Сентиментализм
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Сентиментализмнің дүниеге келуі
2. Қазақ прозасы және сентиментализм
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Сентиментализмнің дүниеге келуі
2. Қазақ прозасы және сентиментализм
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Әдебиеттануда көркемдік әдіс ұғымымен етене бағыт, ағым, стиль, әдеби мектеп, әдеби топ деген түсініктер де бар. Бұлардың барлығы да түптеп келгенде бірнеше суреткер шығармашылығына тән ортақ сипат-белгілерден туындайды. Ал ортақ белгілер дегенде, жазушының әлеуметтік идеялық, позициялық тұрғыдағы ұқсастық мәселелерін түсінген жөн.
Әдеби бағыт және ағым – көптеген жазушылардың, топтар мен мектептердің шығармашылығына тән рухани және эстетикалық ұстанымдардың, сондай-ақ, осы ұстанымдардың өзара сәйкестігіне негізделген бағдарламалық-шығармашылық мақсаттардың, тақырыптардың, жанрлар мен стильдердің жиынтығы.
Бұл терминдерді түрліше түсіндіріп, түрлі мағынада қолдану әлі де жиі кездесіп жүр. Кейде оларды бір-бірінің орнына қолданса, кейде ағымды әдеби мектеппен немесе топпен теңестіреді, бағытты көркемдік әдіспен немесе стильмен бірдей түсіну де ұшырасады. Осы тұста айта кеткен жөн, ағымдар мен бағыттардың күресі мен алмасуы кезінде әдеби үрдістердің негізгі заңдылықтары айрықша анық байқалады.
Бағыт көркемдік мазмұнның рухани-эстетикалық терең мәнін белгілейді. Бұл үлгідегі көркемдік мазмұн мәдени-көркемдік дәстүр бірлгінен, қаламгерлердің дүниетаным ұқсастығынан және олардың алдындағы өмірлік проблемалардың ортақтығынан, дәуір тудырып отырған әлеуметтік, мәдени, тарихи жағдайлардың ұқсастығынан шығады. Дегенмен, бір бағыттағы әр қаламгердің дүниетанымы, проблемаға қарым-қатынасы, оларды шешу жолдары мен тәсілдеріне қатысты түсінігі, идеялық және көркемдік концепциялары әр түрлі болуы әбден мүмкін. Соған орай бағыттың әдеби мектептер мен топтардан айырмашылығы айқындалады. Әдеби мектептер мен топтардың мүшелерін идеялық-көркемдік таным бірлігі, яғни бағдарламалық-эстетикалық тұтастық топтастырады. Ал бір бағытта бірнеше ағым, мектептің болуы ұшыраса береді. Демек, ағымдар бағыттың алуан түрлері болып табылады[1,158].
Осы кезеңге дейінгі әлемдік және ұлттық әдеби-теориялық білімдер жетістіктерін пайдалан отырып, аталған ұғымдардың өзіндік табиғаын анықтау, теориялық тұрғыдан нақты баға беру аса маңызды[2,5]. Академик Р. Нұрғали: «Қазіргі әдебиеттану ғылымында әрі актуалды, әрі даулы теориялық мәселенің бірі – әдеби ағым және әдеби әдіс проблемасы» деп көрсеткен-ді [4,206].
Әдебиеттануда көркемдік әдіс ұғымымен етене бағыт, ағым, стиль, әдеби мектеп, әдеби топ деген түсініктер де бар. Бұлардың барлығы да түптеп келгенде бірнеше суреткер шығармашылығына тән ортақ сипат-белгілерден туындайды. Ал ортақ белгілер дегенде, жазушының әлеуметтік идеялық, позициялық тұрғыдағы ұқсастық мәселелерін түсінген жөн.
Әдеби бағыт және ағым – көптеген жазушылардың, топтар мен мектептердің шығармашылығына тән рухани және эстетикалық ұстанымдардың, сондай-ақ, осы ұстанымдардың өзара сәйкестігіне негізделген бағдарламалық-шығармашылық мақсаттардың, тақырыптардың, жанрлар мен стильдердің жиынтығы.
Бұл терминдерді түрліше түсіндіріп, түрлі мағынада қолдану әлі де жиі кездесіп жүр. Кейде оларды бір-бірінің орнына қолданса, кейде ағымды әдеби мектеппен немесе топпен теңестіреді, бағытты көркемдік әдіспен немесе стильмен бірдей түсіну де ұшырасады. Осы тұста айта кеткен жөн, ағымдар мен бағыттардың күресі мен алмасуы кезінде әдеби үрдістердің негізгі заңдылықтары айрықша анық байқалады.
Бағыт көркемдік мазмұнның рухани-эстетикалық терең мәнін белгілейді. Бұл үлгідегі көркемдік мазмұн мәдени-көркемдік дәстүр бірлгінен, қаламгерлердің дүниетаным ұқсастығынан және олардың алдындағы өмірлік проблемалардың ортақтығынан, дәуір тудырып отырған әлеуметтік, мәдени, тарихи жағдайлардың ұқсастығынан шығады. Дегенмен, бір бағыттағы әр қаламгердің дүниетанымы, проблемаға қарым-қатынасы, оларды шешу жолдары мен тәсілдеріне қатысты түсінігі, идеялық және көркемдік концепциялары әр түрлі болуы әбден мүмкін. Соған орай бағыттың әдеби мектептер мен топтардан айырмашылығы айқындалады. Әдеби мектептер мен топтардың мүшелерін идеялық-көркемдік таным бірлігі, яғни бағдарламалық-эстетикалық тұтастық топтастырады. Ал бір бағытта бірнеше ағым, мектептің болуы ұшыраса береді. Демек, ағымдар бағыттың алуан түрлері болып табылады[1,158].
Осы кезеңге дейінгі әлемдік және ұлттық әдеби-теориялық білімдер жетістіктерін пайдалан отырып, аталған ұғымдардың өзіндік табиғаын анықтау, теориялық тұрғыдан нақты баға беру аса маңызды[2,5]. Академик Р. Нұрғали: «Қазіргі әдебиеттану ғылымында әрі актуалды, әрі даулы теориялық мәселенің бірі – әдеби ағым және әдеби әдіс проблемасы» деп көрсеткен-ді [4,206].
Пайдаланылған әдебиеттер
1. К.Ахметов. Әдебиеттану әліппесі: Оқу құралы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. – 184 б.
2. Ж. Ж. Жарылғапов. Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер: Монография. – Қарағанды: ЖШС «Гласир», 2009. – 400б.
3. Б. Қанарбаева. Қазақ әдебиетіндегі модернизм: Арнаулы курсқа бағытталған көмекші оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2010. – 330б.
4. Р. Нұрғалиев. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
5. З. Қабдолов. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2007. – 360 б.
6. Ж. Аймауытов. Шығармалары: Романдар, повесть, әңгімелер, пьесалар (Құраст. М. Атымов, Қ. Керейқұлов. – Алматы: Жазушы, 1989. – 560 б.
7. С. Дөнентаев. Шығармалар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1957. – 464 б.
8. Ф. Оразаев. Замана қаһарманы. – Алматы: Жазушы, 1981. – 248 б.
9. С. Торайғыров. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-т. – Алматы: Ғылым, 1993. – 200 б.
10. М. Әуезов. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 2-т. – Алматы: Ғылым, 1998. – 432 б.
11. Н. А. Соловьева. У истоков романтического метода (О взаимодействии методов в английском предромантизме).//Творческие методы и литературные направления. – Москва: Изд-во МГУ, 1987. – С.52-70.
12. Ә. Ғалимов. Бейшара қыз. //ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. – Алматы: Ғылым, 1982. – Б. 84-86.
13. Л. В. Пумпянский. Сентиментализм. //История русской литературы. М.: Л., 1947. т.4. Литература ХYІІІ в. Ч.2.с. 436.
14. П. А. Орлов. Русский сентиментализм. М.,1977.,с.268.
1. К.Ахметов. Әдебиеттану әліппесі: Оқу құралы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. – 184 б.
2. Ж. Ж. Жарылғапов. Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер: Монография. – Қарағанды: ЖШС «Гласир», 2009. – 400б.
3. Б. Қанарбаева. Қазақ әдебиетіндегі модернизм: Арнаулы курсқа бағытталған көмекші оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2010. – 330б.
4. Р. Нұрғалиев. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
5. З. Қабдолов. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2007. – 360 б.
6. Ж. Аймауытов. Шығармалары: Романдар, повесть, әңгімелер, пьесалар (Құраст. М. Атымов, Қ. Керейқұлов. – Алматы: Жазушы, 1989. – 560 б.
7. С. Дөнентаев. Шығармалар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1957. – 464 б.
8. Ф. Оразаев. Замана қаһарманы. – Алматы: Жазушы, 1981. – 248 б.
9. С. Торайғыров. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-т. – Алматы: Ғылым, 1993. – 200 б.
10. М. Әуезов. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 2-т. – Алматы: Ғылым, 1998. – 432 б.
11. Н. А. Соловьева. У истоков романтического метода (О взаимодействии методов в английском предромантизме).//Творческие методы и литературные направления. – Москва: Изд-во МГУ, 1987. – С.52-70.
12. Ә. Ғалимов. Бейшара қыз. //ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. – Алматы: Ғылым, 1982. – Б. 84-86.
13. Л. В. Пумпянский. Сентиментализм. //История русской литературы. М.: Л., 1947. т.4. Литература ХYІІІ в. Ч.2.с. 436.
14. П. А. Орлов. Русский сентиментализм. М.,1977.,с.268.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: Сентиментализм
Қарағанды - 2014
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Сентиментализмнің дүниеге келуі
2. Қазақ прозасы және сентиментализм
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Әдебиеттануда көркемдік әдіс ұғымымен етене бағыт, ағым, стиль, әдеби мектеп, әдеби топ деген түсініктер де бар. Бұлардың барлығы да түптеп келгенде бірнеше суреткер шығармашылығына тән ортақ сипат-белгілерден туындайды. Ал ортақ белгілер дегенде, жазушының әлеуметтік идеялық, позициялық тұрғыдағы ұқсастық мәселелерін түсінген жөн.
Әдеби бағыт және ағым - көптеген жазушылардың, топтар мен мектептердің шығармашылығына тән рухани және эстетикалық ұстанымдардың, сондай-ақ, осы ұстанымдардың өзара сәйкестігіне негізделген бағдарламалық-шығармашылық мақсаттардың, тақырыптардың, жанрлар мен стильдердің жиынтығы.
Бұл терминдерді түрліше түсіндіріп, түрлі мағынада қолдану әлі де жиі кездесіп жүр. Кейде оларды бір-бірінің орнына қолданса, кейде ағымды әдеби мектеппен немесе топпен теңестіреді, бағытты көркемдік әдіспен немесе стильмен бірдей түсіну де ұшырасады. Осы тұста айта кеткен жөн, ағымдар мен бағыттардың күресі мен алмасуы кезінде әдеби үрдістердің негізгі заңдылықтары айрықша анық байқалады.
Бағыт көркемдік мазмұнның рухани-эстетикалық терең мәнін белгілейді. Бұл үлгідегі көркемдік мазмұн мәдени-көркемдік дәстүр бірлгінен, қаламгерлердің дүниетаным ұқсастығынан және олардың алдындағы өмірлік проблемалардың ортақтығынан, дәуір тудырып отырған әлеуметтік, мәдени, тарихи жағдайлардың ұқсастығынан шығады. Дегенмен, бір бағыттағы әр қаламгердің дүниетанымы, проблемаға қарым-қатынасы, оларды шешу жолдары мен тәсілдеріне қатысты түсінігі, идеялық және көркемдік концепциялары әр түрлі болуы әбден мүмкін. Соған орай бағыттың әдеби мектептер мен топтардан айырмашылығы айқындалады. Әдеби мектептер мен топтардың мүшелерін идеялық-көркемдік таным бірлігі, яғни бағдарламалық-эстетикалық тұтастық топтастырады. Ал бір бағытта бірнеше ағым, мектептің болуы ұшыраса береді. Демек, ағымдар бағыттың алуан түрлері болып табылады[1,158].
Осы кезеңге дейінгі әлемдік және ұлттық әдеби-теориялық білімдер жетістіктерін пайдалан отырып, аталған ұғымдардың өзіндік табиғаын анықтау, теориялық тұрғыдан нақты баға беру аса маңызды[2,5]. Академик Р. Нұрғали: Қазіргі әдебиеттану ғылымында әрі актуалды, әрі даулы теориялық мәселенің бірі - әдеби ағым және әдеби әдіс проблемасы деп көрсеткен-ді [4,206].
Негізгі бөлім
ХYІІІ ғасырдағы еуропалық әдебиетте классицизм және рококо тәрізді көркем шығармашылық тенденциялармен қатар негізгі әдеби ағымдардың бірі болған сентиментализм қоғамдағы ағартушылық рационализм ұстанымдарының әлсіреуі кезінде туды. Өзінің атауын ағылшын жазушысы Л.Стерннің Франция мен Италияға сентименталды саяхат (1768) атты аяқталмаған романынан алған аталмыш ағым қоршаған әлемді танып білу мен адамның ақиқат дүниеге қатынасында салқын сана мен сарабдал ақылдан сезімшілдікті, жүрек әмірін немесе сезім культын бірінші кезекке қойды. Сентименталистердің ойынша, дүниедегі жамандық пен жақсылықтың, зұлымдық пен имандылықтың ең басты төрешісі - адамның сезімі. Олар өздерінің шығармашылығында сезім еркіндегі адам образын жасай отырып, өз концепцияларын адамның табиғи таза қасиеттері, шынайылығы ұғымынан өрбітті.
Кезінде З. Қабдолов сентиментализмнің теориялық мәселелерін сөз ете отырып, ағымның көркемдік дамуға тигізген оң ықпалы мен кемшілік тұстарын да бірдей көрсетуге тырысты. Зерттеуші пікірінше, сентиментализм ағымы әдеби шығармаларға көл-көсір лиризм дамытты; классицизм тұсында тым аспандап кеткен асыңқы әуенді жерге түсірді; жұрт назарын арсы-гүрсі сырт әрекеттерден гөрі адамның ішкі сырына аударыңқырады; әдеби шығармалардың классицизм тұсында ұмыт қалған прозалық түрлерін туғызып, оларға әжептәуір табиғи, шыншыл сипат берді. Сөйте тұра сентиментализм классицизммен күресте біраз қажет нәрседен айрылып та қалды: әдебиеттегі ірі тақырыптардан аулақ әкетті;тіршіліктегі ұсақ-түйек, күйкі жайлармен көбірек әуестенді; адамның жеке қара басына ден қойыңқырап, қоғамдағы халықтық мәні бар келелі мәселелерден сырт қалып қойды. Сөйтіп, бұл ағымның ғұмыры да онша узаққа бармады [5,342]. Қарап отырсақ, ғалым тұжырымдарында өз дәуірінің салқыны байқалмай қалмайды. Әйтсе де бұл байламдарда ағымның түйінді-түйінді мәселелері қамтылған[2,291].
Еуропа әдебиетін зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, батыс Еуропаның жазба әдебиетіндегі сентиментализм ХYІІІ ғасырдың екінші жартысына ағылшындық Лоренц Стерннің Франция мен Италияға сентименталдық сапар атты романынан басталған. Стерннің ықпалымен, ХYІІІ ғасырдың екінші жартысында, Франция әдебиетінде сентименталды роман жанрын қалыптастырып, ағартушылық бағыт ұстанған Жан-Жак Руссо Юлия, или Новая Элоиза атты романы арқылы, көркем әдебиеттегі сентиментализмді қалыптастырды. Әлем әдебиеті онымен Руссо шығармасы арқылы танысады. Оның трактаттарын сентименталист жазушылар өздеріне бағыт-бағдар ретінде ұстану арқылы, адамның ішкі сезімін шеберлікпен қозғап жүрек сезімін нәзік сөйлете алатын дәрежеге жетеді. Сондықтан Руссо туындылары оқырманның көңіліне аяныш тудыра алатындығы үшін де құрметтелді. Сол ғасырда өмір сүріп ағылшын әдебиетінде ағартушылық бағыт ұстанған Ричартсон Памела или Вознагражденная добродетель деп аталатын хат түріндегі сентименталды романын Руссоның ықпалымен жазады. Бұл бастама Гетенің Жас Вертердің азабы атты сентименталды романын жазуға себепкер болып, неміс әдебиетінің абыройын асырды.
Ал орыс әдебиетіндегі сентиментализм, Еуропа әдебиетіндегі осы сентиментализмнің негізінде пайда болады. Оған ықпал еткен ХYІІІ-ХІХ ғасырдың басында орыс және еуропа әдебиетінде аударма өнерінің дамуы нәтижесінде Ж.Ж. Русссоның, Томсонның, Ричартсонның, Гетенің повестері орыс тіліне аударылып, орыс қоғамында қозғалыстар тудырады да, кейін ол жазба әдебиетіндегі ортақ байланыстар ретінде дамиды. 1789 жылы П.Ю.Львов Российскую Памелу или историю Марии, добрдетельной поселянки деген романын жазады. Кейін ол Ресей әдебиетіндегі сентименталды романдардың басы болып саналады. Оны И.М.Карамзиннің Бедная Лиза повесі мен А.И.Клушиннің Несчастный М-в деп аталатын туындылары жалғастырады[3,40].
Сентиментализм бірқатар елдерде танылып үлгергенімен, тарихи даму үрдісі сентиментализмге тән сезімталдықтың дүниені өзгертушілік қабілетіне деген сенмінің біртіндеп сөнуіне әкелді. Сезімталдық қасиеті әлеуметтік және жеке адам жарасымы болудан гөрі, сезім иесінің оңашада рухани жан дүниесінің іштей ләззаттанып, қиялдану тәсіліне айналды.
Сентименталистік шығармалар көбейген сайын, сентиментализмнің көркем әдебиеттегі маңызына күмән келтіріп, оның қалайда бір қоғамдық ой-пікір тудыратындығына сенбейтіндер көбейеді. Ол пікір 1960 жылға дейін жалғасады. Мәселен, 1966 жылы Софияда өткен халықаралық конгресте баяндама жасаған Х.Грассхофа: Сентиментализм ешқандай ағымға жатпайды. Адамның ішкі жан күйзелісі мен толғанысынан, романтикадан немесе реалистік өтпелі сезімнен сентиментализм іздеуге бола ма? десе, Н.Д.Кочеткова Литература русского сентиментализма деп аталатын зерттеуінде, сентиментализм терминін предромантизммен байланыстыруға қарсы болады. Л.В.Пумпянский: Сентиментализм есть предромантическое направление, связанное с совершенно отчетливым морально-общественным мировозрением, мировозрением демократии, вступающей в глубокий конфликт с окружающим ее сословно - абсолютистским обществом и его государственностью - дейді[13,436]. Н. К. Пиксанов оған қарсы мынадай пікір айтады: Мировоззрение сентименталистов - идеалистическое, взгляды умеренно- либральные, консервативные, в последнем счете реакционные. Орыс әдебиетінің тағы бір зерттеушісі П. А. Орлов былай дейді: Утрата чувствительности пагубно отражается на всякого рода союзах, начиная с семьи и кончая государством. Среди чувств на первом месте у сентименталистов стояло сострадание, то есть способность трогаться несастиями другого и не только трогаться, но стремиться облегчить их [14,268].
Сентименталистер көз жастарын көлдете отырып, қоғамдық әділетсіздікті өзгерту керектігіне назар аударғылары келеді. Жамандықтың бәрін күш қолдану арқылы жеңу мүмкін емес, адамдардың аяныш сезімін оятып, жанын жылата отырып діттеген мақсатқа жетуге болады деген талап қоя отырып, идеалистік бағыт ұстанып, романтик ақын-жазушылардың шығармаларынан көрінеді. Өз бетінде көркем жанр бола алмаса да, көркем шығарманың сюжеті мен композициялық құрылысын құрастыруда, образ сомдауда оны ақын-жазушылар айналып өте алмайды. Олай болса, оның қолданылар ауқымы мол. Көбінде көркем шығарманы жаратушы суреткерлердің ішкі жан дүниелерінің нәзіктігі мен сезімталдығына байланысты күш алып отырады. Шығарманың көркемдік шындығы жанды тебірентіп жанарға жас үйіретіндей болуы керек. Жазушының шеберлігіне қарай, шығармада баяндалатын жағдай, табиғат суреттерімен, кейіпкердің ішкі сезім толқындарымен тығыз байланыста баяндалып, басынан өтіп жатқан мұңлы, қайғылы жағдайлармен астасып әсерлі болса ықпалдылығы артады[3,41].
Біздің назарымызды ерекше аударатын жағдай - сентименталистік ағымына етене делінетін принциптердің қазақ прозасының қалыптаса бастаған уақыттарынан-ақ анық көрінетіндігі. ХХ ғасырдың басындағы бірнеше жазушылардың шығармашылығынан байқалатын писсемистік әуендер мен күйреуіктік сарын қазақ әдебиетінде символистік, сентименталистік ағымдардың да орын тебе бастауымен байланысты. Зерттеуші Ф. Оразаев 1920 жылдар әдебиетіндегі басты сарындарды анықтауға көңіл бөлген болатын. Ол: Біріншісі - символистік пессимистік сарын. Екіншісі - романтизм сарыны. Үшіншісі - сыншыл реализм сарыны. Келешекті болжай алмаған, өткенмен қоштасқысы келмейтін пессимист жазушылармен күрес жүргізе отырып, қазақ совет әдебиеті ірге тасын берік қалады,- дейді[8,108]. Ғалым тікелей сентиментализмнің белгілерін көрсетпегенімен, аталмыш ағымның ілкі белгілерін тануға біршама жақындап келген. Қазақ әйелінің ауыр тағдырын, мүсәпір халін бейнелеген алғашқы романдардағы жаңа-жаңа өскіндей бастаған реалистік әдебиет нышандары, романтизмнің эстетикалық белгілері сентименталистік элементтермен араласып жүрді. Әсіресе ол С. Торайғыровтың Қамар сұлуында, М. Кәшімовтың Мұңлы Мәриямында, Ж.Аймауытовтың Ақбілегінде айқынырақ танылады. С.Торайғыровтағы сентиментализмнің писсимистік ыңғайдағы көрінісін Қамардың басына төнген ауыр қайғыдан құтылуға дәрменсіздігімен, тығырықтан шығатын жол табуға қауқарсыздығымен, болашаққа деген үмітінің сөнуімен түсіндіруге болады. Қамардың аяулы сезімдерінің жерге тапталуын солғындатпай беруге барын сала отырып, оған деген оқырманның елжіреушілігін тудыру үшін сентименталистердің қолданатын негізгі тәсілдерінің бірі - табиғаттың мұңды көрінісін, яғни пейзаждың ішкі мағынасын да пайдаланады. Міне, бүгін кеш Қамардың некесін қиып ертең дүйсенбіге жөнелтпекші күні. Уа, дүние! Мұны естіген Қамар не халде, Омар не халде?.. Біраздан соң Қамардың басына түскен қайғы секілді түйдектелген ызғарлы ұшпаның бұлтымен аралас мейірімсіз кеш қараңғысы келіп жайлады [9,35]. Қаһарман тағдырына өзінің ортақтастығын айғақтау тек табиғат кейпі арқылы ғана емес, Қамар айналасының ауыр атмосферасын беру арқылы да дамытылады: Бір қыздың қолтығына тығыла қарлыққан дауыспен өлеусірей булыға зарланып бүк түсіп жатқан - Қамар. Оның жан-жағына толған замандастары: Есіл, Қамар-ай! Шыныңменен сол жауызға кетесің-ау?..дегендей қылып, жан тәсілімде қоштасқан секілді ығы-жығы, бірі басында, бірі аяғында мұңайысып отырыпалған. Көргенде көңіліңде жарты мысқал мейірім-шапқаты бар адамның жүрегі жарылып кете жаздайтындай бір аяушылық көріністе еді [9,35-36]. Бұл - жазушының Қамар халі арқылы оқырманға тікелей тіл қатуы. Жазушы оқырманға деген эмоционалдық әсерді үдету үшін сол уақыттың талғам-танымын ескере отырып қара сөзден гөрі өлең сөзді пайдалануды колайы көреді. Алғашқы романдардың барлығында дерлік кейіпкердің ішкі дүниесіндегі кемерінен асқан буырқанысты жеткізуге дәстүрлі поэтикалық формаға жүгіне отырып жеткізуді қолайы көреді. Бұл, бір жағынан, қазақ әдебиетіндегі өлеңдік дәстүрден прозалық түрге ауысу барысындағы қалыпты эволюция болса, екінші жағынан, өлеңнің қазақ үшін эстетикалық әсерін ескергендік болып табылады. С. Торайғыровтың аталмыш романында сентиментализмнің ағартушылық тенденциясын ұстанатындай. Сөйтіп автор өз ортасының заңдылықтарын бұзып-жарып шығуға талпынған, бірақ бұза алмаған кейіпкерді сомдай отырып сентименталистік морализм төңірегінен көрінді.
Сентименталистік эстетика ұстанымдары романтизм ыңғайындағы шығармалардын көрініп жатуы заңдылық болса, классикалық реализм үлгісінде жазылған шығармалардан орын тебуі қазақ прозасы дамуының алғашқы кезеңіндегі күрделі құрылымдық жүйелерден хабар береді. Сондай шығармалардың бірі - Ж. Аймауытовтың Ақбілек романы. Романдағы сентиментализмнің сипаттарын жазушының дара мақсаты деп емес, шығарма психологизмін тереңдетудің бір амалдары деп қараған дұрыс. Өйткені образды психологиялық талдауда, жеке тұлғаның ішкі иірімдерін барынша тереңдеп бейнелеуде сентиментализмнің өзіндік маңызды орны болды. Шығармада көшкен орыстың жұртында бұралқы күшіктей қаңғырып жалғыз қалған Ақбілектің қап-қара түнек ортасында қасқырлармен жанұшыра арпалысқан әрекеттері үстіндегі сурет арқылы қаламгер өзінің субъективті эмоциясын мейлінше таныта түседі. Автор мұнда өзінің оқиға сыртындағы ролін тоқтатып, дүлей қорқынышпен бетпе-бет қалған Ақбілекке шырылдай жаны ашып, араша түседі:
Саялдық қара бұлттар-ау! Ақбілектің жанын тұншықтарған қара тұман аз болды дедіңдер ме, үстіне мұнша төнгенше, анау асқар таулардың басына төнсеңдерші!
Күздің сарғыш жапырақтары-ау! Кімді әлдилеп, сыбырлап тұрсыңдар? Қалың бұтаның қайғсызы, қамсыз бөденелері-ау! Несіне қара түнді жаңғырықтырып тұрсыңдар? Сұлудың жүрегін жанышқан ауыр шерді сендер сейілтем дейсіңдер ме?..
Ызғырық-ау, ызылдағанша, жапанда жалғыз қалған баланың әкесіне хабар берсеңдерші!
Ой, мейірімсіз шіркіндер-ай! Сендердің тілдеріңді Алтайдың жаралы аруы білмейді ғой! Сендердің қас-қабағыңа қараймын, сендерге еркелеймін деп есіл сұлу мұндай күйге ұшырады ғой! Жел мен бұлттың алласына сенем деп сенделіп қалды ғой!.. [6,178-179].
Бұл тұста жазушының салқынқанды сырттай бақылаушылығы аяқ астынан, кілт үзіліп кетіп, бірден субъективті эмоциясына ерік береді. Оқиға драматизмін, Ақбілек басындағы арпалысты ахуалды оқырман жан дүниесіне әсер етуге дәл келетін ең қоздырғышты көрініс ретінде таңдайды. Шығарманың бұл кесіндісіндегі микрокеңістік те сентименталистерше іріктеледі. Дүниені қарауытып келе жатқан қара бұлт, жау көргендей зым-зия жоғалған жұлдыздар, жапан түздегі қиқайған қос - бәрі-бәрі төніп келе жатқан үрей мен қорқыныш белгілері. Жүсіпбек сентименталистік лексиканың да атрибуттарын молынан пайдаланған. Экспрессивтік мағынадағы қаратпа сөздер, риторикалық сұраулар, ерекше мәндегі етістіктер - оқырманға беретін әсерді әлсіретпеудің амалдары.
Қазақ прозасында сентиментализмнің айқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Реферат
Тақырыбы: Сентиментализм
Қарағанды - 2014
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Сентиментализмнің дүниеге келуі
2. Қазақ прозасы және сентиментализм
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Әдебиеттануда көркемдік әдіс ұғымымен етене бағыт, ағым, стиль, әдеби мектеп, әдеби топ деген түсініктер де бар. Бұлардың барлығы да түптеп келгенде бірнеше суреткер шығармашылығына тән ортақ сипат-белгілерден туындайды. Ал ортақ белгілер дегенде, жазушының әлеуметтік идеялық, позициялық тұрғыдағы ұқсастық мәселелерін түсінген жөн.
Әдеби бағыт және ағым - көптеген жазушылардың, топтар мен мектептердің шығармашылығына тән рухани және эстетикалық ұстанымдардың, сондай-ақ, осы ұстанымдардың өзара сәйкестігіне негізделген бағдарламалық-шығармашылық мақсаттардың, тақырыптардың, жанрлар мен стильдердің жиынтығы.
Бұл терминдерді түрліше түсіндіріп, түрлі мағынада қолдану әлі де жиі кездесіп жүр. Кейде оларды бір-бірінің орнына қолданса, кейде ағымды әдеби мектеппен немесе топпен теңестіреді, бағытты көркемдік әдіспен немесе стильмен бірдей түсіну де ұшырасады. Осы тұста айта кеткен жөн, ағымдар мен бағыттардың күресі мен алмасуы кезінде әдеби үрдістердің негізгі заңдылықтары айрықша анық байқалады.
Бағыт көркемдік мазмұнның рухани-эстетикалық терең мәнін белгілейді. Бұл үлгідегі көркемдік мазмұн мәдени-көркемдік дәстүр бірлгінен, қаламгерлердің дүниетаным ұқсастығынан және олардың алдындағы өмірлік проблемалардың ортақтығынан, дәуір тудырып отырған әлеуметтік, мәдени, тарихи жағдайлардың ұқсастығынан шығады. Дегенмен, бір бағыттағы әр қаламгердің дүниетанымы, проблемаға қарым-қатынасы, оларды шешу жолдары мен тәсілдеріне қатысты түсінігі, идеялық және көркемдік концепциялары әр түрлі болуы әбден мүмкін. Соған орай бағыттың әдеби мектептер мен топтардан айырмашылығы айқындалады. Әдеби мектептер мен топтардың мүшелерін идеялық-көркемдік таным бірлігі, яғни бағдарламалық-эстетикалық тұтастық топтастырады. Ал бір бағытта бірнеше ағым, мектептің болуы ұшыраса береді. Демек, ағымдар бағыттың алуан түрлері болып табылады[1,158].
Осы кезеңге дейінгі әлемдік және ұлттық әдеби-теориялық білімдер жетістіктерін пайдалан отырып, аталған ұғымдардың өзіндік табиғаын анықтау, теориялық тұрғыдан нақты баға беру аса маңызды[2,5]. Академик Р. Нұрғали: Қазіргі әдебиеттану ғылымында әрі актуалды, әрі даулы теориялық мәселенің бірі - әдеби ағым және әдеби әдіс проблемасы деп көрсеткен-ді [4,206].
Негізгі бөлім
ХYІІІ ғасырдағы еуропалық әдебиетте классицизм және рококо тәрізді көркем шығармашылық тенденциялармен қатар негізгі әдеби ағымдардың бірі болған сентиментализм қоғамдағы ағартушылық рационализм ұстанымдарының әлсіреуі кезінде туды. Өзінің атауын ағылшын жазушысы Л.Стерннің Франция мен Италияға сентименталды саяхат (1768) атты аяқталмаған романынан алған аталмыш ағым қоршаған әлемді танып білу мен адамның ақиқат дүниеге қатынасында салқын сана мен сарабдал ақылдан сезімшілдікті, жүрек әмірін немесе сезім культын бірінші кезекке қойды. Сентименталистердің ойынша, дүниедегі жамандық пен жақсылықтың, зұлымдық пен имандылықтың ең басты төрешісі - адамның сезімі. Олар өздерінің шығармашылығында сезім еркіндегі адам образын жасай отырып, өз концепцияларын адамның табиғи таза қасиеттері, шынайылығы ұғымынан өрбітті.
Кезінде З. Қабдолов сентиментализмнің теориялық мәселелерін сөз ете отырып, ағымның көркемдік дамуға тигізген оң ықпалы мен кемшілік тұстарын да бірдей көрсетуге тырысты. Зерттеуші пікірінше, сентиментализм ағымы әдеби шығармаларға көл-көсір лиризм дамытты; классицизм тұсында тым аспандап кеткен асыңқы әуенді жерге түсірді; жұрт назарын арсы-гүрсі сырт әрекеттерден гөрі адамның ішкі сырына аударыңқырады; әдеби шығармалардың классицизм тұсында ұмыт қалған прозалық түрлерін туғызып, оларға әжептәуір табиғи, шыншыл сипат берді. Сөйте тұра сентиментализм классицизммен күресте біраз қажет нәрседен айрылып та қалды: әдебиеттегі ірі тақырыптардан аулақ әкетті;тіршіліктегі ұсақ-түйек, күйкі жайлармен көбірек әуестенді; адамның жеке қара басына ден қойыңқырап, қоғамдағы халықтық мәні бар келелі мәселелерден сырт қалып қойды. Сөйтіп, бұл ағымның ғұмыры да онша узаққа бармады [5,342]. Қарап отырсақ, ғалым тұжырымдарында өз дәуірінің салқыны байқалмай қалмайды. Әйтсе де бұл байламдарда ағымның түйінді-түйінді мәселелері қамтылған[2,291].
Еуропа әдебиетін зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, батыс Еуропаның жазба әдебиетіндегі сентиментализм ХYІІІ ғасырдың екінші жартысына ағылшындық Лоренц Стерннің Франция мен Италияға сентименталдық сапар атты романынан басталған. Стерннің ықпалымен, ХYІІІ ғасырдың екінші жартысында, Франция әдебиетінде сентименталды роман жанрын қалыптастырып, ағартушылық бағыт ұстанған Жан-Жак Руссо Юлия, или Новая Элоиза атты романы арқылы, көркем әдебиеттегі сентиментализмді қалыптастырды. Әлем әдебиеті онымен Руссо шығармасы арқылы танысады. Оның трактаттарын сентименталист жазушылар өздеріне бағыт-бағдар ретінде ұстану арқылы, адамның ішкі сезімін шеберлікпен қозғап жүрек сезімін нәзік сөйлете алатын дәрежеге жетеді. Сондықтан Руссо туындылары оқырманның көңіліне аяныш тудыра алатындығы үшін де құрметтелді. Сол ғасырда өмір сүріп ағылшын әдебиетінде ағартушылық бағыт ұстанған Ричартсон Памела или Вознагражденная добродетель деп аталатын хат түріндегі сентименталды романын Руссоның ықпалымен жазады. Бұл бастама Гетенің Жас Вертердің азабы атты сентименталды романын жазуға себепкер болып, неміс әдебиетінің абыройын асырды.
Ал орыс әдебиетіндегі сентиментализм, Еуропа әдебиетіндегі осы сентиментализмнің негізінде пайда болады. Оған ықпал еткен ХYІІІ-ХІХ ғасырдың басында орыс және еуропа әдебиетінде аударма өнерінің дамуы нәтижесінде Ж.Ж. Русссоның, Томсонның, Ричартсонның, Гетенің повестері орыс тіліне аударылып, орыс қоғамында қозғалыстар тудырады да, кейін ол жазба әдебиетіндегі ортақ байланыстар ретінде дамиды. 1789 жылы П.Ю.Львов Российскую Памелу или историю Марии, добрдетельной поселянки деген романын жазады. Кейін ол Ресей әдебиетіндегі сентименталды романдардың басы болып саналады. Оны И.М.Карамзиннің Бедная Лиза повесі мен А.И.Клушиннің Несчастный М-в деп аталатын туындылары жалғастырады[3,40].
Сентиментализм бірқатар елдерде танылып үлгергенімен, тарихи даму үрдісі сентиментализмге тән сезімталдықтың дүниені өзгертушілік қабілетіне деген сенмінің біртіндеп сөнуіне әкелді. Сезімталдық қасиеті әлеуметтік және жеке адам жарасымы болудан гөрі, сезім иесінің оңашада рухани жан дүниесінің іштей ләззаттанып, қиялдану тәсіліне айналды.
Сентименталистік шығармалар көбейген сайын, сентиментализмнің көркем әдебиеттегі маңызына күмән келтіріп, оның қалайда бір қоғамдық ой-пікір тудыратындығына сенбейтіндер көбейеді. Ол пікір 1960 жылға дейін жалғасады. Мәселен, 1966 жылы Софияда өткен халықаралық конгресте баяндама жасаған Х.Грассхофа: Сентиментализм ешқандай ағымға жатпайды. Адамның ішкі жан күйзелісі мен толғанысынан, романтикадан немесе реалистік өтпелі сезімнен сентиментализм іздеуге бола ма? десе, Н.Д.Кочеткова Литература русского сентиментализма деп аталатын зерттеуінде, сентиментализм терминін предромантизммен байланыстыруға қарсы болады. Л.В.Пумпянский: Сентиментализм есть предромантическое направление, связанное с совершенно отчетливым морально-общественным мировозрением, мировозрением демократии, вступающей в глубокий конфликт с окружающим ее сословно - абсолютистским обществом и его государственностью - дейді[13,436]. Н. К. Пиксанов оған қарсы мынадай пікір айтады: Мировоззрение сентименталистов - идеалистическое, взгляды умеренно- либральные, консервативные, в последнем счете реакционные. Орыс әдебиетінің тағы бір зерттеушісі П. А. Орлов былай дейді: Утрата чувствительности пагубно отражается на всякого рода союзах, начиная с семьи и кончая государством. Среди чувств на первом месте у сентименталистов стояло сострадание, то есть способность трогаться несастиями другого и не только трогаться, но стремиться облегчить их [14,268].
Сентименталистер көз жастарын көлдете отырып, қоғамдық әділетсіздікті өзгерту керектігіне назар аударғылары келеді. Жамандықтың бәрін күш қолдану арқылы жеңу мүмкін емес, адамдардың аяныш сезімін оятып, жанын жылата отырып діттеген мақсатқа жетуге болады деген талап қоя отырып, идеалистік бағыт ұстанып, романтик ақын-жазушылардың шығармаларынан көрінеді. Өз бетінде көркем жанр бола алмаса да, көркем шығарманың сюжеті мен композициялық құрылысын құрастыруда, образ сомдауда оны ақын-жазушылар айналып өте алмайды. Олай болса, оның қолданылар ауқымы мол. Көбінде көркем шығарманы жаратушы суреткерлердің ішкі жан дүниелерінің нәзіктігі мен сезімталдығына байланысты күш алып отырады. Шығарманың көркемдік шындығы жанды тебірентіп жанарға жас үйіретіндей болуы керек. Жазушының шеберлігіне қарай, шығармада баяндалатын жағдай, табиғат суреттерімен, кейіпкердің ішкі сезім толқындарымен тығыз байланыста баяндалып, басынан өтіп жатқан мұңлы, қайғылы жағдайлармен астасып әсерлі болса ықпалдылығы артады[3,41].
Біздің назарымызды ерекше аударатын жағдай - сентименталистік ағымына етене делінетін принциптердің қазақ прозасының қалыптаса бастаған уақыттарынан-ақ анық көрінетіндігі. ХХ ғасырдың басындағы бірнеше жазушылардың шығармашылығынан байқалатын писсемистік әуендер мен күйреуіктік сарын қазақ әдебиетінде символистік, сентименталистік ағымдардың да орын тебе бастауымен байланысты. Зерттеуші Ф. Оразаев 1920 жылдар әдебиетіндегі басты сарындарды анықтауға көңіл бөлген болатын. Ол: Біріншісі - символистік пессимистік сарын. Екіншісі - романтизм сарыны. Үшіншісі - сыншыл реализм сарыны. Келешекті болжай алмаған, өткенмен қоштасқысы келмейтін пессимист жазушылармен күрес жүргізе отырып, қазақ совет әдебиеті ірге тасын берік қалады,- дейді[8,108]. Ғалым тікелей сентиментализмнің белгілерін көрсетпегенімен, аталмыш ағымның ілкі белгілерін тануға біршама жақындап келген. Қазақ әйелінің ауыр тағдырын, мүсәпір халін бейнелеген алғашқы романдардағы жаңа-жаңа өскіндей бастаған реалистік әдебиет нышандары, романтизмнің эстетикалық белгілері сентименталистік элементтермен араласып жүрді. Әсіресе ол С. Торайғыровтың Қамар сұлуында, М. Кәшімовтың Мұңлы Мәриямында, Ж.Аймауытовтың Ақбілегінде айқынырақ танылады. С.Торайғыровтағы сентиментализмнің писсимистік ыңғайдағы көрінісін Қамардың басына төнген ауыр қайғыдан құтылуға дәрменсіздігімен, тығырықтан шығатын жол табуға қауқарсыздығымен, болашаққа деген үмітінің сөнуімен түсіндіруге болады. Қамардың аяулы сезімдерінің жерге тапталуын солғындатпай беруге барын сала отырып, оған деген оқырманның елжіреушілігін тудыру үшін сентименталистердің қолданатын негізгі тәсілдерінің бірі - табиғаттың мұңды көрінісін, яғни пейзаждың ішкі мағынасын да пайдаланады. Міне, бүгін кеш Қамардың некесін қиып ертең дүйсенбіге жөнелтпекші күні. Уа, дүние! Мұны естіген Қамар не халде, Омар не халде?.. Біраздан соң Қамардың басына түскен қайғы секілді түйдектелген ызғарлы ұшпаның бұлтымен аралас мейірімсіз кеш қараңғысы келіп жайлады [9,35]. Қаһарман тағдырына өзінің ортақтастығын айғақтау тек табиғат кейпі арқылы ғана емес, Қамар айналасының ауыр атмосферасын беру арқылы да дамытылады: Бір қыздың қолтығына тығыла қарлыққан дауыспен өлеусірей булыға зарланып бүк түсіп жатқан - Қамар. Оның жан-жағына толған замандастары: Есіл, Қамар-ай! Шыныңменен сол жауызға кетесің-ау?..дегендей қылып, жан тәсілімде қоштасқан секілді ығы-жығы, бірі басында, бірі аяғында мұңайысып отырыпалған. Көргенде көңіліңде жарты мысқал мейірім-шапқаты бар адамның жүрегі жарылып кете жаздайтындай бір аяушылық көріністе еді [9,35-36]. Бұл - жазушының Қамар халі арқылы оқырманға тікелей тіл қатуы. Жазушы оқырманға деген эмоционалдық әсерді үдету үшін сол уақыттың талғам-танымын ескере отырып қара сөзден гөрі өлең сөзді пайдалануды колайы көреді. Алғашқы романдардың барлығында дерлік кейіпкердің ішкі дүниесіндегі кемерінен асқан буырқанысты жеткізуге дәстүрлі поэтикалық формаға жүгіне отырып жеткізуді қолайы көреді. Бұл, бір жағынан, қазақ әдебиетіндегі өлеңдік дәстүрден прозалық түрге ауысу барысындағы қалыпты эволюция болса, екінші жағынан, өлеңнің қазақ үшін эстетикалық әсерін ескергендік болып табылады. С. Торайғыровтың аталмыш романында сентиментализмнің ағартушылық тенденциясын ұстанатындай. Сөйтіп автор өз ортасының заңдылықтарын бұзып-жарып шығуға талпынған, бірақ бұза алмаған кейіпкерді сомдай отырып сентименталистік морализм төңірегінен көрінді.
Сентименталистік эстетика ұстанымдары романтизм ыңғайындағы шығармалардын көрініп жатуы заңдылық болса, классикалық реализм үлгісінде жазылған шығармалардан орын тебуі қазақ прозасы дамуының алғашқы кезеңіндегі күрделі құрылымдық жүйелерден хабар береді. Сондай шығармалардың бірі - Ж. Аймауытовтың Ақбілек романы. Романдағы сентиментализмнің сипаттарын жазушының дара мақсаты деп емес, шығарма психологизмін тереңдетудің бір амалдары деп қараған дұрыс. Өйткені образды психологиялық талдауда, жеке тұлғаның ішкі иірімдерін барынша тереңдеп бейнелеуде сентиментализмнің өзіндік маңызды орны болды. Шығармада көшкен орыстың жұртында бұралқы күшіктей қаңғырып жалғыз қалған Ақбілектің қап-қара түнек ортасында қасқырлармен жанұшыра арпалысқан әрекеттері үстіндегі сурет арқылы қаламгер өзінің субъективті эмоциясын мейлінше таныта түседі. Автор мұнда өзінің оқиға сыртындағы ролін тоқтатып, дүлей қорқынышпен бетпе-бет қалған Ақбілекке шырылдай жаны ашып, араша түседі:
Саялдық қара бұлттар-ау! Ақбілектің жанын тұншықтарған қара тұман аз болды дедіңдер ме, үстіне мұнша төнгенше, анау асқар таулардың басына төнсеңдерші!
Күздің сарғыш жапырақтары-ау! Кімді әлдилеп, сыбырлап тұрсыңдар? Қалың бұтаның қайғсызы, қамсыз бөденелері-ау! Несіне қара түнді жаңғырықтырып тұрсыңдар? Сұлудың жүрегін жанышқан ауыр шерді сендер сейілтем дейсіңдер ме?..
Ызғырық-ау, ызылдағанша, жапанда жалғыз қалған баланың әкесіне хабар берсеңдерші!
Ой, мейірімсіз шіркіндер-ай! Сендердің тілдеріңді Алтайдың жаралы аруы білмейді ғой! Сендердің қас-қабағыңа қараймын, сендерге еркелеймін деп есіл сұлу мұндай күйге ұшырады ғой! Жел мен бұлттың алласына сенем деп сенделіп қалды ғой!.. [6,178-179].
Бұл тұста жазушының салқынқанды сырттай бақылаушылығы аяқ астынан, кілт үзіліп кетіп, бірден субъективті эмоциясына ерік береді. Оқиға драматизмін, Ақбілек басындағы арпалысты ахуалды оқырман жан дүниесіне әсер етуге дәл келетін ең қоздырғышты көрініс ретінде таңдайды. Шығарманың бұл кесіндісіндегі микрокеңістік те сентименталистерше іріктеледі. Дүниені қарауытып келе жатқан қара бұлт, жау көргендей зым-зия жоғалған жұлдыздар, жапан түздегі қиқайған қос - бәрі-бәрі төніп келе жатқан үрей мен қорқыныш белгілері. Жүсіпбек сентименталистік лексиканың да атрибуттарын молынан пайдаланған. Экспрессивтік мағынадағы қаратпа сөздер, риторикалық сұраулар, ерекше мәндегі етістіктер - оқырманға беретін әсерді әлсіретпеудің амалдары.
Қазақ прозасында сентиментализмнің айқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz