Әлкей Марғұлан өмірбаяны

I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

II Негізгі бөлім

2.1 Өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.2 Еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
IV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

Әлкей Хақанұлы Марғұлан (11.5.1904, Павлодар облысы Баянауыл ауданы – 12.1.1985, Алматы қаласы) – әдебиеттанушы, өнертанушы, шығыстанушы, Ұлттық археология мектебiнiң негiзiн қалаушы. Бүкiлодақтық география қоғамының толық мүшесi (1933), филология ғылымының докторы (1945), Қазақстан ғылым академиясының академигі (1958), Қазақ КСР-iнiң еңбек сiңірген ғылым қайраткерi (1961). Оның редакциясымен Шоқан Уәлихановтың шығармаларының 5-томдық толық академиялық жинағы жарық көрді. Педагогика саласында Әлкей Марғұлан фольклор бойынша зерттеулерінің маңызы зор. Тұңғыш рет халық педагогикасының біртумалары шоғырланған Қазақ халқының аңыздарын, ертегілерін, жырларын іргелі зерттеді. Мансабы:әдебиеттанушы, өнертанушы, шығыстанушы, ұлттық археология мектебiнiң негiзiн қалаушы.
Қазақстан ғылымында этноархеологиялық жаңа ағымның негізін академик Әлкей Марғұлан қалады. Этноархеология зерттеулерінің басты объектісі болып халықтың материалдық мәдениеті, ал пәні—адамдардың іс-әрекет ерекшеліктері мен әлеуметтік қарым-қатынастарының өзіндік бет-бейнесі болып табылады. Кең байтақ қазақ жеріндегі көптеген ескерткіштер мен ашылмаған тарихи-мәдени құбылыстарды жаңаша зерттеуге бұл ғылымның әдіс-тәсілі маңызды рөл атқарады.
Әлкей Хақанұлының бай мұрасы, әсіресе оның Отан тарихын зерттеуде ұстанған методологиялық принциптері ғылымдағы бүгінгі өзгерістермен ұштасып жатыр.
Қазақтар жайлы гуманитарлық ғылымның тұтас саласын ұйымдастырушы—іс дегенде тынымсыз, табанды да қайратты, сырттан қарасаң әрқашан сабырлы көрінетін өте сезімтал әрі жаны нәзік, тағдырдың небір шырғалаңы мен соққысын көрген ғалым Ә.Марғұлан еді.

1. Марғұлан Ә. «Ежелгі әдебиет куәлары» Алматы, 1966, 4-б.
2. Марғұлан Ә. «Ойсылқара», «Жұлдыз» 1984, №4. 175-б.
3. Марғұлан Ә. «Қорқыт ата өмірі мен эфсоналары», «Жұлдыз», 1983. №3. 143-б
4. Марғұлан Ә. Әдебиет және искусство Алматы, 1941, 36-б.
5. Қазақ әдебиеті, 2004. 1-қаңтар. 3-б.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3

II Негізгі бөлім

2.1
Өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4

2.2
Еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6

III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 12
IV Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...13

I Кіріспе

Әлкей Хақанұлы Марғұлан (11.5.1904, Павлодар облысы Баянауыл ауданы –
12.1.1985, Алматы қаласы) – әдебиеттанушы, өнертанушы, шығыстанушы, Ұлттық
археология мектебiнiң негiзiн қалаушы. Бүкiлодақтық география қоғамының
толық мүшесi (1933), филология ғылымының докторы (1945), Қазақстан ғылым
академиясының академигі (1958), Қазақ КСР-iнiң еңбек сiңірген ғылым
қайраткерi (1961). Оның редакциясымен Шоқан Уәлихановтың шығармаларының 5-
томдық толық академиялық жинағы жарық көрді. Педагогика саласында Әлкей
Марғұлан фольклор бойынша зерттеулерінің маңызы зор. Тұңғыш рет халық
педагогикасының біртумалары шоғырланған Қазақ халқының аңыздарын,
ертегілерін, жырларын іргелі зерттеді. Мансабы:әдебиеттанушы, өнертанушы,
шығыстанушы, ұлттық археология мектебiнiң негiзiн қалаушы.
Қазақстан ғылымында этноархеологиялық жаңа ағымның негізін академик
Әлкей Марғұлан қалады. Этноархеология зерттеулерінің басты объектісі болып
халықтың материалдық мәдениеті, ал пәні—адамдардың іс-әрекет ерекшеліктері
мен әлеуметтік қарым-қатынастарының өзіндік бет-бейнесі болып табылады. Кең
байтақ қазақ жеріндегі көптеген ескерткіштер мен ашылмаған тарихи-мәдени
құбылыстарды жаңаша зерттеуге бұл ғылымның әдіс-тәсілі маңызды рөл
атқарады.
Әлкей Хақанұлының бай мұрасы, әсіресе оның Отан тарихын зерттеуде
ұстанған методологиялық принциптері ғылымдағы бүгінгі өзгерістермен ұштасып
жатыр.
Қазақтар жайлы гуманитарлық ғылымның тұтас саласын ұйымдастырушы—іс
дегенде тынымсыз, табанды да қайратты, сырттан қарасаң әрқашан сабырлы
көрінетін өте сезімтал әрі жаны нәзік, тағдырдың небір шырғалаңы мен
соққысын көрген ғалым Ә.Марғұлан еді.

II Негізгі бөлім

2.1 Өмірбаяны

Әлкей Хақанұлы Марғұлан бастапқы бiлiмдi ауыл мектебiнен алды. Павлодар
қаласындағы мұғалiмдер курсын бiтiрiп‚ туған аулында мұғалiм болып iстедi.
Семей педагогикалық техникумының студентi бола жүрiп‚ Таң журналы мен
Қазақ тiлi газетiнiң редакцияларында (1921–25) қызмет атқарған. Осы
жылдары ол М.О.Әуезовпен‚ М.Жұмабаевпен танысты. Ленинград (қазiргi Санкт-
Петербург) қаласындағы Шығыстану институтының түркiтану және тарих-
филология факультеттерiнде (1925–29) қатар оқыды.
Марғұлан КСРО ғылым академиясының академигі А.Е.Ферсман мен профессор
С.И.Руденконың басшылығымен ұйымдастырылған Қазақстан және Алтай археология
және этнография экспедицияларының (1926–27) жұмысына қатысты. Экспедиция
кезiнде Ә.Н.Бөкейхановпен тығыз қарым-қатынас орнатып, бiрлесiп қызмет
жасады. Марғұлан 1928 жылдан қазақ халқына қатысты әдеби, мұрағаттық
материалдар жинақтаумен шұғылданды. 1929 ж. Абай шығармалары туралы
дипломдық жұмыс қорғап‚ орыс география қоғамы архивiндегi Абай қолжазбалары
туралы нақты тарихи деректер негiзiнде ғылыми дәйектi тұжырымдар жасады.

Терминология комиссияның ғалым-хатшысы (1930–31), Ленинград қасындағы
Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының аспиранты (1931–34)‚
Шығыстану институтының оқытушысы (1931–35), Мәскеу қаласындағы материалдық
Мәдениет тарихы институтының iзденушiсi және ғылыми қызметкерi (1936–38)
болды. Осы жылдары ол Шығыс Түркiстан археологиясы мен өнерi бойынша
маманданып, бiрнеше археологиялық экспедицияларға қатысты. КСРО ғылым
академиясының қазақ бөлiмшесi Тарих институтының аға ғылыми қызметкерi
(1939–41) болды. Оның Мәшһүр Жүсiп мұрасындағы түркi эпосы, Декабристер
және Қазақстан, Әлiшер Науаи және қазақ мәдениетi, Мұхаммед Хайдар –
тарихшы, Шоқан Уәлиханов және Орта Азия тарихы, Суворов, Жамбыл
Жабаев (1940–41), т.б. еңбектерi жарық көрдi.

1941 ж. КСРО ғылым академиясы Қазақ бөлiмшесiнiң тарих бөлiмiн басқарды.
Осы қызметте жүрiп Хандар жарлығының тарихи маңызы деген тақырыпта
қорғаған канд. диссертациясында (1943) көне қыпшақ тарихына байланысты
құнды зерттеулер жасады. Қазақ халқының эпикалық жыр дастандары
тақырыбында қорғаған докт. диссертациясы қазақ әдебиетi мен тарихы
саласындағы iргелi зерттеулердiң нәтижесi саналды. Археология, палеолит
бөлiмiнiң меңгерушiсi, аға ғылыми қызметкерi (1946–53), Қазақстан ғылым
академиясының Архитектура құрылыс және құрылыс материалдары институтының
аға ғылыми қызметкерi (1953–55) болды; кейін этнография бөлiмiн (1958–76)
басқарды.

Осы жылдары Марғұлан Сырдария, Шу, Талас өзендерi бойында және Отырар,
Сауран, Сығанақ қалалары орнында қазба жұмыстарын жүргiзiп, соның негiзiнде
Көне қазақ жерiнiң қалалары мен құрылыс өнерiнiң тарихы аталатын
монографиясын (1950) жариялады. К.Ақышев, М.Қадырбаев, М.Оразбаевтармен
бiрге Орталық Қазақстанда жүргiзген археология қазба жұмыстарының
қорытындысы саналатын Орталық Қазақстанның ежелгi мәдениетi (Древняя
литература Центрального Казахстана, 1966) атты ғылыми-зертханалық еңбегiн
жазып‚ кiтаптың редакциясын басқарды.[2]
Марғұлан – қорқыттанушы. Ол оғыз-қыпшақ тайпасынан шыққан данагөй абыз,
жырау, күй атасы, қазақ бақсыларының жебеушiсi, батагөй-сәуегейi Қор-қыт
мұрасын зерттедi. М-ның жазуынша, қазақ музыкасы мен философиясында Қорқыт
күйi, Қорқыт сарыны, Қорқыт тол-ғауы, Тәңiр биi дейтiн рухани iзгi
дәстүрлер, мақамдар қалыптасып дамыған. Демек, Қорқыт – керемет иесi,
Ұлыс-тың ұлы кеңесшiсi, тарихи оқиғаларды жырлаушы жырау. Марғұлан
Қорқыт мұрасын, дәстүрiн ұстанған халық мәдениетiнiң көрнектi өкiлдерiн
былайша топтастырады:бақсы-жыраулар (Қойлыбай, Қарамырза, Нысан абыз,
т.б.);
қобызбен күй орындаушылар (әл-Фараби, Кетбұға);сәуегей жыраулар, шешендер
(Сыпыра жырау, Асан қайғы, Шалкиіз, Қазтуған, Әнет баба, Бұқар жырау,
Тәтiқара, Майлы-қожа, т.б.);
Қорқыт дәстүрiн жалғастырған, қобызбен жыр туындатқан ақындар (Балқы
Базар, Ерiмбет жырау, Кете Жүсiп, Қаңлы Жүсiп, Абыл, Оңғар жырау, Шораяқтың
Омары, т.б.).
Марғұлан Қазақ халқының көне замандағы ақындық өнерiнiң шеберлерi атты
еңбегiнде (1959) қазақ халқының эпикалық жыр дәстүрiн дамытқан ақындарға,
шебер орындаушыларға, сал-серiлерге тоқталып, олардың сөз өнерiндегi орнын
айқындады. Еңбектегi ғылыми тұжырымдар танымдық тереңдiгiмен ерекшеленедi,
онда көне ойшылдардан бастап Жанақ, Шөже, Арыстанбай, Марабай, Сүйiнбай,
Жамбыл, Нұрпейiс, Иса секiлдi ақындар шығармашылығы талданады. Марғұланның
Тамғалы тас жазуы атты зерттеуiнде әдеби-тарихи һәм мәдени деректер
молынан кездеседi. Ол сонымен қатар қырғыз халқының Манас эпосы туралы
ғылыми-зерттеулер iсiнiң дамуына үлес қосты. Қырғыз эпосын дүние жүзiне
алғаш таныстырған Ш.Ш.Уәлиханов, кеңес заманында бастапқы зерттеулердi
жүргiзген Әуезов болса, кейiннен осы дәстүр Мағұланның Шоқан және Манас
атты мо-нографиясында жалғасты. Ол эпостағы өмiр шындығы, жырдың шығу тегi,
дәуiрi, кейiпкерлерi мен көркемдiк кестесi және манасшылардың жырды
жетiлдiрудегi қызметi‚ т.б. жөнiнде ғылыми маңызы жоғары пiкiрлер айтты.
1957–1967 ж. Уәлихановтың ғылыми мұраларын жинайтын топқа (Әуезов,
С.Бәйiшев, С.Мұқанов, Қ.И.Сәтбаев, А.Нүсiпбеков-пен бiрге) басшылық етiп,
оның таңдамалы (1958) және 5 томдық шығармалар жинағын жарыққа
шығарды.1976–1984 ж. Қазақстан ҒА этнография бөлiмiнiң аға ғылыми
қызметкерi болды. Оның ынта-жiгерi мен ұсынысы бойынша қазақ даласының ең
шалғай аудандарына бiрнеше археологиялық және этнографиялық экспедициялар
ұйымдастырылды. Ол өзiне дейiнгi Қазақстанды зерттеушi орыс ғалымдарының
қазақ даласы тек көшпелiлер мекенi болды деген тұжырымдарының шындыққа сай
келмейтiндiгiн дәлелдедi. Ғалым 1940 жылдардың аяғында бiрнеше рет саяси
қудалауға түсті, кейiн де ұдайы саяси бақылауда болды, ғылыми ортаның
кейбiр қисынсыз сындарына ұшырады.

2.2 Еңбектері

Әлкей Хақанұлы Марғұланның 100 жылдығына арналып шығарылған почталық
марка.Марғұлан тарих, археология, этнография, әдебиет, өнер (қолданбалы
және сәулет өнерi) және металлургия саласына қатысты 300-ден астам ғыл.-
зерт. жұмыстар, 100-ден астам энциклопед. мақалалар жазды‚ сонымен қатар
қазақстандық этнографтардың, археологтардың, тарихшылардың бiрнеше буынын
даярлады. М-ның ғыл. еңбектерiнiң бiрқатары шетел тiлдерiне ау-дарылды.
1991 жылы Қазақстан ҰҒА-ның Тарих, археология және этнология институтындағы
археология орталығының негiзiнде Марғұлан атындағы Археология институты
құрылды. Астана, Павлодар, Екiбастұз, Жезқазған қ-лары мен Оңтүстік
Қазақстан облысында, Баянауыл, Екiбастұз аудандарында бiрнеше көшелер,
мектептер М. есiмiмен аталады. Павлодар қаласында мүсiнi орнатылған‚ сондай-
ақ Павлодар мемлекеттік университетiнде Марғұлан атында стипендия
тағайындалып‚ музей ашылған. 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО-ның шешiмiмен
дүниежүзілік деңгейде аталып өттi (2004). Қазақстан ҒА-ның Уәлиханов атынд.
(1967), Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты. Ленин, Еңбек Қызыл
Ту, Халықтар достығы ордендерiмен және медальдармен марапатталған.

Ә.Марғұланның, әсіресе, қазақ тарихының ерте және орта ғасырлар кезеңіне
қатысты зерттеулері өз замандастарының еңбектерінен оқшаулау тұр. Біз
өзімізднің мақаламызда бүгінгі қазақ тарихындағы өзгерістерге байланысты
мынадай бір-екі мәселеге тоқталмақпыз. Олар біріншіден, Отан тарихының ерте
және орта ғасырлық кезеңдерін талдап алуға байланысты Ә.Марғұлан
ұстанымының ерекшеліктері және олардың бүгінгі кезеңдегі тиімділігі
жөнінде. Екіншіден, Ә.Марғұлан өмір сүрген тарихи кезеңде қазақ қоғамының
өркениеттік ерекшеліктері жөнінде ашық және көбірек жазу-зерттеуші ғалымға
аса тиімді еместігі. Бірақ та ғұлама ғалым бұл тақырыпқа жиі әрі батыл
барып отырады, яғни бұл мәселе де арнайы тоқталуға лайық тақырып деп
білеміз.
Соңғы 10-15 жыл төңірегінде Отан тарихына, әсіресе көне кезеңдеріне
байланысты түрлі пікір қақтығыстары болып өтті. Ал осы қайшылықты
көзқарастардың болуын толық табиғи құбылыс ретінде қабыл алғанымызбен,
даудың негізінде ұлт тарихының бастапқы кезеңдерінен бүгінгі күніне дейінгі
аралығындағы сабақтастықтың ғылыми нұсқасын жасауда әлі де болса
кемшіліктер орын алып отырғандығын мойындауымыз керек.
Бұл ретте ежелгі замандарда қазақ жерінде тамыр жайған сақ, үйсін, қаңлы
мәдениеттері мен бүгінгі қазақ мәдениеті арасындағы немесе түркілер
қағанаты (Батыс және Шығыс) Қарахандар мемлекеті мен Қазақ мемлекеттігі
арасындағы тарихи сабақтастық жаңа ғылыми методологиялық тұрғыдан
қорытылғаны тиімді, сондай-ақ бұл процесс қазіргі кезеңде жүріп жатыр.
Мысалы, б.з.д соңғы мың жылдықта қазақ жерінің Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
тіптен Оңтүстік Орал мен таулы Алтайға дейінгі аралықты мекендеген сақ
елінің тегі мен сөйлеген тілі жөнінде түрлі өзара қайшылықты тұжырымдары
бар. Ғылыми пікір-таласқа түсушілердің бір жағы сақ елін Иран тілді
мәдениетке жақындатса, екіншісі сақтарды түрік тілді халыққа бейім дейді.
Сонда тарихи шындық қай жағында? Мұндай мазмұндағы пікір қайшылығының тууы,
біздіңше, жоғарыда айтылғандай сақтар өмір сүрген мезгіл ерекшелігін тура
түсіне алмаушылыққа да байланысты. Шындығында, б.д.д. мың жылдықтың екінші
жартысындағы парсылар мен сақтардың мәдениеті қалыптасуы кезеңінде тұрған,
яғни белгілі дәрежеде тіл мен салт-дәстүрдің, басқа да мәдениет салаларының
балаң дәуірі болатын. Парсылар мен сақтарды өзара бөліп немесе
жақындастырып тұрған ислам діні де бұл кезде жоқ еді. Сондықтан да олардың
тілі мен мәдениетінде сол тарихи мезгілге лайық өзара жақындық, үндістік
басым еді. Жеке тұлға ретінде саналы өмір есігін енді ғана ашқан сәби өзіне
қажетін қандай тез қабылдайтын болса, бұл тарихи мезгілдегі халықтарға да
осы қасиет тән болды. Сондай-ақ олардың арасында араласу процесі жүріп
жатты. Парсы және түркі тілдеріне бірдей тән көптеген сөздер мен ұғымдардың
басым бөлігі сөзсіз осы мерзімде өмірге келіп, кейін түрік және парсы
тілдерінің төл сөздеріне айналды. Ұлы наурыздың жыл басы ретінде көрші
халықтар арасында мойындалуы да осы мезгілге тән болса керек. Осы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.