Мемлекеттік қаржылық бақылауды жетілдіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... .. 8
1.2 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері ... ... 18
1.3 Қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.2 Бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарын талдау ... ... ... ... .. 39
2.3 Игерілмеген бюджет қаражатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... .. 8
1.2 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері ... ... 18
1.3 Қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.2 Бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарын талдау ... ... ... ... .. 39
2.3 Игерілмеген бюджет қаражатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық экономикасында мемлекеттің қаржы ресурстарын, әсіресе, республикалық бюджет қаражатын тиімді пайдалану және бақылау проблемалары Қазақстан үшін өзекті мәселе болып табылады. Өйткені бюджет қаражатын пайдалану және мемлекеттік қаржы ресурстарын басқаруға байланысты қабылданған басқару шешімдерінің орындау тиімділігінің деңгейі елдің әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуіне және оның қаржы-бюджеттік жүйесін тұрақтандыруды қамтамасыз етуіне ықпалын тигізеді.
Президенттің Қазақстан халқына арналған «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы еліміздің ұзақ мерзімді кезеңге арналған бағытын айқындайтын оның жаңа даму кезеңінің бастауы саналады. Мемлекет басшысы айқындап берген еліміздің саяси бағыт-бағдарын əрі қарай іске асыру мемлекеттік басқару органдары мен бүкіл қоғам тарапынан барынша күш жұмсауды талап етеді. Осыған орай, бюджет қаражатының жұмсалуына тəуелсіз сыртқы бақылауды жүзеге асыратын Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетіне айрықша міндет жүктеліп отыр. Еліміздің жоғары қаржы бақылау органының жауапкершілігі аясына ұлттық ресурстарды басқаруға байланысты мемлекеттің қызметі кіреді. Атап айтқанда, бюджет-қаржы процесін бақылау, мемлекет қаражатының ұқыпты əрі тиімді пайдаланылуын қадағалау[1].
Қаржылық бақылау – қаржылық құжаттардың сенімділігін, шаруашылық заңдылықтарын сақтау, әр түрлі шаруашылық деңгейіндегі экономикалық құрылымдарды басқару тетіктерінің дұрыстығын тексеру болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының жүйесін, яғни Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп ұйымы, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген ішкі бақылау жөніндегі орган, орталық мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері, облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың ішкі бақылау қызметтері құрайды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алу ұйымының негізгі мақсаты – республикалық бюджетте ішкі бақылауды орындау және жергілікті бюджетте сыртқы бақылаудың орындалуын жүзеге асыру, жүйелі тексерудің дұрыс құрылуымен, республикалық бюджеттен қаржыландыратын, мемлекеттік мекемелердің қаржыландыру жоспарын (шығындар сметасы) бекіту, мемлекеттік ұйымдардың таза табыс үлесін тиісті бюджеттерге толық және уақтылы аударуы мен шаруашылық серіктестіктердің табысты мемлекет үлесіне, ал акционерлік қоғам акция пакетіне қоғамдардың дивиденд есептелуіне бақылау жүргізу болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарық экономикасында мемлекеттің қаржы ресурстарын, әсіресе, республикалық бюджет қаражатын тиімді пайдалану және бақылау проблемалары Қазақстан үшін өзекті мәселе болып табылады. Өйткені бюджет қаражатын пайдалану және мемлекеттік қаржы ресурстарын басқаруға байланысты қабылданған басқару шешімдерінің орындау тиімділігінің деңгейі елдің әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуіне және оның қаржы-бюджеттік жүйесін тұрақтандыруды қамтамасыз етуіне ықпалын тигізеді.
Президенттің Қазақстан халқына арналған «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы еліміздің ұзақ мерзімді кезеңге арналған бағытын айқындайтын оның жаңа даму кезеңінің бастауы саналады. Мемлекет басшысы айқындап берген еліміздің саяси бағыт-бағдарын əрі қарай іске асыру мемлекеттік басқару органдары мен бүкіл қоғам тарапынан барынша күш жұмсауды талап етеді. Осыған орай, бюджет қаражатының жұмсалуына тəуелсіз сыртқы бақылауды жүзеге асыратын Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетіне айрықша міндет жүктеліп отыр. Еліміздің жоғары қаржы бақылау органының жауапкершілігі аясына ұлттық ресурстарды басқаруға байланысты мемлекеттің қызметі кіреді. Атап айтқанда, бюджет-қаржы процесін бақылау, мемлекет қаражатының ұқыпты əрі тиімді пайдаланылуын қадағалау[1].
Қаржылық бақылау – қаржылық құжаттардың сенімділігін, шаруашылық заңдылықтарын сақтау, әр түрлі шаруашылық деңгейіндегі экономикалық құрылымдарды басқару тетіктерінің дұрыстығын тексеру болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының жүйесін, яғни Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп ұйымы, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген ішкі бақылау жөніндегі орган, орталық мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері, облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың ішкі бақылау қызметтері құрайды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алу ұйымының негізгі мақсаты – республикалық бюджетте ішкі бақылауды орындау және жергілікті бюджетте сыртқы бақылаудың орындалуын жүзеге асыру, жүйелі тексерудің дұрыс құрылуымен, республикалық бюджеттен қаржыландыратын, мемлекеттік мекемелердің қаржыландыру жоспарын (шығындар сметасы) бекіту, мемлекеттік ұйымдардың таза табыс үлесін тиісті бюджеттерге толық және уақтылы аударуы мен шаруашылық серіктестіктердің табысты мемлекет үлесіне, ал акционерлік қоғам акция пакетіне қоғамдардың дивиденд есептелуіне бақылау жүргізу болып табылады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы жаңа Қазақстанның жаңа саяси бағыты – атты Қазақстан халқына Жолдауы. http://inform.kz, 2012жыл.
2. С.М.Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А.Адамбекова, Р.С.Парманова. «Мемлекеттік бюджет» – Алматы, 2012 ж., 640 бет
3. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельников. «Қаржы» - Алматы, 2011 ж., 97-102 б
4. С. Қуашбаев, Ә.М. Жұманов «Қаржы» - Алматы, 2011 ж. - 676 б.
5. С.Құлпыбаев. «Қаржы теориясы» - Алматы, 2013 ж., 448 бет
6. М.Б.Төреғожина, Экономиканы мемлекеттік реттеу. Оқу құралы. –Алматы, 2008ж. 76-93.
7. А.М.Көкебаева, Е.Ж.Оспанов, Қ.Мырзабекқызы, Г.Д.Алиева. Қаржы. –Түркістан, Тұран 2009ж, 61-197 бет.
8. Омирбаев С.М., Государственный бюджет: Оқу құралы. – Алматы: ТОО РПИК «Дәуір», 2011ж. 145-160.
9. Мырзалиев Б.С., Шеденов Ө.Қ., Дандаева Б.М., Ерманкулова Р.И. Мемлекеттік қаржылық басқару: Оқу құралы. –Түркістан: «Тұран» баспаханасы, 2013. 150-225 бет.
10. www.esep.kz /2012 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы
ЕСЕП КОМИТЕТІ ЕСЕБІНІҢ негізгі қағидалары/
11. ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №180
12. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің сайты: www.minplan.gov.kz
13. Қаржы Министрлігінің сайты: www.minfin.gov.kz
14. М. В. Мельник, А. С. Пантелеев, А. Л. Звездин. Ревизия и контроль : учебник. — Москва: КНОРУС, 2006. — С. 11 - 91. — 640 с.
15. Ілиясов Қ.Қ.,Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы // Қаржы, 2005.185– 223бет.
16. ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №180
17. Өтебаев Б.С., «Мемлекеттік бюджет», Алматы ,2006 жыл – 49 б
18. Финансовая система Казахстана: становление и развитие / Зейнельгабдин, Алтай Болтайханович; . - Астана : КазУЭФиМТ, 2008. – 224 с
19. Загоскина, Зинаида Петровна, «Активизация государственного финансового контроля в управлении экономикой Казахстана» - Астана 2010. - 25c.
20. Оксикбаев, Омархан Нуртаевич, «Государственное управление системой финансового контроля в условиях устойчивого экономического развития» - Алматы, 2010. – 46 с
21. Кыдырбаева, Шолпан Данияровна, «Государственный финансовый контроль в Республике Казахстан: этапы становления и пути развития» - Алматы, 2008. - 30 с.
22. Омаров, Камбар Татибаевич, «Контроль эффективности использования средств республиканского бюджета: теория, практика и приоритеты развития (на примере финансирования автодорожной отрасли Республики Казахстан)» - Астана, 2010. – 24 с
23. Сембеков, Марат Амирович, «Организация системы консолидированного контроля финансовых ресурсов государства в Республике Казахстан» - Караганда, 2009. – 25 с
24. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің ресми сайты www.stat.kz
25. Қазақстан Республикасындағы даму бағдарламарының 2007-2012жж. статистикалық жинағы// ҚР статистика агенттігі, http// www.stat.gov.kz, 2012ж
26. Шыныбекова Д. Аймақтардың жергілікті дамуының бюджеттік бағдарламасының дамуын қаржылық /Д. Шыныбекова //Қазақстан қаржысы. - 2002.- № 3. - 33-36 б.
27. Өңірлік даму министрлігі сайты. http://minregion.gov.kz/
28. Назарбаев Н.А. Индустриально-технологическое развитие Казахстана ради нашего будущего // Казахстанская правда, 15 мая 2009 г.
29. «Қолжетімді тұрғын үй - 2020» бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 21 маусымдағы № 821 Қаулысы
30. «Ақ бұлақ» бағдарламасы бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011жылғы 24 мамырдағы № 570 Қаулысы
31. "Бизнестің жол картасы 2020" бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі № 301 Қаулысы
32. «2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы», Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы.
33. Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігінің 2013 - 2017 жылдарға арналған стратегиялық жоспары туралыҚазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 30 сәуірдегі № 442 қаулысы.
34. «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» АҚ компаниялар тобы http://www.hcsbk.kz/31309
35. Абленов, Дүйсенбек Оңғарұлы «Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: теориясы, әдіснамасы, тәжірбиесі»; . - Алматы :Экономика, 2007. - 544 б.
36. Д. О.Әбленов, Ібірішев Н. Н., Түркебаева Н. М. «Бюджеттік және қаржылық мекемелерде қаржылық бақылау және аудит». - Алматы : 2007. - 127 б.
37. Жүнісов, А. Ж. «Қаржылық бақылау органдарының қаржылық қатынастарды реттеу саласындағы құзыреті» // Қазақстанның ғылымы мен өмірі = Наука и жизнь Казахстана. - 2013. - № 4 (15). - 51-55 б..
38. "Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1446 қаулысы
1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы жаңа Қазақстанның жаңа саяси бағыты – атты Қазақстан халқына Жолдауы. http://inform.kz, 2012жыл.
2. С.М.Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А.Адамбекова, Р.С.Парманова. «Мемлекеттік бюджет» – Алматы, 2012 ж., 640 бет
3. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельников. «Қаржы» - Алматы, 2011 ж., 97-102 б
4. С. Қуашбаев, Ә.М. Жұманов «Қаржы» - Алматы, 2011 ж. - 676 б.
5. С.Құлпыбаев. «Қаржы теориясы» - Алматы, 2013 ж., 448 бет
6. М.Б.Төреғожина, Экономиканы мемлекеттік реттеу. Оқу құралы. –Алматы, 2008ж. 76-93.
7. А.М.Көкебаева, Е.Ж.Оспанов, Қ.Мырзабекқызы, Г.Д.Алиева. Қаржы. –Түркістан, Тұран 2009ж, 61-197 бет.
8. Омирбаев С.М., Государственный бюджет: Оқу құралы. – Алматы: ТОО РПИК «Дәуір», 2011ж. 145-160.
9. Мырзалиев Б.С., Шеденов Ө.Қ., Дандаева Б.М., Ерманкулова Р.И. Мемлекеттік қаржылық басқару: Оқу құралы. –Түркістан: «Тұран» баспаханасы, 2013. 150-225 бет.
10. www.esep.kz /2012 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы
ЕСЕП КОМИТЕТІ ЕСЕБІНІҢ негізгі қағидалары/
11. ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №180
12. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің сайты: www.minplan.gov.kz
13. Қаржы Министрлігінің сайты: www.minfin.gov.kz
14. М. В. Мельник, А. С. Пантелеев, А. Л. Звездин. Ревизия и контроль : учебник. — Москва: КНОРУС, 2006. — С. 11 - 91. — 640 с.
15. Ілиясов Қ.Қ.,Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы // Қаржы, 2005.185– 223бет.
16. ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №180
17. Өтебаев Б.С., «Мемлекеттік бюджет», Алматы ,2006 жыл – 49 б
18. Финансовая система Казахстана: становление и развитие / Зейнельгабдин, Алтай Болтайханович; . - Астана : КазУЭФиМТ, 2008. – 224 с
19. Загоскина, Зинаида Петровна, «Активизация государственного финансового контроля в управлении экономикой Казахстана» - Астана 2010. - 25c.
20. Оксикбаев, Омархан Нуртаевич, «Государственное управление системой финансового контроля в условиях устойчивого экономического развития» - Алматы, 2010. – 46 с
21. Кыдырбаева, Шолпан Данияровна, «Государственный финансовый контроль в Республике Казахстан: этапы становления и пути развития» - Алматы, 2008. - 30 с.
22. Омаров, Камбар Татибаевич, «Контроль эффективности использования средств республиканского бюджета: теория, практика и приоритеты развития (на примере финансирования автодорожной отрасли Республики Казахстан)» - Астана, 2010. – 24 с
23. Сембеков, Марат Амирович, «Организация системы консолидированного контроля финансовых ресурсов государства в Республике Казахстан» - Караганда, 2009. – 25 с
24. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің ресми сайты www.stat.kz
25. Қазақстан Республикасындағы даму бағдарламарының 2007-2012жж. статистикалық жинағы// ҚР статистика агенттігі, http// www.stat.gov.kz, 2012ж
26. Шыныбекова Д. Аймақтардың жергілікті дамуының бюджеттік бағдарламасының дамуын қаржылық /Д. Шыныбекова //Қазақстан қаржысы. - 2002.- № 3. - 33-36 б.
27. Өңірлік даму министрлігі сайты. http://minregion.gov.kz/
28. Назарбаев Н.А. Индустриально-технологическое развитие Казахстана ради нашего будущего // Казахстанская правда, 15 мая 2009 г.
29. «Қолжетімді тұрғын үй - 2020» бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 21 маусымдағы № 821 Қаулысы
30. «Ақ бұлақ» бағдарламасы бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011жылғы 24 мамырдағы № 570 Қаулысы
31. "Бизнестің жол картасы 2020" бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі № 301 Қаулысы
32. «2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы», Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы.
33. Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігінің 2013 - 2017 жылдарға арналған стратегиялық жоспары туралыҚазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 30 сәуірдегі № 442 қаулысы.
34. «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» АҚ компаниялар тобы http://www.hcsbk.kz/31309
35. Абленов, Дүйсенбек Оңғарұлы «Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: теориясы, әдіснамасы, тәжірбиесі»; . - Алматы :Экономика, 2007. - 544 б.
36. Д. О.Әбленов, Ібірішев Н. Н., Түркебаева Н. М. «Бюджеттік және қаржылық мекемелерде қаржылық бақылау және аудит». - Алматы : 2007. - 127 б.
37. Жүнісов, А. Ж. «Қаржылық бақылау органдарының қаржылық қатынастарды реттеу саласындағы құзыреті» // Қазақстанның ғылымы мен өмірі = Наука и жизнь Казахстана. - 2013. - № 4 (15). - 51-55 б..
38. "Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1446 қаулысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ..
8
1.2 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері ... ...
18
1.3 Қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
23
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.2 Бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарын талдау ... ... ... ... ..
39
2.3 Игерілмеген бюджет қаражатын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық экономикасында мемлекеттің қаржы ресурстарын, әсіресе, республикалық бюджет қаражатын тиімді пайдалану және бақылау проблемалары Қазақстан үшін өзекті мәселе болып табылады. Өйткені бюджет қаражатын пайдалану және мемлекеттік қаржы ресурстарын басқаруға байланысты қабылданған басқару шешімдерінің орындау тиімділігінің деңгейі елдің әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуіне және оның қаржы-бюджеттік жүйесін тұрақтандыруды қамтамасыз етуіне ықпалын тигізеді.
Президенттің Қазақстан халқына арналған Қазақстан-2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауы еліміздің ұзақ мерзімді кезеңге арналған бағытын айқындайтын оның жаңа даму кезеңінің бастауы саналады. Мемлекет басшысы айқындап берген еліміздің саяси бағыт-бағдарын əрі қарай іске асыру мемлекеттік басқару органдары мен бүкіл қоғам тарапынан барынша күш жұмсауды талап етеді. Осыған орай, бюджет қаражатының жұмсалуына тəуелсіз сыртқы бақылауды жүзеге асыратын Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетіне айрықша міндет жүктеліп отыр. Еліміздің жоғары қаржы бақылау органының жауапкершілігі аясына ұлттық ресурстарды басқаруға байланысты мемлекеттің қызметі кіреді. Атап айтқанда, бюджет-қаржы процесін бақылау, мемлекет қаражатының ұқыпты əрі тиімді пайдаланылуын қадағалау[1].
Қаржылық бақылау - қаржылық құжаттардың сенімділігін, шаруашылық заңдылықтарын сақтау, әр түрлі шаруашылық деңгейіндегі экономикалық құрылымдарды басқару тетіктерінің дұрыстығын тексеру болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының жүйесін, яғни Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп ұйымы, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген ішкі бақылау жөніндегі орган, орталық мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері, облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың ішкі бақылау қызметтері құрайды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алу ұйымының негізгі мақсаты - республикалық бюджетте ішкі бақылауды орындау және жергілікті бюджетте сыртқы бақылаудың орындалуын жүзеге асыру, жүйелі тексерудің дұрыс құрылуымен, республикалық бюджеттен қаржыландыратын, мемлекеттік мекемелердің қаржыландыру жоспарын (шығындар сметасы) бекіту, мемлекеттік ұйымдардың таза табыс үлесін тиісті бюджеттерге толық және уақтылы аударуы мен шаруашылық серіктестіктердің табысты мемлекет үлесіне, ал акционерлік қоғам акция пакетіне қоғамдардың дивиденд есептелуіне бақылау жүргізу болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау - бюджет процесін бақылап отыратын тетік қана емес, сонымен бірге, экономиканың жай-күйіне мониторинг жүргізу, яғни бөлінген қаражатты мемлекеттің қалай пайдаланып жатқанын бағалауға бағытталған іс-шаралар кешені.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржылық бақылау қызметі қазіргі кезде өзінің қалыптасып, одан әрі даму кезеңінде. Сондықтан, әлемдік озық тәжірибені ескере отырып, қаржылық бақылаудың қазіргі және тиімді жүйесін қалыптастыруға бағытталған жан-жақты шаралар қабылдау қажет.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржылық бақылауының теориялық аспектілерін зерттеу, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қаржылық бақылау іске асыру механизмі мен жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылып, шешілді:
oo Мемлекеттік қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау;
oo Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістерін зерттеу;
oo Қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу органдарының қызметін айқындау;
oo Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау;
oo Бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарды талдау;
oo Мемлекеттік қаржылық бақылауды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Диплом жұмысының объектісі - Қазақстан Республикасының бюджет қаражаттарын жұмсалу бағыттары болып табылады.
Дипломдық жұмыста мемлекеттік қаржылық бақылауды жетілдіру бағыттары қаралған және бюджеттік мекемелердегі қызмет барысының негізгі бағдары, қаржылық бақылау қызметінің басты мәселелері және олардың шешімін табудың мүмкін жолдарын қарау ең алдыңғы қатарға қойылған.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде мемлекеттік қаржылық бақылаудың экономикалыық мәні мен мазмұны, сондай-ақ қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері, қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу туралы мәселелер қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарын талдау және бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарды талдау жүргізіп, игерілмеген бюджет қаражатын бойынша ақпараттар қарастырылды.
Үшінші бөлімде тақырыптың негізгі даму мәселелері мен жетілдіру жолдары туралы баяндалған, автормен негізгі проблемалар анықталынып, шешу жолдары ұсынылды.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұны
Тәуелсіздікті алған кезеңнен бастап республикада әлеуметтік тәжрибедегі талаптарға жауап беретін мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін құру жөніндегі жұмыс тұрақты жетілдіріледі.
Мемлекеттік бақылау мемлекеттік басқарудың жалпы және міндетті элементтердің бірі ретінде әр түрлі бағыттарда жүзеге асырылады, бірақ мемлекет атынан және мемлекет мүддесін қорғайды. Мемлекеттік басқарудың әр түрлі аспектіде қарастыруға болады: әкімшілік, қаржы, экологиялық және т.б. Басқару облыстарының әрқайсысына өзінің бақылау қызметі сәйкес келеді: әкімшілік, экологиялық және т.б.
Мемлекет әрқашан қаржыны басқарудың тиімді жүйесін, тиісінше, қаржылық бақылаудың тиімді жүйесін құруға ұмтылған, өйткені оған елдің әл-ауқаты байланысты.
Елдің қаржы қызметінің ажырамас құрамдас бөлігі, экономика мен қаржы жүйесінің қалыпты қызмет етуінің маңызды шарты қаржылық бақылау болып табылады. С.М.Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А.Адамбекова, Р.С.Парманова авторларының пікірінше,қаржылық бақылау - заңдылықтың қабылданған стандарттарынан, мемлекеттік меншікті басқарудың орындылығы мен тиімділігіндегі ауытқуларды анықтауға бағытталған басқарудың негізгі қызметтерінің бірі, мұндай ауытқулар туындаған жағдайда оның жұмысы тиісті түзету шараларын уақытында қолдануға бағытталған[2]. Жалпы алғанда, қаржылық бақылау экономиканы басқарудың дербес қызметі бола тұрып, басқару объектісіне ықпал нақты нәтижелерін қабылдаған шешімдердің талаптары мен нормативтік бұйрықтарымен салыстыруда ол басқару циклінің маңызды кезеңі болып табылады, ал бұзушылықтар жағдайлары болған кезде мұндай ауытқуларды жоюдың қажетті шаралары қолданылады.
Әрбір мемлекет үшін, қаржылық қызметін ұйымдастыру мен жүзеге асыруға қатысты барлық бұйрықтардың нақты болуы мен орындалуы маңызды. Бұл жеке органдар мен олардың лауазымды тұлғаларға, қаржы қызмет саласындағы басқа да субъектілер - жеке және заңды тұлғаларға қатысты. Сол сияқты, мемлекет үшін мемлекеттік ақшаның үнемді, тиімді және оңтайлы қолданылуы өте маңызды. Мемлекет өзінің шығындарын азайтуға ұмтылуы қажет, өйткені шығындар көп болған сайын, қосымша табыс қажет, яғни қосымша салықтар, қарыздар, алымдар және т.б. Бұл тұрғыдан С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельниковтың пікірлеріне жүгінетін болсақ, қаржылық бақылау - қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызмет және қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі болып табылады [3].
Мемлекет өзінің ақшасын түрлі ұрлықтан сақтауға, жемқорлық сияқты құбылысты жоюға ұмтылады. Қаржылық бақылаудың болмауы, қаржыға экономикалық санат ретінде тек бөлу қызметі емес, сонымен қатар бақылау қызметі тән екендігімен түсіндіріледі. Осыған байланысты, өзінің қызметтерін атқару үшін мемлекет өзінің қаржы құралдарын қолдануы,осы міндеттерді орындау барысында, оның көмегімен оған бақылау жүргізуді білдіреді. Негізінен, мемлекеттік қаржылық бақылау саласының зерттеушілері С. Қуашбаевтың, Ә.М. Жұмановтың пікірлері бойынша, қаржылық бақылау - бұл барлық деңгейдегі билік пен осы мекемелер үшін арнайы құрылған заң шығарушы және атқарушы органдардың бақылауы мақсатында жүзеге асырылады 4]. Қаржылық бақылау елдің қаржы қызметінің маңызды бағыты болып табылады. Сонымен қатар, ол бүкіл қызметті, оның әрбір элементін қамтиды.
Мемлекеттік қаржылық бақылау кең мағынасында - бұл келесілерді анықтау, алдын-алу мен заңсыздыққа жол бермеу жөніндегі мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қызметі:
1. мемлекеттік ақшаны басқаруда және мемлекетке тікелей немесе жанама материалдық залал келтіретін басқа да материалдық ресурстарды басқарудағы қателіктер мен қиянат келтіру;
2. қаржы, оның ішінде бюджеттік заңды сақтамау;
3. мемлекеттік органдардың қаржы қыметін басқарудың жүйесін ұйымдастырудағы кемшіліктер (оның ішінде ішкі бақылау).
Мемлекеттік қаржылық басқарудың мәні қаржы тәртібінде бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюды қамтамасыз ету, сонымен қатар олардың туындау факторларын талдау және болашақта оларды болдырмау шараларын әзірлеу.
Мемлекеттік қаржылық бақылау жағымсыз құбылыстарды уақытында анықтауға, жоюға мүмкіндік береді, нәтижесінде елдің экономикалық және әлеуметтік дамудың жолын анықтайды.
Қаржылық бақылаудың белсенді, шығармашылық ұйымдастырылған рөлі өзінің жеке қызметтерінде анықталады. Әлеуметтік жүйенің қалыпты іс-әрекетін қамтамасыз ететін фактор ретінде, бақылау қызметі: ауытқуларды анықтау, ауытқу себептерін талдау, бақылау объектісінің қызметін түзету, превенция және құқық қорғау қызметтері арқылы қоғамдық қатынастарға ықпал етудің құқықтық құралдарын қолданады.
Ауытқуларды анықтау қызметі қызметтердің кең спектрінен тұрады. Бұл - мемлекеттік бюджеттің қаражатын қолдану кезінде заңдарды орындауда ауытқуларды белгілеу; бюджеттің шығынды бөлігін қолдану мен табысты бөлігін құруда ауытқулар; министрліктер, ведомстволар, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қызметіндегі ауытқулар.
Ауытқулардың себептерін анықтау қызметі. Бұл қызмет ауытқуларға жауапты персоналды белгілеу, белгілі бір ауытқуларды анықтаған фактілерді зерттеуді білдіреді.
Түзету қызметі. Бюджетті құру және атқару үдерісінде, сонымен қатар кәсіпорын мен ұйымның қаржы-шаруашылық қызметі үдерісінде анықталған ауытқуларды жою бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Превенция қызметі. Бақылау қызметінің тиімділігін күшейтудің негізі мен дамудың маңызды алғышарты құқықтық бұзушылықтың алдын алу үшін насихаттық жұмыс болып табылады. Алдын алудың мақсаты - жаңа құқыққа қайшы келетін іс-әрекеттерді болдырмау мақсатында құқық бұзушылықтың себептерін анықтау мен оларды жою, қоғамда олардың деңгейін төмендету.
Бақылау қызметінде субъектілердің әр түрлілігіне қарамастан олардың барлығы белгілі дәрежеде алдын алушылық шараларды жүргізеді. Превенция мақсаттары келесідей үдерістің нәтижесінде жүзеге асырылады:
а) құқық бұзушылық пен кінәлі тұлғаларды анықтағанда бақылау қызметін жүзеге асыру үдерісінде;
б) бақылау нәтижелері бойынша қабылданған құқықтық актілерді жүзеге асыруда, онда құқық бұзушылыққы ықпал ететін жағдайларды жою бойынша ұсыныстар берілген;
в) бақылау органдары нақты алдын алушылық шараларын жүзеге асыруда.
Құқық қорғау қызметі. Елдегі органдардың бақылау қызметі едәуір дәрежеде құқық қорғау қызметі болып табылады. Заңдылықты қамтамасыз ету құралы ретінде бұл қызмет лауазымды тұлғалар мен азаматтардың, кемшіліктер мен бұзушылықтарға кінәлі тұлғалардың заңға қарсы іс - әрекеттерін жоюға бағытталған және заң жауапкершілігін тарту, сонымен қатар осы субъектілерге мемлекеттік немесе қоғамдық ықпал ету шараларын қолданумен байланысты.
Қаржылық бақылаудың негізгі мақсаттары:
1. қаржы заңдылығын бұзу фактілері немесе қаржылық құқықтық қатынастар қатысушыларының өзінің міндеттерін сапасыз орындау фактілерін анықтау;
2. кінәлі адамдарды табу мен оларды заң жауапкершілігіне тарту;
3. қаржылық тәріптің бұзушылықтарын жою және осы бұзушылықтардың салдарын жою.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың мақсаттары келесідей негізгі міндеттерді жүзеге асыру мен қамтамасыз етіледі:
1. қаржылық заңдылықтың сақталын қамтамасыз ету;
2. мемлекеттік ақшалай қорларды құру, бөлу және қолдану ұйымдастырумен байланысты, қаржы органдарына өздерінің қызметтерінің дұрыс жүзеге асырылуына жәрдемдесу, сонымен қатар елдің ақшалай жүйесінің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету;
3. мемлекеттік ақшалай қаражатты заңды, мақсатты және оңтайлы қолдануды, сонымен қатар олардың сақталуын қамтамасыз ету;
4. қаржы мекемелерінің мемлекет алдындағы өздерінің қаржылық міндеттерін толығымен және уақытында орындалуына жәрдемдесу;
5. қаржы тәртібінің бұзуылықтарын жою және алдын алу.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін жүзеге асыру нәтижесінді заңдылықтың бір жағына айқындайтын қаржы тәртібі күшейе түседі. Қаржы тәртібі - бұл мемлекеттік қаржылай қаражат құру, бөлу және қолданудың белгіленген алғышарттары мен тәртібін сақтау, сонымен қатар мемлекет алдында қаржы міндеттемелерін атқару.
Қаржылық бақылау жүйесі, жалпы алғанда, келесідей элементтерден тұрады:
1. бақылау субъектісі (кім бақылайды);
2. бақылау объектісі (кімді бақылайды);
3. бақылау заты (нені бақылайды);
4. бақылау қағидалары;
5. бақылау әдісі (әдістеме);
6. бақылау техникасы және технологиясы;
7. бақылау нәтижелері бойынша шешімдерді қабылдау;
8. бақылау тиімділігін бағалау.
Өзінің кең мағынасында қаржылық бақылау мемлекеттік, сонымен қатар жеке қаражатқа қатысы бар. Бірақ елдің қаржы қызметіне қатысты мұнда сөз тек мемлекеттік қаржылық бақылау туралы болуы мүмкін.
Бірақ мемлекеттік бақылау бақылау тек мемлекеттік қаржы органдарымен ғана жүзеге асырылады деген сөз емес. Шет елде мемлекет қаржылық тексеруді жүргізу үшін мемлекеттік емес ұйымдарды тартумен айналысады. Мұндай бақылау тәуелсіз қаржылық бақылау деп аталады.
Заманауи тәжибеде мемлекеттік құрылыс қаржылық бақылауды жүзеге асыруда белсенді және тікелей қатысатын, қоғамның арнайы дербес ұйымдар жүйесін дамытуда кең қолданысқа ие болады. Бұл үрдістегі әкімші рөлді саяси партиялар мен қозғалыстар, үкіметтік емес ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және т.б. алады.
Осылайша, мемлекеттік қаржылық бақылаудың субъектілері бақылауды жүзеге асыратын тиісті билік өкілеттіктері бар тікелей мемлекеттік органдары, немесе мемлекеттің атынан, немесе мемлекеттің тапсырысы бойынша іс-әрекет ететін мемлекеттік емес субъектілер болып табылады, олардың билік өкілеттіктері осы тапсырыс негізінде туындайды. Яғни тексерілетін объект үшін ол мемлекеттік бақылаушының рөлі ретінде болады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар, ең алдымен, мемлекет алдында өздерінің қаржы міндеттемелерін атқаруды тексеру тұрғысынан, оның ішінде бюджеттік бағдарламалар аясында алынған мемлекеттік қаражатты мақсатты және тиімді қолдану мен салықтарды төлеу бойынша міндеттемелер саласында ерекше орын алатын мемлекеттік қаржылық бақылаудың объектісі болып табылады. Тексеру осы объектілердің қаржы заңдарының бұйрықтарын орындау тұрғысынан жүзеге асырылады, яғни заңның сақталуын тексеру.
Мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер тек заңға сәйкестігіне ғана емес, сонымен қатар меншік нысаны бойынша мемлекеттік болып табылатын ақшалай қаражатты жұмсаудың оңтайлылығын тексереді және қаржы нәтижелілігі тұрғысынан істі жалпы жүргізуді бақылайды.
Мемлекеттік органдар елдің қаржы органының жүктелген қызметтерін дұрыс және тиімді атқарылуына қарай тексеріледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың заты қаржы субъектілері ретінде өздерінің міндеттемелерін сақтау жағынан осы бақылау объектілерінің жүріс тұрысы болып табылады.
Қаржылық бақылау затының кеңдігі осы бақылау объектісі ретінде қандай орган болғанына байланысты: мемлекеттіңк немесе мемлекеттік емес субъектілер. Егер қаржылық бақылау объектісі мемлекеттік емес ұйым болса, онда бақылаудың мақсаты мемлекет алдындағы өзінің қаржы міндеттемелердің сақталуы болып табылады. Шаруашылық қызмет сұрақтары, жеке меншік иелігіндегі ақшалай қаражатты оңтайлы және тиімді бөлу мен қолдануға қатысты тексерілмейді.
Егер қаржылық бақылаудың объектісі мемлекеттік кәсіпорын немесе мекеме болатын болса, онда бақылау ауқымы кеңейе түседі - мемлекет алдында өздерінің міндеттемелерін орындаудан басқа, ақшалай операциялардың тиімділігі мен орындылығына тексеріледі, өйткені мемлекет сол кәсіпорындар мен мекемелердегі ақшалай қаражаттың меншік иесі болып табылады және ол қаражаттың заңды, тиімді және оңтайлы қолданылуы аса маңызды.
Азаматтар әдетте қаржылық бақылаудың объектісінің салық төлеушілері болып табылады, яғни бұл бақылаудың пәні мемлекет алдында салық міндеттемелерді орындау болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың пәні ақша немесе бақылау объектісінің шаруашылық қызметі емес, мемлекет алдында өзінің міндеттемелерін орындау болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың мақсаттары мен міндеттеріне жетудің негізгі шарты жалпы бақылау қызметін қамтитын негізгі ережелер болып табылатын қағидаларды сақтау болып табылады.(Сурет 1.)
Сурет 1.Қаржылық бақылаудың қағидалары
Алынған көзі. С.М.Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А.Адамбекова, Р.С.Парманова. Мемлекеттік бюджет - Алматы, 2012 ж [2].
Тәуелсіздік қағидасы. Қаржылық бақылау органдары тексеретін заңды және жеке тұлғалармен байланысты ұйымдастырушылық, функционалдық, материалдық және басқа сипаттағы тәуелсіздікке ие болуы қажет. Тәуелсіздік қаржылық бақылау органдарының қызметін реттейтін заңда бекітілуі қажет.
Тәуелсіздік белгілері бір құқықтар мен міндеттемелердің нақтылығы мен баламалылығымен сипатталады. Ол мемлекеттік бақылаушыларға дербестік пен бастаманың жоғары дәрежесінде жұмыс істеуге, ақиқат қорытынды беруге мүмкіндік береді. Мұнда әрбір мемлекеттік бақылаушы өзінің ой-пікірінде қызметкерлері, басшыларына тәуелсіз болуы қажет.
Мемлекеттік қаржы бақылаушыларының тәуелсіздігінің маңызды кепілі жоғары лауазымды еңбекақы, тиісті әлеуметтік қамсыздандыру, құқықтық мәртебенің кепілдіктері, мемлекеттік қорғау шаралары, өтемеқы және т.б. болуы мүмкін.
Тәуелсіздік факторы сол сияқты, қаржылық бақылау органдары қаржыландыру көздері болып табылады: жүйенің қаржыландырылуы бюджеттік болуы тиіс және жеке тармақпен белгіленуі қажет.
Мамандар арасында келесідей көзқарас қалыптасқан, яғни қаржылық бақылау органның тәуелсіздігі төмендегілерді анықтауға құқылы:
oo өзінің қаржылық қызметінің пәнін;
oo бақылау әдістерін;
oo есептердің мазмұны мен нысандарын. Мұнда бақылау басқа органдардың тарапынан жүргізілу мүмкіндігі бар.
Жариялылық қағидасы. Қаржылық бақылаудың жариялылығы - заманауи демократиялық қоғамның қажетті белгісі, өйткені бақылау қоғамды мемлекеттік басқарудағы істердің нақты жағдайы туралы ақпарат береді.
Жариялық қағидасы қаржылық бақылау органы қызметінің ашықтығын, әрбір азаматтың бақылау қызметінің нәтижелері туралы ақпаратқа қол жетімділігін қарастырады. Баспасөзде тексерулердің нәтижелері бойынша есеп материалдары туралы ақпаратты ғана емес, сонымен қатар бақылаушылардың қорытындыларына, оның ішінде қаржылық тәртіп бұзушыларды жою бойынша қабылданған шараларды белгілеумен атқарушы билік органдарының ресми жауаптары да айқындалады. Бақылау материалдарын жариялау үшін бақылау органдарының бұқаралық ақапарат құралдарымен тығыз байланыс орнатулары қажет (радио, теледидар т.б.).
Осының барлығы қаржылық тәртіп бұзушылар үшін тек құқық қорғау органдары алдында ғана емес, сонымен қатар қоғам алдында жауап беруге мүмкіндік береді, барлығының алдында олардың сенімсіздігін көрсетеді, олардың абыройын бұзады. Бақылау нәтижелерін жариялау қоғамда оның пайдасы мен қажеттілігі туралы тұрақты пікірдің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Заңдылық қағидасы. Мемлекеттік қаржылық бақылау өзінің бастамасын Қазақстан Республикасының заңынан алады. Қаржылық бақылау органдарының қызметі қатаң түрде заңға және нормативтік - құқықтық актілерге сәйкес болу қажет және бақыланатын субъектілердің тарапынан ешқандай зомбылықты болдырмау қажет.
Заңдылық қағидасы келесілерді қарастырады:
oo мемлекеттік қаржылық бақылаудың нормативтік - заң базасы мен Қазақстан Республикасы заңының сапасы, яғни қоғамдық дамудың мақсаттарына сәйкес келуі, мемлекеттік қаржы базасын күшейту және үдету;
oo қаржылық бақылау органдары, олардың өкілдері, сонымен қатар олармен құқықтық қатынастары бар барлық ұйымдардың құқық нормаларын сақтауы.
Жалпы, мемлекеттік қаржылық бақылаудың заңдылығы мемлекеттік бақылаушылармен қатар бақыланатын субъектілерді қамтитын жүйелі түсінік.
Ақиқаттылық қағидасы. Бақылаушылардың қорытындылары, сонымен қатар тексерулерді жоспарлау мен тексеруде қолданылатын тәсілдемелердің қандай да теріс түсінігі болмауы қажет. Осылайша, бақылау шараларын жоспарлау мен оларды өткізуде тексеретін объектілердің қызметінде қандай да бір жағымсыз аспектілердің болуы туралы жалған сенімнің болуына жол бермеу.
Тексерулердің нәтижелері бойынша қорытындылар сапалы ақпараттан тұратын тиісті деректер, материалдарымен негізделіп, расталуы қажет. Мұнда ақпараттың сапасы туралы келесідей критерийлер бойынша бағалауға болады: қажеттілігі, жеткілікті болуы, шынайлығы, уақыттылығы, талдамалылығы, ұйымдастырушылығы.
Жауапкершілік қағидасы. Бұл қағиданы екі аспектіде қарастыруға болады:
oo бақылаушылардың жауапкершілігі - әрбір бақылаушы өзіне жүктелген бақылау қызметтері мен тапсырмалары үшін жауапты болуы қажет (әкімшілік, тәртіп және т.б.). жауапкершілік әрбір атқарылған бақылау қызметіне қатысты белгіленуі қажет, нақты субъектіге ресми негізде бекітілуі тиіс. Басқа жағдайда субъект бақылауды қажетті мөлшерде жүргізбейді. Мемлекеттік бақылаушылардың жауапкершілігінің маңызы өте зор, өйткені мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік пен қоғамдық әл - ауқат олардың жұмысына, қорытындыларына тікелей байланысты.
oo бақыланатын объектілердің жауапкершілігі - ммлекеттік қаржыны басқаруда анықталған қателердің кінәлі тұлғалары өздерінің жасаған заң бұзушылықтарына қарау жауапкершілігі болуы қажет.
Теңгерімділік қағидасы. Бұл қағида жауапкешілік қағидасымен байланысты. Теңгерімділік дегеніміз, бақылау субъектісіне атқару үшін қаражатпен қамтамасыз етілмеген бақылу қызметтеріне қатысты нұсқама бермеу. Белгілі бір қызметімен байланыссыз қаражат болмауы тиіс. Басқаша айтқада, бақылау субъектісінің міндеттемелерін анықтауда құқықтар мен мүмкіндіктердің тиісті көлемі анықталуы тиіс.
Жүйелілік қағидасы. Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары жүйесінің болуын қарастырады. Бірақ жүйені құрастырушы элемент біреуден көп болуы мүмкін, яғни жүйе бағынушылықтың біріңғай иерархиялық конструкциясы ретінде болуы міндетті емес. Билік буынын желісінде туындайтын бақылау органдарының салыстырмалы дербестігіне жол беріледі.
Барлық қағидалар өзара байланысты, олардың үйлесімі нақты жағдайларға байланысты.
Заманауи қоғамда демократялық үрдістердің дамуы мемлекеттік қаржылық бақылауды ұйымдастыруға қолданатын тәсілдемелерді түрлендірді. Осылайша, бүгінгі таңда оның белсенді қатысушылары жеке негізде, сонымен қатар заңды тұлғалар негізінде үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері болып табылады [5].
Қаржылық бақылау мемлекеттің қаржы саясатын жеңісті іске асыруға ықпал етеді, халық шаруашылығының барлық сфералары мен буындарында қаржы ресурстарын қалыптастыру процесі мен тиімді пайдалануын қамтамасыз етеді. Бұл қадағалау емес, құнды бөлу мен экономикалық және әлеуметтік мүдделерді қамтамасыз ету сферасында қаржылық қатынастардың дұрыстылығы мен заңдылығын сақтауды тексеру, оларды қаржы қатынасы облысындағы кәсіпқолардың бағалауы.
Қаржылық бақылаудың ерекшелігі оның ақшалай нысанда іске асырылатындығы мен бақылаудың басқа нысандарымен (әкімшілік, құқықтық, техникалық) байланыстылығында.
Қаржылық бақылау мемлекеттің немесе басқа шаруашылық субъектілерінің қаржы саясатын іске асыруға әсер етуге, сонымен қатар халық шаруашылығы салаларында қаржы ресурстарын қалыптастыру процесі мен тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған.
Қаржы жүйесі республикалық, аймақтық деңгей мен заңды тұлға деңгейін қамтитындықтан, қаржылық бақылау көп деңгейлі және жан-жақты болып табылады. Ол мемлекет пен басқа экономикалық субъектілердің мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етеді.
Объективті сипатпен қатар, басқарудың кез келген деңгейіндегі субъективизм элементтерін мазмұндай алады, дегенмен ол нақты және әрекетті, дауысты, риясыз, әмбебап, алдын алушы сипатта болуы керек. Нарықтық экономикада қаржылық бақылаудың рөлі анық және оның мәні талассыз.
Қаржылық бақылау нақты мақсаттар мен тапсырмаларға ие:
1. Әрекеттегі заңдылық пен нормативтік актілердің сақталуын тексру және олардың сақталуын қамтамасыз ету.
2. Мемлекеттік ақшалай қаражаттардың заңдылығын, мақсаттылығы мен ұтымды пайдаланылуы мен олардың сақталуын қамтамасыз ету.
3. Қаржы қатынасы субъектілерінің мемлекет алдындағы өз міндеттемелерін толық және уақтылы атқарылуына әсер ету.
4. Шаруашылық субъектілеріне шығындар есебінен есептеулерінің дұрыс әдістемесін, бухгалтерлік есепті жүргізу деңгейін енгізу.
5. Кәсіпорындар,мекемелер, ұйымдар иеліндегі ақшалай ресурстардың құралу және пайдаланылу дұрыстығын тексеру.
6. Салықтарды, инвестицияларды, жалақыны, зейнетақыны төлеу бойынша есептелген қаржылық міндеттемелерінің орындалуын тексеру.
7. Кассалық әне есеп пәндерінің, қаржылық операциялар, есептер мен төлемдер тәртібінің сақталуын, ақшалай қаражаттардың сақталуын тексеру.
8. Қаржы пәнінің бұзылуын жою және алдын алу.
9. Қаржы ресурстарының өсуінің, материалдық және ақшалай қаражаттарды тиімдірек және үнемдірек пайдаланудың,шығындарды төмендетудің, пайда мен тиімділікті өсірудің ішкі резервтерін анықтау.
10. Қаржы ресурстарына қажеттілік пен оларды қаағаттандыру үшін құрылған қорлар мөлшері арасында балансты белгілеуге көмек.
11. Бюджет алдындағы қаржылық міндеттемелерді орындаудың уақыттылығы мен толықтылығын тексеру.
12. Сыртқы экономикалық қызметтің жоғары қайтарымдылығын, оның ішінде валюталық операциялар бойынша кірісті қалыптастыруға көмек.
13. Қаржылық құқықтық қатынасқа қатысушылардың өз міндеттемелерін бұзу фактілерін анықтау.
14. Айыптыларды анықтау және оларды заңмен белгіленген жауапкершілікке тарту.
15. Қаржы пәнін бұзушылық пен осы бұзушылықтың салдарын жою.
Қаржыны микро және макро деңгейде басқару барысы, қателіктерді жою немесе болдырмау, экономикалық субъектілердің қызметін жақсарту барысы туралы нақты ақпаратты уақтылы алу - қаржылық бақылаудың негізгі мақсаты болып табылады.
Егер бұзушылық анықталса, лауазымды тұлғалар мен азаматтарға, ұйымдарға әсер ету шаралары қолданылады, мемлекет пен ұйымға келтірілген залалдардың орнын толтыру, нарықтық экономиканың алдыңғы қатарлы принциптері ретінде келісім шарт қатынастары және экономикалық жауапкершілік принциптері негізінде қамтамасыз етіледі. Егер де бұрмалаушылықтар анықталмаса, онда қаржылық бақылау органдары оң қорытынды жасайды.
ҚР қаржылық бақылау деңгейі жетілдіруді талап етеді, өйткені қаржылық бұзушылықтар саны мен осының салдарынан жоғалтулар көлемінің өсуі байқалады.
Қаржылық бұзушылық қатарына төмендегілерді айтуға болады:
oo салық заңдылығын бұзу және көлеңкелі экономикаға кету;
oo жеке қатынастарда түзілген бюджеттік қаражаттарды дұрыс пайдаланбау;
oo құрылтайшылардың құқықтарына нұқсан келтіру және т.б.
Қаржылық бақылауды жетілдіру кез келген деңгейдегі экономикалық субъектілердің қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді.
Қаржылық бақылауды жүргізгеннен кейін қолданылатын экономикалық санкциялар өндірістің тиімділігін көтеруге бағытталған экономикалық әсер ету шаралары, қаржы механизмдерінің тетігі болып табылады.
Қаржы жүйесінде жиі жүргізілетін реформалар қаржылық жауапкершілікті нығайту, бақылаудың жүргізілетін акциялардың тиімділігін көтеру, сакциялар санын азайту, бірақ олардың әрекеттерінің нәтижелілігін көтері бойынша мәселелерді шешуге тырысады.
Қаржылық бақылаудың күшеюіне қарамастан қаржы пәнін, қаржы заңдарын бұзу салдарының ұлғаю тенденциясы байқалады;жеке және әсіресе мемлекеттік меншікті пайдалануда белгілі тұлғалардың жеке экономикалық мүдделерінің болуы салдарынан теріс пайдаланушылық жиіледі. Қаржылық бақылау шаруашылық өмірде болуы мүмкін негативті көріністер үшін кедергі ретінде аса қажет.
Мұнда маңызды рөл мемлекетке беріледі. Ол қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік әділдікті қорғауды, қоғамдық өнім қозғалысының барлық саласында экономикалық процестерді реттеу құрлы ретінде қаржылық бақылау нысандарын, әдістері мен ұйымдастыруды тұрақты жетілдіре отырып қаржының бақылау функциясының мүмкіндіктерін пайдалануы керек.
Қазақстан Республикасында каржылық бақылаудың алдында қоғамның экономикалық өмірінің әртүрлі сегменттерінде жеткілікті, күрделі, әртүрлі тапсырмалар қойылады. Шаруашылық басқарма деңгейі жоғары болған сайын, бақылауды ұйымдастыруға қойылатын талап жоғары және тапсырма күрделі болады.
Қаржылық бақылау объект ретінде қаржы ресурстарын ақшалай қаражаттар қоры нысанында қалыптастыру және пайдалану процестерін, сонымен қатар, құндық категориясы болғандықтан, жалақы төлеумен, өнімнің өзіндік құнымен,пайдамен, негізгі және айналым капиталымен, инвестициямен, бартерлік мәмілелермен байланысты ақша қатынасының кең шеңберін қарастырады.
Қаржының бақылау функциясының объектісі болып кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер қызметінің қаржылық көрсеткіштері табылады.
Қаржылық бақылау объектілері болып мемлекет пен басқадай экономикалық субъектілердің ақшалай, бөлуші болатын қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процестері табылады және әртүрлі құндық көрсеткіштермен (мысалы, өнімді өткізу көлемі, өнімнің өзіндік құны,есептелген және төленген салықтар көлемі, баға, пайда, дивиденд және т.б.) сипатталады.
Бақылаудың басты себебі болып есепті құжат есептеледі. Оның деңгейіне бақылау саласы тәуелді болады.
Барлық экономикалық субъектілер меншік нысаны мен қаржылық ахуалына тәуелсіз бақыланады.
Қаржылық бақылаудың негізгі объектісі болып заңды тұлғалар табылады, бірақ декларацияны жеке толтыратын жеке тұлғаларға қаржылық бақылауға деген қажеттілік өсуде.
Экономикасы дамыған елдерде қаржылық бақылау мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінеді [6].
Қорыта келе, мемлекеттік бақылау мемлекеттік басқарудың жалпы және міндетті элементтердің бірі ретінде әр түрлі бағыттарда жүзеге асырылады, бірақ мемлекет атынан және мемлекет мүддесін қорғайды. Қаржылық бақылау мемлекеттің қаржы саясатын жеңісті іске асыруға ықпал етеді, халық шаруашылығының барлық сфералары мен буындарында қаржы ресурстарын қалыптастыру процесі мен тиімді пайдалануын қамтамасыз етеді.
1.2 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері
Қаржылық бақылауды сыныптау субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс-қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, субъектілер оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге қарай ( бақылауды жүзеге асыратын органдарға немесе ұйымдарға) жалпы мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып ажыратылады. (Кесте 1.)
Кесте 1. Түрлері бойынша қаржылық бақылаудың сыныпталуы
Қаржылық бақылау
Жалпымемлекеттік
Қоғамдық
Мемлекеттік
Ведомстволық
Қоғамдық ұйымдардың: кәсіподақтардың, партиялардың, жастардың, бұқаралық қозғалыстардың, ғылыми-техникалық, мәдени-ағартушылық, шығармашылық, ардагерлердің, түрлі қорлардың бақылауы
Сыртқы
Ішкі
Ішківедомстволық
Парламенттік
(депутаттық)
Бақылау
АУДИТОРЛЫҚ БАҚЫЛАУ
1. Алынған көзі. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельников. Қаржы - Алматы, 2011 ж [3].
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау мемлекеттік және ведомстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау - бұзушылықтарды анықтау, жою және оған жол бермеу мақсатында бақылау объектілерінің Қазақстан Республикасының бюджет және өзге заңнамасын сақтауын бақылау және талдау жолымен жүзеге асырылатын бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау оны жүзеге асыратын органға қарай сыртқы және ішкі мемлекеттік қаржылық бақылау, бюджеттің тиісті деңгейіне қарай республикалық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейінде жүргізілетін бақылау болып бөлінеді.
Сыртқы бақылау - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, мәслихаттардың тексеру комиссиялары жұзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Сыртқы бақылауды:
1) республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті;
2) жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Ішкі бақылау - ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган және оны ішкі бақылау службалары жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектіне қолданылады. Бақылаудың бұл түрін мемлекеттік билік пен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекеттің қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері - Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға және бақылау жауапты мемлекеттік органдар, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, олардың ведомстволық бағыныштағы ұйымдары, бюджеттік қаржаттарды алушылар, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдендірген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай тұрпаттарға бөлінеді:
1. сәйкестікке бақылау жасау - бақылау объекті қызметінің Қазақстан Республикасының бюджет және өзге заңнамасының талаптарына сәйкестігін бағалау;
2. қаржылық есептемені бақылау - бақылау объектінің қаржылық есептемені жасауының және табыс етуінің анықтығын, негізділігін және уақтылығын бағалау;
3. тиімділікті бақылау - сәйкестікке және қаржылық есептемені бақылау негізінде жүргізілетін бағалау, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген тура және түпкі нәтижелерге қол жеткізудің мемлекеттік және бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын, көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді, байланысқан гранттарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыздарды, мемлекет кепілгерліктері мен активтерін пайдалануды бағалау, сондай-ақ мемлекеттік орган және квазимемлекеттік сектор субъектілері қызметінің экономиканың, әлеуметтік саланың немесе жеке алғанда мемлекеттік басқару саласының (сферасының) дамуына тигізетін әсерін кешенді және объективті талдау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өкілеттігі шегінде бақылаудың төмендегідей түрлерін жүзеге асырады:
oo кешендік бақылау - бақылау объектілерінің нақты кезеңдегі қызметін барлық мәселелер бойынша тексеру және бағалау;
oo тақырыптық бақылау - бақылау объектінің нақты кезеңдегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша тексеру және бағалау;
oo үстеме бақылау - тексеріліп отырған мәселе шеңберінде бақылаудың негізгі объектімен өзара қатынастар мәселелері бойынша ғана жүргізілетін үшінші тұлғалардың бақылауы;
oo бірлескен бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары басқа мемлекеттік органдармен бірлесіп жүргізетін бақылауы.
Барлық өкілдікті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджет жобасын және оның атқарылуын сессияларда жыл сайын қарау кезінде жүзеге асырады. Өкілдікті органдардың жоспарлық-бюджеттік және салалық тұрақты комиссиялары маңызды бақылаушылық функциялары орындайды, олар алдын ала, сессия басталғанға дейін бюджет жобасын және оның атқарылуы туралы есепті қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшілік аппараты оларға ведомстволық бағыныштағы органдардың, соның ішінде қаржы-кредит органдарының да бақылаушылық қызметін бағыттап ғана қоймайды, сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Үкімет мемлекеттік бюджетті жасауды және атқаруды бақылайды, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырады.
Өздерінің құзырларына сәйкес бақылаушылық функцияларды жергілікті жерлерде атқарушы органдар орындайды.
Рыноктық қатынастар жағдайларында ішкішаруашылықтық бақылау оның бұрынғы ұғымындағы өзінің мәнін жоғалтып барады: мемлекеттік кәсіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа нысандарында коммерциялық ынталандырмалар оның орнын басуы тиіс. Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп болатын әр түрлі бұзушылықтарды көбірек кепілдендіреді, өйткені іс жетістігіндегі жұмыскерлердің, кәсіпкердің жеке мүдделігі өзіне өзінің бақылау қажеттігін алып тастайды.
Жүргізу уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болуы мүмкін. Бақылаудың мұндай нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне тән.
Алдын ала қаржылық бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржылық тәртіпті бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жағдайда бекітуге және орындауға жататын қаржылық қызметті жүзеге асырудың негізі болып табылатын құжаттар - бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен қаржыландырудың дара жоспарларының жобалары, кредиттік және кассалық өтінімдер және т.б. тексеріледі.
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу үдерісінде, шаруашылық-қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында тауар-материалдық құндылықтар мен ақшаны жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуын, бұрын берілген ресурстардың пайдалануына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл бақылау шаруашылық-қаржылық операциялардың жасалу үдерісінде жүзеге асырылады.
Кейінгі (келесі) қаржылық бақылау - қаржылық операциялар жасалғаннан кейін (бюджеттің кірісі мен шығыс бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық органдарының ақшаны пайдаланғаннан кейін және т.с.с.) жүргізілетін бақылау, ол алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді. Бұл жағдайда қаржылық тәртіптің жай-күйі анықталады, оны бұзушылықтар, ескерту жолдары және оларды жою шаралары айқындалады [7].
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен, оны жүзеге асырудың құралдарымен) жүргізіледі. Нақтылы әдісті қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметі нысандарының ерекшеліктері, бақылаудың объекті мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады: тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру), инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру), қадағалау (кәсіпорында қаржылық қаражаттардың жай-күйімен жалпы танысу), тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржылық-шаруашылықтық қызмет туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың ақпараттары және басқалары. Бұл әдістерді аралық міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді. Мысалы, құжаттық тексерісте құжаттарды үстеме (ыңғайласпа) тексеру, ақшалай қаражаттар мен материалдық құндылықтарды түгендеу, сандық есепке алуды қалпына келтіру, бақылау мақсатында салыстыру және басқалары.
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады.
Алдын-ала әдістер түрлі объектілерге бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен шолып визуалды тексеру болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды. Бүкіл іс тыйым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық, бұйрық беруге саяды.
Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс (ревизия). Тексеру шоттық немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Есептемені шоттық тексеру - бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салықтық есеп-қисаптардың ақиқаттығын тексеру. Ол үшін жүзеге асырылады: бірінші кезеңде есептеменің әр түрлі нысандары көрсеткіштерінің келісушілігі айқындалады; екінші кезеңде жекелеген есептік көреткіштерді бухгалтерлік есептің тіркемелеріндегі жазбалармен салыстыру, жүзеге асырылады; үшінші кезеңде бастапқы құжаттардың мәліметтері бойынша есептік тіркелімдердің негізділіге анықталады. Мұндай дәйектілік шоттық тексерулерді бухгалтерлік есеп пен есептеменің қойылымына бақылау жасаудың өте тиімді құралы етеді және қаржылық тәртіптің бұзылуларын анықтауға және ескертуге жәрдемдеседі.
Тақырыптық тексеру - бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық-қаржылық жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалақыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау - бұл объектінің шаруашылық-қаржылық қызметіне баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге бақылаудың сыртқы органдары - банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылықтық қызметінің белгілі бір мәселелері бойынша немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен, (учаскесімен) танысу жолымен бір мәселе (тақырып) бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен тақырыптық болып келеді. Тексеру мен қарап шығудың мақсаты шаруашылық және қаржылық қызметтің жекелеген учаскесінің жай-күйін анықтау болып табылады. Камералық тексеру жергілікті орынға шықпай-ақ жүзеге асырылады және шаруашылық органның құжаттық тексеруінен бұрын болады.
Үстеме тексеру - тексеріліп отырған шаруашылық жүргізушісі субъектінің әріптестерінде немесе клиенттерінде қаржылық-шаруашылықтық операциялардың нақтылы бейнелеп көрсетілуін тексеру арқылы бұл операциялардың растыңын анықтау әдісі.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі - тексеріс - кейінгі (келесі) бақылаудың кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылықтық қызметінің барлық жақтары мен учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық қарап шығу. Тексерісті әр түрлі бақылаушы орындар, ең алдымен қаржы, сонымен бірге ведомстваға қарасты ұйымдарға қатысты мемекеттік басқару органдары жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа құзырлы органдар - жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Тексеріс объекті бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі, ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы және жоспардан тыс, кешендік болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, қаржыландырудың жеке жоспарлары ғана емес, сондай-ақ құжаттар әсіресе бастапқы ақшалай құжаттар (шоттар, төлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі. Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар ақшаны, материалдық құндылықтарды да тексереді. Толық тексеріс деп белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржылық - шаруашылықтық қызметтің әйтеуір бір жағына (мысалы, іссапардың шығындарын, әр түрлі нысаналы шығындар мен шығыстарды тексеру) бағытталады.
Тақырыптық тексерістер бір моделдегі бірнеше кәсіпорындарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстваларда қаржылық-шаруашылықтық қызметтің жеке мәселелері боынша жүргізіледі. Олар сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән-жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылы ақшаны тексеру, тексерілген объект қызметінің жоспарлық, нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және үстеме тексерулер. Көрсетілген тәсілдер тексерістің қойылған мақсаттарына қарай қолданылады.
Әрбір тексеріс пен тексеру мұқият әзірленуі тиіс, өйткені олардың сапасы осыған байланысты болады. Бұл үшін қажетті заңдарды, қаулыларды, жарлықтарды оқып-біліп зерделейді; бұрынғы тексеріс пен тексеру материалдарымен, анықталған бұзушылықты жоюдың нәтижелерімен танысады; ақпарат органдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ..
8
1.2 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері ... ...
18
1.3 Қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
23
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.2 Бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарын талдау ... ... ... ... ..
39
2.3 Игерілмеген бюджет қаражатын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ФУНКЦИЯСЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық экономикасында мемлекеттің қаржы ресурстарын, әсіресе, республикалық бюджет қаражатын тиімді пайдалану және бақылау проблемалары Қазақстан үшін өзекті мәселе болып табылады. Өйткені бюджет қаражатын пайдалану және мемлекеттік қаржы ресурстарын басқаруға байланысты қабылданған басқару шешімдерінің орындау тиімділігінің деңгейі елдің әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуіне және оның қаржы-бюджеттік жүйесін тұрақтандыруды қамтамасыз етуіне ықпалын тигізеді.
Президенттің Қазақстан халқына арналған Қазақстан-2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауы еліміздің ұзақ мерзімді кезеңге арналған бағытын айқындайтын оның жаңа даму кезеңінің бастауы саналады. Мемлекет басшысы айқындап берген еліміздің саяси бағыт-бағдарын əрі қарай іске асыру мемлекеттік басқару органдары мен бүкіл қоғам тарапынан барынша күш жұмсауды талап етеді. Осыған орай, бюджет қаражатының жұмсалуына тəуелсіз сыртқы бақылауды жүзеге асыратын Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетіне айрықша міндет жүктеліп отыр. Еліміздің жоғары қаржы бақылау органының жауапкершілігі аясына ұлттық ресурстарды басқаруға байланысты мемлекеттің қызметі кіреді. Атап айтқанда, бюджет-қаржы процесін бақылау, мемлекет қаражатының ұқыпты əрі тиімді пайдаланылуын қадағалау[1].
Қаржылық бақылау - қаржылық құжаттардың сенімділігін, шаруашылық заңдылықтарын сақтау, әр түрлі шаруашылық деңгейіндегі экономикалық құрылымдарды басқару тетіктерінің дұрыстығын тексеру болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдарының жүйесін, яғни Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп ұйымы, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген ішкі бақылау жөніндегі орган, орталық мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері, облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен қаржыландырылатын атқарушы органдардың ішкі бақылау қызметтері құрайды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алу ұйымының негізгі мақсаты - республикалық бюджетте ішкі бақылауды орындау және жергілікті бюджетте сыртқы бақылаудың орындалуын жүзеге асыру, жүйелі тексерудің дұрыс құрылуымен, республикалық бюджеттен қаржыландыратын, мемлекеттік мекемелердің қаржыландыру жоспарын (шығындар сметасы) бекіту, мемлекеттік ұйымдардың таза табыс үлесін тиісті бюджеттерге толық және уақтылы аударуы мен шаруашылық серіктестіктердің табысты мемлекет үлесіне, ал акционерлік қоғам акция пакетіне қоғамдардың дивиденд есептелуіне бақылау жүргізу болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау - бюджет процесін бақылап отыратын тетік қана емес, сонымен бірге, экономиканың жай-күйіне мониторинг жүргізу, яғни бөлінген қаражатты мемлекеттің қалай пайдаланып жатқанын бағалауға бағытталған іс-шаралар кешені.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржылық бақылау қызметі қазіргі кезде өзінің қалыптасып, одан әрі даму кезеңінде. Сондықтан, әлемдік озық тәжірибені ескере отырып, қаржылық бақылаудың қазіргі және тиімді жүйесін қалыптастыруға бағытталған жан-жақты шаралар қабылдау қажет.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржылық бақылауының теориялық аспектілерін зерттеу, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қаржылық бақылау іске асыру механизмі мен жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылып, шешілді:
oo Мемлекеттік қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау;
oo Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістерін зерттеу;
oo Қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу органдарының қызметін айқындау;
oo Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау;
oo Бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарды талдау;
oo Мемлекеттік қаржылық бақылауды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Диплом жұмысының объектісі - Қазақстан Республикасының бюджет қаражаттарын жұмсалу бағыттары болып табылады.
Дипломдық жұмыста мемлекеттік қаржылық бақылауды жетілдіру бағыттары қаралған және бюджеттік мекемелердегі қызмет барысының негізгі бағдары, қаржылық бақылау қызметінің басты мәселелері және олардың шешімін табудың мүмкін жолдарын қарау ең алдыңғы қатарға қойылған.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде мемлекеттік қаржылық бақылаудың экономикалыық мәні мен мазмұны, сондай-ақ қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері, қаржылық бақылауды мемлекеттік реттеу туралы мәселелер қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарын талдау және бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындарды талдау жүргізіп, игерілмеген бюджет қаражатын бойынша ақпараттар қарастырылды.
Үшінші бөлімде тақырыптың негізгі даму мәселелері мен жетілдіру жолдары туралы баяндалған, автормен негізгі проблемалар анықталынып, шешу жолдары ұсынылды.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні мен мазмұны
Тәуелсіздікті алған кезеңнен бастап республикада әлеуметтік тәжрибедегі талаптарға жауап беретін мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін құру жөніндегі жұмыс тұрақты жетілдіріледі.
Мемлекеттік бақылау мемлекеттік басқарудың жалпы және міндетті элементтердің бірі ретінде әр түрлі бағыттарда жүзеге асырылады, бірақ мемлекет атынан және мемлекет мүддесін қорғайды. Мемлекеттік басқарудың әр түрлі аспектіде қарастыруға болады: әкімшілік, қаржы, экологиялық және т.б. Басқару облыстарының әрқайсысына өзінің бақылау қызметі сәйкес келеді: әкімшілік, экологиялық және т.б.
Мемлекет әрқашан қаржыны басқарудың тиімді жүйесін, тиісінше, қаржылық бақылаудың тиімді жүйесін құруға ұмтылған, өйткені оған елдің әл-ауқаты байланысты.
Елдің қаржы қызметінің ажырамас құрамдас бөлігі, экономика мен қаржы жүйесінің қалыпты қызмет етуінің маңызды шарты қаржылық бақылау болып табылады. С.М.Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А.Адамбекова, Р.С.Парманова авторларының пікірінше,қаржылық бақылау - заңдылықтың қабылданған стандарттарынан, мемлекеттік меншікті басқарудың орындылығы мен тиімділігіндегі ауытқуларды анықтауға бағытталған басқарудың негізгі қызметтерінің бірі, мұндай ауытқулар туындаған жағдайда оның жұмысы тиісті түзету шараларын уақытында қолдануға бағытталған[2]. Жалпы алғанда, қаржылық бақылау экономиканы басқарудың дербес қызметі бола тұрып, басқару объектісіне ықпал нақты нәтижелерін қабылдаған шешімдердің талаптары мен нормативтік бұйрықтарымен салыстыруда ол басқару циклінің маңызды кезеңі болып табылады, ал бұзушылықтар жағдайлары болған кезде мұндай ауытқуларды жоюдың қажетті шаралары қолданылады.
Әрбір мемлекет үшін, қаржылық қызметін ұйымдастыру мен жүзеге асыруға қатысты барлық бұйрықтардың нақты болуы мен орындалуы маңызды. Бұл жеке органдар мен олардың лауазымды тұлғаларға, қаржы қызмет саласындағы басқа да субъектілер - жеке және заңды тұлғаларға қатысты. Сол сияқты, мемлекет үшін мемлекеттік ақшаның үнемді, тиімді және оңтайлы қолданылуы өте маңызды. Мемлекет өзінің шығындарын азайтуға ұмтылуы қажет, өйткені шығындар көп болған сайын, қосымша табыс қажет, яғни қосымша салықтар, қарыздар, алымдар және т.б. Бұл тұрғыдан С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельниковтың пікірлеріне жүгінетін болсақ, қаржылық бақылау - қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызмет және қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі болып табылады [3].
Мемлекет өзінің ақшасын түрлі ұрлықтан сақтауға, жемқорлық сияқты құбылысты жоюға ұмтылады. Қаржылық бақылаудың болмауы, қаржыға экономикалық санат ретінде тек бөлу қызметі емес, сонымен қатар бақылау қызметі тән екендігімен түсіндіріледі. Осыған байланысты, өзінің қызметтерін атқару үшін мемлекет өзінің қаржы құралдарын қолдануы,осы міндеттерді орындау барысында, оның көмегімен оған бақылау жүргізуді білдіреді. Негізінен, мемлекеттік қаржылық бақылау саласының зерттеушілері С. Қуашбаевтың, Ә.М. Жұмановтың пікірлері бойынша, қаржылық бақылау - бұл барлық деңгейдегі билік пен осы мекемелер үшін арнайы құрылған заң шығарушы және атқарушы органдардың бақылауы мақсатында жүзеге асырылады 4]. Қаржылық бақылау елдің қаржы қызметінің маңызды бағыты болып табылады. Сонымен қатар, ол бүкіл қызметті, оның әрбір элементін қамтиды.
Мемлекеттік қаржылық бақылау кең мағынасында - бұл келесілерді анықтау, алдын-алу мен заңсыздыққа жол бермеу жөніндегі мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қызметі:
1. мемлекеттік ақшаны басқаруда және мемлекетке тікелей немесе жанама материалдық залал келтіретін басқа да материалдық ресурстарды басқарудағы қателіктер мен қиянат келтіру;
2. қаржы, оның ішінде бюджеттік заңды сақтамау;
3. мемлекеттік органдардың қаржы қыметін басқарудың жүйесін ұйымдастырудағы кемшіліктер (оның ішінде ішкі бақылау).
Мемлекеттік қаржылық басқарудың мәні қаржы тәртібінде бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюды қамтамасыз ету, сонымен қатар олардың туындау факторларын талдау және болашақта оларды болдырмау шараларын әзірлеу.
Мемлекеттік қаржылық бақылау жағымсыз құбылыстарды уақытында анықтауға, жоюға мүмкіндік береді, нәтижесінде елдің экономикалық және әлеуметтік дамудың жолын анықтайды.
Қаржылық бақылаудың белсенді, шығармашылық ұйымдастырылған рөлі өзінің жеке қызметтерінде анықталады. Әлеуметтік жүйенің қалыпты іс-әрекетін қамтамасыз ететін фактор ретінде, бақылау қызметі: ауытқуларды анықтау, ауытқу себептерін талдау, бақылау объектісінің қызметін түзету, превенция және құқық қорғау қызметтері арқылы қоғамдық қатынастарға ықпал етудің құқықтық құралдарын қолданады.
Ауытқуларды анықтау қызметі қызметтердің кең спектрінен тұрады. Бұл - мемлекеттік бюджеттің қаражатын қолдану кезінде заңдарды орындауда ауытқуларды белгілеу; бюджеттің шығынды бөлігін қолдану мен табысты бөлігін құруда ауытқулар; министрліктер, ведомстволар, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қызметіндегі ауытқулар.
Ауытқулардың себептерін анықтау қызметі. Бұл қызмет ауытқуларға жауапты персоналды белгілеу, белгілі бір ауытқуларды анықтаған фактілерді зерттеуді білдіреді.
Түзету қызметі. Бюджетті құру және атқару үдерісінде, сонымен қатар кәсіпорын мен ұйымның қаржы-шаруашылық қызметі үдерісінде анықталған ауытқуларды жою бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Превенция қызметі. Бақылау қызметінің тиімділігін күшейтудің негізі мен дамудың маңызды алғышарты құқықтық бұзушылықтың алдын алу үшін насихаттық жұмыс болып табылады. Алдын алудың мақсаты - жаңа құқыққа қайшы келетін іс-әрекеттерді болдырмау мақсатында құқық бұзушылықтың себептерін анықтау мен оларды жою, қоғамда олардың деңгейін төмендету.
Бақылау қызметінде субъектілердің әр түрлілігіне қарамастан олардың барлығы белгілі дәрежеде алдын алушылық шараларды жүргізеді. Превенция мақсаттары келесідей үдерістің нәтижесінде жүзеге асырылады:
а) құқық бұзушылық пен кінәлі тұлғаларды анықтағанда бақылау қызметін жүзеге асыру үдерісінде;
б) бақылау нәтижелері бойынша қабылданған құқықтық актілерді жүзеге асыруда, онда құқық бұзушылыққы ықпал ететін жағдайларды жою бойынша ұсыныстар берілген;
в) бақылау органдары нақты алдын алушылық шараларын жүзеге асыруда.
Құқық қорғау қызметі. Елдегі органдардың бақылау қызметі едәуір дәрежеде құқық қорғау қызметі болып табылады. Заңдылықты қамтамасыз ету құралы ретінде бұл қызмет лауазымды тұлғалар мен азаматтардың, кемшіліктер мен бұзушылықтарға кінәлі тұлғалардың заңға қарсы іс - әрекеттерін жоюға бағытталған және заң жауапкершілігін тарту, сонымен қатар осы субъектілерге мемлекеттік немесе қоғамдық ықпал ету шараларын қолданумен байланысты.
Қаржылық бақылаудың негізгі мақсаттары:
1. қаржы заңдылығын бұзу фактілері немесе қаржылық құқықтық қатынастар қатысушыларының өзінің міндеттерін сапасыз орындау фактілерін анықтау;
2. кінәлі адамдарды табу мен оларды заң жауапкершілігіне тарту;
3. қаржылық тәріптің бұзушылықтарын жою және осы бұзушылықтардың салдарын жою.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың мақсаттары келесідей негізгі міндеттерді жүзеге асыру мен қамтамасыз етіледі:
1. қаржылық заңдылықтың сақталын қамтамасыз ету;
2. мемлекеттік ақшалай қорларды құру, бөлу және қолдану ұйымдастырумен байланысты, қаржы органдарына өздерінің қызметтерінің дұрыс жүзеге асырылуына жәрдемдесу, сонымен қатар елдің ақшалай жүйесінің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету;
3. мемлекеттік ақшалай қаражатты заңды, мақсатты және оңтайлы қолдануды, сонымен қатар олардың сақталуын қамтамасыз ету;
4. қаржы мекемелерінің мемлекет алдындағы өздерінің қаржылық міндеттерін толығымен және уақытында орындалуына жәрдемдесу;
5. қаржы тәртібінің бұзуылықтарын жою және алдын алу.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін жүзеге асыру нәтижесінді заңдылықтың бір жағына айқындайтын қаржы тәртібі күшейе түседі. Қаржы тәртібі - бұл мемлекеттік қаржылай қаражат құру, бөлу және қолданудың белгіленген алғышарттары мен тәртібін сақтау, сонымен қатар мемлекет алдында қаржы міндеттемелерін атқару.
Қаржылық бақылау жүйесі, жалпы алғанда, келесідей элементтерден тұрады:
1. бақылау субъектісі (кім бақылайды);
2. бақылау объектісі (кімді бақылайды);
3. бақылау заты (нені бақылайды);
4. бақылау қағидалары;
5. бақылау әдісі (әдістеме);
6. бақылау техникасы және технологиясы;
7. бақылау нәтижелері бойынша шешімдерді қабылдау;
8. бақылау тиімділігін бағалау.
Өзінің кең мағынасында қаржылық бақылау мемлекеттік, сонымен қатар жеке қаражатқа қатысы бар. Бірақ елдің қаржы қызметіне қатысты мұнда сөз тек мемлекеттік қаржылық бақылау туралы болуы мүмкін.
Бірақ мемлекеттік бақылау бақылау тек мемлекеттік қаржы органдарымен ғана жүзеге асырылады деген сөз емес. Шет елде мемлекет қаржылық тексеруді жүргізу үшін мемлекеттік емес ұйымдарды тартумен айналысады. Мұндай бақылау тәуелсіз қаржылық бақылау деп аталады.
Заманауи тәжибеде мемлекеттік құрылыс қаржылық бақылауды жүзеге асыруда белсенді және тікелей қатысатын, қоғамның арнайы дербес ұйымдар жүйесін дамытуда кең қолданысқа ие болады. Бұл үрдістегі әкімші рөлді саяси партиялар мен қозғалыстар, үкіметтік емес ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер және т.б. алады.
Осылайша, мемлекеттік қаржылық бақылаудың субъектілері бақылауды жүзеге асыратын тиісті билік өкілеттіктері бар тікелей мемлекеттік органдары, немесе мемлекеттің атынан, немесе мемлекеттің тапсырысы бойынша іс-әрекет ететін мемлекеттік емес субъектілер болып табылады, олардың билік өкілеттіктері осы тапсырыс негізінде туындайды. Яғни тексерілетін объект үшін ол мемлекеттік бақылаушының рөлі ретінде болады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар, ең алдымен, мемлекет алдында өздерінің қаржы міндеттемелерін атқаруды тексеру тұрғысынан, оның ішінде бюджеттік бағдарламалар аясында алынған мемлекеттік қаражатты мақсатты және тиімді қолдану мен салықтарды төлеу бойынша міндеттемелер саласында ерекше орын алатын мемлекеттік қаржылық бақылаудың объектісі болып табылады. Тексеру осы объектілердің қаржы заңдарының бұйрықтарын орындау тұрғысынан жүзеге асырылады, яғни заңның сақталуын тексеру.
Мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер тек заңға сәйкестігіне ғана емес, сонымен қатар меншік нысаны бойынша мемлекеттік болып табылатын ақшалай қаражатты жұмсаудың оңтайлылығын тексереді және қаржы нәтижелілігі тұрғысынан істі жалпы жүргізуді бақылайды.
Мемлекеттік органдар елдің қаржы органының жүктелген қызметтерін дұрыс және тиімді атқарылуына қарай тексеріледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың заты қаржы субъектілері ретінде өздерінің міндеттемелерін сақтау жағынан осы бақылау объектілерінің жүріс тұрысы болып табылады.
Қаржылық бақылау затының кеңдігі осы бақылау объектісі ретінде қандай орган болғанына байланысты: мемлекеттіңк немесе мемлекеттік емес субъектілер. Егер қаржылық бақылау объектісі мемлекеттік емес ұйым болса, онда бақылаудың мақсаты мемлекет алдындағы өзінің қаржы міндеттемелердің сақталуы болып табылады. Шаруашылық қызмет сұрақтары, жеке меншік иелігіндегі ақшалай қаражатты оңтайлы және тиімді бөлу мен қолдануға қатысты тексерілмейді.
Егер қаржылық бақылаудың объектісі мемлекеттік кәсіпорын немесе мекеме болатын болса, онда бақылау ауқымы кеңейе түседі - мемлекет алдында өздерінің міндеттемелерін орындаудан басқа, ақшалай операциялардың тиімділігі мен орындылығына тексеріледі, өйткені мемлекет сол кәсіпорындар мен мекемелердегі ақшалай қаражаттың меншік иесі болып табылады және ол қаражаттың заңды, тиімді және оңтайлы қолданылуы аса маңызды.
Азаматтар әдетте қаржылық бақылаудың объектісінің салық төлеушілері болып табылады, яғни бұл бақылаудың пәні мемлекет алдында салық міндеттемелерді орындау болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың пәні ақша немесе бақылау объектісінің шаруашылық қызметі емес, мемлекет алдында өзінің міндеттемелерін орындау болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың мақсаттары мен міндеттеріне жетудің негізгі шарты жалпы бақылау қызметін қамтитын негізгі ережелер болып табылатын қағидаларды сақтау болып табылады.(Сурет 1.)
Сурет 1.Қаржылық бақылаудың қағидалары
Алынған көзі. С.М.Өмірбаев, С.Ж. Ынтықбаева, А.А.Адамбекова, Р.С.Парманова. Мемлекеттік бюджет - Алматы, 2012 ж [2].
Тәуелсіздік қағидасы. Қаржылық бақылау органдары тексеретін заңды және жеке тұлғалармен байланысты ұйымдастырушылық, функционалдық, материалдық және басқа сипаттағы тәуелсіздікке ие болуы қажет. Тәуелсіздік қаржылық бақылау органдарының қызметін реттейтін заңда бекітілуі қажет.
Тәуелсіздік белгілері бір құқықтар мен міндеттемелердің нақтылығы мен баламалылығымен сипатталады. Ол мемлекеттік бақылаушыларға дербестік пен бастаманың жоғары дәрежесінде жұмыс істеуге, ақиқат қорытынды беруге мүмкіндік береді. Мұнда әрбір мемлекеттік бақылаушы өзінің ой-пікірінде қызметкерлері, басшыларына тәуелсіз болуы қажет.
Мемлекеттік қаржы бақылаушыларының тәуелсіздігінің маңызды кепілі жоғары лауазымды еңбекақы, тиісті әлеуметтік қамсыздандыру, құқықтық мәртебенің кепілдіктері, мемлекеттік қорғау шаралары, өтемеқы және т.б. болуы мүмкін.
Тәуелсіздік факторы сол сияқты, қаржылық бақылау органдары қаржыландыру көздері болып табылады: жүйенің қаржыландырылуы бюджеттік болуы тиіс және жеке тармақпен белгіленуі қажет.
Мамандар арасында келесідей көзқарас қалыптасқан, яғни қаржылық бақылау органның тәуелсіздігі төмендегілерді анықтауға құқылы:
oo өзінің қаржылық қызметінің пәнін;
oo бақылау әдістерін;
oo есептердің мазмұны мен нысандарын. Мұнда бақылау басқа органдардың тарапынан жүргізілу мүмкіндігі бар.
Жариялылық қағидасы. Қаржылық бақылаудың жариялылығы - заманауи демократиялық қоғамның қажетті белгісі, өйткені бақылау қоғамды мемлекеттік басқарудағы істердің нақты жағдайы туралы ақпарат береді.
Жариялық қағидасы қаржылық бақылау органы қызметінің ашықтығын, әрбір азаматтың бақылау қызметінің нәтижелері туралы ақпаратқа қол жетімділігін қарастырады. Баспасөзде тексерулердің нәтижелері бойынша есеп материалдары туралы ақпаратты ғана емес, сонымен қатар бақылаушылардың қорытындыларына, оның ішінде қаржылық тәртіп бұзушыларды жою бойынша қабылданған шараларды белгілеумен атқарушы билік органдарының ресми жауаптары да айқындалады. Бақылау материалдарын жариялау үшін бақылау органдарының бұқаралық ақапарат құралдарымен тығыз байланыс орнатулары қажет (радио, теледидар т.б.).
Осының барлығы қаржылық тәртіп бұзушылар үшін тек құқық қорғау органдары алдында ғана емес, сонымен қатар қоғам алдында жауап беруге мүмкіндік береді, барлығының алдында олардың сенімсіздігін көрсетеді, олардың абыройын бұзады. Бақылау нәтижелерін жариялау қоғамда оның пайдасы мен қажеттілігі туралы тұрақты пікірдің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Заңдылық қағидасы. Мемлекеттік қаржылық бақылау өзінің бастамасын Қазақстан Республикасының заңынан алады. Қаржылық бақылау органдарының қызметі қатаң түрде заңға және нормативтік - құқықтық актілерге сәйкес болу қажет және бақыланатын субъектілердің тарапынан ешқандай зомбылықты болдырмау қажет.
Заңдылық қағидасы келесілерді қарастырады:
oo мемлекеттік қаржылық бақылаудың нормативтік - заң базасы мен Қазақстан Республикасы заңының сапасы, яғни қоғамдық дамудың мақсаттарына сәйкес келуі, мемлекеттік қаржы базасын күшейту және үдету;
oo қаржылық бақылау органдары, олардың өкілдері, сонымен қатар олармен құқықтық қатынастары бар барлық ұйымдардың құқық нормаларын сақтауы.
Жалпы, мемлекеттік қаржылық бақылаудың заңдылығы мемлекеттік бақылаушылармен қатар бақыланатын субъектілерді қамтитын жүйелі түсінік.
Ақиқаттылық қағидасы. Бақылаушылардың қорытындылары, сонымен қатар тексерулерді жоспарлау мен тексеруде қолданылатын тәсілдемелердің қандай да теріс түсінігі болмауы қажет. Осылайша, бақылау шараларын жоспарлау мен оларды өткізуде тексеретін объектілердің қызметінде қандай да бір жағымсыз аспектілердің болуы туралы жалған сенімнің болуына жол бермеу.
Тексерулердің нәтижелері бойынша қорытындылар сапалы ақпараттан тұратын тиісті деректер, материалдарымен негізделіп, расталуы қажет. Мұнда ақпараттың сапасы туралы келесідей критерийлер бойынша бағалауға болады: қажеттілігі, жеткілікті болуы, шынайлығы, уақыттылығы, талдамалылығы, ұйымдастырушылығы.
Жауапкершілік қағидасы. Бұл қағиданы екі аспектіде қарастыруға болады:
oo бақылаушылардың жауапкершілігі - әрбір бақылаушы өзіне жүктелген бақылау қызметтері мен тапсырмалары үшін жауапты болуы қажет (әкімшілік, тәртіп және т.б.). жауапкершілік әрбір атқарылған бақылау қызметіне қатысты белгіленуі қажет, нақты субъектіге ресми негізде бекітілуі тиіс. Басқа жағдайда субъект бақылауды қажетті мөлшерде жүргізбейді. Мемлекеттік бақылаушылардың жауапкершілігінің маңызы өте зор, өйткені мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік пен қоғамдық әл - ауқат олардың жұмысына, қорытындыларына тікелей байланысты.
oo бақыланатын объектілердің жауапкершілігі - ммлекеттік қаржыны басқаруда анықталған қателердің кінәлі тұлғалары өздерінің жасаған заң бұзушылықтарына қарау жауапкершілігі болуы қажет.
Теңгерімділік қағидасы. Бұл қағида жауапкешілік қағидасымен байланысты. Теңгерімділік дегеніміз, бақылау субъектісіне атқару үшін қаражатпен қамтамасыз етілмеген бақылу қызметтеріне қатысты нұсқама бермеу. Белгілі бір қызметімен байланыссыз қаражат болмауы тиіс. Басқаша айтқада, бақылау субъектісінің міндеттемелерін анықтауда құқықтар мен мүмкіндіктердің тиісті көлемі анықталуы тиіс.
Жүйелілік қағидасы. Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары жүйесінің болуын қарастырады. Бірақ жүйені құрастырушы элемент біреуден көп болуы мүмкін, яғни жүйе бағынушылықтың біріңғай иерархиялық конструкциясы ретінде болуы міндетті емес. Билік буынын желісінде туындайтын бақылау органдарының салыстырмалы дербестігіне жол беріледі.
Барлық қағидалар өзара байланысты, олардың үйлесімі нақты жағдайларға байланысты.
Заманауи қоғамда демократялық үрдістердің дамуы мемлекеттік қаржылық бақылауды ұйымдастыруға қолданатын тәсілдемелерді түрлендірді. Осылайша, бүгінгі таңда оның белсенді қатысушылары жеке негізде, сонымен қатар заңды тұлғалар негізінде үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері болып табылады [5].
Қаржылық бақылау мемлекеттің қаржы саясатын жеңісті іске асыруға ықпал етеді, халық шаруашылығының барлық сфералары мен буындарында қаржы ресурстарын қалыптастыру процесі мен тиімді пайдалануын қамтамасыз етеді. Бұл қадағалау емес, құнды бөлу мен экономикалық және әлеуметтік мүдделерді қамтамасыз ету сферасында қаржылық қатынастардың дұрыстылығы мен заңдылығын сақтауды тексеру, оларды қаржы қатынасы облысындағы кәсіпқолардың бағалауы.
Қаржылық бақылаудың ерекшелігі оның ақшалай нысанда іске асырылатындығы мен бақылаудың басқа нысандарымен (әкімшілік, құқықтық, техникалық) байланыстылығында.
Қаржылық бақылау мемлекеттің немесе басқа шаруашылық субъектілерінің қаржы саясатын іске асыруға әсер етуге, сонымен қатар халық шаруашылығы салаларында қаржы ресурстарын қалыптастыру процесі мен тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған.
Қаржы жүйесі республикалық, аймақтық деңгей мен заңды тұлға деңгейін қамтитындықтан, қаржылық бақылау көп деңгейлі және жан-жақты болып табылады. Ол мемлекет пен басқа экономикалық субъектілердің мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етеді.
Объективті сипатпен қатар, басқарудың кез келген деңгейіндегі субъективизм элементтерін мазмұндай алады, дегенмен ол нақты және әрекетті, дауысты, риясыз, әмбебап, алдын алушы сипатта болуы керек. Нарықтық экономикада қаржылық бақылаудың рөлі анық және оның мәні талассыз.
Қаржылық бақылау нақты мақсаттар мен тапсырмаларға ие:
1. Әрекеттегі заңдылық пен нормативтік актілердің сақталуын тексру және олардың сақталуын қамтамасыз ету.
2. Мемлекеттік ақшалай қаражаттардың заңдылығын, мақсаттылығы мен ұтымды пайдаланылуы мен олардың сақталуын қамтамасыз ету.
3. Қаржы қатынасы субъектілерінің мемлекет алдындағы өз міндеттемелерін толық және уақтылы атқарылуына әсер ету.
4. Шаруашылық субъектілеріне шығындар есебінен есептеулерінің дұрыс әдістемесін, бухгалтерлік есепті жүргізу деңгейін енгізу.
5. Кәсіпорындар,мекемелер, ұйымдар иеліндегі ақшалай ресурстардың құралу және пайдаланылу дұрыстығын тексеру.
6. Салықтарды, инвестицияларды, жалақыны, зейнетақыны төлеу бойынша есептелген қаржылық міндеттемелерінің орындалуын тексеру.
7. Кассалық әне есеп пәндерінің, қаржылық операциялар, есептер мен төлемдер тәртібінің сақталуын, ақшалай қаражаттардың сақталуын тексеру.
8. Қаржы пәнінің бұзылуын жою және алдын алу.
9. Қаржы ресурстарының өсуінің, материалдық және ақшалай қаражаттарды тиімдірек және үнемдірек пайдаланудың,шығындарды төмендетудің, пайда мен тиімділікті өсірудің ішкі резервтерін анықтау.
10. Қаржы ресурстарына қажеттілік пен оларды қаағаттандыру үшін құрылған қорлар мөлшері арасында балансты белгілеуге көмек.
11. Бюджет алдындағы қаржылық міндеттемелерді орындаудың уақыттылығы мен толықтылығын тексеру.
12. Сыртқы экономикалық қызметтің жоғары қайтарымдылығын, оның ішінде валюталық операциялар бойынша кірісті қалыптастыруға көмек.
13. Қаржылық құқықтық қатынасқа қатысушылардың өз міндеттемелерін бұзу фактілерін анықтау.
14. Айыптыларды анықтау және оларды заңмен белгіленген жауапкершілікке тарту.
15. Қаржы пәнін бұзушылық пен осы бұзушылықтың салдарын жою.
Қаржыны микро және макро деңгейде басқару барысы, қателіктерді жою немесе болдырмау, экономикалық субъектілердің қызметін жақсарту барысы туралы нақты ақпаратты уақтылы алу - қаржылық бақылаудың негізгі мақсаты болып табылады.
Егер бұзушылық анықталса, лауазымды тұлғалар мен азаматтарға, ұйымдарға әсер ету шаралары қолданылады, мемлекет пен ұйымға келтірілген залалдардың орнын толтыру, нарықтық экономиканың алдыңғы қатарлы принциптері ретінде келісім шарт қатынастары және экономикалық жауапкершілік принциптері негізінде қамтамасыз етіледі. Егер де бұрмалаушылықтар анықталмаса, онда қаржылық бақылау органдары оң қорытынды жасайды.
ҚР қаржылық бақылау деңгейі жетілдіруді талап етеді, өйткені қаржылық бұзушылықтар саны мен осының салдарынан жоғалтулар көлемінің өсуі байқалады.
Қаржылық бұзушылық қатарына төмендегілерді айтуға болады:
oo салық заңдылығын бұзу және көлеңкелі экономикаға кету;
oo жеке қатынастарда түзілген бюджеттік қаражаттарды дұрыс пайдаланбау;
oo құрылтайшылардың құқықтарына нұқсан келтіру және т.б.
Қаржылық бақылауды жетілдіру кез келген деңгейдегі экономикалық субъектілердің қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді.
Қаржылық бақылауды жүргізгеннен кейін қолданылатын экономикалық санкциялар өндірістің тиімділігін көтеруге бағытталған экономикалық әсер ету шаралары, қаржы механизмдерінің тетігі болып табылады.
Қаржы жүйесінде жиі жүргізілетін реформалар қаржылық жауапкершілікті нығайту, бақылаудың жүргізілетін акциялардың тиімділігін көтеру, сакциялар санын азайту, бірақ олардың әрекеттерінің нәтижелілігін көтері бойынша мәселелерді шешуге тырысады.
Қаржылық бақылаудың күшеюіне қарамастан қаржы пәнін, қаржы заңдарын бұзу салдарының ұлғаю тенденциясы байқалады;жеке және әсіресе мемлекеттік меншікті пайдалануда белгілі тұлғалардың жеке экономикалық мүдделерінің болуы салдарынан теріс пайдаланушылық жиіледі. Қаржылық бақылау шаруашылық өмірде болуы мүмкін негативті көріністер үшін кедергі ретінде аса қажет.
Мұнда маңызды рөл мемлекетке беріледі. Ол қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік әділдікті қорғауды, қоғамдық өнім қозғалысының барлық саласында экономикалық процестерді реттеу құрлы ретінде қаржылық бақылау нысандарын, әдістері мен ұйымдастыруды тұрақты жетілдіре отырып қаржының бақылау функциясының мүмкіндіктерін пайдалануы керек.
Қазақстан Республикасында каржылық бақылаудың алдында қоғамның экономикалық өмірінің әртүрлі сегменттерінде жеткілікті, күрделі, әртүрлі тапсырмалар қойылады. Шаруашылық басқарма деңгейі жоғары болған сайын, бақылауды ұйымдастыруға қойылатын талап жоғары және тапсырма күрделі болады.
Қаржылық бақылау объект ретінде қаржы ресурстарын ақшалай қаражаттар қоры нысанында қалыптастыру және пайдалану процестерін, сонымен қатар, құндық категориясы болғандықтан, жалақы төлеумен, өнімнің өзіндік құнымен,пайдамен, негізгі және айналым капиталымен, инвестициямен, бартерлік мәмілелермен байланысты ақша қатынасының кең шеңберін қарастырады.
Қаржының бақылау функциясының объектісі болып кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер қызметінің қаржылық көрсеткіштері табылады.
Қаржылық бақылау объектілері болып мемлекет пен басқадай экономикалық субъектілердің ақшалай, бөлуші болатын қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процестері табылады және әртүрлі құндық көрсеткіштермен (мысалы, өнімді өткізу көлемі, өнімнің өзіндік құны,есептелген және төленген салықтар көлемі, баға, пайда, дивиденд және т.б.) сипатталады.
Бақылаудың басты себебі болып есепті құжат есептеледі. Оның деңгейіне бақылау саласы тәуелді болады.
Барлық экономикалық субъектілер меншік нысаны мен қаржылық ахуалына тәуелсіз бақыланады.
Қаржылық бақылаудың негізгі объектісі болып заңды тұлғалар табылады, бірақ декларацияны жеке толтыратын жеке тұлғаларға қаржылық бақылауға деген қажеттілік өсуде.
Экономикасы дамыған елдерде қаржылық бақылау мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінеді [6].
Қорыта келе, мемлекеттік бақылау мемлекеттік басқарудың жалпы және міндетті элементтердің бірі ретінде әр түрлі бағыттарда жүзеге асырылады, бірақ мемлекет атынан және мемлекет мүддесін қорғайды. Қаржылық бақылау мемлекеттің қаржы саясатын жеңісті іске асыруға ықпал етеді, халық шаруашылығының барлық сфералары мен буындарында қаржы ресурстарын қалыптастыру процесі мен тиімді пайдалануын қамтамасыз етеді.
1.2 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың сыныптамасы мен әдістері
Қаржылық бақылауды сыныптау субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс-қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, субъектілер оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге қарай ( бақылауды жүзеге асыратын органдарға немесе ұйымдарға) жалпы мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып ажыратылады. (Кесте 1.)
Кесте 1. Түрлері бойынша қаржылық бақылаудың сыныпталуы
Қаржылық бақылау
Жалпымемлекеттік
Қоғамдық
Мемлекеттік
Ведомстволық
Қоғамдық ұйымдардың: кәсіподақтардың, партиялардың, жастардың, бұқаралық қозғалыстардың, ғылыми-техникалық, мәдени-ағартушылық, шығармашылық, ардагерлердің, түрлі қорлардың бақылауы
Сыртқы
Ішкі
Ішківедомстволық
Парламенттік
(депутаттық)
Бақылау
АУДИТОРЛЫҚ БАҚЫЛАУ
1. Алынған көзі. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельников. Қаржы - Алматы, 2011 ж [3].
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау мемлекеттік және ведомстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау - бұзушылықтарды анықтау, жою және оған жол бермеу мақсатында бақылау объектілерінің Қазақстан Республикасының бюджет және өзге заңнамасын сақтауын бақылау және талдау жолымен жүзеге асырылатын бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау оны жүзеге асыратын органға қарай сыртқы және ішкі мемлекеттік қаржылық бақылау, бюджеттің тиісті деңгейіне қарай республикалық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейінде жүргізілетін бақылау болып бөлінеді.
Сыртқы бақылау - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, мәслихаттардың тексеру комиссиялары жұзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Сыртқы бақылауды:
1) республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті;
2) жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Ішкі бақылау - ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган және оны ішкі бақылау службалары жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектіне қолданылады. Бақылаудың бұл түрін мемлекеттік билік пен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекеттің қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері - Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға және бақылау жауапты мемлекеттік органдар, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, олардың ведомстволық бағыныштағы ұйымдары, бюджеттік қаржаттарды алушылар, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдендірген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай тұрпаттарға бөлінеді:
1. сәйкестікке бақылау жасау - бақылау объекті қызметінің Қазақстан Республикасының бюджет және өзге заңнамасының талаптарына сәйкестігін бағалау;
2. қаржылық есептемені бақылау - бақылау объектінің қаржылық есептемені жасауының және табыс етуінің анықтығын, негізділігін және уақтылығын бағалау;
3. тиімділікті бақылау - сәйкестікке және қаржылық есептемені бақылау негізінде жүргізілетін бағалау, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген тура және түпкі нәтижелерге қол жеткізудің мемлекеттік және бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын, көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді, байланысқан гранттарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыздарды, мемлекет кепілгерліктері мен активтерін пайдалануды бағалау, сондай-ақ мемлекеттік орган және квазимемлекеттік сектор субъектілері қызметінің экономиканың, әлеуметтік саланың немесе жеке алғанда мемлекеттік басқару саласының (сферасының) дамуына тигізетін әсерін кешенді және объективті талдау.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өкілеттігі шегінде бақылаудың төмендегідей түрлерін жүзеге асырады:
oo кешендік бақылау - бақылау объектілерінің нақты кезеңдегі қызметін барлық мәселелер бойынша тексеру және бағалау;
oo тақырыптық бақылау - бақылау объектінің нақты кезеңдегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша тексеру және бағалау;
oo үстеме бақылау - тексеріліп отырған мәселе шеңберінде бақылаудың негізгі объектімен өзара қатынастар мәселелері бойынша ғана жүргізілетін үшінші тұлғалардың бақылауы;
oo бірлескен бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары басқа мемлекеттік органдармен бірлесіп жүргізетін бақылауы.
Барлық өкілдікті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджет жобасын және оның атқарылуын сессияларда жыл сайын қарау кезінде жүзеге асырады. Өкілдікті органдардың жоспарлық-бюджеттік және салалық тұрақты комиссиялары маңызды бақылаушылық функциялары орындайды, олар алдын ала, сессия басталғанға дейін бюджет жобасын және оның атқарылуы туралы есепті қарайды.
Үкімет, жергілікті әкімшілік аппараты оларға ведомстволық бағыныштағы органдардың, соның ішінде қаржы-кредит органдарының да бақылаушылық қызметін бағыттап ғана қоймайды, сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Үкімет мемлекеттік бюджетті жасауды және атқаруды бақылайды, мемлекеттің қаржылық саясатын жүзеге асырады.
Өздерінің құзырларына сәйкес бақылаушылық функцияларды жергілікті жерлерде атқарушы органдар орындайды.
Рыноктық қатынастар жағдайларында ішкішаруашылықтық бақылау оның бұрынғы ұғымындағы өзінің мәнін жоғалтып барады: мемлекеттік кәсіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа нысандарында коммерциялық ынталандырмалар оның орнын басуы тиіс. Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп болатын әр түрлі бұзушылықтарды көбірек кепілдендіреді, өйткені іс жетістігіндегі жұмыскерлердің, кәсіпкердің жеке мүдделігі өзіне өзінің бақылау қажеттігін алып тастайды.
Жүргізу уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала бақылау, ағымдағы және кейінгі бақылау болуы мүмкін. Бақылаудың мұндай нысандары бақылаушы органдардың көбісінің қызметіне тән.
Алдын ала қаржылық бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану жөніндегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржылық тәртіпті бұзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар. Бұл жағдайда бекітуге және орындауға жататын қаржылық қызметті жүзеге асырудың негізі болып табылатын құжаттар - бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен қаржыландырудың дара жоспарларының жобалары, кредиттік және кассалық өтінімдер және т.б. тексеріледі.
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу үдерісінде, шаруашылық-қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында тауар-материалдық құндылықтар мен ақшаны жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуын, бұрын берілген ресурстардың пайдалануына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бұл бақылау шаруашылық-қаржылық операциялардың жасалу үдерісінде жүзеге асырылады.
Кейінгі (келесі) қаржылық бақылау - қаржылық операциялар жасалғаннан кейін (бюджеттің кірісі мен шығыс бөліктерінің орындалуынан кейін, шаруашылық органдарының ақшаны пайдаланғаннан кейін және т.с.с.) жүргізілетін бақылау, ол алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде анықталмаған бұзушылықтарды ашуға жетелейді. Бұл жағдайда қаржылық тәртіптің жай-күйі анықталады, оны бұзушылықтар, ескерту жолдары және оларды жою шаралары айқындалады [7].
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен, оны жүзеге асырудың құралдарымен) жүргізіледі. Нақтылы әдісті қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметі нысандарының ерекшеліктері, бақылаудың объекті мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады: тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру), инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру), қадағалау (кәсіпорында қаржылық қаражаттардың жай-күйімен жалпы танысу), тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржылық-шаруашылықтық қызмет туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың ақпараттары және басқалары. Бұл әдістерді аралық міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді. Мысалы, құжаттық тексерісте құжаттарды үстеме (ыңғайласпа) тексеру, ақшалай қаражаттар мен материалдық құндылықтарды түгендеу, сандық есепке алуды қалпына келтіру, бақылау мақсатында салыстыру және басқалары.
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады.
Алдын-ала әдістер түрлі объектілерге бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен шолып визуалды тексеру болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды. Бүкіл іс тыйым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық, бұйрық беруге саяды.
Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс (ревизия). Тексеру шоттық немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Есептемені шоттық тексеру - бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салықтық есеп-қисаптардың ақиқаттығын тексеру. Ол үшін жүзеге асырылады: бірінші кезеңде есептеменің әр түрлі нысандары көрсеткіштерінің келісушілігі айқындалады; екінші кезеңде жекелеген есептік көреткіштерді бухгалтерлік есептің тіркемелеріндегі жазбалармен салыстыру, жүзеге асырылады; үшінші кезеңде бастапқы құжаттардың мәліметтері бойынша есептік тіркелімдердің негізділіге анықталады. Мұндай дәйектілік шоттық тексерулерді бухгалтерлік есеп пен есептеменің қойылымына бақылау жасаудың өте тиімді құралы етеді және қаржылық тәртіптің бұзылуларын анықтауға және ескертуге жәрдемдеседі.
Тақырыптық тексеру - бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық-қаржылық жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалақыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау - бұл объектінің шаруашылық-қаржылық қызметіне баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге бақылаудың сыртқы органдары - банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылықтық қызметінің белгілі бір мәселелері бойынша немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен, (учаскесімен) танысу жолымен бір мәселе (тақырып) бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен тақырыптық болып келеді. Тексеру мен қарап шығудың мақсаты шаруашылық және қаржылық қызметтің жекелеген учаскесінің жай-күйін анықтау болып табылады. Камералық тексеру жергілікті орынға шықпай-ақ жүзеге асырылады және шаруашылық органның құжаттық тексеруінен бұрын болады.
Үстеме тексеру - тексеріліп отырған шаруашылық жүргізушісі субъектінің әріптестерінде немесе клиенттерінде қаржылық-шаруашылықтық операциялардың нақтылы бейнелеп көрсетілуін тексеру арқылы бұл операциялардың растыңын анықтау әдісі.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі - тексеріс - кейінгі (келесі) бақылаудың кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылықтық қызметінің барлық жақтары мен учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық қарап шығу. Тексерісті әр түрлі бақылаушы орындар, ең алдымен қаржы, сонымен бірге ведомстваға қарасты ұйымдарға қатысты мемекеттік басқару органдары жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа құзырлы органдар - жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Тексеріс объекті бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі, ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы және жоспардан тыс, кешендік болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, қаржыландырудың жеке жоспарлары ғана емес, сондай-ақ құжаттар әсіресе бастапқы ақшалай құжаттар (шоттар, төлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі. Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар ақшаны, материалдық құндылықтарды да тексереді. Толық тексеріс деп белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржылық - шаруашылықтық қызметтің әйтеуір бір жағына (мысалы, іссапардың шығындарын, әр түрлі нысаналы шығындар мен шығыстарды тексеру) бағытталады.
Тақырыптық тексерістер бір моделдегі бірнеше кәсіпорындарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстваларда қаржылық-шаруашылықтық қызметтің жеке мәселелері боынша жүргізіледі. Олар сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән-жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылы ақшаны тексеру, тексерілген объект қызметінің жоспарлық, нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және үстеме тексерулер. Көрсетілген тәсілдер тексерістің қойылған мақсаттарына қарай қолданылады.
Әрбір тексеріс пен тексеру мұқият әзірленуі тиіс, өйткені олардың сапасы осыған байланысты болады. Бұл үшін қажетті заңдарды, қаулыларды, жарлықтарды оқып-біліп зерделейді; бұрынғы тексеріс пен тексеру материалдарымен, анықталған бұзушылықты жоюдың нәтижелерімен танысады; ақпарат органдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz