Қазақстандағы жұмыссыздық, бүгінгі таңдағы жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Жұмыссыздықдың әлеуметтік.экономикалық мәні, түрлері, себептері ... ... 5
1.2 Жұмыссыздықтың әлеуметтік көрсеткіштерге байланыстылығы ... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылған халық туралы ҚР.ның заңы ... .14
2.2 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен еңбек нарығының қазіргі ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1 ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Жұмыссыздықдың әлеуметтік.экономикалық мәні, түрлері, себептері ... ... 5
1.2 Жұмыссыздықтың әлеуметтік көрсеткіштерге байланыстылығы ... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылған халық туралы ҚР.ның заңы ... .14
2.2 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен еңбек нарығының қазіргі ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасы жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнi мен мазмұнын ашып, оның макроэкономикалық теңсіздікке және макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін қарастыру, жұмыссыздықтың елiмiз экономикасындағы жағдайы мен ерекшелiктерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде. Ал әлеуметтiк саланың жағдайын жақсарту ең бiрiншi сол елдiң еңбек рыногына, халықтың ақшалай табыстарына, елдегi экономикалық активтi халық пен жұмыссыздық деңгейiне байланысты болады.
Еңбек рыногында тепе-теңдiктiң бұзылуы экономикада қоғам дамуына тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты қалыптастырады. Экономикада жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады. Сондықтан да жұмыссыздық ел экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр көрсеткiш. Себебi, жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына, өнеркәсiп салаларына, жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына байланысты болады.
Бүгiнгi таңда әлемнiң дамыған елдерiнiң қай-қайсысын алып қарасақта олардың экономикасының негiзгi бағытының бiрi әлеуметтiк салаға бағытталған болып келедi. Өйткенi әлеуметтiк сала сол елдегi халықтың тұрмыс жағдайын, халықтың өмiр сүру деңгейiн және сол елдiң жалпы экономикасының жағдайын көрсетедi.
Осы еңбек рыногында макроэкономикалық тепе-теңдiктiң бұзылуы экономикада қоғам дамуына тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты қалыптастырады. Экономикада жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады. Сондықтан да жұмыссыздық ел экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр көрсеткiш. Себебi, жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына, өнеркәсiп салаларына, жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына әсер етеді.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы «Қазақстан Республикасының жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейі, олардың әлеуметтік көрсеткіштермен байланысы» деп алынды.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзгi мақсат жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мәнін ашу, олардың түрлері мен әлеуметтік-экономикалық салдарын қарастыру, сонымен қатар еліміздегі жұмыссыздық пен жұмыспен қамту жағдайын және олардың құқықтық негіздерін талдау болып табылады.
Мақсатқа жету барысындағы атқарылатын мiндеттер келесiдей:
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасы жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнi мен мазмұнын ашып, оның макроэкономикалық теңсіздікке және макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін қарастыру, жұмыссыздықтың елiмiз экономикасындағы жағдайы мен ерекшелiктерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде. Ал әлеуметтiк саланың жағдайын жақсарту ең бiрiншi сол елдiң еңбек рыногына, халықтың ақшалай табыстарына, елдегi экономикалық активтi халық пен жұмыссыздық деңгейiне байланысты болады.
Еңбек рыногында тепе-теңдiктiң бұзылуы экономикада қоғам дамуына тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты қалыптастырады. Экономикада жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады. Сондықтан да жұмыссыздық ел экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр көрсеткiш. Себебi, жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына, өнеркәсiп салаларына, жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына байланысты болады.
Бүгiнгi таңда әлемнiң дамыған елдерiнiң қай-қайсысын алып қарасақта олардың экономикасының негiзгi бағытының бiрi әлеуметтiк салаға бағытталған болып келедi. Өйткенi әлеуметтiк сала сол елдегi халықтың тұрмыс жағдайын, халықтың өмiр сүру деңгейiн және сол елдiң жалпы экономикасының жағдайын көрсетедi.
Осы еңбек рыногында макроэкономикалық тепе-теңдiктiң бұзылуы экономикада қоғам дамуына тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты қалыптастырады. Экономикада жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады. Сондықтан да жұмыссыздық ел экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр көрсеткiш. Себебi, жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына, өнеркәсiп салаларына, жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына әсер етеді.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы «Қазақстан Республикасының жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейі, олардың әлеуметтік көрсеткіштермен байланысы» деп алынды.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзгi мақсат жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мәнін ашу, олардың түрлері мен әлеуметтік-экономикалық салдарын қарастыру, сонымен қатар еліміздегі жұмыссыздық пен жұмыспен қамту жағдайын және олардың құқықтық негіздерін талдау болып табылады.
Мақсатқа жету барысындағы атқарылатын мiндеттер келесiдей:
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003 – 171 б.
2 Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А. Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
3 Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
4 Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
5 Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
6 Статистический ежегодник. Алматы. – 2011г. – 467 стр.
7 Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы: Ғылым, 2006 г.
8 Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
9 “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
10 “Халықты жұмыспен қамту туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарындағы заңы // www.adilet.zan.kz
11 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
12 «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // РЦБК, №4, 2010 г.
13 Статистикалық мәліметтер // ҚР экономикасына қысқаша статистикалық шолу, 2014 г. № 1,2.
14 Е.Б.Жатканбаев, К.С.Мухтарова. Безработица как фактор снижения уровня жизни населения \\Вестник КазГУ. Серия Экономическая,2009 №1
15 Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа қазақстан», 2007ж 3 наурыз.
16 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
17 Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316 қаулысымен
бекітілген.
18 www.Stat.gove.kz. – Ресми статистикалық ақпараттар, Жедел деректер – Еңбек нарығының көрсеткіштері.
19 www.pda.mzsr.gov.kz –Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері
1 Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003 – 171 б.
2 Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А. Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
3 Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
4 Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
5 Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
6 Статистический ежегодник. Алматы. – 2011г. – 467 стр.
7 Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы: Ғылым, 2006 г.
8 Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
9 “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
10 “Халықты жұмыспен қамту туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарындағы заңы // www.adilet.zan.kz
11 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
12 «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // РЦБК, №4, 2010 г.
13 Статистикалық мәліметтер // ҚР экономикасына қысқаша статистикалық шолу, 2014 г. № 1,2.
14 Е.Б.Жатканбаев, К.С.Мухтарова. Безработица как фактор снижения уровня жизни населения \\Вестник КазГУ. Серия Экономическая,2009 №1
15 Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа қазақстан», 2007ж 3 наурыз.
16 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
17 Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы. - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316 қаулысымен
бекітілген.
18 www.Stat.gove.kz. – Ресми статистикалық ақпараттар, Жедел деректер – Еңбек нарығының көрсеткіштері.
19 www.pda.mzsr.gov.kz –Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Жұмыссыздықдың әлеуметтік-экономикалық мәні, түрлері, себептері
... ... 5
1.2 Жұмыссыздықтың әлеуметтік көрсеткіштерге байланыстылығы
... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылған халық туралы ҚР-ның заңы ... .14
2.2 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен еңбек
нарығының қазіргі ахуалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
6
2.3 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен оларды
шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасы жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнi мен мазмұнын ашып, оның
макроэкономикалық теңсіздікке және макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін
қарастыру, жұмыссыздықтың елiмiз экономикасындағы жағдайы мен
ерекшелiктерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру
үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға
өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде. Ал
әлеуметтiк саланың жағдайын жақсарту ең бiрiншi сол елдiң еңбек рыногына,
халықтың ақшалай табыстарына, елдегi экономикалық активтi халық пен
жұмыссыздық деңгейiне байланысты болады.
Еңбек рыногында тепе-теңдiктiң бұзылуы экономикада қоғам дамуына
тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты қалыптастырады. Экономикада
жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi
уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады. Сондықтан да жұмыссыздық ел
экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр көрсеткiш. Себебi,
жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына, өнеркәсiп салаларына,
жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына байланысты болады.
Бүгiнгi таңда әлемнiң дамыған елдерiнiң қай-қайсысын алып қарасақта
олардың экономикасының негiзгi бағытының бiрi әлеуметтiк салаға бағытталған
болып келедi. Өйткенi әлеуметтiк сала сол елдегi халықтың тұрмыс жағдайын,
халықтың өмiр сүру деңгейiн және сол елдiң жалпы экономикасының жағдайын
көрсетедi.
Осы еңбек рыногында макроэкономикалық тепе-теңдiктiң бұзылуы
экономикада қоғам дамуына тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты
қалыптастырады. Экономикада жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы
еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады.
Сондықтан да жұмыссыздық ел экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр
көрсеткiш. Себебi, жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына,
өнеркәсiп салаларына, жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына әсер
етеді.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы Қазақстан Республикасының
жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейі, олардың әлеуметтік көрсеткіштермен
байланысы деп алынды.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзгi мақсат жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың экономикалық мәнін ашу, олардың түрлері мен әлеуметтік-
экономикалық салдарын қарастыру, сонымен қатар еліміздегі жұмыссыздық пен
жұмыспен қамту жағдайын және олардың құқықтық негіздерін талдау болып
табылады.
Мақсатқа жету барысындағы атқарылатын мiндеттер келесiдей:
- Жұмыссыздықты еңбек рыногының элементi ретiнде қарастыру және жан-
жақты талдау;
- Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
- Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың жалақы, инфляция және жұмысшы күшi
ұсынысы және сұранысымен байланысын анықтау;
- Жұмыссыздықтың түрлерi мен олардың экономикаға тигiзер әсерiн
қарастыру;
- Жалақы, жұмысбастылық, кәсiподақтар және жұмыссыздық, олардың өзара
байланыстары, мәселелерiн және шешу жолдарын ұсыну болып табылады.
- Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесiнiң жалпы жағдайын, олардың
өзiндiк ерекшелiгiн қарастыру.
Жұмыстың құрылымы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жұмыссыздықтың
экономикалық-әлеуметтік мәні, жұмыссыздық формалары және жұмыссыздықтың
макроэкономикалық тиімсіздікке әсері мен оны әлеуметтік қорғау
қарастырылса, ал екінші бөлімде Қазақстандағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық
мәселесі, оларды шешу жолдары, жұмыссыздық пен жұмысбастылықтың бүгінгі
таңдағы статистикалық көрсеткіштері талданып, еліміздің жұмыссыздық және
жұмыспен қамту мәселесі, оның макроэкономикалық тұрақсыздыққа әсері
талданып, бүгінгі таңдағы әлеуметтік саланы реттеудегі мемлекеттер шаралар
мен Елбасының Жолдаулары қарастырылады.
Бұл тақырыптар бойынша келесі авторлар зерттеу жүргізді: Жұмамбаев
С.К. В.С. Буланова., Мамыров Н.Қ., Мэнкью Н.Г. Агапова Т. А.,
Е.Б.Жатканбаев.
1 ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
1.1 Жұмыссыздықдың әлеуметтік-экономикалық мәні, түрлері, себептері
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшiн көптеген әлеуметтiк-экономикалық
мәселелердi өзiмен алып келедi. Жеке адам үшiн ол өндiрiстен кету деген
сөз, қызметкер еңбек табысы көзiнен айырылып, көтерiңкi психикалық жүк
көтередi. Ал қоғам үшiн ол жоғары салық шығынына ұшыратады, адам капиталы
жойылады, қоғамның әлеуметтiк жiктелуi күшейедi, жастарға байланысты
мәселелер асқынады және т.б. бос уақыт пайдасы жұмыссызбен келетiн
кемшiлiктердi басып кетуi шүбәлi болып келедi. Сонымен қатар бұл құбылыстың
кемшiлiктерiн бiржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға
жұмыссыздықтың табиғи деңгейi тән, жұмыс күшiнiң белгiлi резервi әрқашан да
болып тұрады. Табиғи жұмыссыздықтың болуы нарықта экономиканың нормальдi
қызметiне қажеттiлiгi бар деуге болады.
Жұмыссыздық мәселелерi көптен берi зерттелуде, бiрақ жұмыссыз қатарына
кiмдi жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткiштерi, жұмыссыздық деңгейiне әсер
ететiн факторлар және т.б. сұрақтар осы уақытқа дейiн талқыланып жатыр.
Қазақстан жағдайында бұл мәселелер шиеленiсе түстi, өйткенi экономикалық
дағдарыс және әлеуметтiк еңбек қатынастары күрт өзгеруiне байланысты адам
қылықтарына өзгешелiктер ендi. [1,б. 97]
Жұмыссыздық туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған
келесiдей анықтама беруге болады: жұмыссыз адам – ол қазiргi жалақы мен
еңбек жағдайында жұмысы жоқ, бiрақ жұмыс iстей алатын және жұмыс iздеп
жүрген адамдар. Ал жұмыссыздықты – экономикалық белсендi халықтың бiр
бөлiгiн жұмыссыздар құрайтын экономикадағы құблыс деп бiлемiз. Халықаралық
еңбек ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табыс әкелетiн жұмысы жоқ,
жұмыс iстеуге дайын және соңғы төрт ай iшiнде жұмысты әр жолмен iздеген
адам танылады.
Жұмыссыздықты есептеу формуласы (u) жұмыссыздар саны (U) экономикадағы
белсендi халық санына (L) бөлу арқылы табады және пайызбен көрсетiледi.
u = U L = U U+E (1)
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
және еңбек ұсынысы арқылы еңбек рыногында тепе-теңдiк жағдай орын алады деп
есептелiнедi. Бiрақ шын өмiрде мұндай еңбек рыногының тепе-теңдiгiнiң орын
алуы сирек кездеседi. Еңбек рыногының тепе-теңдiгi дегенiмiз экономикадағы
қызмет етiп отырған кәсiпорындар қанша жұмыс күшiн қажет етсе соған сәйкес
экономикада жұмысқа ынталы экономикалық активтi халықтың саны сондай
дегендi бiлдiредi. [1,б. 116]
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық болып
отырады. Яғни, экономика заңдылығы бойынша жұмыссыздықтың табиғи деңгейi
орын алады дегендi бiлдiредi. Егер де осы табиғи деңгейден асып кетсе
(жұмыссыздық табиғи деңгейi Оукен заңы бойынша 3%) , онда экономикада
тұрақсыздық жағдай жұмыссыздық мәселесi орын алады.
Аталған жұмыссыздықтың орын алуын келесi еңбек рыногының тепе-теңдiк
графигiнен көруге болады. Сурет-1. [2,б. 569]
Жұмыссыздық NS
W1 A B
E
WE
Nd
Na NE Nb N
1 - cурет – Еңбек рыногында жұмыссыздықтың орын алу жағдайы [2,б. 58]
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd мен еңбек ұсынысы
қисығы NS қиылысында Е нүктесi пайда болады, ол нүкте еңбек рыногындағы
тепе-теңдiктi сипаттайды. Осы тепе-теңдiк нүктеге сәйкес WE нақты
жалақының және NE жұмысбастылық деңгейiнiң тепе-теңдңгi шығады. Егер
жалақы W1 деңгейде жоғары болатын болса, онда рыноктық сәйкессiздiк
нәтижесiнде ұсынылатын еңбек көлемi еңбекке сұраныстан В-А мөлшерде өседi,
осының нәтижесiнде Nb- Na мөлшерде экономикада жұмыссыздық пайда болады.
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс
сәйкессiздiгiнен пайда болатын еңбек рыногының бөлiнбес элементi. Жұмысшы
күшi болып табылатын адамдар еңбек рыногына қатысуына байланысты бiрнеше
категорияға бөлiнедi.
Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына қарай еңбек
етуге қабiлеттi адамдар. Адамдардың жекелеген категорияларға бөлiнуi
олардың экономиканың рыноктық немесе рыноктық емес секторларында жұмыс
iстеуiне байланысты жүргiзiледi. Яғни, рыноктық емес құрылымда қызмет
ететiндерге мемлекеттiк әскер, полиция, мемлекеттiк аппарат және т.б.
институттар кiредi.
Жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ
жұмыс орны жоқ адамдарды айтады. Жұмысы бар тұлғалар және жұмыс күнi толық
емес тұлғалар жұмысбасты адамдар болып табылады. Жалпы жұмысшы күшiне
жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады.
Жұмыспен қамтылу мен жұмыссыздық келесi көрсеткiштер арқылы
сипатталады:
1) Институционалдық емес адамдар;
2) Жұмыс iстеушiлiердiң саны;
3) Жұмыссыздар саны;
4) Жұмысшы күшiнiң құрамына кiрмейтiн адамдардың саны.
Макроэкономика тұрғысынан осы көрсеткiштердiң дәрежесi мен динамикасы
бiрнеше факторларға тәуелдi, оларға демографиялық, жастық және жыныстық,
этникалық, халықтың әлеуметтiк құрамы, жекелеген аймақ пен салалардағы
еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы.
Жұмыссыздықтың дәрежесiн батыс статистикасы қолданатын
көрсеткiштермен айқындауға болады, яғни жұмыссыздықтың таратылуы мен
мерзiмiнiң ұзақтылығын. Жұмыссыздықтың таратылуының көрсеткiшi жұмысшы
күшiнiң жұмыссызданған бөлiгiн сипаттайды. Жұмыссыздықтың ұзақтық
мерзiмiнiң көрсеткiшi бар болған жұмыссыздықтың орташа ұзақтығын
сипаттайды. [3]
Батыс экономистерiнiң көбiсi рыноктық жағдайда жұмыссыздықтың белгiлi
бiр дәрежесiн болуын заңды және қажет деп мойындайды. Дж.Кейнс амалсыз
жұмыссыздықтың түсiнiгiн жиынтық сұраныстың бейiмдiлiгiнiң жеткiлiксiз
екендiгiнен болады деп есептейдi. Оның пiкiрiнше, толық жұмыспен қамтылу
тиiмдi сұраныстың қосымша кеңеюiне байланысты жұмысшылардың санының
өзгермеген жағдайы болып табылады. Тиiмдi сұраныстың әрi қарай өсiмi тек
таза инфляциялық өсiм болады. Осындай кезде амалсыз жұмыссыздық нолге тең.
Кейбiр экономистер жұмыссыздықты еңбек рыногының икемдiлiгiнiң
көрсеткiшi деп санайды. Осы жағдайда жұмыссыздықтың табиғи дәрежесi туралы
айтылады. Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатындығына
байланысты сипатталады. Негiзгi экономикалық ресурс жұмысбастылықты
қолдайтын жұмыс күшi болады, бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Табиғи жұмыссыздық деңгейi - бұл жұмыс iстеудi қалайтындардың жалпы
санының iшiнде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткiшi.
Статистикалық деректерде әрбiр адам үш түрлi санаттың бiреуiне жатады.
Оларға: жұмыс iстейтiн, жұмыссыз және жұмыс күшiне кiрмейтiндер. Жұмыс
iстейтiн адам деп – үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта бойы
жұмыс iстейтiндер осы топқа кiредi.
Жұмыссыздық мәселелері көптен бері зерттелуде, бірақ жұмыссыз
қатарына кімді жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткіштері, жұмыссыздық
деңгейіне әсер ететін факторлар және т.б. сұрақтар осы уақытқа дейін
талқыланып жатыр. Қазақстан жағдайында бұл мәселелер шиеленісе түсті,
өйткені экономикалық дағдарыс және әлеуметтік еңбек қатынастары күрт
өзгеруіне байланысты адам қылықтарына елеулі өзгешеліктер енді.
Қазақстан заңдарында кімді жұмыссыз қатарына жатқызу керек екені
жазылған. Статистикалық жинақтарда да бұл түсінікке анықтама берілген.
Соларға қарамастан, жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың шын күйін бағалау
өте қиын. Мысалы, көптеген адамдар жұмыссыз қатарына жатқызатын барлық
критерийлерге сәйкес келеді, бірақ объективті және субъективті себеппен
жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындарында жұмысқа орналастыратын
мүмкіншілігіне сенбеу, алыс жерде тұруы, азаматтардың өз құқыларын білмеуі
және т.б. Екінші жағынан, халықтың жұмыспен қамтылуын көрсететін мамандар
әр түрлі себеппен бұрмаланады: олар демалыста болуы мүмкін, ауырып жұмысқа
көпке дейін шықпайды, кәсіпорын әкімшілігінің ынтасымен өндіріс біраз уақыт
тұрап қалады және т.б.
Жұмыссыз туралы көптеген анықтамаларды жинасақ, оған келесідей
анықтама беруге болады: жұмыссыз - ол қазіргі жалақы мен еңбек жағдайында
жұмысы жоқ, бірақ жұмыс істей алады және жұмыс іздеп жүрген адам. Ал
жұмыссыздықты- экономикалық белсенді халықтың бір бөлігін жұмыссыздар
құрайтын экономикадағы құбылыс деп білеміз. Халықаралық еңбек ұйымының
анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табыс әкелетін жұмысы жоқ, жұмыс істеугу
жайын және соңғы төрт ай ішінде жұмысты әр жолмен іздеген адам танылады.
Ұлттық экономика дамуында, оның экономикалық құрылымы және елдегi
әлеуметтiк, жалпы қоғамдық жағдайларға байланысты жұмыссыздықтың бiрнеше
формалары болады. Олардың еңбек рыногындағы үлесiне байланысты экономика
дамуына тигiзер әсерлерi де әр түрлi болып келедi. Ендi оларға жеке-жеке
тоқталып өтейiк.
Уақытша жұмыссыздық. Кейбiр адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерiн таңдау мүмкiншiлiктерi бар кезде “жұмысаралық” жағдайда қалады.
Кейбiреулерiн жұмыстан шығарып жiберiп, олар басқа жұмыс орнын iздеу
үстiнде болады. Ал басқалары тұрақты жұмыс орнын жоғалтқандықтан уақытша
жұмыссыз болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа-райы жағдайы). Сонымен
қатар еңбек рыногында жастар арасында алғаш рет жұмыс iздеп жүргендер де
уақытша жұмыссыздардың қатарына қосалыды. [1,б. 113]
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысына қайтып орналасқанда олардың орнын басқа жұмыссыздар басып отырады.
Сондықтан, еңбек рыногында әр түрлi себептермен жұмыссыз қалған адамдар
санаты құрамын өзгертсе де, осы жұмыссыздық түрi сақтала бередi. Осы жұмыс
орнын iздеп жүрген және жұмысқа орналасуын күтiп отырған еңбекке қабiлеттi
адамдарды экономистер “уақытша жұмыссыздар” деп атайды. Уақытша жұмыссыздар
еңбек рыногына ұсынатын бiлiмдерi мен еңбек қабiлеттерi бар деп
есептелiнедi. Уақытша жұмыссыздық мiндеттi және ерiктi болып бөлiнедi.
Жұмысшылардың көпшiлiгi жұмысаралық жағдайға өз еркiмен түседi, олар -
өздерiнiң төмен жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстыру
ынтасымен орын алады. Бұл әлеуметтiк тұрғыдан жұмысшылардың өздерiне ұлкен
табыс әкеледi және еңбек рысурстарының қоғамда ұтымды пайдасын арттыру
дегендi бiлдiредi. Яғни, бұл жалпы экономикадағы нақты өндiрiс көлемiнiң
ұлғайтып, жұмыс орындарының көбеюiмен байланысты. Жалпы еңбек рыногында
уақытша жұмыссыздықтың орта мерзiмi 1 айдан 3 айға дейiн созылады.
Құрылымдық жұмыссыздық. Экономикада уақытша жұмыссыздықтан ақырындап
“Құрылымдық жұмыссыздық” деп аталатын екiншi жұмыссыздық формасына ауысады.
Экономистер “құрылымдық” терминiн құрамдық деген мағынада қолданылады.
Уақыт өте келе өндiрiсте немесе қызмет көрсету саласында технология мен
сұраныс құрылымында өзгерiстер болады, олар өз алдына еңбек күшiне жиынтық
сұраныс құрылымын өзгертедi. Осы өзгерiстердiң нәтижесiнде қоғамда кейбiр
мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлдем жойылады. Басқа
мамандықтарға, соның iшiнде жаңа мамандықтарға сұраныс көбейедi. Осы
жағдайда еңбек күшi жұмыс орындарының құрылымындағы жаңа өзгерiстерге
бiрден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда болады. Кейбiр
қызметкерлердiң өздерiнiң мамандық тәжiрибелерi рынок сұранысына сәйкес
келмейтiндiгiне көздерi жетедi; олардың тәжiрибесi мен iскерлiгi технология
мен сұраныс сипатына болған өзгерiстерге байланысты ескiрiп, керексiз болып
қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым
өзгерiп тұрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс орындарының “қысқы
белдеуден” – “жазғы белдеуге” миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда “сатуға” болатын тәжiрибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшiн арнайы оқу курсын өтуi керек,
ал кейде тұрғылықты жерiн де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздыққа
қарағанда құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзiмдi болғандықтан олар
экономикадағы еңбек рыногы жағдайы үшiн қауiптi болып келедi.
Циклдiк жұмыссыздық. Бұның негiзiн экономикалық құлдыраумен және
сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен байланыстыруға болады. Яғни, өнiмнiң
шығарылуымен және жұмыспен қамтудың көлемдерiнiң циклдық ауытқуларын
құрайды. Циклдiк жұмыссыздық жұмыссыздар санының көбеюiне әкелетiн нақты
ЖҰӨ-нiң азаюымен және жұмысшы күшiнiң бiр бөлшегiнiң жұмыстан босауымен
байланысты болады. [2,б. 560]
Экономикадағы жұмыссыздықтың бұл түрi алдынғы екi жұмыссыздық
формасына қарағанда экономиканың тиiмдi дамуына керi әсерiн тигiзедi.
Өйткенi елде жұмыссыздықтың циклдiк түрiнiң өсуiне байланысты халықтың
тұрмыс тiршiлiг төмендейдi, әлеуметтiк сала нашарлайды, яғни бiр сөзбен
айтқанда өндiрiстiң құлдырауын көрсетедi. Бұған мысал ретiнде Қазақстан
Республикасының егемендiгiн алғаннан кейiнгi 6-7 жылды айтсақ болады. Яғни,
елiмiзде өндiрiстiң жаппай жабылуымен, экономиканың дағдарысқа ұшырауымен
бiрге жұмыссыздық деңгейiнiң тым жоғары болуына әкелдi. Сол жылдары
елiмiздiң ЖIӨ 40%-дан астам құлдырады. Инфляция орын алып, адамдардың
еңбекке деген ынтасы кемiдi.
Сондай-ақ нақты және жалған жұмыссыздық болады. Бiрiншi жағдайда,
адамның еңбекке қабiлетi және ықыласы болады, бiрақ еңбек рыногында түрлi
жағдайларға байланысты ол жұмыс орнын таба алмайды. Екiншi жағдайда әр
түрлi себептермен еңбекпен айналысқысы келмейтiн адамдарды сипаттайды.
Жұмыссыздық ашық және жасырынды, ұзақ және қысқа мерзiмдi болуы мүмкiн.
Ұзақ мерзiмдi жұмыссыздыққа циклдiк және құрылымдық, ал қысқа мерзiмдi
жұмыссыздыққа маусымдық және уақытша жұмыссыздық жатады.
Маусымдық жұмыссыздық. Өндiрiстiң кейбiр салаларындағы өндiрiс
көлемiнiң маусымдық ауытқуымен байланысты болады. Оларға: ауыл шаруашылығы,
құрылыс жатады. Бұларда жыл бойы еңбекке сұраныс бiр деңгейде болмайды.
Жұмыссыздықтың маусымдық түрi жұмысшы мен жалдаушы жасасқан келiсiм шарттар
арқылы болжана алады.
Батыс экономистерi әдетте табиғи жұмыссыздықты және толық жұмыспен
қамту болғандағы жұмыссыздықты еңбек рыногындағы объективтiк
диспропорияларды көрсететiн құрылымдық жұмыссыздық деп қарайды. Ал табиғи
жұмыссыздыққа уақытша (фрикциондық) және маусымдық жұмыссыздықты жатқызады.
Шынында да жұмыссыздық дәрежесiнiң оның табиғи нормасынан артып кетуi
экономикадағы құрылымдық өзгерiстермен байланысты, оның циклмен даму
ерекшелiктерi салалардағы өндiрiстiң құлдырауымен байланысты болады.
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Басқа сөзбен
айтқанда, толық жұмысбастылық кезiнде жұмыссыздық деңгейi циклдiк
жұмыссыздық нольге тең болған жағдайда ғана орындалады. Толық жұмысбыстылық
кезiндегi жұмыссыздықты “жұмыссыздықтың табиғи деңгейi” деп атайды.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейiмен қосарланған iшкi өнiмнiң нақты көлемi
“экономиканың өндiрiстiк әлуетi” деп аталады. Бұл толық жұмысбастылық
кезiндегi экономиканың өндiре алатын өнiмiнiң нақты көлемi.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейi дегенiмiз – оң өлшем, өйткенi уақытша
жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшiн уақыт керек. Құрылымдық
жұмыссыздарға да оқу курстарынан өту үшiн уақыт керек. Егер жұмыс iздеп
жүрген адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күшi
рыноктары сәйкес келмейдi деген сөз, мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдiк жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда жұмыс күшiнiң жетiспеушiлiгi
байқалады, яғни бос жұмыс орындарының саны жұмыс iздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейi
жұмыссыздықтың табиғи деңгейiнен төмен болады. Еңбек күшi рыноктарындағы
мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады. [2,б. 563]
Экономикадағы жаппай жұмыссыздықтың орын алуы әлеуметтiк-экономикалық
мәселелердiң макроэкономикалық сипаттағы ең ауыр жағдайы екенi белгiлi. Ол
қоғам өмiрi мен адамдар арасындағы өркениеттiк қатынастар формаларына нақты
қауiп тудырады. Мысалы, жаппай жұмыссыздық орын алған кезде қоғамда ұрлық,
адам өлтiру, тонау, адамдарға сенiмсiздiк жиi қайталанады. Бұл дегенiмiз
экономикалық құылыс болып табылатын жұмыссыздықтың өршуi қоғамдық,
адамзаттық қатынастарға керi әсерiн тигiзедi дегендi бiлдiредi.
Қандай да қоғам болмасын, жұмыссыздықтың әлеуметтiк және экономикалық
шығындарымен байланысты болады. Қоғамның экономикалық шығындары өндiрiлген
тауарлар мен қызметтердiң құнымен, мемлекеттiк бюджетке түсетiн салық
түсiмдерiнiң азаюымен, жұмыссыздық бойынша төленетiн жәрдемақының өсуiмен,
мемлекеттiк еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтiк қорғау органдарға
жұмсалатын қаражаттармен өлшенедi.
Жұмыссыздық өз кезегiнде макроэкономикалық әлеуметтiк-негативтiк
процестердi күшейтедi. Қоғамдағы әлеуметтiк қайшылықтарды шиеленiстiредi.
Сондықтан барлық елдер жұмыссыздық мәселесiн басты орынға қойып, онымен
күрес жүргiзедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiз үшiн де өзектi болып табылады.
Өйткенi елiмiз экономикасында егемендiгiн алғаннан кейiн жаппай жұмыссыздық
орын алып, ол соңғы бiрнеше жылда ған шешiмiн тауа бастады. Ендi
жұмыссыздық мәселесiн ұлттық экономика деңгейiнде қарастырайық.
1.2 Жұмыссыздықтың әлеуметтік көрсеткіштерге байланыстылығы
Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатының деңгейінің
жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен
дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі таңда
нарықты экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті
демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір
азаматтың бақытты өмірін және мұң- мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз
ету. [6,б. 79]
Еңбек нарығындағы әлеуметтік шиеленісті шешу арқылы қоғамдық
жұмыстарды ұйымдастыру арқылы жүргізіліп отыр. Болашақта қоғамдық жұмыстың
дамуына үлкен қор бөліну көзделіп отыр, бұл уақытша жұмыс орнын ашу,
әлеметтік қажетті бағытта жұмыс жасау және қосымша айлық табыспен қамту
болып табылады.
Кедейшілік ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Кедейліктің
халық арасында көп таралуы елдің экономикалық дамуына зор нұқсан келтіреді.
Қазақстандағы еңбек нарығына тән нәрсе: ол республиканың аймақтар
еңбек нарықтарының күрделі дифференциациясы және контрасттарына
байланыстылығында. Сондықтан да еңбек нарығы және жұмыс күшінің жұмыспен
қамтылу мониторингі, ал одан кейін макро деңгейде бірыңғай стратегияның
жасалуы аймақтардағы жұмыспен қамтылуды зерттеуінсіз және талдауынсыз
болмайды. Республика экономикасын реформалаудың қазіргі кезеңінде үлкен
мағына әлеуметтік мәселелерді шешуде аймақтардың белсенділеуіне беріледі.
Әсіресе, басымдылықты толық продуктивті жұмыспен қамту болып отыр. Ол
кедейшіліктің азаюы және әлеуметтік шиеленісудің төмендеуіне нақты
алғышарттар жасайды.
Жұмыскерлердің жұмыстан босау, жұмыс орындарының және еңбек
ресурстарының балансталу мәселелері баса назар аударуды талап етеді.
Нарықтық өзгерістер жағдайында жұмыстан босау экономиканың
дестабилизациясы, өндірістің төмендеуі нәтижесінде болып отыр. Жұмыс
орындарының және жұмыс күшінің балансталмауы барлық түрлерінде күшеюде:
салалық та, территориялық та және кәсіби де.
Елдегі жұмыссыздықты төмендету және жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету
стратегиясы, оның ары қарай белсенділеуін қарастырады. Осы мақсат заңды
түрде қабылданған концепциялардың бар болуын, халықты жұмыспен қамтуды
реттеу мәселелерінің орталықтандыруын қажет етеді. Осының ақырғы мақсаты
толық продуктивті жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, ал бұл жұмыстан
босатылғандар санынын азаюы және жұмыссыз халықты жұмысқа орналасу
деңгейінің өсуі есебімен болады.
Республика бойынша жұмыссыз жастардың кәсіптік классификациялық
құрамын тексергенде, олардың үштен бірінің мамандықтары инженерлік-
техникалық және гуманитарлық салалардан болып шыққан.
Осылайша, жастардың жұмыс бастылығының, әсіресе жастардың арасындағы
жұмыссыздықтың үздіксіз өсуімен қоса, мерзімділігіне байланысты анықталған
тенденциялар, оның қазіргі жағдайына оптимистік тұрғыдан баға беруге негіз
болмайды, яғни жағдайдың бірқалыпты емес екендігін көрсетеді.
Жастардың жұмысбастылық мәселесі, қоғамның оларды қабыл алмауы
сияқты құбылысқа алып келіп, оның жастар үшін де, қоғам үшін де негативтік
зардаптары болуы мүмкін. Жұмыссыздықтың себептері мен зардаптары болуы
мүмкін. Жұмыссыздықтың себептері мен зардаптарына талдау жасау, ол
мәселенің мәнін түсіну үшін дәстүрлік тәсілдердің бірі.
Экономистер жаппай жұмыссыздықтың негативтік көріністерін, жалпы
ұлттық өнімнің жеткіліксіз өндірілуі, халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуімен ұштастырады, жалпы экономикалық көзқарас бойынша, жұмыссыздық-
өндіріс ресурстарының ысырапталуы: әлеуметтік мұқтаждыққа кететін шығын
өседі де, салық кірісінің көлемін азайтады. Ал саяси тұрғыдан қарағанда,
жұмыссыздық- халықты әлеуметтік тұрақсыздыққа және саяси радикализацияға
алып келеді. Социологтар жұмыссыздардың әлеуметтік топтарын зерттегенде,
олардың әлеуметтік институттармен өзара қатынасын әлеуметтік шындық
контекстінде қараған. [4]
Жұмысшыларды жаппай жұмыстан босату және оларды өндіріске жұмысқа
орналастыру мүмкіндігінің жоқтығы жұмыссыздықтың әлеуметтік топтарының
пайда болуына, сол сияқты олардың десоциализациялануына алып келеді.
Халықтың біршама бөлігінің десоциализациялануы әлеуметтік деформациялануы,
яғни қоғамдық өндіріс саласынан, қоғамдық өмірден өшкендігі төмендегі
көрсеткіштерден білуге болады:
1) Олардың ақыл-ойының, интеллектуалдық және кәсіптік-біліктік
потенциалының төмендеуі;
2) Еңбек және жұмыс іздеу мотивациясын жоғалтуы;
3) Әлеуметтік ауытқуының ұлғаюы, яғни әлеуметтік институттардың
нормативсіз жұмыс істеуі және адамдардың тәртібі, т.б.
Жұмыссыздық- өзіне тән ерекше социологияның бір түрі, ол бейімделген
механизмдердің жаппай бұзылуынан шығады. Қоғам жаңа бейімделген
механизмдердің, яғни әлеуметтік тәртібі мен өзара қатынасының қалыптасу
шамасына қарай айықса да, бірінші кезеңде әлеуметтік топтардың көңіл
күйінде зорлану эмоциялары, дезинтеграция және жеке бастық сезім
әрекеттері сезіледі. Жастардың арасындағы жұмыссыздықтың негативтік
көрінісі тергеу түрінде байқалады. Біріншіден, жастардың әлеуметтік-
психологиялық көңіл-күйі мен тәртібі өзгереді.
Жастардың жұмысбастылығы төңірегінде болып жатқан процестердің
негативтік байқалуы, қоғамның интеллектуалдық шамасының қайта кері
айналмайтын процестері болып келеді. Қазақстанның еңбек нарығында тіркеуге
алынбаған, өз жұмысының нәтижелеріне қызықпаған жас мамандар мен білікті
жұмысшылар қылмыстық құрылымдарға кіріп немесе шетелдерге кетіп жатыр.
Жоғары білімді адамдардың еңбек жалақысының аздылығы, жұмысбастылық
мүмкіншілігі бойынша қоғамда әлеуметтік ең аз қорғалған әлеуметтік
топтардың бірі болып отыр.
Жастар арасындағы жұмыссыздық, еңбек ресурстарының кәсіптік-еңбек
потенциалының төмендеуі, келешекте оларға сұраныс болуы, қоғам үшін
проблемаға айналып отыр. Қазақстан еңбек нарығында- жоғары табысты, жұмысшы
күшінің лауазымды категориясын тез жинаушы, білімді және кәсіптік
дайындықты керек етпейтін- ол сауда мен қызмет көрсету саласындағы
жұмысшылар. Сондықтан жастардың көпшілігі, білімді және біліктік, жоғары
дәрежелі мамандықтарды таңдамай, табысы көбірек кәсіптерді жөн көреді.
Біздің экономикадағы мұндай өзгерістер Батыс елдеріндегі болып жатқан
тенденциялармен тез арада тексеріліп отырады.
Дамыған өнеркәсіптік елдердің тәжірибелері көрсеткендей, өндірістің
жаңа тәсілдері ақпаратқа, білім мен мәдениетке көбірек сүйенеді. Мамандығы
жоқ еңбектің үлесі дамыған елдерде қысқарту тенденциясына ие болады.
Сондықтан мамандығы жоқ немесе мамандығы төмен жұмысшыларға керекті
мамандықты алу және әлеуметтік саты бойынша жұмыссыздықтан құтылу қиынға
түседі. Экономиканың даму болашағы өндірістің шағын электроника мен
информатикамен, автоматтандырылған және роботтандырылған икемді жүйелермен
байланысты болады. Бұл жерде білім мен мамандық шығармашылық бастау болып,
жоғары дәрежелі маңызды рөл атқарады.
Кәсiподақ ұйымдасқан жұмысшыларың келiссөз жүргiзерде жақсы позицияда
болуы, өйткенi ереуiлдiң әр түрiн қолдануға шын мәнiнде мүмкiншiлiк
туғызады. Ал кәсiподақтардың кемшiлiгi жоғарыда атап өткендей олар арқылы
жалақының жоғары деңгейi белiленуi нәтижесiнде ұлттық экономикаға
инвестицияларың тартылуы азаяды. Ал бұл өз кзегiнде экономиканың тиiмдi
дамуына керi әсерiн тигiзедi. [3,б. 98]
Жалпы экономикада кәсiпкерлердi жақтаушылар келесiдей дәлелдердi
келтiредi:
1) қызметкерлердiң ағымдылығы қысқарады, осыған сәйкес шығындары
төмендейдi;
2) қызмет бойынша өсу ережелерi бекiтiледi, ал бұл iшкi еңбек рыногында
бәсекелестiктi тияды, соның салдарынан жасы үлкен тәжiрибесi бар
қызметкерлер жас қызметкерлерге өз тәжiрибесiн таныстыруға ынталы
болады;
3) қызметкерлер тәртiбiн түзеп, нығайтып отырады;
4) трансакциялық шығынды қысқартады;
Қазақстан жағдайына келсек ұжымдық келiсiм жасау жүйесi әлi де жетiле
қоймаған. Еңбек рыногында кәсiподаққа барлығы бiрдей болып кiру тәжiрибесi
бiздiң елде мұра болып қалған. Қазақстанда кәсiподақ мүшелерi әлi де көп,
бiрақ олардың әлеуметтiк еңбек қатынасын реттеудегi ролi әлi де болса өте
төмен. Бұған көптеген себептер бар: бiрiншiден, кәсiподақтардың көпшiлiгi
рыноктық қатынастарға бейiмделе алмай отыр. Осыған қарамастан елiмiзде
қызметкерлердiң көпшiлiгi кәсiподақтар пайдалылығына қарамай бұрынғысынша
кәсiподақ ақысын төлеуде. Екiншiден, Қазақстанда 1990-1997 жылдары өндiрiс
күрт құлдырап, жұмыс күшi ұсынысы щған деге нсұраныстан елеулi артық болды.
Осы жағдайда кәсiподақтар өз қызметтерiн толық көрсете алмады. О кездерде
күрес кезiнде жұмыс берушiлер ылғи да жеңiске жетiп отырды. Үшiншiден,
кәсiподақ мүшелерi осы уақытқа дейiн рынок экономикасы жағдайында өздерiнiң
мiндетi мен атқаруға тиiс қызметтерiн айқын көре алмай жүр.
2 Қазақстан РеспубликасыНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылған халық туралы ҚР-ның заңы
Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қызмет етуі,
жұмыссыздық және жұмысбастылық мәселелері Қазақстан Республиксының халықты
жұмыспен қамту туралы Заңнамасы арқылы реттеледі.
Заң бойынша жұмыспен қамтылған халыққа: [10]
1) еңбек шарты бойынша жұмыс iстейтiн, соның iшiнде жұмысты сыйақы
үшiн толық не толық емес жұмыс уақыты жағдайларында орындайтын немесе ақы
төленетiн өзге жұмысы (қызметi), табысы бар;
2) кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын;
3) өз бетiнше жұмыспен айналысатын;
4) қосалқы кәсiпшiлiкпен айналысатын және өнiмдi шарттар бойынша
өткiзетiн;
5) жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын
адамдар, сондай-ақ өндiрiстiк кооперативтердiң мүшелерi;
6) ақы төленетiн қызметке сайланған, тағайындалған немесе бекiтiлген;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, басқа да әскерлерi
мен әскери құралымдарында қызмет өткерiп жүрген;
8) қоғамдық бiрлестiктердi, қоғамдық қорларды және дiни
бiрлестiктердi қоспағанда, ұйымдардың құрылтайшылары (қатысушылары) болып
табылатын, мүлкiне құрылтайшылардың (қатысушылардың) мүлiктiк құқықтары
сақталмайтын адамдар жатады. [10]
Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту
туралы заңнамасы.
1. Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасы
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы заңнан және өзге
де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
2. Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасы
Қазақстан Республикасының азаматтарына, шетелдiктерге және азаматтығы жоқ
адамдарға қолданылады.
3. Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар осы Заңнан
басым болады және халықаралық шарттар, оны қолдану үшiн заң шығару талап
етiлетiн реттердi қоспағанда, тiкелей қолданылады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк
саясаттың негiзгi принциптерi және бағыттары
1. Мемлекет азаматтардың жұмыспен нәтижелi әрi еркiн таңдау арқылы
қамтылуына жәрдемдесетiн саясат жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi.
2. Жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк саясат:
1) Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсiп
түрлерiн еркiн таңдауға бiрдей мүмкiндiктердi, әдiл де қолайлы еңбек
жағдайларын, жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз етуге;
2) нәтижелi жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты
азайтуға, жұмыс орындарын ашуға;
3) бiлiм беру жүйесiн еңбек рыногының қажеттерiне және инвестициялық
саясатты ескере отырып, оның даму перспективасына сай кадрлар даярлау iсiне
бағдарлауға;
4) азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге асыратын еңбек және
кәсiпкерлiк бастамаларын қолдауға, олардың өнiмдi және шығармашылық еңбекке
қабiлетiн дамытуға жәрдемдесуге;
5) бар жұмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс орындарын, оның
iшiнде нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушiлердi
ынталандыруға;
6) уәкiлеттi орган және жеке жұмыспен қамту агенттiгi арқылы еңбек
делдалдығын ұйымдастыруға;
7) шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгiлеу жолымен iшкi еңбек
рыногын қорғауға;
8) жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық iс-
шараларды жергiлiктi атқарушы органдар қолданатын шаралармен ұштастыруға;
9) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметтi экономикалық және
әлеуметтiк саясаттың басқа да бағыттарымен үйлестiруге;
10) еңбек рыногының бiрыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруға;
11) мемлекеттiк органдардың халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз
ететiн шараларды әзiрлеу мен iске асыру жөнiндегi қызметiн үйлестiрiп,
реттеп отыруға және олардың орындалуын бақылауды жүзеге асыруға;
12) Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдегi және
шетелдiктердiң Қазақстан Республикасының аумағындағы еңбек қызметiне
байланысты мәселелердi шешудi қоса алғанда, халықты жұмыспен қамту
проблемаларын шешуде халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыруға;
13) жұмыс берушiлер, қызметкерлер және қоғамдық ұйымдар өкiлдерiнiң
мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатын әзiрлеу мен iске асыруға қатысуын
қамтамасыз етуге;
14) жұмыспен қамту саясатымен үйлестiрiлген, қосымша жұмыс орындарын
ашу iсiн ынталандыруды қолдайтын қаржы, салық және инвестиция саясатын
жүргiзуге бағытталған. [10]
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк кепiлдiктер:
1. Мемлекет азаматтарға халықты жұмыспен қамту саласында:
1) алып тасталды
2) жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғауға;
3) уәкiлеттi органдардың делдалдығы арқылы жұмыс таңдау мен жұмысқа
орналасуда жәрдемдесуге кепiлдiк бередi.
2. Мемлекет халықтың нысаналы топтарын жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
жөнiндегi шараларды қамтамасыз етедi.
Нысаналы топтарға:
- табысы аз адамдар;
- жиырма бip жасқа дейiнгi жастар;
- балалар үйлерiнiң тәрбиеленушiлерi, жетiм балалар мен ата-ананың
қамқорлығынсыз қалған жиырма үш жасқа дейiнгi балалар;
- кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жалғызiлiктi, көп
балалы ата-аналар;
- Қазақстан Республикасының заңдарынд а белгiленген тәртiппен асырауында
тұрақты күтiмдi, көмектi немесе қадағалауды қажет етедi деп танылған
адамдар бар азаматтар;
- зейнеткерлiк жас алдындағы адамдар (жасына байланысты зейнеткерлiкке
шығуға екi жыл қалған);
- мүгедектер;
- Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерi қатарынан босаған адамдар;
- бас бостандығынан айыру және (немесе) мәжбүрлеп емдеу орындарынан
босатылған адамдар;
- оралмандар;
- жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм беру ұйымдарын
бiтiрушiлер;
- жұмыс берушi-заңды тұлғаның таратылуына не жұмыс берушi-жеке тұлғаның
қызметiн тоқтатуына, қызметкерлер санының немесе штатының қысқаруына
байланысты жұмыстан босатылған адамдар;
- қылмыстық-атқару инспекциясы пробация қызметiнiң есебiнде тұрған
адамдар жатады.
Жергiлiктi атқарушы органдар еңбек рыногындағы жағдай мен бюджет
қаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың бұған қосымша
тiзбесiн, сондай-ақ әлеуметтiк қорғау жөнiнде қосымша шаралар белгiлей
алады.
Мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатын iске асырудағы Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң құзыретi:
1) халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi
бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
3) әлеуметтiк жұмыс орындарын ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
4) жастар практикасын ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
5) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларына қатысатын
адамдарды оқытуды, олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесудi және оларға
мемлекеттiк қолдау шараларын ұсынуды ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
5) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларына қатысатын
адамдарға кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдау ұсынуды
ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн бекiтедi;
6) микрокредиттiк ұйымдарға және кредиттiк серiктестiктерге конкурстық
негiзде кредит беру тәртiбiн бекiтедi;
7) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларына қатысатын
адамдардың ұтқырлығын арттыруға жәрдемдесу және оларға мемлекеттiк
қолдау шараларын ұсыну тәртiбiн бекiтедi;
8) Конституцияда, осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де
заңдарында және Қазақстан Республикасы Президентiнiң актiлерiнде
өзiне жүктелген өзге де функцияларды орындайды.
Орталық атқарушы орган: [10]
Орталық атқарушы орган қызметiнiң тәртiбiн, оның құқықтық мәртебесiн
және құзыретiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi. Орталық
атқарушы орган өз құзыретi шегiнде:
1) уәкiлеттi органдарға әдiстемелiк және ұйымдық басшылықты
жүзеге асыруға;
2) еңбек рыногының бiрыңғай ақпараттық базасын құру негiзiнде
жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты талдауға, болжауға және
халық пен Қазақстан Республикасының Үкiметiне еңбек рыногының
жай-күйi туралы хабарлап отыруға;
3) халықты жұмыспен қамтудың Республикалық бағдарламасын
әзiрлеуге;
4) iшкi еңбек рыногын қорғау мақсатында инвестициялық келiсiм-
шарттар жобаларын қарауға қатысуға;
5) Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметiн жүзеге
асыру үшiн шетелдiк жұмыс күшiн тартуға арналған квотаны
облыстар, Астана және Алматы қалалары арасында Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлеген шекте және тәртiппен
бөлуге;
6) мүдделi органдармен бiрлесе отырып, кадрлар әзiрлеу мен оларды
жұмысқа орналастыруға қажеттiлiктi анықтауға;
7) еңбек рыногының бiрыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруға;
8) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк бақылау және
қадағалау туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
ведомстволық есептiлiктiң, тексеру парақтарының нысандарын,
тәуекел дәрежесiн бағалау критерийлерiн, жыл сайынғы
тексерулер жоспарларын әзiрлеуге және бекiтуге;
8-1) халықты жұмыспен қамту орталығының үлгi жарғысын әзiрлеуге және
бекiтуге;
8-2) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларын iске асыру
кезiнде Қазақстан Республикасының азаматтарын өз бетiнше жұмыспен
айналысушылар, жұмыссыздар және табысы аз адамдар қатарына жатқызу
критерийлерiн айқындау тәртiбiн бекiтуге;
8-3) ағымдағы бос орындар және болжамды жұмыс орындары дерекқорына
енгiзу үшiн қажеттi мамандықтар мен бос жұмыс орындары туралы мәлiметтер
ұсынуға арналған нысандарды әзiрлеуге және бекiтуге;
8-4) халықты жұмыспен қамту бағдарламаларын iске асыру мәселелерi
жөнiндегi аудандық (қалалық) және өңiрлiк комиссиялар туралы үлгi
ережелердi әзiрлеуге және бекiтуге;
9) осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан
Республикасы Президентiнiң және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
актiлерiнде көзделген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асыруға мiндеттi.
Орталық атқарушы орган өз құзыретi шегiнде Қазақстан
Республикасының ақпараттандыру туралы заңнамасына сәйкес ақпараттық
жүйелердi пайдалана отырып, электрондық қызметтер көрсетедi.
Жергiлiктi атқарушы органдар
Жергiлiктi атқарушы органдар халықты жұмыспен қамту саясатын iске
асыруды:
1) мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатына сәйкес аймақтық
бағдарламаларды әзiрлеу және орындау;
2) тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер аумағында тұратын нысаналы
топтарды және оларды қорғау жөнiндегi әлеуметтiк шараларды жыл сайын
анықтап отыру;
3) жеке кәсiпкерлiктi, шағын және орта бизнестi дамыту арқылы қосымша
жұмыс орындарын ашуды қолдау;
4) жұмыссыздарға әлеуметтiк қорғау көрсету;
5) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
5-1) тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң аумағында еңбек қызметiн
жүзеге асыру үшiн орталық атқарушы орган бөлген квота шегiнде шетелдiк
қызметкерлерге жұмысқа орналасуға және жұмыс берушiлерге шетелдiк жұмыс
күшiн тартуға рұқсаттар беру, сондай-ақ аталған рұқсаттарды тоқтата тұру
және керi қайтарып алу;
5-2) жұмыс орындарының жалпы санының үш процентi мөлшерiнде
мүгедектер үшiн жұмыс орындарына квота белгiлеу;
5-3) мүгедектердi жұмысқа орналастыру үшiн арнаулы жұмыс орындарын
құру;
5-4) әлеуметтiк жұмыс орындарын ұйымдастыру;
6) жергiлiктi мемлекеттiк басқару мүддесiнде Қазақстан
Республикасының заңнамасымен жергiлiктi атқарушы органдарға жүктелетiн өзге
де өкiлеттiктердi жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етедi. [10]
1. Уәкiлеттi орган: V021904
1) өтiнiш жасаған азаматтар мен жұмыссыздарға - жұмыс табу мүмкiндiгi
туралы, ал жұмыс берушiлерге жұмыс күшiмен қамтамасыз ету мүмкiндiгi туралы
хабарлап отыруға;
2) азаматтар мен жұмыссыздарға жұмыс таңдауда жәрдемдесуге, жұмысқа
орналасу және оқу үшiн жолдама беруге;
3) еңбек рыногы бойынша деректер банкiн түзуге;
4) адамдар өтiнiш жасаған күннен бастап он күннен кешiктiрмей
тiркеуге, оларды есепке қоюға;
5) кәсiби бағдарлау iсiнде азаматтар мен жұмыссыздарға тегiн
қызметтер көрсетуге;
6) жұмыссыздарды олардың келiсiмiмен қоғамдық жұмыстарға жiберуге;
7) жұмыссыздарды еңбек рыногының қажеттiлiктерiне сәйкес, кейiннен
оларды жұмысқа орналастыруға көмек көрсете отырып, кәсiптiк даярлауға,
қайта даярлауға және бiлiктiлiгiн арттыруға жiберуге;
7-1) табысы аз адамдар қатарындағы жұмыспен қамтылғандарды және жетi
жасқа дейiнгi балаларды бағып-күтумен айналысатын адамдарды өздерi өтiнiш
бiлдiрген жағдайда еңбек нарығының қажеттiлiктерiне сәйкес
кәсiптiк даярлауға, қайта даярлауға, бiлiктiлiгiн арттыруға жiберуге;
8) жұмыссызға оның жұмыссыз ретiнде тiркелгенi туралы анықтама
беруге;
9) халықтың экономикалық тұрғыдан белсендi бөлiгiне (жұмыс күшiне)
сұраныс пен ұсынысты талдауға, болжауға және халыққа, жергiлiктi және
орталық атқарушы органдарға еңбек рыногының жай-күйi туралы хабарлауға;
10) халықты жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын және нысаналы
топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдi қамтамасыз ететiн арнайы iс-
шараларды iске асыруға мiндеттi.
2. Уәкiлеттi органның:
1) жұмыс берушiге жұмыс күшi қажет болған жағдайда, оларға азаматтар
мен жұмыссыздарды жiберуге;
2) жергiлiктi атқарушы органдарға олардың аумағында орналасқан
ұйымдарда қоғамдық жұмыстарды дайындау мен жүргiзу жөнiнде ұсыныс енгiзуге;
3) бiлiм беру мәселелерiн қарайтын мемлекеттiк органдардан, бiлiм
беру ұйымдарынан, әртүрлi ұйымдардың мамандар даярлауды, қайта даярлауды
және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды жүзеге асыратын оқу курстарынан
бiтiрушiлердi жұмысқа орналастыру туралы мәлiметтер, оқыту жүргiзiлетiн
кәсiптер (мамандықтар) туралы, нақты кәсiптер (мамандықтар) бойынша
даярланған және даярлануы жоспарланып отырған мамандар саны туралы ақпарат
сұратуға;
Жұмыс берушiлердiң халықты жұмыспен қамтуға қатысуы:
Жұмыс берушiлер мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатын iске асыруға:
1) Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес еңбек шарттары
мен ұжымдық шарттардың талаптарын сақтай отырып, жұмысқа орналасуға жәрдем
көрсету;
2) қызметкерлердi кәсiби даярлау және өндiрiс iшiнде оқыту жүйесiн
дамыту;
2-1) кадрларды техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi және
жоғары бiлiм берудiң оқу бағдарламаларын iске асыратын бiлiм беру ұйымдары
арқылы даярлау;
3) құрылымдық өзгерiстер барысында бiлiктi қызметкерлердiң кадрлық
әлеуетiн сақтау және ұтымды пайдалану;
4) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және жүргiзуге жәрдемдесу;
5) өз қаражаты есебiнен қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру;
6) жұмысқа орналастыру мәселесi бойынша өтiнiш жасаған адамдарды
ұйымдарда белгiленген бiлiктiлiк талаптарына сәйкес бос орынға жұмысқа
қабылдау;
7) Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес
қызметкерлердi сақтандыру арқылы қатысады.
Жұмыс берушi:
1) жұмыс берушi-заңды тұлғаның таратылуына не жұмыс берушi-жеке
тұлғаның қызметiн тоқтатуына, адам санының немесе штаттың қысқартылуына
байланысты алдағы уақытта қызметкерлердiң жұмыстан босайтыны, босатылатын
қызметкерлердiң қызметтерi мен кәсiптерi, мамандықтары, бiлiктiлiгi және
еңбекақы мөлшерi көрсетiле отырып, босатылуы мүмкiн қызметкерлердiң саны
мен санаттары туралы және олар босатылатын мерзiмдер туралы жұмыстан босату
басталардан кемiнде екi ай бұрын уәкiлеттi органға толық көлемде ақпарат
беруге;
2) бос жұмыс орындары (бос қызметтер) пайда болған күннен бастап үш
жұмыс күнi iшiнде олар туралы уәкiлеттi органға мәлiмет жiберуге;
3) уәкiлеттi орган берген жолдамаға тиiстi белгi қою арқылы жұмысқа
қабылдау немесе жұмысқа қабылдаудан бас тарту себебiн көрсете отырып, ол
туралы дер кезiнде (уәкiлеттi орган оған азаматтарды жiберген күннен бастап
бес жұмыс күнi iшiнде) хабарлауға [10].
Жеке жұмыспен қамту агенттiгi:
1) өтiнiш жасаған адамдарға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы
және Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасының
мәселелерi бойынша консультация беруге;
2) жұмысқа орналасу мүмкiндiгi туралы ақпарат беруге және өтiнiш
жасаған адамдардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесуге;
3) жұмыс берушiлер мен жұмысқа орналасқысы келетiн адамдар туралы
мәлiметтер қалыптастыруға;
4) жұмыскерлердiң жұмыс берушiлердiң бiлiктiлiк талаптарына сәйкес
келуiн ескере отырып, оларды iрiктеудi жүзеге асыруға;
5) халықаралық шарттар бар болған кезде, бiр елден екiншi елге
жұмысқа орналастыру үшiн жұмыскерлер жинауды жүзеге асыруға;
6) өтiнiш жасаған адамдарды кәсiптiк даярлау мен қайта даярлауды
ұйымдастырып, бұдан кейiн жұмысқа орналастыруға;
7) адамдарды шет елде жұмысқа орналастырған жағдайда, оларды әкету
үшiн рұқсат құжаттарын ресiмдеуге құқығы бар.
Жеке жұмыспен қамту агенттiгi:
1) кемсiтушiлiктiң кез келген нысанына жол бермеуге;
2) өтiнiш жасаған адамдардан алынатын ақпараттың құпиялылығын
қамтамасыз етуге;
3) бала еңбегiн пайдалануға, адамдарды жыныстық және (немесе) өзге де
мақсатта пайдалану үшiн тартуға жол бермеуге;
4) өтiнiш жасаған адамдармен еңбек делдалдығы бойынша қызметтер
көрсету туралы шарттар жасасуға мiндеттi.
3. Жеке жұмыспен қамту агенттiктерi жұмысқа орналастыру, жұмыс
орындарын құру және жұмыспен қамту бағдарламаларын iске асыру мәселелерi
бойынша мемлекеттiк органдармен, жұмыс берушiлермен өзара iс-қимыл жасайды.
4. Қазақстан Республикасынан шет елге жұмыс күшiн әкетуге байланысты
қызметтi жеке меншiк жұмыспен қамту агенттiктерi жүзеге асырады.
Халықты жұмыспен қамтудың республикалық және аймақтық бағдарламалары:
1. Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдар
қызметкерлер мен жұмыс берушiлер өкiлдерiнiң қатысуымен Қазақстан
Республикасының стратегиялық даму жоспары мен аумақтарды дамыту
бағдарламалары негiзiнде халықты жұмыспен қамтудың:
1) халықты жұмыспен қамту деңгейiн өсiруге ынталандыратын шараларды;
2) жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты теңдестiру жөнiндегi шараларды;
3) халықтың әлеуметтiк қолдауға мұқтаж нысаналы топтарының жұмыспен
қамтылуын ұйымдастыруды;
4) қосымша жұмыс орындарын ашатын шағын және орта кәсiпкерлiктi
қолдау мен дамытуды;
5) еңбек рыногындағы қажеттiлiктi ескере отырып, Қазақстан
Республикасының азаматтарын кәсiптiк даярлау мен қайта даярлаудың икемдi
жүйесiн ұйымдастыруды;
6) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру мен жетiлдiрудi;
7) жұмыспен қамтудың аймақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Жұмыссыздықдың әлеуметтік-экономикалық мәні, түрлері, себептері
... ... 5
1.2 Жұмыссыздықтың әлеуметтік көрсеткіштерге байланыстылығы
... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылған халық туралы ҚР-ның заңы ... .14
2.2 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен еңбек
нарығының қазіргі ахуалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
6
2.3 ҚР жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін реттеу мәселелері мен оларды
шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасы жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнi мен мазмұнын ашып, оның
макроэкономикалық теңсіздікке және макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін
қарастыру, жұмыссыздықтың елiмiз экономикасындағы жағдайы мен
ерекшелiктерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру
үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға
өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде. Ал
әлеуметтiк саланың жағдайын жақсарту ең бiрiншi сол елдiң еңбек рыногына,
халықтың ақшалай табыстарына, елдегi экономикалық активтi халық пен
жұмыссыздық деңгейiне байланысты болады.
Еңбек рыногында тепе-теңдiктiң бұзылуы экономикада қоғам дамуына
тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты қалыптастырады. Экономикада
жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi
уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады. Сондықтан да жұмыссыздық ел
экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр көрсеткiш. Себебi,
жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына, өнеркәсiп салаларына,
жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына байланысты болады.
Бүгiнгi таңда әлемнiң дамыған елдерiнiң қай-қайсысын алып қарасақта
олардың экономикасының негiзгi бағытының бiрi әлеуметтiк салаға бағытталған
болып келедi. Өйткенi әлеуметтiк сала сол елдегi халықтың тұрмыс жағдайын,
халықтың өмiр сүру деңгейiн және сол елдiң жалпы экономикасының жағдайын
көрсетедi.
Осы еңбек рыногында макроэкономикалық тепе-теңдiктiң бұзылуы
экономикада қоғам дамуына тиiмсiз құбылыс болып табылатын жұмыссыздықты
қалыптастырады. Экономикада жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы
еңбекке қабiлеттi, бiрақ қазiргi уақытта жұмыс орны жоқ адамдар табылады.
Сондықтан да жұмыссыздық ел экономикасының жағдайын көрсететiн бiрден-бiр
көрсеткiш. Себебi, жұмыссыздық тiкелей елдiң экономикалық құрылымына,
өнеркәсiп салаларына, жалақы деңгейiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына әсер
етеді.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы Қазақстан Республикасының
жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейі, олардың әлеуметтік көрсеткіштермен
байланысы деп алынды.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзгi мақсат жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың экономикалық мәнін ашу, олардың түрлері мен әлеуметтік-
экономикалық салдарын қарастыру, сонымен қатар еліміздегі жұмыссыздық пен
жұмыспен қамту жағдайын және олардың құқықтық негіздерін талдау болып
табылады.
Мақсатқа жету барысындағы атқарылатын мiндеттер келесiдей:
- Жұмыссыздықты еңбек рыногының элементi ретiнде қарастыру және жан-
жақты талдау;
- Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
- Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың жалақы, инфляция және жұмысшы күшi
ұсынысы және сұранысымен байланысын анықтау;
- Жұмыссыздықтың түрлерi мен олардың экономикаға тигiзер әсерiн
қарастыру;
- Жалақы, жұмысбастылық, кәсiподақтар және жұмыссыздық, олардың өзара
байланыстары, мәселелерiн және шешу жолдарын ұсыну болып табылады.
- Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесiнiң жалпы жағдайын, олардың
өзiндiк ерекшелiгiн қарастыру.
Жұмыстың құрылымы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жұмыссыздықтың
экономикалық-әлеуметтік мәні, жұмыссыздық формалары және жұмыссыздықтың
макроэкономикалық тиімсіздікке әсері мен оны әлеуметтік қорғау
қарастырылса, ал екінші бөлімде Қазақстандағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық
мәселесі, оларды шешу жолдары, жұмыссыздық пен жұмысбастылықтың бүгінгі
таңдағы статистикалық көрсеткіштері талданып, еліміздің жұмыссыздық және
жұмыспен қамту мәселесі, оның макроэкономикалық тұрақсыздыққа әсері
талданып, бүгінгі таңдағы әлеуметтік саланы реттеудегі мемлекеттер шаралар
мен Елбасының Жолдаулары қарастырылады.
Бұл тақырыптар бойынша келесі авторлар зерттеу жүргізді: Жұмамбаев
С.К. В.С. Буланова., Мамыров Н.Қ., Мэнкью Н.Г. Агапова Т. А.,
Е.Б.Жатканбаев.
1 ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ТҮСІНІГІ, ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
1.1 Жұмыссыздықдың әлеуметтік-экономикалық мәні, түрлері, себептері
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшiн көптеген әлеуметтiк-экономикалық
мәселелердi өзiмен алып келедi. Жеке адам үшiн ол өндiрiстен кету деген
сөз, қызметкер еңбек табысы көзiнен айырылып, көтерiңкi психикалық жүк
көтередi. Ал қоғам үшiн ол жоғары салық шығынына ұшыратады, адам капиталы
жойылады, қоғамның әлеуметтiк жiктелуi күшейедi, жастарға байланысты
мәселелер асқынады және т.б. бос уақыт пайдасы жұмыссызбен келетiн
кемшiлiктердi басып кетуi шүбәлi болып келедi. Сонымен қатар бұл құбылыстың
кемшiлiктерiн бiржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға
жұмыссыздықтың табиғи деңгейi тән, жұмыс күшiнiң белгiлi резервi әрқашан да
болып тұрады. Табиғи жұмыссыздықтың болуы нарықта экономиканың нормальдi
қызметiне қажеттiлiгi бар деуге болады.
Жұмыссыздық мәселелерi көптен берi зерттелуде, бiрақ жұмыссыз қатарына
кiмдi жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткiштерi, жұмыссыздық деңгейiне әсер
ететiн факторлар және т.б. сұрақтар осы уақытқа дейiн талқыланып жатыр.
Қазақстан жағдайында бұл мәселелер шиеленiсе түстi, өйткенi экономикалық
дағдарыс және әлеуметтiк еңбек қатынастары күрт өзгеруiне байланысты адам
қылықтарына өзгешелiктер ендi. [1,б. 97]
Жұмыссыздық туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған
келесiдей анықтама беруге болады: жұмыссыз адам – ол қазiргi жалақы мен
еңбек жағдайында жұмысы жоқ, бiрақ жұмыс iстей алатын және жұмыс iздеп
жүрген адамдар. Ал жұмыссыздықты – экономикалық белсендi халықтың бiр
бөлiгiн жұмыссыздар құрайтын экономикадағы құблыс деп бiлемiз. Халықаралық
еңбек ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табыс әкелетiн жұмысы жоқ,
жұмыс iстеуге дайын және соңғы төрт ай iшiнде жұмысты әр жолмен iздеген
адам танылады.
Жұмыссыздықты есептеу формуласы (u) жұмыссыздар саны (U) экономикадағы
белсендi халық санына (L) бөлу арқылы табады және пайызбен көрсетiледi.
u = U L = U U+E (1)
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
және еңбек ұсынысы арқылы еңбек рыногында тепе-теңдiк жағдай орын алады деп
есептелiнедi. Бiрақ шын өмiрде мұндай еңбек рыногының тепе-теңдiгiнiң орын
алуы сирек кездеседi. Еңбек рыногының тепе-теңдiгi дегенiмiз экономикадағы
қызмет етiп отырған кәсiпорындар қанша жұмыс күшiн қажет етсе соған сәйкес
экономикада жұмысқа ынталы экономикалық активтi халықтың саны сондай
дегендi бiлдiредi. [1,б. 116]
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық болып
отырады. Яғни, экономика заңдылығы бойынша жұмыссыздықтың табиғи деңгейi
орын алады дегендi бiлдiредi. Егер де осы табиғи деңгейден асып кетсе
(жұмыссыздық табиғи деңгейi Оукен заңы бойынша 3%) , онда экономикада
тұрақсыздық жағдай жұмыссыздық мәселесi орын алады.
Аталған жұмыссыздықтың орын алуын келесi еңбек рыногының тепе-теңдiк
графигiнен көруге болады. Сурет-1. [2,б. 569]
Жұмыссыздық NS
W1 A B
E
WE
Nd
Na NE Nb N
1 - cурет – Еңбек рыногында жұмыссыздықтың орын алу жағдайы [2,б. 58]
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd мен еңбек ұсынысы
қисығы NS қиылысында Е нүктесi пайда болады, ол нүкте еңбек рыногындағы
тепе-теңдiктi сипаттайды. Осы тепе-теңдiк нүктеге сәйкес WE нақты
жалақының және NE жұмысбастылық деңгейiнiң тепе-теңдңгi шығады. Егер
жалақы W1 деңгейде жоғары болатын болса, онда рыноктық сәйкессiздiк
нәтижесiнде ұсынылатын еңбек көлемi еңбекке сұраныстан В-А мөлшерде өседi,
осының нәтижесiнде Nb- Na мөлшерде экономикада жұмыссыздық пайда болады.
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс
сәйкессiздiгiнен пайда болатын еңбек рыногының бөлiнбес элементi. Жұмысшы
күшi болып табылатын адамдар еңбек рыногына қатысуына байланысты бiрнеше
категорияға бөлiнедi.
Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына қарай еңбек
етуге қабiлеттi адамдар. Адамдардың жекелеген категорияларға бөлiнуi
олардың экономиканың рыноктық немесе рыноктық емес секторларында жұмыс
iстеуiне байланысты жүргiзiледi. Яғни, рыноктық емес құрылымда қызмет
ететiндерге мемлекеттiк әскер, полиция, мемлекеттiк аппарат және т.б.
институттар кiредi.
Жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ
жұмыс орны жоқ адамдарды айтады. Жұмысы бар тұлғалар және жұмыс күнi толық
емес тұлғалар жұмысбасты адамдар болып табылады. Жалпы жұмысшы күшiне
жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады.
Жұмыспен қамтылу мен жұмыссыздық келесi көрсеткiштер арқылы
сипатталады:
1) Институционалдық емес адамдар;
2) Жұмыс iстеушiлiердiң саны;
3) Жұмыссыздар саны;
4) Жұмысшы күшiнiң құрамына кiрмейтiн адамдардың саны.
Макроэкономика тұрғысынан осы көрсеткiштердiң дәрежесi мен динамикасы
бiрнеше факторларға тәуелдi, оларға демографиялық, жастық және жыныстық,
этникалық, халықтың әлеуметтiк құрамы, жекелеген аймақ пен салалардағы
еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы.
Жұмыссыздықтың дәрежесiн батыс статистикасы қолданатын
көрсеткiштермен айқындауға болады, яғни жұмыссыздықтың таратылуы мен
мерзiмiнiң ұзақтылығын. Жұмыссыздықтың таратылуының көрсеткiшi жұмысшы
күшiнiң жұмыссызданған бөлiгiн сипаттайды. Жұмыссыздықтың ұзақтық
мерзiмiнiң көрсеткiшi бар болған жұмыссыздықтың орташа ұзақтығын
сипаттайды. [3]
Батыс экономистерiнiң көбiсi рыноктық жағдайда жұмыссыздықтың белгiлi
бiр дәрежесiн болуын заңды және қажет деп мойындайды. Дж.Кейнс амалсыз
жұмыссыздықтың түсiнiгiн жиынтық сұраныстың бейiмдiлiгiнiң жеткiлiксiз
екендiгiнен болады деп есептейдi. Оның пiкiрiнше, толық жұмыспен қамтылу
тиiмдi сұраныстың қосымша кеңеюiне байланысты жұмысшылардың санының
өзгермеген жағдайы болып табылады. Тиiмдi сұраныстың әрi қарай өсiмi тек
таза инфляциялық өсiм болады. Осындай кезде амалсыз жұмыссыздық нолге тең.
Кейбiр экономистер жұмыссыздықты еңбек рыногының икемдiлiгiнiң
көрсеткiшi деп санайды. Осы жағдайда жұмыссыздықтың табиғи дәрежесi туралы
айтылады. Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатындығына
байланысты сипатталады. Негiзгi экономикалық ресурс жұмысбастылықты
қолдайтын жұмыс күшi болады, бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Табиғи жұмыссыздық деңгейi - бұл жұмыс iстеудi қалайтындардың жалпы
санының iшiнде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткiшi.
Статистикалық деректерде әрбiр адам үш түрлi санаттың бiреуiне жатады.
Оларға: жұмыс iстейтiн, жұмыссыз және жұмыс күшiне кiрмейтiндер. Жұмыс
iстейтiн адам деп – үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта бойы
жұмыс iстейтiндер осы топқа кiредi.
Жұмыссыздық мәселелері көптен бері зерттелуде, бірақ жұмыссыз
қатарына кімді жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткіштері, жұмыссыздық
деңгейіне әсер ететін факторлар және т.б. сұрақтар осы уақытқа дейін
талқыланып жатыр. Қазақстан жағдайында бұл мәселелер шиеленісе түсті,
өйткені экономикалық дағдарыс және әлеуметтік еңбек қатынастары күрт
өзгеруіне байланысты адам қылықтарына елеулі өзгешеліктер енді.
Қазақстан заңдарында кімді жұмыссыз қатарына жатқызу керек екені
жазылған. Статистикалық жинақтарда да бұл түсінікке анықтама берілген.
Соларға қарамастан, жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың шын күйін бағалау
өте қиын. Мысалы, көптеген адамдар жұмыссыз қатарына жатқызатын барлық
критерийлерге сәйкес келеді, бірақ объективті және субъективті себеппен
жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындарында жұмысқа орналастыратын
мүмкіншілігіне сенбеу, алыс жерде тұруы, азаматтардың өз құқыларын білмеуі
және т.б. Екінші жағынан, халықтың жұмыспен қамтылуын көрсететін мамандар
әр түрлі себеппен бұрмаланады: олар демалыста болуы мүмкін, ауырып жұмысқа
көпке дейін шықпайды, кәсіпорын әкімшілігінің ынтасымен өндіріс біраз уақыт
тұрап қалады және т.б.
Жұмыссыз туралы көптеген анықтамаларды жинасақ, оған келесідей
анықтама беруге болады: жұмыссыз - ол қазіргі жалақы мен еңбек жағдайында
жұмысы жоқ, бірақ жұмыс істей алады және жұмыс іздеп жүрген адам. Ал
жұмыссыздықты- экономикалық белсенді халықтың бір бөлігін жұмыссыздар
құрайтын экономикадағы құбылыс деп білеміз. Халықаралық еңбек ұйымының
анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табыс әкелетін жұмысы жоқ, жұмыс істеугу
жайын және соңғы төрт ай ішінде жұмысты әр жолмен іздеген адам танылады.
Ұлттық экономика дамуында, оның экономикалық құрылымы және елдегi
әлеуметтiк, жалпы қоғамдық жағдайларға байланысты жұмыссыздықтың бiрнеше
формалары болады. Олардың еңбек рыногындағы үлесiне байланысты экономика
дамуына тигiзер әсерлерi де әр түрлi болып келедi. Ендi оларға жеке-жеке
тоқталып өтейiк.
Уақытша жұмыссыздық. Кейбiр адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерiн таңдау мүмкiншiлiктерi бар кезде “жұмысаралық” жағдайда қалады.
Кейбiреулерiн жұмыстан шығарып жiберiп, олар басқа жұмыс орнын iздеу
үстiнде болады. Ал басқалары тұрақты жұмыс орнын жоғалтқандықтан уақытша
жұмыссыз болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа-райы жағдайы). Сонымен
қатар еңбек рыногында жастар арасында алғаш рет жұмыс iздеп жүргендер де
уақытша жұмыссыздардың қатарына қосалыды. [1,б. 113]
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысына қайтып орналасқанда олардың орнын басқа жұмыссыздар басып отырады.
Сондықтан, еңбек рыногында әр түрлi себептермен жұмыссыз қалған адамдар
санаты құрамын өзгертсе де, осы жұмыссыздық түрi сақтала бередi. Осы жұмыс
орнын iздеп жүрген және жұмысқа орналасуын күтiп отырған еңбекке қабiлеттi
адамдарды экономистер “уақытша жұмыссыздар” деп атайды. Уақытша жұмыссыздар
еңбек рыногына ұсынатын бiлiмдерi мен еңбек қабiлеттерi бар деп
есептелiнедi. Уақытша жұмыссыздық мiндеттi және ерiктi болып бөлiнедi.
Жұмысшылардың көпшiлiгi жұмысаралық жағдайға өз еркiмен түседi, олар -
өздерiнiң төмен жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстыру
ынтасымен орын алады. Бұл әлеуметтiк тұрғыдан жұмысшылардың өздерiне ұлкен
табыс әкеледi және еңбек рысурстарының қоғамда ұтымды пайдасын арттыру
дегендi бiлдiредi. Яғни, бұл жалпы экономикадағы нақты өндiрiс көлемiнiң
ұлғайтып, жұмыс орындарының көбеюiмен байланысты. Жалпы еңбек рыногында
уақытша жұмыссыздықтың орта мерзiмi 1 айдан 3 айға дейiн созылады.
Құрылымдық жұмыссыздық. Экономикада уақытша жұмыссыздықтан ақырындап
“Құрылымдық жұмыссыздық” деп аталатын екiншi жұмыссыздық формасына ауысады.
Экономистер “құрылымдық” терминiн құрамдық деген мағынада қолданылады.
Уақыт өте келе өндiрiсте немесе қызмет көрсету саласында технология мен
сұраныс құрылымында өзгерiстер болады, олар өз алдына еңбек күшiне жиынтық
сұраныс құрылымын өзгертедi. Осы өзгерiстердiң нәтижесiнде қоғамда кейбiр
мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлдем жойылады. Басқа
мамандықтарға, соның iшiнде жаңа мамандықтарға сұраныс көбейедi. Осы
жағдайда еңбек күшi жұмыс орындарының құрылымындағы жаңа өзгерiстерге
бiрден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда болады. Кейбiр
қызметкерлердiң өздерiнiң мамандық тәжiрибелерi рынок сұранысына сәйкес
келмейтiндiгiне көздерi жетедi; олардың тәжiрибесi мен iскерлiгi технология
мен сұраныс сипатына болған өзгерiстерге байланысты ескiрiп, керексiз болып
қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым
өзгерiп тұрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс орындарының “қысқы
белдеуден” – “жазғы белдеуге” миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда “сатуға” болатын тәжiрибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшiн арнайы оқу курсын өтуi керек,
ал кейде тұрғылықты жерiн де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздыққа
қарағанда құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзiмдi болғандықтан олар
экономикадағы еңбек рыногы жағдайы үшiн қауiптi болып келедi.
Циклдiк жұмыссыздық. Бұның негiзiн экономикалық құлдыраумен және
сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен байланыстыруға болады. Яғни, өнiмнiң
шығарылуымен және жұмыспен қамтудың көлемдерiнiң циклдық ауытқуларын
құрайды. Циклдiк жұмыссыздық жұмыссыздар санының көбеюiне әкелетiн нақты
ЖҰӨ-нiң азаюымен және жұмысшы күшiнiң бiр бөлшегiнiң жұмыстан босауымен
байланысты болады. [2,б. 560]
Экономикадағы жұмыссыздықтың бұл түрi алдынғы екi жұмыссыздық
формасына қарағанда экономиканың тиiмдi дамуына керi әсерiн тигiзедi.
Өйткенi елде жұмыссыздықтың циклдiк түрiнiң өсуiне байланысты халықтың
тұрмыс тiршiлiг төмендейдi, әлеуметтiк сала нашарлайды, яғни бiр сөзбен
айтқанда өндiрiстiң құлдырауын көрсетедi. Бұған мысал ретiнде Қазақстан
Республикасының егемендiгiн алғаннан кейiнгi 6-7 жылды айтсақ болады. Яғни,
елiмiзде өндiрiстiң жаппай жабылуымен, экономиканың дағдарысқа ұшырауымен
бiрге жұмыссыздық деңгейiнiң тым жоғары болуына әкелдi. Сол жылдары
елiмiздiң ЖIӨ 40%-дан астам құлдырады. Инфляция орын алып, адамдардың
еңбекке деген ынтасы кемiдi.
Сондай-ақ нақты және жалған жұмыссыздық болады. Бiрiншi жағдайда,
адамның еңбекке қабiлетi және ықыласы болады, бiрақ еңбек рыногында түрлi
жағдайларға байланысты ол жұмыс орнын таба алмайды. Екiншi жағдайда әр
түрлi себептермен еңбекпен айналысқысы келмейтiн адамдарды сипаттайды.
Жұмыссыздық ашық және жасырынды, ұзақ және қысқа мерзiмдi болуы мүмкiн.
Ұзақ мерзiмдi жұмыссыздыққа циклдiк және құрылымдық, ал қысқа мерзiмдi
жұмыссыздыққа маусымдық және уақытша жұмыссыздық жатады.
Маусымдық жұмыссыздық. Өндiрiстiң кейбiр салаларындағы өндiрiс
көлемiнiң маусымдық ауытқуымен байланысты болады. Оларға: ауыл шаруашылығы,
құрылыс жатады. Бұларда жыл бойы еңбекке сұраныс бiр деңгейде болмайды.
Жұмыссыздықтың маусымдық түрi жұмысшы мен жалдаушы жасасқан келiсiм шарттар
арқылы болжана алады.
Батыс экономистерi әдетте табиғи жұмыссыздықты және толық жұмыспен
қамту болғандағы жұмыссыздықты еңбек рыногындағы объективтiк
диспропорияларды көрсететiн құрылымдық жұмыссыздық деп қарайды. Ал табиғи
жұмыссыздыққа уақытша (фрикциондық) және маусымдық жұмыссыздықты жатқызады.
Шынында да жұмыссыздық дәрежесiнiң оның табиғи нормасынан артып кетуi
экономикадағы құрылымдық өзгерiстермен байланысты, оның циклмен даму
ерекшелiктерi салалардағы өндiрiстiң құлдырауымен байланысты болады.
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Басқа сөзбен
айтқанда, толық жұмысбастылық кезiнде жұмыссыздық деңгейi циклдiк
жұмыссыздық нольге тең болған жағдайда ғана орындалады. Толық жұмысбыстылық
кезiндегi жұмыссыздықты “жұмыссыздықтың табиғи деңгейi” деп атайды.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейiмен қосарланған iшкi өнiмнiң нақты көлемi
“экономиканың өндiрiстiк әлуетi” деп аталады. Бұл толық жұмысбастылық
кезiндегi экономиканың өндiре алатын өнiмiнiң нақты көлемi.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейi дегенiмiз – оң өлшем, өйткенi уақытша
жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшiн уақыт керек. Құрылымдық
жұмыссыздарға да оқу курстарынан өту үшiн уақыт керек. Егер жұмыс iздеп
жүрген адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күшi
рыноктары сәйкес келмейдi деген сөз, мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдiк жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда жұмыс күшiнiң жетiспеушiлiгi
байқалады, яғни бос жұмыс орындарының саны жұмыс iздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейi
жұмыссыздықтың табиғи деңгейiнен төмен болады. Еңбек күшi рыноктарындағы
мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады. [2,б. 563]
Экономикадағы жаппай жұмыссыздықтың орын алуы әлеуметтiк-экономикалық
мәселелердiң макроэкономикалық сипаттағы ең ауыр жағдайы екенi белгiлi. Ол
қоғам өмiрi мен адамдар арасындағы өркениеттiк қатынастар формаларына нақты
қауiп тудырады. Мысалы, жаппай жұмыссыздық орын алған кезде қоғамда ұрлық,
адам өлтiру, тонау, адамдарға сенiмсiздiк жиi қайталанады. Бұл дегенiмiз
экономикалық құылыс болып табылатын жұмыссыздықтың өршуi қоғамдық,
адамзаттық қатынастарға керi әсерiн тигiзедi дегендi бiлдiредi.
Қандай да қоғам болмасын, жұмыссыздықтың әлеуметтiк және экономикалық
шығындарымен байланысты болады. Қоғамның экономикалық шығындары өндiрiлген
тауарлар мен қызметтердiң құнымен, мемлекеттiк бюджетке түсетiн салық
түсiмдерiнiң азаюымен, жұмыссыздық бойынша төленетiн жәрдемақының өсуiмен,
мемлекеттiк еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтiк қорғау органдарға
жұмсалатын қаражаттармен өлшенедi.
Жұмыссыздық өз кезегiнде макроэкономикалық әлеуметтiк-негативтiк
процестердi күшейтедi. Қоғамдағы әлеуметтiк қайшылықтарды шиеленiстiредi.
Сондықтан барлық елдер жұмыссыздық мәселесiн басты орынға қойып, онымен
күрес жүргiзедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiз үшiн де өзектi болып табылады.
Өйткенi елiмiз экономикасында егемендiгiн алғаннан кейiн жаппай жұмыссыздық
орын алып, ол соңғы бiрнеше жылда ған шешiмiн тауа бастады. Ендi
жұмыссыздық мәселесiн ұлттық экономика деңгейiнде қарастырайық.
1.2 Жұмыссыздықтың әлеуметтік көрсеткіштерге байланыстылығы
Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатының деңгейінің
жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен
дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі таңда
нарықты экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті
демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір
азаматтың бақытты өмірін және мұң- мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз
ету. [6,б. 79]
Еңбек нарығындағы әлеуметтік шиеленісті шешу арқылы қоғамдық
жұмыстарды ұйымдастыру арқылы жүргізіліп отыр. Болашақта қоғамдық жұмыстың
дамуына үлкен қор бөліну көзделіп отыр, бұл уақытша жұмыс орнын ашу,
әлеметтік қажетті бағытта жұмыс жасау және қосымша айлық табыспен қамту
болып табылады.
Кедейшілік ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Кедейліктің
халық арасында көп таралуы елдің экономикалық дамуына зор нұқсан келтіреді.
Қазақстандағы еңбек нарығына тән нәрсе: ол республиканың аймақтар
еңбек нарықтарының күрделі дифференциациясы және контрасттарына
байланыстылығында. Сондықтан да еңбек нарығы және жұмыс күшінің жұмыспен
қамтылу мониторингі, ал одан кейін макро деңгейде бірыңғай стратегияның
жасалуы аймақтардағы жұмыспен қамтылуды зерттеуінсіз және талдауынсыз
болмайды. Республика экономикасын реформалаудың қазіргі кезеңінде үлкен
мағына әлеуметтік мәселелерді шешуде аймақтардың белсенділеуіне беріледі.
Әсіресе, басымдылықты толық продуктивті жұмыспен қамту болып отыр. Ол
кедейшіліктің азаюы және әлеуметтік шиеленісудің төмендеуіне нақты
алғышарттар жасайды.
Жұмыскерлердің жұмыстан босау, жұмыс орындарының және еңбек
ресурстарының балансталу мәселелері баса назар аударуды талап етеді.
Нарықтық өзгерістер жағдайында жұмыстан босау экономиканың
дестабилизациясы, өндірістің төмендеуі нәтижесінде болып отыр. Жұмыс
орындарының және жұмыс күшінің балансталмауы барлық түрлерінде күшеюде:
салалық та, территориялық та және кәсіби де.
Елдегі жұмыссыздықты төмендету және жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету
стратегиясы, оның ары қарай белсенділеуін қарастырады. Осы мақсат заңды
түрде қабылданған концепциялардың бар болуын, халықты жұмыспен қамтуды
реттеу мәселелерінің орталықтандыруын қажет етеді. Осының ақырғы мақсаты
толық продуктивті жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, ал бұл жұмыстан
босатылғандар санынын азаюы және жұмыссыз халықты жұмысқа орналасу
деңгейінің өсуі есебімен болады.
Республика бойынша жұмыссыз жастардың кәсіптік классификациялық
құрамын тексергенде, олардың үштен бірінің мамандықтары инженерлік-
техникалық және гуманитарлық салалардан болып шыққан.
Осылайша, жастардың жұмыс бастылығының, әсіресе жастардың арасындағы
жұмыссыздықтың үздіксіз өсуімен қоса, мерзімділігіне байланысты анықталған
тенденциялар, оның қазіргі жағдайына оптимистік тұрғыдан баға беруге негіз
болмайды, яғни жағдайдың бірқалыпты емес екендігін көрсетеді.
Жастардың жұмысбастылық мәселесі, қоғамның оларды қабыл алмауы
сияқты құбылысқа алып келіп, оның жастар үшін де, қоғам үшін де негативтік
зардаптары болуы мүмкін. Жұмыссыздықтың себептері мен зардаптары болуы
мүмкін. Жұмыссыздықтың себептері мен зардаптарына талдау жасау, ол
мәселенің мәнін түсіну үшін дәстүрлік тәсілдердің бірі.
Экономистер жаппай жұмыссыздықтың негативтік көріністерін, жалпы
ұлттық өнімнің жеткіліксіз өндірілуі, халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуімен ұштастырады, жалпы экономикалық көзқарас бойынша, жұмыссыздық-
өндіріс ресурстарының ысырапталуы: әлеуметтік мұқтаждыққа кететін шығын
өседі де, салық кірісінің көлемін азайтады. Ал саяси тұрғыдан қарағанда,
жұмыссыздық- халықты әлеуметтік тұрақсыздыққа және саяси радикализацияға
алып келеді. Социологтар жұмыссыздардың әлеуметтік топтарын зерттегенде,
олардың әлеуметтік институттармен өзара қатынасын әлеуметтік шындық
контекстінде қараған. [4]
Жұмысшыларды жаппай жұмыстан босату және оларды өндіріске жұмысқа
орналастыру мүмкіндігінің жоқтығы жұмыссыздықтың әлеуметтік топтарының
пайда болуына, сол сияқты олардың десоциализациялануына алып келеді.
Халықтың біршама бөлігінің десоциализациялануы әлеуметтік деформациялануы,
яғни қоғамдық өндіріс саласынан, қоғамдық өмірден өшкендігі төмендегі
көрсеткіштерден білуге болады:
1) Олардың ақыл-ойының, интеллектуалдық және кәсіптік-біліктік
потенциалының төмендеуі;
2) Еңбек және жұмыс іздеу мотивациясын жоғалтуы;
3) Әлеуметтік ауытқуының ұлғаюы, яғни әлеуметтік институттардың
нормативсіз жұмыс істеуі және адамдардың тәртібі, т.б.
Жұмыссыздық- өзіне тән ерекше социологияның бір түрі, ол бейімделген
механизмдердің жаппай бұзылуынан шығады. Қоғам жаңа бейімделген
механизмдердің, яғни әлеуметтік тәртібі мен өзара қатынасының қалыптасу
шамасына қарай айықса да, бірінші кезеңде әлеуметтік топтардың көңіл
күйінде зорлану эмоциялары, дезинтеграция және жеке бастық сезім
әрекеттері сезіледі. Жастардың арасындағы жұмыссыздықтың негативтік
көрінісі тергеу түрінде байқалады. Біріншіден, жастардың әлеуметтік-
психологиялық көңіл-күйі мен тәртібі өзгереді.
Жастардың жұмысбастылығы төңірегінде болып жатқан процестердің
негативтік байқалуы, қоғамның интеллектуалдық шамасының қайта кері
айналмайтын процестері болып келеді. Қазақстанның еңбек нарығында тіркеуге
алынбаған, өз жұмысының нәтижелеріне қызықпаған жас мамандар мен білікті
жұмысшылар қылмыстық құрылымдарға кіріп немесе шетелдерге кетіп жатыр.
Жоғары білімді адамдардың еңбек жалақысының аздылығы, жұмысбастылық
мүмкіншілігі бойынша қоғамда әлеуметтік ең аз қорғалған әлеуметтік
топтардың бірі болып отыр.
Жастар арасындағы жұмыссыздық, еңбек ресурстарының кәсіптік-еңбек
потенциалының төмендеуі, келешекте оларға сұраныс болуы, қоғам үшін
проблемаға айналып отыр. Қазақстан еңбек нарығында- жоғары табысты, жұмысшы
күшінің лауазымды категориясын тез жинаушы, білімді және кәсіптік
дайындықты керек етпейтін- ол сауда мен қызмет көрсету саласындағы
жұмысшылар. Сондықтан жастардың көпшілігі, білімді және біліктік, жоғары
дәрежелі мамандықтарды таңдамай, табысы көбірек кәсіптерді жөн көреді.
Біздің экономикадағы мұндай өзгерістер Батыс елдеріндегі болып жатқан
тенденциялармен тез арада тексеріліп отырады.
Дамыған өнеркәсіптік елдердің тәжірибелері көрсеткендей, өндірістің
жаңа тәсілдері ақпаратқа, білім мен мәдениетке көбірек сүйенеді. Мамандығы
жоқ еңбектің үлесі дамыған елдерде қысқарту тенденциясына ие болады.
Сондықтан мамандығы жоқ немесе мамандығы төмен жұмысшыларға керекті
мамандықты алу және әлеуметтік саты бойынша жұмыссыздықтан құтылу қиынға
түседі. Экономиканың даму болашағы өндірістің шағын электроника мен
информатикамен, автоматтандырылған және роботтандырылған икемді жүйелермен
байланысты болады. Бұл жерде білім мен мамандық шығармашылық бастау болып,
жоғары дәрежелі маңызды рөл атқарады.
Кәсiподақ ұйымдасқан жұмысшыларың келiссөз жүргiзерде жақсы позицияда
болуы, өйткенi ереуiлдiң әр түрiн қолдануға шын мәнiнде мүмкiншiлiк
туғызады. Ал кәсiподақтардың кемшiлiгi жоғарыда атап өткендей олар арқылы
жалақының жоғары деңгейi белiленуi нәтижесiнде ұлттық экономикаға
инвестицияларың тартылуы азаяды. Ал бұл өз кзегiнде экономиканың тиiмдi
дамуына керi әсерiн тигiзедi. [3,б. 98]
Жалпы экономикада кәсiпкерлердi жақтаушылар келесiдей дәлелдердi
келтiредi:
1) қызметкерлердiң ағымдылығы қысқарады, осыған сәйкес шығындары
төмендейдi;
2) қызмет бойынша өсу ережелерi бекiтiледi, ал бұл iшкi еңбек рыногында
бәсекелестiктi тияды, соның салдарынан жасы үлкен тәжiрибесi бар
қызметкерлер жас қызметкерлерге өз тәжiрибесiн таныстыруға ынталы
болады;
3) қызметкерлер тәртiбiн түзеп, нығайтып отырады;
4) трансакциялық шығынды қысқартады;
Қазақстан жағдайына келсек ұжымдық келiсiм жасау жүйесi әлi де жетiле
қоймаған. Еңбек рыногында кәсiподаққа барлығы бiрдей болып кiру тәжiрибесi
бiздiң елде мұра болып қалған. Қазақстанда кәсiподақ мүшелерi әлi де көп,
бiрақ олардың әлеуметтiк еңбек қатынасын реттеудегi ролi әлi де болса өте
төмен. Бұған көптеген себептер бар: бiрiншiден, кәсiподақтардың көпшiлiгi
рыноктық қатынастарға бейiмделе алмай отыр. Осыған қарамастан елiмiзде
қызметкерлердiң көпшiлiгi кәсiподақтар пайдалылығына қарамай бұрынғысынша
кәсiподақ ақысын төлеуде. Екiншiден, Қазақстанда 1990-1997 жылдары өндiрiс
күрт құлдырап, жұмыс күшi ұсынысы щған деге нсұраныстан елеулi артық болды.
Осы жағдайда кәсiподақтар өз қызметтерiн толық көрсете алмады. О кездерде
күрес кезiнде жұмыс берушiлер ылғи да жеңiске жетiп отырды. Үшiншiден,
кәсiподақ мүшелерi осы уақытқа дейiн рынок экономикасы жағдайында өздерiнiң
мiндетi мен атқаруға тиiс қызметтерiн айқын көре алмай жүр.
2 Қазақстан РеспубликасыНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ, БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылған халық туралы ҚР-ның заңы
Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қызмет етуі,
жұмыссыздық және жұмысбастылық мәселелері Қазақстан Республиксының халықты
жұмыспен қамту туралы Заңнамасы арқылы реттеледі.
Заң бойынша жұмыспен қамтылған халыққа: [10]
1) еңбек шарты бойынша жұмыс iстейтiн, соның iшiнде жұмысты сыйақы
үшiн толық не толық емес жұмыс уақыты жағдайларында орындайтын немесе ақы
төленетiн өзге жұмысы (қызметi), табысы бар;
2) кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын;
3) өз бетiнше жұмыспен айналысатын;
4) қосалқы кәсiпшiлiкпен айналысатын және өнiмдi шарттар бойынша
өткiзетiн;
5) жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын
адамдар, сондай-ақ өндiрiстiк кооперативтердiң мүшелерi;
6) ақы төленетiн қызметке сайланған, тағайындалған немесе бекiтiлген;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, басқа да әскерлерi
мен әскери құралымдарында қызмет өткерiп жүрген;
8) қоғамдық бiрлестiктердi, қоғамдық қорларды және дiни
бiрлестiктердi қоспағанда, ұйымдардың құрылтайшылары (қатысушылары) болып
табылатын, мүлкiне құрылтайшылардың (қатысушылардың) мүлiктiк құқықтары
сақталмайтын адамдар жатады. [10]
Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту
туралы заңнамасы.
1. Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасы
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы заңнан және өзге
де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
2. Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасы
Қазақстан Республикасының азаматтарына, шетелдiктерге және азаматтығы жоқ
адамдарға қолданылады.
3. Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар осы Заңнан
басым болады және халықаралық шарттар, оны қолдану үшiн заң шығару талап
етiлетiн реттердi қоспағанда, тiкелей қолданылады.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк
саясаттың негiзгi принциптерi және бағыттары
1. Мемлекет азаматтардың жұмыспен нәтижелi әрi еркiн таңдау арқылы
қамтылуына жәрдемдесетiн саясат жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi.
2. Жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк саясат:
1) Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсiп
түрлерiн еркiн таңдауға бiрдей мүмкiндiктердi, әдiл де қолайлы еңбек
жағдайларын, жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз етуге;
2) нәтижелi жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты
азайтуға, жұмыс орындарын ашуға;
3) бiлiм беру жүйесiн еңбек рыногының қажеттерiне және инвестициялық
саясатты ескере отырып, оның даму перспективасына сай кадрлар даярлау iсiне
бағдарлауға;
4) азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге асыратын еңбек және
кәсiпкерлiк бастамаларын қолдауға, олардың өнiмдi және шығармашылық еңбекке
қабiлетiн дамытуға жәрдемдесуге;
5) бар жұмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс орындарын, оның
iшiнде нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушiлердi
ынталандыруға;
6) уәкiлеттi орган және жеке жұмыспен қамту агенттiгi арқылы еңбек
делдалдығын ұйымдастыруға;
7) шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгiлеу жолымен iшкi еңбек
рыногын қорғауға;
8) жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық iс-
шараларды жергiлiктi атқарушы органдар қолданатын шаралармен ұштастыруға;
9) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметтi экономикалық және
әлеуметтiк саясаттың басқа да бағыттарымен үйлестiруге;
10) еңбек рыногының бiрыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруға;
11) мемлекеттiк органдардың халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз
ететiн шараларды әзiрлеу мен iске асыру жөнiндегi қызметiн үйлестiрiп,
реттеп отыруға және олардың орындалуын бақылауды жүзеге асыруға;
12) Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдегi және
шетелдiктердiң Қазақстан Республикасының аумағындағы еңбек қызметiне
байланысты мәселелердi шешудi қоса алғанда, халықты жұмыспен қамту
проблемаларын шешуде халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыруға;
13) жұмыс берушiлер, қызметкерлер және қоғамдық ұйымдар өкiлдерiнiң
мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатын әзiрлеу мен iске асыруға қатысуын
қамтамасыз етуге;
14) жұмыспен қамту саясатымен үйлестiрiлген, қосымша жұмыс орындарын
ашу iсiн ынталандыруды қолдайтын қаржы, салық және инвестиция саясатын
жүргiзуге бағытталған. [10]
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк кепiлдiктер:
1. Мемлекет азаматтарға халықты жұмыспен қамту саласында:
1) алып тасталды
2) жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғауға;
3) уәкiлеттi органдардың делдалдығы арқылы жұмыс таңдау мен жұмысқа
орналасуда жәрдемдесуге кепiлдiк бередi.
2. Мемлекет халықтың нысаналы топтарын жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
жөнiндегi шараларды қамтамасыз етедi.
Нысаналы топтарға:
- табысы аз адамдар;
- жиырма бip жасқа дейiнгi жастар;
- балалар үйлерiнiң тәрбиеленушiлерi, жетiм балалар мен ата-ананың
қамқорлығынсыз қалған жиырма үш жасқа дейiнгi балалар;
- кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жалғызiлiктi, көп
балалы ата-аналар;
- Қазақстан Республикасының заңдарынд а белгiленген тәртiппен асырауында
тұрақты күтiмдi, көмектi немесе қадағалауды қажет етедi деп танылған
адамдар бар азаматтар;
- зейнеткерлiк жас алдындағы адамдар (жасына байланысты зейнеткерлiкке
шығуға екi жыл қалған);
- мүгедектер;
- Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерi қатарынан босаған адамдар;
- бас бостандығынан айыру және (немесе) мәжбүрлеп емдеу орындарынан
босатылған адамдар;
- оралмандар;
- жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм беру ұйымдарын
бiтiрушiлер;
- жұмыс берушi-заңды тұлғаның таратылуына не жұмыс берушi-жеке тұлғаның
қызметiн тоқтатуына, қызметкерлер санының немесе штатының қысқаруына
байланысты жұмыстан босатылған адамдар;
- қылмыстық-атқару инспекциясы пробация қызметiнiң есебiнде тұрған
адамдар жатады.
Жергiлiктi атқарушы органдар еңбек рыногындағы жағдай мен бюджет
қаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың бұған қосымша
тiзбесiн, сондай-ақ әлеуметтiк қорғау жөнiнде қосымша шаралар белгiлей
алады.
Мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатын iске асырудағы Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң құзыретi:
1) халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi
бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
3) әлеуметтiк жұмыс орындарын ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
4) жастар практикасын ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
5) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларына қатысатын
адамдарды оқытуды, олардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесудi және оларға
мемлекеттiк қолдау шараларын ұсынуды ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн
бекiтедi;
5) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларына қатысатын
адамдарға кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдау ұсынуды
ұйымдастыру және қаржыландыру тәртiбiн бекiтедi;
6) микрокредиттiк ұйымдарға және кредиттiк серiктестiктерге конкурстық
негiзде кредит беру тәртiбiн бекiтедi;
7) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларына қатысатын
адамдардың ұтқырлығын арттыруға жәрдемдесу және оларға мемлекеттiк
қолдау шараларын ұсыну тәртiбiн бекiтедi;
8) Конституцияда, осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де
заңдарында және Қазақстан Республикасы Президентiнiң актiлерiнде
өзiне жүктелген өзге де функцияларды орындайды.
Орталық атқарушы орган: [10]
Орталық атқарушы орган қызметiнiң тәртiбiн, оның құқықтық мәртебесiн
және құзыретiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi. Орталық
атқарушы орган өз құзыретi шегiнде:
1) уәкiлеттi органдарға әдiстемелiк және ұйымдық басшылықты
жүзеге асыруға;
2) еңбек рыногының бiрыңғай ақпараттық базасын құру негiзiнде
жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты талдауға, болжауға және
халық пен Қазақстан Республикасының Үкiметiне еңбек рыногының
жай-күйi туралы хабарлап отыруға;
3) халықты жұмыспен қамтудың Республикалық бағдарламасын
әзiрлеуге;
4) iшкi еңбек рыногын қорғау мақсатында инвестициялық келiсiм-
шарттар жобаларын қарауға қатысуға;
5) Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметiн жүзеге
асыру үшiн шетелдiк жұмыс күшiн тартуға арналған квотаны
облыстар, Астана және Алматы қалалары арасында Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлеген шекте және тәртiппен
бөлуге;
6) мүдделi органдармен бiрлесе отырып, кадрлар әзiрлеу мен оларды
жұмысқа орналастыруға қажеттiлiктi анықтауға;
7) еңбек рыногының бiрыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруға;
8) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк бақылау және
қадағалау туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
ведомстволық есептiлiктiң, тексеру парақтарының нысандарын,
тәуекел дәрежесiн бағалау критерийлерiн, жыл сайынғы
тексерулер жоспарларын әзiрлеуге және бекiтуге;
8-1) халықты жұмыспен қамту орталығының үлгi жарғысын әзiрлеуге және
бекiтуге;
8-2) жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi шараларын iске асыру
кезiнде Қазақстан Республикасының азаматтарын өз бетiнше жұмыспен
айналысушылар, жұмыссыздар және табысы аз адамдар қатарына жатқызу
критерийлерiн айқындау тәртiбiн бекiтуге;
8-3) ағымдағы бос орындар және болжамды жұмыс орындары дерекқорына
енгiзу үшiн қажеттi мамандықтар мен бос жұмыс орындары туралы мәлiметтер
ұсынуға арналған нысандарды әзiрлеуге және бекiтуге;
8-4) халықты жұмыспен қамту бағдарламаларын iске асыру мәселелерi
жөнiндегi аудандық (қалалық) және өңiрлiк комиссиялар туралы үлгi
ережелердi әзiрлеуге және бекiтуге;
9) осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан
Республикасы Президентiнiң және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
актiлерiнде көзделген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асыруға мiндеттi.
Орталық атқарушы орган өз құзыретi шегiнде Қазақстан
Республикасының ақпараттандыру туралы заңнамасына сәйкес ақпараттық
жүйелердi пайдалана отырып, электрондық қызметтер көрсетедi.
Жергiлiктi атқарушы органдар
Жергiлiктi атқарушы органдар халықты жұмыспен қамту саясатын iске
асыруды:
1) мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатына сәйкес аймақтық
бағдарламаларды әзiрлеу және орындау;
2) тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер аумағында тұратын нысаналы
топтарды және оларды қорғау жөнiндегi әлеуметтiк шараларды жыл сайын
анықтап отыру;
3) жеке кәсiпкерлiктi, шағын және орта бизнестi дамыту арқылы қосымша
жұмыс орындарын ашуды қолдау;
4) жұмыссыздарға әлеуметтiк қорғау көрсету;
5) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
5-1) тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң аумағында еңбек қызметiн
жүзеге асыру үшiн орталық атқарушы орган бөлген квота шегiнде шетелдiк
қызметкерлерге жұмысқа орналасуға және жұмыс берушiлерге шетелдiк жұмыс
күшiн тартуға рұқсаттар беру, сондай-ақ аталған рұқсаттарды тоқтата тұру
және керi қайтарып алу;
5-2) жұмыс орындарының жалпы санының үш процентi мөлшерiнде
мүгедектер үшiн жұмыс орындарына квота белгiлеу;
5-3) мүгедектердi жұмысқа орналастыру үшiн арнаулы жұмыс орындарын
құру;
5-4) әлеуметтiк жұмыс орындарын ұйымдастыру;
6) жергiлiктi мемлекеттiк басқару мүддесiнде Қазақстан
Республикасының заңнамасымен жергiлiктi атқарушы органдарға жүктелетiн өзге
де өкiлеттiктердi жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етедi. [10]
1. Уәкiлеттi орган: V021904
1) өтiнiш жасаған азаматтар мен жұмыссыздарға - жұмыс табу мүмкiндiгi
туралы, ал жұмыс берушiлерге жұмыс күшiмен қамтамасыз ету мүмкiндiгi туралы
хабарлап отыруға;
2) азаматтар мен жұмыссыздарға жұмыс таңдауда жәрдемдесуге, жұмысқа
орналасу және оқу үшiн жолдама беруге;
3) еңбек рыногы бойынша деректер банкiн түзуге;
4) адамдар өтiнiш жасаған күннен бастап он күннен кешiктiрмей
тiркеуге, оларды есепке қоюға;
5) кәсiби бағдарлау iсiнде азаматтар мен жұмыссыздарға тегiн
қызметтер көрсетуге;
6) жұмыссыздарды олардың келiсiмiмен қоғамдық жұмыстарға жiберуге;
7) жұмыссыздарды еңбек рыногының қажеттiлiктерiне сәйкес, кейiннен
оларды жұмысқа орналастыруға көмек көрсете отырып, кәсiптiк даярлауға,
қайта даярлауға және бiлiктiлiгiн арттыруға жiберуге;
7-1) табысы аз адамдар қатарындағы жұмыспен қамтылғандарды және жетi
жасқа дейiнгi балаларды бағып-күтумен айналысатын адамдарды өздерi өтiнiш
бiлдiрген жағдайда еңбек нарығының қажеттiлiктерiне сәйкес
кәсiптiк даярлауға, қайта даярлауға, бiлiктiлiгiн арттыруға жiберуге;
8) жұмыссызға оның жұмыссыз ретiнде тiркелгенi туралы анықтама
беруге;
9) халықтың экономикалық тұрғыдан белсендi бөлiгiне (жұмыс күшiне)
сұраныс пен ұсынысты талдауға, болжауға және халыққа, жергiлiктi және
орталық атқарушы органдарға еңбек рыногының жай-күйi туралы хабарлауға;
10) халықты жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын және нысаналы
топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдi қамтамасыз ететiн арнайы iс-
шараларды iске асыруға мiндеттi.
2. Уәкiлеттi органның:
1) жұмыс берушiге жұмыс күшi қажет болған жағдайда, оларға азаматтар
мен жұмыссыздарды жiберуге;
2) жергiлiктi атқарушы органдарға олардың аумағында орналасқан
ұйымдарда қоғамдық жұмыстарды дайындау мен жүргiзу жөнiнде ұсыныс енгiзуге;
3) бiлiм беру мәселелерiн қарайтын мемлекеттiк органдардан, бiлiм
беру ұйымдарынан, әртүрлi ұйымдардың мамандар даярлауды, қайта даярлауды
және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды жүзеге асыратын оқу курстарынан
бiтiрушiлердi жұмысқа орналастыру туралы мәлiметтер, оқыту жүргiзiлетiн
кәсiптер (мамандықтар) туралы, нақты кәсiптер (мамандықтар) бойынша
даярланған және даярлануы жоспарланып отырған мамандар саны туралы ақпарат
сұратуға;
Жұмыс берушiлердiң халықты жұмыспен қамтуға қатысуы:
Жұмыс берушiлер мемлекеттiк жұмыспен қамту саясатын iске асыруға:
1) Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес еңбек шарттары
мен ұжымдық шарттардың талаптарын сақтай отырып, жұмысқа орналасуға жәрдем
көрсету;
2) қызметкерлердi кәсiби даярлау және өндiрiс iшiнде оқыту жүйесiн
дамыту;
2-1) кадрларды техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi және
жоғары бiлiм берудiң оқу бағдарламаларын iске асыратын бiлiм беру ұйымдары
арқылы даярлау;
3) құрылымдық өзгерiстер барысында бiлiктi қызметкерлердiң кадрлық
әлеуетiн сақтау және ұтымды пайдалану;
4) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және жүргiзуге жәрдемдесу;
5) өз қаражаты есебiнен қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру;
6) жұмысқа орналастыру мәселесi бойынша өтiнiш жасаған адамдарды
ұйымдарда белгiленген бiлiктiлiк талаптарына сәйкес бос орынға жұмысқа
қабылдау;
7) Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес
қызметкерлердi сақтандыру арқылы қатысады.
Жұмыс берушi:
1) жұмыс берушi-заңды тұлғаның таратылуына не жұмыс берушi-жеке
тұлғаның қызметiн тоқтатуына, адам санының немесе штаттың қысқартылуына
байланысты алдағы уақытта қызметкерлердiң жұмыстан босайтыны, босатылатын
қызметкерлердiң қызметтерi мен кәсiптерi, мамандықтары, бiлiктiлiгi және
еңбекақы мөлшерi көрсетiле отырып, босатылуы мүмкiн қызметкерлердiң саны
мен санаттары туралы және олар босатылатын мерзiмдер туралы жұмыстан босату
басталардан кемiнде екi ай бұрын уәкiлеттi органға толық көлемде ақпарат
беруге;
2) бос жұмыс орындары (бос қызметтер) пайда болған күннен бастап үш
жұмыс күнi iшiнде олар туралы уәкiлеттi органға мәлiмет жiберуге;
3) уәкiлеттi орган берген жолдамаға тиiстi белгi қою арқылы жұмысқа
қабылдау немесе жұмысқа қабылдаудан бас тарту себебiн көрсете отырып, ол
туралы дер кезiнде (уәкiлеттi орган оған азаматтарды жiберген күннен бастап
бес жұмыс күнi iшiнде) хабарлауға [10].
Жеке жұмыспен қамту агенттiгi:
1) өтiнiш жасаған адамдарға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы
және Қазақстан Республикасының халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасының
мәселелерi бойынша консультация беруге;
2) жұмысқа орналасу мүмкiндiгi туралы ақпарат беруге және өтiнiш
жасаған адамдардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесуге;
3) жұмыс берушiлер мен жұмысқа орналасқысы келетiн адамдар туралы
мәлiметтер қалыптастыруға;
4) жұмыскерлердiң жұмыс берушiлердiң бiлiктiлiк талаптарына сәйкес
келуiн ескере отырып, оларды iрiктеудi жүзеге асыруға;
5) халықаралық шарттар бар болған кезде, бiр елден екiншi елге
жұмысқа орналастыру үшiн жұмыскерлер жинауды жүзеге асыруға;
6) өтiнiш жасаған адамдарды кәсiптiк даярлау мен қайта даярлауды
ұйымдастырып, бұдан кейiн жұмысқа орналастыруға;
7) адамдарды шет елде жұмысқа орналастырған жағдайда, оларды әкету
үшiн рұқсат құжаттарын ресiмдеуге құқығы бар.
Жеке жұмыспен қамту агенттiгi:
1) кемсiтушiлiктiң кез келген нысанына жол бермеуге;
2) өтiнiш жасаған адамдардан алынатын ақпараттың құпиялылығын
қамтамасыз етуге;
3) бала еңбегiн пайдалануға, адамдарды жыныстық және (немесе) өзге де
мақсатта пайдалану үшiн тартуға жол бермеуге;
4) өтiнiш жасаған адамдармен еңбек делдалдығы бойынша қызметтер
көрсету туралы шарттар жасасуға мiндеттi.
3. Жеке жұмыспен қамту агенттiктерi жұмысқа орналастыру, жұмыс
орындарын құру және жұмыспен қамту бағдарламаларын iске асыру мәселелерi
бойынша мемлекеттiк органдармен, жұмыс берушiлермен өзара iс-қимыл жасайды.
4. Қазақстан Республикасынан шет елге жұмыс күшiн әкетуге байланысты
қызметтi жеке меншiк жұмыспен қамту агенттiктерi жүзеге асырады.
Халықты жұмыспен қамтудың республикалық және аймақтық бағдарламалары:
1. Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдар
қызметкерлер мен жұмыс берушiлер өкiлдерiнiң қатысуымен Қазақстан
Республикасының стратегиялық даму жоспары мен аумақтарды дамыту
бағдарламалары негiзiнде халықты жұмыспен қамтудың:
1) халықты жұмыспен қамту деңгейiн өсiруге ынталандыратын шараларды;
2) жұмыс күшiне сұраныс пен ұсынысты теңдестiру жөнiндегi шараларды;
3) халықтың әлеуметтiк қолдауға мұқтаж нысаналы топтарының жұмыспен
қамтылуын ұйымдастыруды;
4) қосымша жұмыс орындарын ашатын шағын және орта кәсiпкерлiктi
қолдау мен дамытуды;
5) еңбек рыногындағы қажеттiлiктi ескере отырып, Қазақстан
Республикасының азаматтарын кәсiптiк даярлау мен қайта даярлаудың икемдi
жүйесiн ұйымдастыруды;
6) қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру мен жетiлдiрудi;
7) жұмыспен қамтудың аймақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz