұлықбек, Мырза Абу Саид,
Сүлтан Ахмед, Хусейн Байқара, Бабыр және Үндістанда билік құрған Ақбаршах
сияқты билеушілер жалғастырды.
Әмір Темірдің тұлғасына байланысты көптеген зерттеулер бар. Темірдің
өмірінен мәлімет беретін барлық деректер ыждахаттықпен жинақталған. Бірақ
сонда да Темірдің кезеңі оның тұлғасына байланысты барлық сұрақтар жауабын
толық тапты деп айту әлі де болса ерте. Көптеген зерттеушілер Темірдің
жорықтарына оның әлемді билеуге деген құштарлығы себеп болды деп біржақты
түсіндіреді. Бірақ бұл мәселені қарастыру барысында ортағасырға тән
ерекшеліктерді ескеріп қорытындылар жасағанымыз дұрыс. Біз әлі күнге дейін
сол дәуірлерде қоғамда тектіліктің алған орны қандай болды деген сұраққа
жауап таба алмай отырған сияқтымыз. Оған дәлел қаншама мемлекеттерді жаулап
алса да, Темір өзін әмір деңгейінен ары қарай көтермеуі. Темір билікті
Шағатай ұрпағының өкілдерімен бөлісіп отырған. Шыңғысханның заңына сәйкес
тек шыңғыс ұрпақтары ғана билікте бола алды. Сондықтан Темір әмір атағын
өзіне қанағат тұтты. Оның тұсында хан тағында Шыңғысханның ұрпағы
Суюргатмыш (1370-1388 жж) және оның ұлы Махмуд отырды.
Орта ғасырлық тарихтың әлі де болса аз зерттелген мәселелерінің бірі
генеология және мұрагерлік мәселесі екені белгілі. Осы мәселе жан-жақты
зерттелсе, онда Әмір Темір дәуірі және оның билікке келу жолдары, неге ол
өзін хан жарияламағандығы айқындала түсер еді. Қазіргі таңда Алтын Орда
мемлекеті және шыңғысхан ұрпақтарының тақты мұрагерленуінің мазмұны мен
мағынасына байланысты азды-көпті зерттеулер орын алуда. Бұл мәселенің
шешілуі Әмір Темірдің билікке келу мәселесін де жан-жақты қарастыруға
мүмкіндік бере алады деп есептпейміз.
1.2.Әмір Темірдің өзге мемлекеттерді жаулап алуда жүргізетін әскери, саяси
және әкімшілік басқару ережелері
Әмір Темір өзге мемлекеттерді жаулап алуда төмендегідей қағидалар мен
ережелерді ұстанды. Егер қарудың көмегінсіз мақсатқа жетуде саясатты
қолдануға мүмкіндік болса, сол бағытты ұстану дұрыс деп есептеді. Кез-
келген мемлекетке шабуыл жасамас бұрын сол халықтың әдет-ғұрпымен, халықтың
қалауымен танысудың маңызына көп көңіл бөлді Сондай ақ соғыс жүргізген
жағдайда өзінің әскерінің ерекшеліктерін ескеріп, шабуылға, қорғануға
ыңғайлы орындарды таңдаудың қаншалықты қажет екеніне көп назар аударды.
Халық пен әскер арасындағы жанжалды шешу үшін арнайы соттар ұйымдастырды.
Егер жаулап алған жерлерде әскерлер орналасса ол өңірлер әскерді қамтамасыз
ету үшін аймақтарға бөлінді. Әскерлерге жергілікті халықтан өздеріне
тиесілі мөлшерден артық талап етуге тиым салынды. Осы ережелерді қадағалау
үшін әрбір аймаққа екі бақылаушы тағайындады. Олардың бірі жергілікті
халықты әскерлер тарапынан күш көрсетуден қорғау үшін кез-келген заттың
есебін жүргізсе, екіншісі әскерлердің мүддесін қорғау үшін қызмет етті
33.
Басшыға, әмірге, мыңбасына берілген үлестік жер міндетті түрде үш
жылға берілді. Үш жыл өткеннен кейін осы жердегі халықтың жағдайын білу
мақсатында арнайы тексеретін адамды жіберіп отырған. Ол халықтың көңіл-
күйімен, әлеуметтік жағдайымен танысып, билеушінің билігіне байланысты
мәлімет жинаған. Егер жергілікті халық басшының билігіне ризашылығын
білдірсе ол тағы да үш жылға сайланған. Ал егер халық разы болмаса
билеушіні ауыстырып, ол үш жылға күн-көріс мүмкіндігінен, мүлкінен
айырылған. Темір салық жинау барысында ешқандай тәндік жарақатқа орын
бермеу тұралы нұсқау берді. Егер билеушінің билігі таяқ пен қамшыдан әлсіз
болса, ол адам билік құруға лайық емес деп есептеді Темір. Халықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz